Maddeler halinde değerlendirme yaparak “ümmî peygamber” yazı serimizi sonlandırıyoruz.

1- Bu konuyu kaleme alma sebebim hakikat arayışı içinde bulunan, ne Hz. Peygambere (sas) olan sevgisi ne de dinî samimiyetinden şüphe etmediğim bir dostumun Peygamber Efendimizin gerçekten okuma yazma bilip-bilmediği konusundaki sorusu oldu. Bu soru benim zihnimde Allah’ın rahmetine tevdi ettiğimiz İlahiyat yıllarındaki bir hocamızın tespitini çağrıştırdı. O “Hz. Peygamberi okuma yazma bilmez cahil bir insan göstermenin ümmet-i Muhammedin en büyük günahlarından biridir” derdi. Ben de Arapça ifadesiyle ‘efrâdını câmi ağyarını mâni’ biçimde bu meseleyi kaleme almaya karar verdim.

2-Şu ana kadar yayınlanan yazılarda iki defa vurguladığım bir hususu bir kez daha tekrar edeyim: günümüz dünyasında okuma yazma bilmemenin çağrıştırdığı menfi anlamın etkisi altında değilim. Anakronik ve apologist bir yaklaşım görürüm ben bunu ve imanımla telif edemem. Peygamber Efendimizin okuma yazma bilmesi ya da bilmemesi benim imanımı ne zedeleyen ne de katkıda bulunan bir unsurdur. Amacım sadece hak ve hakikatin ortaya çıkması adına bir katkıda bulunmaktan ibarettir. Gerçi aradan geçen 15 asır, bu süre içinde adeta kemikleşen düşünceler, önyargılar ve elimizde bulunan ilmî miras hakikatin bütün berraklığı ile ortaya çıkmasına izin verir mi bilmiyorum. Buna sekizincisi yayınladığım yazı dizisini okuyanlar karar verecek. Şunun bilinmesini isterim; fantezi arayışı içinde de değilim. Böylesi mevzuları gündeme getirerek meşhur olma gibi bir derdim hiç yok. Allah kalbimin derinliklerine nigehbân. Amacım sadece ve sadece hakikatin, gerçeğin, doğrunun velev ki üzerinden 15 asır geçmiş bile olsa ortaya çıkması adına katkıda bulunmaktan ibaret.

3-Ümmî kelimesi sözlükte anaya mensup, anasından doğduğu gibi saf, duru, tabiatı bozulmamış, temiz, berrak, pınar, memba, başlangıç, temel, esas, bir şeyin ruhu ve cevheri, yazmayan ve okumayan bir toplum, Arap ümmetine mensup, bir milletin mensubu veya Mekkeli, bir insandan eğitim görmemiş, Ehl-i Kitab’ın dışında kalan Arap toplumu, cahil Araplar, şehirlerin anası, lider, ümmet, grup, peygambere mensup topluluk manalarına gelir. Görüldüğü gibi ümmî denildiği an zihnimizde yapmış olduğu “okuma-yazma” bilmeme kelimenin yegâne ve biricik manası değildir. Hangi anlamda kullandığı ise kelimenin kullanım alanı ve cümle içindeki yerine göre değişecektir.

4-Istılahta bu manalardan üçü ağırlık kazanmıştır; nüzul toplumu şartlarında yaşayan Arapların ehli kitap olan Yahudi ve Hıristiyanlar gibi İlahi bir kitap ve peygambere sahip olmaması, dolayısıyla İlahi mesajların muhtevasından bihaber olması, Mekkeli olma ve nihayet insanın annesinden doğduğu gün gibi okuma yazma bilmemesi.

5-Tarihi perspektiften bakınca nüzul toplumu cahiliye Araplarının büyük ölçüde okuma yazma bilmediği doğrudur. Gerek göçebe hayat tarzları gerek hayatın sair realiteleri bunu doğruluyor. Ama bu demek değildir ki o toplumda hiç kimse okuma yazma bilmiyordu. Nasıl olsun ki Yemen’den Şam’a yıllık yapılan ticari seferler, Mekke’nin ticaret yollarını kesişim yerinde yer alması okuma yazmanın hiç bilinmediği şeklindeki bir yaklaşımı temelden yıkacak bir durumdur. Zaten bunu iddia eden yok diyebilirsiniz. Haklısınız. Bunu iddia eden kimse yok ama burada mesele Hz. Peygamber’in okuma yazma bilmemesi ise şu soruyu akla getiriyor: Ticaret yollarının kesişim kümesinde yerini alan Mekke’de doğan büyüyen, Peygamberliği öncesi amcasının ticaret kervanlarına katılan, gençlik yıllarında da buna devam eden ve bazı seferlerde Hz. Hatice’nin Şam’a giden ticaret kervanına başkanlık eden birisi acaba okuma yazma bilmeyen çoğunluk içinde mi yerini alıyordur yoksa okuma yazma bilen azınlık içinde mi? Aklı ve mantıkî çıkarım ikincisini önceliyor.

6-Kur’an’da 2’si tekil, 4’u çoğul formunda 6 ayeti kerimede ümmî Hz. kelimesi geçiyor. Bakara 78, Al-i İmran 20 ve 75, Araf 157-158 ve Cuma 2. ayet. Bu ayetlerin hiçbirinde -ehemmiyetine binaen tekrar edeyim- hiçbirinde ümmî kelimesi okuma-yazma bilmeme anlamında kullanılmıyor. Bu ayetlerde ne Hz. Peygamber ne de onun da mensup olduğu Arap kavmi için okuma yazma bilmeme manasında bir bilgi ya da işaret vardır. Bu ayetler içinde ehli kitabın kastedildiği yerde Tevrat’ın derinliklerine vakıf olmayan, Araplar için kullanıldığında ise İlahi bir dine, kitaba ve Peygambere sahip olmama manası ve vurgusu yapılmaktadır. Arapların Arap ırkından olmayan herkese “acem” demesi gibi ehli kitap da ehli kitaptan olmayan Araplara “ümmi” diye hitap ettiğini de tarihi bir gerçektir. Kur’an’da bu kelimeye farklı bir anlam yüklememiş, bu kelimenin geçtiği ayetlerin Bakara 78 hariç diğerlerinde bu mana hakimdir.

Özetle şunu söyleyebiliriz; Kur’an söz konusu ayetlerde ümmî kelimesinin nüzul toplumunda yaşayan Müslim ve gayrimüslim kişilerin günlük dildeki kullanımını esas almıştır. Zaten doğru olan da budur. Aksi halde Kur’an muhataplarının bilgi ve idrak ufuklarını aşan, algılarını zorlayan bir kullanım olurdu.

7- Ankebut suresi 48. ayeti Efendimizin okuma yazma bilmediği kanaatine varanların Kur’an merkezli en büyük delillerinden biridir. “Sen şu Kur’an’dan önce hiçbir kitap okumuyor ve onu sağ elinle yazmıyordun. (Okuyup yazsaydın) o takdirde batıl peşinde koşanlar, şüpheye düşerlerdi.” Fezlekesiyle birlikte ele aldığınızda bu çıkarım oldukça akla yakın görünüyor. Ama ayeti nüzul sebebi ve siyak sibak bütünlüğü içinde okuyup anlam verdiğinizde karşımıza başka gerçekler çıkıyor. O da Ankebut suresinin 46-52 ayetleri hicret öncesi Mekke’nin son günlerinde nazil olmuş ve serinin 4. yazısında detaylıca ele aldığımız gibi gidecekleri yerde ehli kitapla karşılaşacak olan Müslümanlara uyarılar yapılmıştır. 48. Ayette yukarıda Kur’an diye tercümesi yapılan yerde de orijinal ifade “kitap’tır. Dolayısıyla doğru tercüme “Sen şu Kitap’tan daha bir şey okumuyor ve yazmıyordun” olmak zorundadır. Kitaptan kasıt da hiç şüphesiz Tevrat ve İncil’dir. Zaten ayetin fezlekesinde belirtilen batıl peşinde koşanların şüpheye düşmesi ancak bu durumda gerçekleşirdi.

Sözün özü, burada sözü edilen Efendimizin Kur’an’dan önce nazil olan vahiylerin kaynağı ile ilgilidir ve İlahi kitapların muhtevasına vakıf olmadığı nazara verilmektedir; okuma yazma bilip bilmemesi ile konunun direkt alakası yoktur. Kur’an ile Tevrat ve İncil’de yer alan bazı kıssalar ya da emir ve yasaklar arasında benzerlikler ise haşa ve kella Efendimizin onları iktibas ettiğine değil vahyin kaynağının birliğine işaret eder.

8-Hz. Peygamberin okuma yazma bilmediği konusunda kullanılan en etkin delil; ilk vahy olan “ikra/oku” beyanına karşı söylediği “ben okuma bilmem” cevabıdır. Serinin 6. yazısında detaylıca ele aldığımız gibi ikra fiilinin kökünü teşkil eden ka-re-e fiilinin sadece okumak manası yoktur. Ka-re-e, cem etmek, toplamak, birleştirmek, ulaştırmak, iletmek, duyurmak, incelemek, araştırmak ve okumak manalarına gelir. Bu zaviyeden bakınca peygamberlik misyonunun başladığı bu ilk ayete okuma yerine tebliğ etme, duyurma manası vermek akla çok daha yakın gözüküyor ki erken dönem ulemalarından bazıları zaten “ikra’ bismi rabbikellezi halak” ayetine “Yaratan Rabbinin adını duyur” ya da “Yaratan Rabbinin adına/adıyla O’nun ayetlerini duyur, tebliğ et” manalarını vermişlerdir.

Ayrıca Hz. Peygamberin “mâ ene bikâriin” şeklinde Cibril’e verdiği cevabı gramer kuralları açısından “ben okuma bilmem” şeklinde tercüme etmek mümkün olduğu gibi, “ne okuyayım, neyi okuyayım?” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Bu arada Cibril’in Efendimiz’e okumak için bir metin vermediğini düşünecek olursak bir alternatif olarak sunduğumuz ikra fiiline duyurmak, tebliğ etmek, cem etmek manası vermek daha doğrudur diye düşünüyorum.

9-Hudeybiye sulhunda Hz. Ali’ye “Muhammedun Resullullah” kaydını silmesini istemesi bu çerçevede mutlaka ele alınması gerekli olan bir husustur. Malum Hz. Ali ‘ben bu ibareyi silmem’ demiş, Efendimiz de ibarenin yerini göstermesini istemiş ve yerine Muhammed b Abdullah yazılmıştır. Burada sorun şudur; Muhammed b Abdullah’ı yazan kimdir? Efendimiz mi, Hz. Ali mi yoksa üçüncü bir şahıs mi? Hz. Ali değildir. Bu kesin. Buhari’deki rivayete göre Efendimizdir. Üçüncü şahıstan bahseden bir rivayet ise yoktur. Bir insanın velev ki okuma-yazmayı kâmil manada bilmese bile adını yazması yadırganacak bir şey değildir. Dolayısıyla Allah Resulünün burada adını yazması okuma yazma bilmesine delalet etmeyebilir. Ama onun gibi zeki bir insanın adını yazması da garipsenmemelidir.

Burada şunu da hatırlatmak lazım, Efendimizin ölüm döşeğinde iken “bana bir kalem kağıt getirin, benden sonra yolunuzu şaşırıp da birbirinize düşmemeniz için sizlere bir vasiyet yazayım” rivayeti ne sahabe tarafından yadırganmış ne de daha sonraki nesiller tarafından Hz. Peygamber okuma yazma biliyor muydu bilmiyor muydu tartışmalara konu olmuştur. Tıpkı “Hudeybiye’de Muhammedun Resülullah’ı sildi ve yerine  Muhammed b. Abdullah yazdı” rivayetinin tartışma konusu olmadığı gibi.

10- Kameri ayların tespiti ve özellikle Ramazan ayının başlangıcı ve bitimiyle alakalı söylenen hilalin görülmesi ve ayın başlangıç zamanının hesaplanması konusunda “Biz ümmî bir ümmetiz. Hesap kitap bilmeyiz” hadisi bazılarının okuma yazma bilmeme ekseninde dile getirdiği deliller arasındadır. Fakat yerinde açıkladığımız üzere ümmî ümmetiz demesi o günkü sosyal ortamda Araplara verilen isim, hesap kitap bilmeyiz demesi de ayın tesbiti adına arrafların, kahinlerin yaptığı türden hesap yapmayız manasını muhtevidir. Zira hadisin devamında kameri ayların 29 ya da 30 gün çekeceğini açıkça ifade etmişlerdir.

Nesî uygulamasının söz konusu hadisin söylenmesine neden olan zamanda neye tekabül ettiği de ayrıca araştırılması gerekli olan bir konudur ki buradan elde edilecek bilgiler hadisin özgün manasının anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

11-Cabiri’nin dediği gibi “okuma yazma bilmeme peygamberliğin şartlarından değildir.” Efendimizin başta da söylediğim gibi ne okuma yazma bilmesi ne de bilmemesi bizim ona imanımızı zedelemez ya da artırmaz. Dolayısıyla tarihi gerçeklere uygun bir şekilde elimizdeki delilleri entelektüel bir soğukkanlılıkla değerlendirip neticeye ulaşmalıyız. Tarih boyunca tekrar edilegelen hâkim kanaati olduğu gibi kabullenmeyip eleştirel bir gözle delillere bakma ve eğer deliller bu imkânı sunuyorsa yeni görüş ve kanaatlere yelken açmasını da bilmeliyiz. Bu geçmişi karalama, reddetme değil test etme, sağlama ve anlama çabasıdır. Kaldı ki itikadî bir mesele de olmayıp imanın ne konusudur ne de parçası.

12-Uzun sayılabilecek yazı dizisinin sonunda okuyucunun, ‘Sizin nihai kanaatiniz nedir?’ sorusunun cevabını merak ettiğini düşünüyorum.

Benim kanaatim; Efendimiz kesinlikle okuma-yazma biliyordu ya da kesinlikle bilmiyordu demek yerine, onun okuma-yazma oranının alabildiğine düşük olduğu Mekke ortamında okuma yazma bilmeyen çoğunluk değil okuma yazma bilen azınlık içinde yer alma ihtimalinin daha çok olduğu merkezindedir. 

Maddeler halinde özetini sunduğum değerlendirmelerin her biri bunun göstergesidir. Burada bazı alimlerin “peygamberlik öncesi okuma yazma bilmiyordu ama peygamberlik hayatında gerek Kur’an’ın yazılması gerek çevre hükümdarlara gönderilen veya onlardan gelen mektuplar ve gerekse yapmış olduğu okuma seferberlikleri sebebiyle tam anlamıyla olmasa bile okuma yazma bilmiyordu denemeyecek ölçüde okuma yazma biliyordu” kanaati de dikkate alınmayı hak eden bir değerlendirmedir.

Kaynak: TR724

Hz. Peygamber’in ümmiliğini ele aldığımız bu yazı dizisinde sıra Hudeybiye anlaşmasında “Muhammedün Resulullah” kaydını silmesi için Hz. Ali’ye o cümlenin yerini göstermesini istediği rivayete geldi. Hadise Hudeybiye’de Mekke müşrikleri ile yapılan anlaşmanın kayda alınması esnasında geçer. Hz. Ali anlaşma metnini kaleme alan kişidir. Metnin başlangıcında yer alan giriş cümlelerinden ikisine müşrikler itiraz ederler. İlki “Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla” cümlesinin silinip cahiliye döneminde  bilinen şekliyle “bismikellahumme” diye yazılmasını istemeleridir. Efendimiz mana ve muhteva açısından Müslümanların inanç ve akidelerine muhalif olmayan bu itirazı kabullenerek “besmele” yerine “bismikellahumme” yazılmasını ister.

İkinci itiraz; “Allah’ın elçisi, resulü, peygamberi” anlamındaki “Muhammedün Resulullah” kısmına yapılan itirazdır. Müşrikler itirazlarını “Allah’ın Resulü olduğunu kabul etseydik, sana tabii olurduk. Bunun yerine Muhammed b. Abdullah” yazılsın demişlerdir. Hz. Peygamberin kabul ettiği bu itirazı anlaşma katibi Hz. Ali uygulamaya koymaz ve açıkça ibareyi silmeyi kabul etmediğini beyan eder. Ne müşriklerin iki noktadaki itirazlarını ne de Hz. Ali’nin “Muhammedün Resullullah kaydını silmem” demesini problem etmeyen Peygamber Efendimiz Hz. Ali’ye “bana onun yerini göster” der ve kendi eliyle “Muhammedün Resulullah” ibaresini silip yerine “Muhammed b. Abdullah”…

Cümleyi kasten yarım bıraktım. Cümlenin devamı birkaç şekilde olabilir. Bir: “Muhammed b. Abdullah yazmıştır.” İki: “Muhammed b Abdullah yazılmıştır.” Üç: anlaşma katibi Hz. Ali itirazına rağmen Muhammed b. Abdullah yazmıştır. Üçüncüsünden başlayalım; Hz. Ali müşriklerin itirazlarını kabul etmeyip “Muhammedün Resulullah” ibaresini hem de Efendimizin telkini ya da emrine rağmen silmemiştir. Bu durumda onun Muhammed b. Abdullah yazması düşünülemez. Zaten bunu söyleyen hiçbir rivayet yok. İkincisi “Muhammed b. Abdullah yazılmıştır.” Bu olabilir ama kim bunu yazan? Bu konuda Hz. Ali yerine geçen bir katipten söz edildiğini bilmiyoruz. Birinci rivayete gelince “Muhammedün Resulullah” ibaresini kendi elleriyle silen Hz. Peygamber Muhammad b. Abdullah yazmıştır. İyi ama okuma yazma bilmeyen (ümmi) ve bana “Muhammedün Resulullah” ibaresinin yerini gösterin diyen bir insan bunu nasıl yazacak?

“Bera hadisi” diye de literatürde meşhur olan Hudeybiye sulhunun uzunca anlatıldığı Buharı rivayetinde bu mesele anlatılırken Muhammed b. Abdullah kaydını anlaşmaya yazan kişinin bizatihi Hz. Peygamber olduğu dile getirilir ve ara bir cümle ile şu denir: “yazması iyi değildi.” Buhari’deki ibarenin lafzi tercümesi aynen şöyle: “Hz. Peygamber anlaşma metnini eline aldı -yazması iyi değildi- ve “Bu metin Abdullah’ın oğlu Muhammedin kabul ettiği anlaşmadır” diye yazdı.” (Buhari, Sulh, 6; Megazî, 43)

Zahiri mana alabildiğine net ve açık; Muhammed b. Abdullah ibaresini yazan Hz.Peygamber’dir (sas). Ne hadiseye şahit olanlar ne de bu hadislere erken dönemlerde şerh yapan kişilerin garipsemediği, muhalif bir düşünce beyan etmediği bu mesele ilerleyen zamanlarda çeşitli açıklamalara konu olmuştur.

Ne deniliyor bu açıklamalarda? Birincisi; burada “yazdı” demek “yazdırdı” demektir. Nitekim “Hz. Peygamber Habeş kralına mektup yazdı” dediğimizde kastedilen mana o mektubu bizatihi kendi eliyle yazması değil katiplerine yazdırmasıdır. İkinci izah ise, Muhammed b. Abdullah yazan Hz. Peygamberdir. Okuma yazma bilmeyen birisinin bunu yazması mucizedir.

Şahsen ben bu ve benzeri  izahları çok tekellüflü yorumlar olarak görüyorum. Her ikisi de Hz. Peygamberin okuma yazma bilmediği ön kabulünün -isterseniz inancı diyebilirsiniz- izlerini üzerinde taşıyor. Hele ikinci yorumu kutsamanın engel tanımadığının bir göstergesi olarak nitelendiriyorum.

İki önceki yazıda ifade ettim; yeri gelmişken bir kez daha yazayım okur yazar olmamanın modern dünyada yaptığı çağırışımdan hareketle Hz. Peygamberi rivayetleri zorlayarak okur yazma yapma gibi ne bir düşüncem ne de gayretim var. Hakikat aşkı ve araştırma ruhu ile hareket ederek elimizdeki mevcut rivayetlerden hareketle bazı yorumlar yapıyorum. Velev ki bu yorumlar hakim kanaatin aksine de olsa.

Burada üçüncü bir yorum olarak şu da söylenebilir; Muhammed b. Abdullah yazması onun okuma yazma bildiğinin delili olamaz. Efendimiz gibi zeki bir insan üç kelimeyi yani Muhammed ibni Abdullah -ki bunlar kendi ve babasının ismidir- yazacak kadar yazma bilmiş olamaz mı? Niçin olmasın? Elbette olabilir.

Sözün geldiği bu aşamada İslam tarihine vakıf olan hemen herkesin bildiği bir başka rivayeti kısaca ele alalım; Efendimiz (sas) malum vefat ettiği hastalığı esnasında “kırtas hadisi” denilen rivayette “bana bir kalem kağıt getirin, benden sonra yolunuzu şaşırıp da birbirinize düşmemeniz için sizlere bir vasiyet yazayım” demiştir. Bunun üzerine o esnada Efendimizin başına bulunan insanlar kendi aralarında tartışmaya durmuşlardır. Kimisi “Resullahın ağrıları şiddetlendi, onu rahatsız etmeyin, elimizde Allah’ın kitabı var, bize Allah’ın kitabı yeter” derken kimisi de “kalem kağıdı getirin de yolumuzu şaşırtıp sapmamıza mani olacak şeyi yazsın” demişlerdir. Huzurda  yapılan tartışmaların uzamasına bağlı olarak Efendimiz de onlara “çıkın” demiş ve odayı terk etmelerini istemiştir.

İmdi konumuz açısından bu olaya baktığımızda Peygamber Efendimizin vasiyetini yazmak üzere kalem kağıt istediği kişilerden hiçbir ama hiçbiri bu isteği garip karşılamamış ve tartışmayı da Efendimizin okuma yazma bilip-bilmemesi üzerine değil şiddetli baş ağrıları çekip ara sıra bayıldığı için olsa gerek Efendimizi yormama ya da daha farklı bir perspektiften bakacak olursak  böyle bir vasiyete gerek olup-olmadığı üzerinde yapmışlardır.

Son olarak hilalin görülmesi ve ayın başlangıç zamanının hesaplanması konusunda “Biz ümmi bir ümmetiz. Hesap kitap bilmeyiz” (Buhari,Savm,13) şeklindeki hadisini Efendimizin okuma yazma bilmediğini gösteren bir delil olarak değerlendirilmesidir. Açıktır ki “hesap kitap bilmeyiz” kaydı Arap toplumunda kullanılagelen bir deyimdir. İkinci husus, cümlenin zahiri manası yaşanan gerçekliği yalanlıyor. Evet, o günkü ehli kitabın İlahi bir kitaba ve Peygambere sahip olmadıkları için “ümmi” dediği Arap toplumu içinde okuma yazma oranı azdı ama bu Araplar hiç hesap kitap yapmıyor demek değildi. Nasıl olsun ki Yemen-Şam ticaret yolunun en önemli kavşaklarından birinde yer alan Mekke’de nice tüccarlar vardı, başta Mekke’nin kendisi olmak üzere çevresinde senenin çeşitli günlerinde nice ticari fuarlar ve panayırlar düzenleniyordu. Kur’an’daki miras ayetleri baştan sonra hesap kitapla irtibatlıydı. Yaşanan gerçeklik cümlenin zahiri manası yalanlıyor derken kastımız buydu. Bu açıdan sebebi vürudun kameri ayın 29 veya 30 olduğu eksenindeki bir soru olduğu ve cevabın bunun üzerine verildiği hesaba katılacak olursa burada “Biz ümmi bir ümmetiz” ile “Hesap kitap bilmeyiz” cümleleri arasında bağ kurup bunu Efendimizin (sas) okuma-yazma bilmediğine delil olarak ileri sürmenin hiçbir rasyonel temeli ve dayanağı yoktur.

Belki irtibat şöyle kurulabilir; o dönemlerde Kur’an’ın ve Efendimizin (sas) açıkça yasaklamış olduğu “nesi” uygulaması yürürlülükteydi. Nesi, “ayları ertelemek”, “başlangıç ve bitiş zamanları değiştirmek” diyebileceğimiz İslam öncesi Arap toplumunun bir uygulamasıydı. Gerekçesi de ittifakla kabul etmiş oldukları savaşmanın yasak olmuş aylarda savaşmaktır. Başka gerekçeler de söz konusu olabilir. İşte nesi’nin hakim olduğu ve hicretin ancak 10 yılında yasaklanan bu uygulama dolayısıyla ayın ne zaman başladığı ya da bittiği konusunda kafalar sürekli karışık olabiliyordu. Bu durumda Araplar kahinlere müracaat ediyor ve onların görüşlerine göre hareket ediyordu. Efendimiz ihtimal böylesi bir noktada kahinlere, arraflara müracaat yerine kameri takvime göre ayların ya 29 ya da 30 gün olduğunu ve buna bağlı olarak başlama ve bitme tarihini bilinebileceğini ifade etmiştir.

Nesi uygulamasından dolayı siyer tarihinde geçen hadiselerin takvimlendirilmesinde büyük sayılabilecek problemler vardır bugün İslam ilim dünyasında. Bir başka ifadeyle hadiselerin vuku bulduğu tarih üzerinde ittifakın sağlanamamasının en temel nedenlerinden biridir bu. Bu konuda detaylı bilgi almak isteyenler Mehmet Apaydın imzasını taşıyan “Siyer Kronolojisi” adlı çalışmaya bakabilirler. 2018 Ekim ayında Kuramer tarafından yayınlanan, çok uzun ve dakik bir çalışmanın ürünü olan bu eser siyerde cereyan eden hadiselerin tarihlendirilmesine çok önemli katkılar sunmaktadır.

Daha önce söz verdiğim gibi önümüzdeki hafta madde madde yapacağım bir özet yazı ile sonucu yazacak ve bu yazı dizisini sonlandırmış olacağım nasipse.

Kaynak: TR724

Geçen haftaki yazımızı nazil olan ilk ayette “ben okuma bilmem”, hilalin görülmesi konusunda “biz ümmi bir ümmetiz” ve Hudeybiye anlaşmasında “Muhammedün Resullullah” kaydını silmesi için Hz. Ali’ye o cümlenin yerini göstermesi meselelerine geçeceğim diye bitirmiştik.

Herkesin bildiği gibi Alak süresinin başında geçen ve “ikra” diye başlayan beş ayet ilk nazil olan ayetler olarak bilinir. Gerçi Kur’an tarihçileri arasında Müddessir ya da Fatiha süresinin ilk inen sure olduğunu söyleyenler de vardır. Rivayete göre Hira mağarasında zaman zaman tehannüs ya da tehannüf eden Hz. Peygamber (sas) Cebrail (as) ile karşılaşır. Tehannüs uzlete çekilme, inzivada bulunma; tehannüf ise Hz. İbrahim’in dininin öğretilere bağlı olarak ibadet yapma manalarına gelir. Bir çok kaynakta geçen ifadeye göre “Melek bana okumamı emretti. Kendisine okuma bilmediğimi söyledim. Beni kollarının arasına alıp kuvvetle sıktı; sonra ‘oku!’ dedi.” Üç defa tekerrür eden bu muhavereden sonra Cebrail (as) yukarıda söylediğimiz gibi Alak süresinin ilk beş ayetini Efendimiz’e bildirir.

Konumuzu alakadar eden yani itibariyle Hz. Peygamber’in Cebrail’in ikra/oku demesine karşılık verdiği cevap olan “mâ ene bikâriin” demesidir. Burada “mâ ene bikâriin” genelde “ben okuma bilmem” şeklinde Türkçeye  tercüme edilir. Bu manaya göre yapılan çıkarım alabildiğine nettir; “ben okuma bilmem” dediğini göre demek ki Allah Resulü okuma yazma bilmiyordu.

İmdi; burada iki nokta üzerinde durmamız gerek. Bir; ikra kelimesinin lügat ve ıstılahi manaları ve bu manalar bağlamında yapılacak tercih; ikincisi “mâ ene bikâriin” rivayeti tek mi, başka cümlelerle hadisenin anlatılması söz konusu mu ve eğer anlatılıyorsa kullanılan kelimelere bağlı olarak o cümlenin anlamı.

Sözlük manası itibariyle “ikra”nın kökünü teşkil eden ka-re-e fiili, cem etmek, toplamak, birleştirmek, ulaştırmak, iletmek, duyurmak, incelemek, araştırmak ve okumak manalarına gelir. Kur’an’da müştakları ile beraber 88 yerde geçen bu kelime, kullanım alanları itibariyle yukarıda saydığımız manalardan birine denk gelmektedir.

Ka-re-e kelimesinin bu sözlük manalarını esas alıp metin merkezli tercüme yapacak olduğumuzda, her bir mana diğerine nispetle önde veya arkada değil eş değerdedir. Dolayısıyla emir kipi ile zikredilen “ikra’” fiiline “oku” manası verilebileceği gibi cem et, topla, birleştir, ulaştır, başkalarına duyur, incele, araştır manaları da verilebilir. Burada birisini diğerine tercih etmenin bir nedeni olmalıdır ve bu neden kendi içinde tutarlı olmak zorundadır.

Bu zaviyeden bakınca Hz. Peygamber okuma yazma bilmez manasında “ümmidir” dediğiniz zaman “ikra” ayetine “oku” manası vermek kendi içinde tutarlı ve doğrudur. Ama ümmi’nin diğer manalarını yani ehli kitap olmama, İlahi kitapların muhteviyatına vakıf olmama, Mekke’li manalarını esas alırsanız “oku” yerine “bu vahiyleri cem et, başkalarına duyur, tebliğ et” şeklinde anlam vermek çok daha sağlıklıdır. Zira ikra’ fiilinin Hz. Peygamberin okuma yazma bilmesi ya da bilmemesi ile hiçbir alakası yoktur. Hatta Hz. Peygamberin peygamberlik misyonunun bu ayet ile başladığını düşünecek olursanız, “duyurma, tebliğ etme” manasının verilmesinin “oku”ya nispetle daha ağırlıklı bir yere sahip olduğu ve daha doğru olduğu ortaya çıkar. Bunun içindir ki bazıları “ikra bismirabbikellezi halak” ayetine “Yaratan Rabbinin adını duyur” ya da “Yaratan Rabbinin adına/adıyla O’nun ayetlerini  duyur, tebliğ et” manasını vermişlerdir. Tam da burada bir ilave daha yapalım; Kur’an’a Kur’an isminin verilmesinin nedeni olarak gösterilen, Kur’an’ın bünyesinde çeşitli kıssaları, emir ve yasakları cem etmesi/ toplamasıdır değerlendirmesi ka-re-e’ye okuma değil cem etme toplama manasının verildiğini gösterir.

Yeri gelmişken Cabiri’nin dile getirdiği bir hakikati burada hatırlayalım; okuma yazma bilmeme Peygamberliğin şartlarında biri olmadığı gibi, onu mükemmel kılacak vasıflar arasında da değildir. Kimsenin bunu dile getirdiğini ve bu yüzden ümmi’ye okuma yazma bilmez manası verdiğini söylemiyorum ama dile getirdiği delillere baktığımızda bu düşüncenin zihnin arka planında var olduğunu görmemek de imkansızdır.

İkinci hususa gelince; öncelikle “mâ ene bikâriin” cümlesinin literal tercümesi “ben okuma bilmem” değil “ben okuyan biri değilim” şeklinde olmalıdır. Türkçe açısından baktığımızda ikisi arasında bir fark yok, aynı mana ve muhtevayı yansıtıyor diyebilirsiniz. Doğrudur. Ben de aynı görüşteyim. Ama madem kelime ve o kelimelerin kullanıldığı kalıplardan hareketle lafzi tercüme yapıyor ve bu lafzi tercüme üzerinden metin merkezli yorumlarda bulunuyoruz bunun bilinmesi gerekir. “Mâ ene bikâriin”, “ben okuyan biri değilim” demektir.

“Mâ ene bikâriin” lafzıyla bize intikal eden hadis Buhari’de Bed’u’l vahy isimli babın üçüncü hadisidir. Ma kelimesi buradan nefy/olumsuzluk edatıdır, dolayısıyla mana ben okuyan biri değilim, okuma bilmem” şeklinde tercüme edilir. Ama bazı dilbilimciler ‘mâ’ edatını soru edatı olarak da alınabileceğini söylemişlerdir. Bu durumda ‘mâ’ soru edatı “be” zaid yani anlama etkisi olmayan harf olarak değerlendirmişlerdir ki bu durumda mana “ne okuyayım, neyi okuyayım” şeklinde verilir.

Tam da burada yukarıda sorduğumuz soruya ve cevabına geçme zamanı. Soru şuydu; “mâ ene bikâriin” rivayeti tek mi, başka cümlelerde hadisenin anlatılması söz konusu mu ve eğer varsa kullanılan cümlelere bağlı olarak o cümlenin anlamı.” Evet böyle rivayetler var. Mesela Taberi, Tarihu’l-Ümem ve’l Mülûk adlı eserinde Hira’daki ilk vahy hikayesini anlatırken “Mâ ene bikâriin” yerine “mâ akrau” ve “mâzâ akrau” kayıtlarını ile anlatır ki manası “ne okuyayım” ve “neyi okuyayım” demektir.

Dikkat ederseniz ikincisi diye başlayıp gerek “mâ ene bikâriin” gerekse “mâ akrau” ve “mâzâ akrau” cümlelerini biraz da teknik sayılabilecek detaylara girerek ele aldığımız  yukarıdaki iki paragrafta ka-re-e fiilini hep okumak manası üzerinden değerlendirdik. Halbuki başlangıçta ifade ettiğimiz “cem etmek, toplamak, birleştirmek, ulaştırmak, iletmek, duyurmak, incelemek, araştırmak” manalarını verecek olduğumuzda mana elbette değişecektir. Mesela bizim de kail olduğumuz duyurma ve tebliğ etme anlamını tercih ettiğimiz zaman “ne duyurayım, ne tebliğ edeyim” ve “neyi duyurayım, neyi tebliğ edeyim” demek olur.

Kaldı ki şimdiye kadar yazmak için zaman münasebet aradığımız bir hususu daha belirteyim; ikra’ya oku manası verildiğinde akla düşen şu soruya nasıl cevap verilecek; Hz. Cebrail Hz. Peygamber’e okunması için bir kitap ya da bir metin mi verdi ki okumasını isteyecek? Eğer Alak süresinin ilk beş ayetini “metin ve kitap” olarak değerlendirecek olursanız bu sorunun cevabı nettir; demek ki Cebrail (as) Hz. Peygamberin okuma bildiğini biliyordu. Aksi takdirde okuma bilmeyen bir insana “oku” emri verilmesinin mantığını anlamak çok zor hatta imkânsız.

Biliyorum çok uzadı yazı dizisi. Fakat akademik çalışma ve yayınlara konu olabilecek böylesi mevzuları gazete köşe yazılarına taşıyınca geride yapacak bir şey yok. Haftaya devam edeceğim nasipse.

Kaynak: TR724

Geçen haftaki yazımızın son cümlesi şu soru ile bitiyordu: “Pekala Kur’an’ın mucizevi oluşunu belirtmek amacıyla okur yazar olan insanların Kur’an’ın haydi bir benzerini getirin diye meydan okumasına rağmen hiçbir ayete nazire getirememesi ama ummî olan (okuma-yazması olmayan anlamında) Hz. Peygamberin Kur’an’ı getirmesi şeklindeki çıkarımın hiç mi değeri yoktur?” Benim bu soruya cevabım, elbette var. Var ama bu Hz. Peygamber’in okur-yazar olmaması çıkarımını yapmak noktasında bana göre zayıf bir argüman. Altını çiziyorum: “bana göre.”

Önce bu yorumu yapanların argümanını dile getireyim: Eğer Peygamber Efendimiz okuma-yazma bilseydi, ayetin fezlekesinde de ifade edildiği gibi müşrikler Kur’an’ın Allah kelamı olduğundan şüphe duyarlardı. Aynı türden bir şüphe Müslümanların içinde de belirebilirdi. Böylesi bir şüphe ise Peygamberlik misyonu adına çok büyük bir handikap olurdu.”

Evet, ben argümanın zayıf olduğunu düşünüyorum. “Neden? Çünkü geçen yazıda da belirttiğimiz üzere Ankebut 47-52 ayetleri bir bütün olarak mütalaa ettiğimizde karşımıza çıkan arka plan Efendimizin okur yazarlığından ziyade Kur’an vahyinin kaynağına ilişkin bir müzakerenin/tartışmanın ya da şüphenin varlığına işaret ediyor. Müşrikler ya da ehli kitap Hz. Peygamber’i Tevrat veya İncil’den birtakım bilgiler aşırma ile itham edip vahyin dayanağını çürütme amacını taşıyorlar. Bu bağlamda “Sen daha önceden herhangi bir ilahi kitabı okumuş yazmış değildin” denilmesi çok güçlü bir karşı çıkış hatta meydan okuyuştur. Ama bu, Hz. Peygamberin okur yazar olmamasını değil ilahi kitapların muhtevasını bilmemesi ve Kur’an’ı kendisinin yazabilecek bir idrak ve güce sahip olmaması anlamındadır. Nitekim bu arka planı gözeten kişiler ayete mana verirken bunu açıkça belirtmişler ve “Sen daha önceden gönderilmiş İlahi kelamları okumamıştın; dolayısıyla Kur’an’ı kendi elinle yazabilecek durumda da değildin” demişlerdir ki bize göre doğru mana da bu olsa gerektir. Lafız ve maksad/amaç birlikteliği ayete zaten böyle mananın verilmesini zaruri kılar.

Kaldı ki mesele Kur’an’ın kaynağı ise buna yönelik Kur’an hem Peygamber Efendimizi hem de söz konusu itirazları yapan veya şüphelenen kişileri merkeze koyarak çok net beyanlarda bulunmuştur. Hz. Peygamber’e yönelik şunu diyor Kur’an: “Şayet Peygamber birtakım sözler uydurup bize isnat edecek olsaydı biz onun takatını, güç ve kuvvetini derhal keser, sonra da can damarını koparıverirdik. O zaman sizin içinizden hiç kimse buna engel olamazdı.” (Hâkka/44-47) Aslında bu ayet aynı konu üzerinde müşriklerin şüphelerine yönelik verilmiş cevapların son parçası. Öncesinde şunu diyor Allah: “(Ey müşrikler!) Görebildiğiniz ve göremediğiniz şeyler üzerine yemin ederek diyorum ki bu Kur’an şanlı-şerefli bir elçinin dilinden dökülen bir kelamdır. Dolayısıyla o bir şair sözü değildir. Ne var ki siz bu gerçeğe inanmıyorsunuz. Şunu bilin ki Kur’an bir kâhin sözü de değildir. Ama siz bunu düşünmüyorsunuz. O alemlerin rabbi Allah katından indirilmiştir.” (Hâkka/38-43)

Aynı istikamette Arapça’da “tehaddi” dediğimiz Kur’an’ın benzerini getirme noktasında meydan okumayı ihtiva eden ayetleri de bu kategoride değerlendirmeliyiz. Mesela: “Madem ki o kafirler/müşrikler “Kur’an’ı Muhammed uydurdu” diyorlar; o halde sen de şöyle onlara: “Eğer bu iddianızda tutarlı ve samimi iseniz, haydi Kur’an’ın sürelerine benzer on süre de siz uydurun da görelim. Hem bu işi yapabilmek için Allah’tan başka yardım alabileceğiniz kim varsa (putlarınız, şairleriniz, kahinleriniz) hepsini çağırın ve işbirliği yapın. Eğer onlar çağrınıza cevap vermezlerse bilin ki bu Kur’an ancak Allah’ın ilmiyle indirilmiştir ve O’ndan başka ilah yoktur. Öyleyse, artık O’na teslim olmanız gerekir, değil mi?” (Hud,13-14)

Müşriklere Kur’an ayetlerinin benzerini getirme konusunda meydan okuyan diğer iki ayet ise şunlardır: “(Ey Muhammed!) De ki: “İnsanlar ve cinler, bu Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere bir araya gelseler, hatta bu uğurda birbirlerine yardım edip destek verseler, yine de onun bir benzerini getiremezler.”(İsra, 88) “Madem ki kulumuz Muhammed’e indirdiğimiz Kur’an ayetlerinden şüphe duyuyorsunuz, haydi onun sürelerinden birisi gibi bir süre getirin de görelim. Bunun için Allah’tan başka yardım alacağınız başka kim varsa (putlarınız, kahinleriniz, şairleriniz) hepsini yardıma çağırın; eğer sözünüzde doğru kimseler iseniz. (Bakara, 23)

Bu eksende dikkat çekmek istediğimiz son ayet ise şudur: “Onlar neden hala Kur’an’ı tedebbür etmez, samimiyetle, içtenlikle anlamaya çalışmazlar?  Eğer Kuran Allahtan başkası tarafından gönderilmiş bir kelam olsaydı kesinlikle onda birçok çelişkiler ve tutarsızlıklar bulurlardı.” (Nisa, 82)

İmdi Kur’an’ın kaynağı konusunda te’vil ve tefsir istemeyen bu kadar açık, seçik ve net beyanların olduğu, haşa ve kella Hz. Peygamberin kendi beyanını Allah kelamı olarak ortaya koyması mümkün olmadığı ve düşünülemeyeceği, böyle bir şeye cesaret etse Allah’ın şah damarını koparırdık ayeti, benzerini getirme bağlamındaki meydan okuyan ayetler ve Allah’tan başkasına ait olsaydı çelişkiler bulurdunuz gibi deliller Hz. Peygamberi okuma yazma bilmez insan yapmaya ihtiyaç bırakmıyor diye düşünüyorum. Yukarıda kısaca meallerini verdiğimiz ayetlerin Kur’an’ın Allah kelamı olduğu şüphesi ile yaklaşan müşrik Araplar ve ehli kitaba Hz. Peygamberi okuma yazma bilmez delilinden çok daha güçlü ve müskit/susturucu olduğu kanaatindeyim. 

Bir başka ifadeyle vahyin kaynağının Allah olduğu izah ya da ispat etmek için çoğunluğu okuma-yazma bilmeyen bir kavme mensup diye Hz. Peygamberi de o kategori içinde değerlendirme ve “bakınız Kur’an gibi bir kitabı işte bu okuma-yazma bilmeyen ümmi bir insanın elinden çıkması mümkün değildir, öyleyse ilahidir” demek çok güçlü bir delil olarak ortada durmuyor. Maddeler halinde değerlendirme yapacağım sonuç bölümünde altını çizerek vurgulayacağım bir hususu yeri gelmişken burada yazayım; Peygamberlik öncesi hayatında dönemin şartları içinde ticaret yapan gerek kendi ticareti gerekse ticaret kervanlarına başkanlık yaparak başkaları adına Şam’a defalarca giden bir tüccar insanı, o toplumun okuma yazma bilmeyen çoğunluğu içinde değil, aksine okuma yazma bilen azınlığı içinde göstermek çok daha doğru bir yaklaşımdır.

Burada okuma-yazma bilmemenin bugün modern dünya insanının zihninde yapmış olduğu çağırışımdan ve Hz. Peygamber gibi kıyamete kadar gelecek milyarlarca Müslümanın liderine bunu yakıştıramama acaba şu ana kadar yaptığımız yorumlarda rol oynuyor olamaz mı? Bu soru benim de aklıma defalarca geldi. Ama bu yazı ile birlikte beş yazıyı dikkatlice okuyan ve bunları bir bütün halinde mütalaa eden okuyucular takdir edecektir ki şahsen benim zihnimin arka planında böyle bir düşünce ya da kaygı yok. Hz. Peygamber okuma-yazma bilmemiş olsa bile benim ona imanımda değişen hiçbir şey olmaz. Benim bu yazı dizisi ile yaptığım ve yapmaya çalıştığım şey, ümmi kelimesinin sözlük ve ıstılahî manalarını vermek, nüzul toplumunda bu kelimenin hangi anlamlarda kullanıldığını tespit etmek, Kur’an’da tekil ve çoğul formlarıyla geçen ümmi kelimelerinin te’vil ve tefsirlere dayanarak özgün manalarını ortaya koymak ve ümmiliğe delil olarak getirilen yorumları bu perspektiften değerlendirip özellikle ayetlerde lafız-maksad bütünlüğünü yeniden hatırlatmaktan ibaret. Dolayısıyla Ankebut süresi 48. Ayetin tefsirinde hâkim kanaate muhalif sayılabilecek bir yorum da buna dahildir. Bir kez daha tekrar edeyim, Kur’an’ın mu’ciz oluşu, kaynağının Hz. Allah olduğunu ifade etmek için söz konusu ayetten dolaylı çıkarımla yaparak Hz. Peygamber okuma yazma bilmezdi yorumunu yapmanın doğru olmadığı, böylesi bir yorumun ayetin asli manası ve verdiği mesajdan çok uzak bulunduğunu düşünüyorum.

Son bir noktaya daha bir iki cümle ile işaret edip nazil olan ilk ayette ben okuma bilmem, biz ümmi bir ümmetiz ve Hudeybiye anlaşmasında Muhammedun Resullullah kaydını silmesi için Hz. Ali’ye o cümlenin yerini göstermesi meselelerine geçeceğim. Son nokta dediğim husus şu: Kur’an da yer alan bazı ayetlerin Tevrat ve İncil’de geçen bazı ayetlerle ya da şöyle ifade edelim önceki İlahi kitaplarla Kur’an’da ve özellikle kıssalarda gözüken benzerlikler, haşa ve kella Hz. Peygamberin onlardan iktibas etmesini, nübüvvet öncesi o kitapları okuduğunu-yazdığını değil kaynak beraberliğini yani Allah’ı gösterir. Onun için bu benzerliklerden hareketle Hz. Peygamber’i okuma-yazma bilmez diye nitelendirmenin rasyonel bir dayanağı yoktur. Önceki yazılarda da ifade ettiğimiz gibi gerek Kur’an ayetleri gerekse nüzul toplumundaki yaygın kullanışı itibariyle ümmi’nin Mekke’li olma, ehli kitaba mensup olmama ve İlahi kitapların muhteviyatından habersiz bulunma, bir kişinin annesine nispetle annesinden doğduğu günde olduğu gibi okuma yazma bilmez manasındaki ümmi’den çok daha realist bir kullanıma sahiptir.

Kaynak: TR724

Bu serinin ilk yazısında ümmî kelimesinin Kur’an’daki kullanımlarını ve manalarını ele aldıktan sonra Peygamber Efendimizin (sas) hayatını anlatan hadis, siyer, megazi türü eserlerdeki bilgilere bakacak ve ardından geleneğe intikal edeceğiz demiştik. Bu çerçeveden meseleye bakınca karşımıza Hz. Peygamberin okuma yazma bilmez anlamındaki ümmiliğine destek olarak ele kullanılan rivayetler çıkıyor. Şimdi teker teker bu rivayetleri, yorumları, yorumların gerekçelerini ve tabii ki karşıt yorumları birlikte incelemeye tabii tutmaya çalışacağım. Bundan sonra da maddeler halinde yazacağım bir sonuç yazısı ile değerlendirme yapacağım.

Kur’an’ın mucizeliğinin okuma-yazma bilmeme manasında ümmîliğe dayandırılması konusunda en kuvvetli ve en çok kullanılan hatta Hz. Peygamber’i okuma-yazma bilmez olarak vasıflandıran zihniyetin temel dayanağı olan şu delildir. Kanaatime göre bu delilin temel dayanak olmasının altında yatan şey, ayet olması, ayetin zahiri manasının zihinde yapmış olduğu ilk çağrışım ve hepsinden önemlisi bunun Kur’an’ın mucizeliği ekseninde yorumlanmasıdır. Tabii söz konusu ayet olunca toplumda yerleşmiş ve üzerinden hayli zaman geçmiş hâkim kanaatlerin karşısında yer alan düşüncelerin önü kısmen de olsa kesilmektedir. Kimi düşünceler oto sansür ile daha matbaa mürekkebi ile buluşmadan kesilmektedir. Burada ulema başta olmak üzere toplumun çeşitli kesimleri tarafından aforoz edilmekten korkmanın da rolü göz ardı edilmemelidir.

Ama durum gerçekten böyle midir? Kur’an bu ayetinde ne demektedir? Ümmî diyenler bunu nasıl delil olarak değerlendirmektedir? Ayet şu: “Sen şu Kur’an’dan önce hiçbir kitap okumuyor ve onu sağ elinle yazmıyordun. (Okuyup yazsaydın) o takdirde batıl peşinde koşanlar, şüpheye düşerlerdi.” (29/48)

Gayet açık, “Kur’an’dan önce kitap okumuyor, elinle de yazmıyordun” cümlesinin dolaylı manası ‘okuma ve yazma bilmiyordun’ demektir. Şöyle ki kim kitap okumaz ve sağ eliyle yazmaz? Elbette okuma ve yazma bilmeyenler? Öyleyse sonuç, Hz. Peygamber okuma yazma bilmiyordu. Kaldı ki ayetin fezlekesi de bu çıkarımı destekliyor; “Eğer okuyup yazsaydın, batıl peşinde koşanlar şüpheye düşerdi.”

Şimdi nüzul ortamı, sebebi, muhatapları, ayetin önceki ve sonraki ayetlerle münasebeti nazara alınmadan sadece Ankebût suresi 48. ayete bakarak bu sonucu çıkartmak mümkün mü? Mümkün ama doğru mu? Doğru değil. Kur’an’daki hiçbir ayet ve özellikle Hz. Peygamberin pratik hayatında karşılığı olan sosyal, siyasal, kültürel alanlara atıflarda bulunan, sorunları dile getirip çözümler üreten, emirler, yasaklar ya da tavsiyeler sunan ayetler tarihi yaşanmışlıktan kopuk olarak ele alınamaz. Alınırsa, aslî manası kaybeder. Halbuki tefsir usulü kaidelerinin hemen hepsi Kur’an’ın doğru anlaşılması noktasında bunun için ortaya konmuştur. Zira söz konusu olan Allah’ın sözü, iradesi, maksadı, önce nüzul toplumundaki muhataplarına ardından insanlığa mesajıdır. Burada İlahi kelamı doğru anlama adına bir usul ve metodoloji olmazsa Kur’an’a ya da Kur’an’a dayanarak Allah’a her şeyi söyletmek mümkündür. Dün de bugün de ve ihtimal yarın da bazı ayetlerin bir slogan hatta bir silah gibi kullanılmasını mümkün kılan da işte budur. Bu duruma düşmemek adına Ankebût 48. ayetini tek başına değil, yukarıda sözünü ettiğimiz unsurlara riayet ederek incelemek zorundayız.

Belki söz uzayacak ama uzama bahasına da olsa bu ayetle alakalı bir köşe yazısı için geniş sayılabilecek açıklamalarda bulunmak gerekiyor. Her şeyden önce Ankebût suresi müfessirlerin ağırlıklı kanaatine göre Medine’ye hicret öncesi Mekke’nin son günlerinde nazil olmuştur. Bu bir. 

İki; konu bütünlüğü açısından baktığınızda sürenin 46 ila 52 ayetleri bir küme oluşturmaktadır. Bu kümede bir kısmı Medine’ye hicret etmiş geri kalanları da hicret etme hazırlığında olan ve Mekke’ye nispetle ehli kitap olan Yahudi ve Hıristiyanlarla çok daha sık dokulu bir ilişkiye girecek olan Müslümanlara uyarılar yapılmaktadır. Onlarla münasebetlerde onların muhtemel ya da vaki itirazlarına karşı nasıl bir argüman geliştirecekleri ve nasıl bir tutum alacakları açıkça ifade edilmektedir. Mesela 46 ve 47. ayette şöyle diyor: “İçlerinden size zulmedenleri hariç ehli kitap ile en güzel şekliyle konuşup tartışın ve onlara şöyle deyin: “Biz hem bize indirilen Kur’an’a hem de size indirilen Tevrat ve İncil’e iman ettik. Bizim ilahimiz da sizin İlahiniz da birdir ve biz sadece O’na teslim olmuşuz. Daha önceki peygamberlere indirdiğimiz gibi sana da kitabı (Kur’an’ı) indirdik. Geçmişte kendilerine kitap (Tevrat ve İncil) indirdiğimiz kişiler (Yahudiler ve Hıristiyanlar)  arasında Kur’an’a inanan ve inanacak olanlar var. Müşrikler arasında da ona iman edecek olanlar var. Bizim ayetlerimizi kafirlikte direnenlerden başkası inkâr etmez.” Yazı daha fazla uzamasın diye bu 7 ayetin manasını vermiyorum ama isterseniz tam da burada yazıyı okumayı kesip bir Kur’an mealinden diğer ayetlerin meallerini okuyun. Anlam bütünlüğünü çok net olarak göreceksiniz. İşte sadece 48. ayeti bu bağlamdan koparıp tek başına ele almak aslî manadan uzaklaşmayı ve bahsini ettiğimiz yorumları beraberinde getirmektedir.

Bu iki nokta ve başlangıçta yer alan iki ayetin manasını verdikten sonra konumuza esas teşkil eden ayete geçebilirim. 48. ayette yer alan “kitap” tan kasıt hiç şüphesiz önceki kutsal ve İlahi kitaplardır. Bir başka tabirle Tevrat ve İncil’dir. Bu konuda müfessirler arasında hiçbir ihtilaf yoktur. O zaman “Kur’an’dan önce hiçbir kitap okumuyordun ve yazmıyordun” demek, Tevrat ve İncil’i okumuyor ve yazmıyordun demektir. Öyleyse onların Kur’an’ın İlahi kelam senin de Allah’ın peygamberi olması noktasındaki şüpheleri yersizdir. Zira eğer Tevrat ve İncil’i okuyup yazsaydın onlar şüpheye düşmekte haklı olabilirlerdi. Demek ki buradaki vurgu Hz. Peygamberin okuma yazma bilmez oluşu değil, vahyin kaynağının Allah olduğunadır.

Kaldı ki hemen arkasından gelen 49  ayet bu yoruma desteklemektedir: “Bu Kur’an, kendilerine ilim verilmiş, Allah’ın sözü ile beşerin sözünü ayırt etme kabiliyeti ihsan edilmiş, İlahi kelamı doğru bilgi ile anlama kabiliyeti ile donatılmış  insanların gönüllerinde yer eden hak ve hakikat mesajlarıdır. Bizim ayetlerimizi bile bile inkar edenler ancak kafirlik ve müşriklikte şartlanmış zalimlerdir.”

Kur’an hakkında söyleyebilecek hiç bir sözleri, dile getirecekleri itirazları kalmayan müşrikler bu defa 50. ayette daha önceki peygamberlere verilmiş mucizelerden dem vurarak Hz. Muhammed’e de mucizeler verilmeli değil mi gerekçesi ile inatlarını ve  itirazlarını sürdürürler. Buna karşılık verilen cevap çok nettir: “Ey Peygamber! De ki onlara; “mucize indirmek Allah’ın elindedir. Ben sadece sizi açıkça uyaran bir elçiyim. Kendilerine tebliğ edilen bu Kur’an’ı sana göndermiş olmamız (mucize olarak) onlara yetmiyor mu? Şüphesiz ki Kur’an’da rahmet ve iki cihan bahtiyarlığına insanı ulaştıracak nasihatler vardır; fakat bunu anlayacak olanlar iman edenlerdir.” Kur’an bu eksendeki son tavsiyesini vaki veya muhtemel bir tutumu merkeze alarak bağlar. Vaki veya muhtemel dediğimiz husus, muhatapların inanmama eksenindeki tutumlarını ısrarla devam ettirmeleridir. Şöyle der Allah: “De ki onlara “Aramızsa şahit olarak Allah yeter. O göklerde ve yerde olanı bilir. Batıla uyup Allah’ı inkar edenler hüsrana uğrayacak olanların ta kendileridir.” (29/52)

48.ayete geri dönelim ve aynı soruyu değiştirerek farklı bir şekilde soralım; acaba burada Hz. Peygamber’i merkeze alacak olursak kast edilen okuma yazma bilmemesi mi yoksa ehli kitabın kitaplarının muhtevasına vakıf olmaması mı? Kur’an’ı merkeze alırsak, vahyin kaynağı mı? Yukarıda kısaca sıraladığımız nüzul sebebi, nüzul ortamı, muhatapları, ayetin önceki ve sonraki ayetlerle münasebeti ve verdiği açık mesaja baktığınızda kast edilen Allahu a’lem Peygamber Efendimizin (sas) ehl-i kitabın kitaplarının muhtevalarına vakıf olmaması ve vahyin kaynağıdır. 

Tam da buradan neden Allahu a’lem dediniz diyebilirsiniz. Söz konusu olan Allah’ın beyanı olunca başka ne denilebilir ki? Hele bu eksende Allah’ın maksadı budur şeklinde Allah’ın peygamberinin bir beyanı yoksa.  Ulemamızın bize göstermiş olduğu en temkinli yoldur bu. “En doğrusunu Allah bilir”, “O’nun muradını en iyi Kendisi bilir”denilmesinin altında yatan neden budur. Usul ilmindeki “eşbel bi’l hak” nazariyesinin ortaya atılışı gerekçesi de bu değil midir zaten? Bununla beraber ehli kitabın itirazlarını, şüphelerini kaale aldığımızda ikinci mananın daha ağırlıklı olduğu ve hem akla hem hikmete daha yakın ve uygun olduğunu söylemekten de dur olmuyorum.

Pekala Kur’an’ın mucizevi oluşunu belirtmek amacıyla okur yazar olan insanların Kur’an’ın haydi bir benzerini getirin meydan okumasına rağmen hiçbir ayete nazire getirememesi ama ümmî olan (okuma-yazması olmayan anlamında) Hz. Peygamberin Kur’an’ı getirmesi şeklindeki çıkarımın hiç mi değeri yoktur? Bir sonraki yazıda buradan devam edeceğim inşallah.

Kaynak: TR724

Bazı sebeplerden dolayı bir müddet yazı serisine ara vermek zorunda kaldığım için bir cümlelik kısa bir hatırlatma ile başlamak istiyorum. Hz. Peygamber’in (sas) ümmîliği üzerinde duruyor ve ümmî kavramının hangi anlamda kullanıldığını ele alıyorduk. Bu kavramın sözlük manalarını ilk yazıda vermiş, ikinci yazıda ümmî kelimesinin Kur’an’daki anlamlarına başlamış, Kur’an’da ümmî kelimesinin geçtiği 2’si tekil, 4’ü çoğul formunda 6 ayet-i kerime var demiş ve ilk üçünü kısaca incelemiştik.

Özetle ifade edecek olursak, ilk ayet Bakara 78. Bu ayette ümmî ehli kitaptan olduğu halde Tevrat hakkında sahih bilgiye sahip olmayan, eğitimsiz, cahil kişiler için kullanılıyor. İkincisi Al-i İmran suresi 20.ayet. Burada kendilerine daha önceden İlahî bir kitap ve peygamber gönderilmemiş kişiler anlamında kullanılmış. Üçüncüsü yine Al-i İmran suresi 75.ayet. Burada da ehli kitap olmayan müşrik ya da Müslüman Araplar için kullanılmıştır. Anlaşılan o ki bu üç ayetinde Allah ümmî kelimesine yeni anlam yüklemiyor, aksine nüzul toplumdaki insanların bildikleri manada hem de olduğu gibi kullanıyor.

Diğer ayetlere geçmeden önce burada yeri geldiği için bir hatırlatmada bulunmak isterim; Nahl suresi 103. Ayetinde Allah şöyle buyurur: “And olsun ki biz onların “Kur’an’ı Hz. Muhammed’e bir beşer öğretiyor” dediklerini biliyoruz. Ne var ki onların sözünü ettikleri kişinin dili yabancı bir dildir; Kur’an’ın dili ise apaçık fasih bir Arapçadır.” Rivayetlere göre iddia ettikleri bu kişi Rum diyarından köle olarak Mekke’ye gelmiş  Hristiyan Bel’am, Cebra, Addas, Yaiş veya Vebr adını taşıyan birisidir. İmdi, bu ayette Arapça diline vurgu yapıldığı muhakkaktır. Ama Şatibi bu ayeti merkeze alan bir yorumunda meseleyi sadece dil açısından değerlendirmenin yanlışlığına işaret ederek bunun nüzul toplumundaki Kur’an’a muhatap olan Arapların sadece diline değil, kültürüne, bilgilerine ve idrak ufuklarına da teşmil edilmesi gerektiğini, Kur’an’ın bu çerçevede Arapların bilgi ve idrak ufuklarını aşan muhalif bir beyanda da bulunmadığının altını çizer. Dolayısıyla ümmi kelimesinin bu kapsamda yani verili durumu esas alarak onların yabancısı olmadığı anlamda kullanılması hiç kimseyi şaşırtmamalıdır.

Bu kısa ve önemli hatırlatmadan sonra dördüncü ve beşinci ayetler Araf süresi 157-158 ayetleridir. Muhatap ehli kitap olan Yahudi ve Hıristiyanlardır. Şöyle diyor Kur’an: “İşte bu kimseler (ehli kitab; Yahudi ve Hıristiyanlar) vakti geldiğinde ellerinin altındaki Tevrat’ta ve İncil’de kendisinden söz edilmiş ümmî peygambere uyacak kimselerdir. Bu peygamber onlara iyiliği emredip kötülüğü yasaklayacak, onlara temiz ve güzel şeyleri helal, kötü ve çirkin şeyleri haram kılacak, onları zorlayan hükümler ve yükümlülükleri hafifletecektir. İşte o peygamber geldiğinde, ona inanıp güvenen, ona saygı gösteren, ona yardım eden ve yine ona indirilen nur’a (Kur’an’a) uyanlar var ya, işte onlar kurtuluşa erecek olanlardır. (Ey Peygamber!) De ki: “Ey insanlar! Bakın ben hepinize Allah tarafından gönderilmiş bir elçiyim. Göklerde ve yerde mutlak hükümranlık O’nundur. O’ndan başka gerçek ilah/Tanrı yoktur. Canı veren de alan da O’dur. Öyleyse siz de Allah’a ve O’nun ayetlerine inanıp güvenen bu ümmî peygambere inanıp güvenin; ona uyun ve böylece doğru yola girmiş olun.”

Kur’an burada Ali İmran 81’de Yahudilerden alınan sözü nazara veriyor. Onların verdikleri söz ellerindeki İlahi kitabı (Tevrat ve İncil) tasdik eden bir peygamber zuhur ettiğinde ona inanmalarıdır. Şöyle hikâye edilir bu mesele Kur’an’da: “Allah, vaktiyle (İsrail oğullarından” peygamberleri aracılığıyla şu sözü almıştır: “Size vahiyler gönderip, o vahiylerin mana ve mesajını anlama, idrak etme (hikmet) kabiliyeti lütfettikten sonra elinizin altında bulunan kitabı (Tevrat’ı) tasdik edici bir peygamber geldiğinde, mutlaka ona inanmalı ve yardımcı olmalısınız.” Allah: “Bu ahdi kabul ettiniz, sizlere yüklediğim ağır sorumluluğu üzerinize aldınız mı?” dediğinde onlar: “Evet, kabul ettik” diye kesin söz verince, Allah Teâlâ: “Siz de şahit olun, zaten Ben de sizinle beraber şahitlik edeceğim.” buyurdu.” (3/81)

Hıristiyanların ise söz verişten ziyade Hz. İsa’nın kendisinden sonra gelecek Hz. Peygamber’i anlatmasıdır. Şöyle diyor Hz. İsa: “Vaktiyle  Meryem oğlu İsa şöyle demişti: “Ben Allah tarafından size gönderilmiş elçiyim. Elinizdeki Tevrat’ı tasdik etmek ve benden sonra gelecek, ismi ve şahsiyeti Ahmed yani medh u senaya mazhar olacak bir peygamberi müjdelemek üzere gönderildim.” (61/6)

Geriye dönecek olursak; Araf süresi 157. ayette  “er-resülen nebiyye’l ümmiyye”, 158 de “ve rasulihi en-nebiyyi’l ümmiyyi” şeklinde geçen beyanlar Hz. Peygamberin okuma-yazma bilmediği şeklindeki hakim kanaatin delilleri olarak ele alınmıştır. Halbuki kelimenin nüzul toplumundaki kullanım alanından hareketle diyebiliriz ki burada ehli kitab olmayan bir kavme mensup olması manası daha ağırlıklıdır.  Ayetin siyak ve sibakı buna daha müsait ve hayatın realitelerine daha uygundur.

Bununla beraber her üçünü de içine alan şöyle bir mana verilmesi daha temkinli olabilir: “Çoğunluğu okuma yazma bilmeyen, ilahi vahye muhatap olmayan ve vahiy kültüründen bihaber bir kavme mensup Mekke’li ümmi elçi ve peygamber.”  Nitekim karşılaştırmalı olarak baktığımız ve özellikle ilk 4-5 asırda kaleme alınan tefsirler bunu tercih etmiştir.

Bu iki ayetle alakalı olarak sonuç olarak şunu diyebiliriz; ayette geçen “ümmî resul ve peygamber” spesifik olarak Hz. Peygamberin okuma yazma bilmediğini kesinlikle ortaya koyan bir delil değildir.

Ümmî kelimesinin Kur’an’da geçtiği altıncı ve son ayet Cum’a suresinde yer almaktadır. “O, ümmîlere, içlerinden, kendilerine ayetlerini okuyan, onları temizleyen, onlara kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber gönderendir. Halbuki onlar, bundan önce apaçık bir dalalet içinde idiler.” (62/2)  Burada ümmîler kimlerdir? Okuma yazma bimeyenler mi, Mekke’liler mi, ehl-i kitap dolayısıyla vahy kültürüne sahip olmayanlar mı? Sözlük anlamı açısından baktığımızda her üç mana da muhtemildir. Konsept açıdan baktığımızda ise Peygamber Efendimizin de bir fert olarak içinde neşet ettiği ve yaşadığı Arap toplumudur. Zaten Arapların Arap olmayanlara acem dediği gibi ehli kitabın da Araplara ümmî dediği tarihen sabittir. Aşağıda ele alacağımız sair deliller ve yorumlarda da göreceğimiz üzere kim, nerede duruyor ve hangi görüşe kailse ayete ona göre mana vermektedir. Kimisi “O, Mekke’lilere; O ehli kitap olmayan bir kavme; ya da okuma yazma dahi bilmeyen cahil bir kavme.”

Kur’an ayetleri ile alakalı genel değerlendirme ile yazıya son verip hadisler ve tarihi hadiselerle devam edelim; Kur’an’da bu kelimenin yer aldığı altı ayetten hareketle “Hz. Peygamber okuma yazma bilmezdi” demek çok aceleden verilmiş, haksız hatta yanlış bir yargıdır. Şunu demek çok daha doğrudur; tekil ve çoğul formuyla ümmî geçen hiçbir ayette ne fert olarak Hz. Peygamberin ne de onun da bir parçası olduğu Arap toplumunun okuma yazma bilmeyen kişi/ler olduğuna bir vurgu yoktur.

Kaynak: TR724

Kur’an’a gelince; Kur’an’da ümmî kelimesinin geçtiği 2’si tekil, 4’u çoğul formunda 6 ayeti kerime vardır.

İlk ayet Bakara 78’de geçiyor. Ayet lafzî tercümesiyle şunu söylüyor: “Onlardan bazıları ümmîdirler, kitabı bilmezler; (bildikleri) bir sürü asılsız şeylerden başkası değildir ve yalnızca zannederler.” Şimdi kimdir ayetin bahsettiği ve bazıları “ümmidir” dediği “onlar?” Anlamadıkları “kitap” ne? Bu iki önemli sorunun cevabı gerek bu gerekse önceki ve sonraki ayetlerde açıkça ifade ediliyor. “Onlar” dediği nüzul zamanında Medine ve civarında yaşayan Yahudiler, “kitap’tan kastedilen de Tevrat’tır. Özne ve nesneyi yerli yerine oturttuktan sonra şimdi ayetin tam mealini verebiliriz: “Yahudilerden bir kısmı Tevrat’tan bihaberdir. Bunların bildikleri sadece kulaktan dolma rivayetlerdir. Dolayısıyla konuştukları da yalan-yanlış, zanna dayalı, batıl olarak inandıkları şeylerdir.”

Pekâlâ ayette ümmî olarak bahsedilen Yahudilerden bir kısmı okuma-yazma bilmiyor olabilir mi? Olabilir. İhtimal dahilindedir. Okuma-yazma bilmedikleri için kutsal kitaplarından bihaberdir. Ya da okuma-yazma biliyorlardır ama Tevrat’ın muhtevası, ayetlerinin ifade ettiği anlamlar hakkında bilgi sahibi değillerdir. Dolayısıyla Tevrat ekseninde söylediği sözlere itibar edilmez. Nitekim tefsirlerde her iki yorum da yer almaktadır. Ama tefsirlerde ikinci görüş daha ağırlıklı olarak savunulur hatta hangi görüşlerinin zanna dayalı batıl bilgiler olduğuna dair başka Kur’an ayetlerinden misaller verilir.

Sonuç itibariyle “ümmî” kelimesini Kur’an bu ayette el-kitaptan olduğu halde Tevrat hakkında sahih bilgiye sahip olmayan, eğitimsiz, cahil kişiler için kullanıyor.

İkinci ayet: Âl-i İmran süresi 20.ayet. Meali şu: “(Ey Peygamber!) Onlar inanç konusunda seninle tartışılarsa de ki: “Ben özümü Allah’a teslim ettim. Bana uyanlar da O’na teslim oldular. (Ey Peygamber!) Geçmişte vahye muhatap olanlar (ehli kitap, Yahudi ve Hıristiyanlar) ile ümmilere yani İlahi vahye muhatap olmayan Arap müşriklere de ki “Siz Allah’a teslim olmak için ne bekliyorsunuz?” Eğer hakka teslim olup İslam’a girerlerse doğru yolu bulmuş olurlar. Yok, eğer yüz çevirirlerse, sana düşen görev, sadece hakkı ve hakikati tebliğdir. (Unutma ki) Allah kullarının yapıp ettiklerini hakkıyla görür.”

Burada “ümmî” kelimesinin müşrik Araplara hitaben söylendiğinde hiç tereddüt yoktur. Kur’an’ın baştan sona ilk tefsiri diye kayıtlarımıza geçen Mukatil b. Süleyman’ın et-Tefsîrü’l-Kebîr’inden bu yana hemen her tefsir kitabında yerini alan bu bilgi yukarıda söylediğimiz “tereddüt yoktur” sonucunun en büyük delilidir. Bu açıdan bazı meallerde ayetin bu kısmının “Kendilerine kitap verilenler ve verilmeyenler” diye tercüme edilmesi çok isabetlidir. Zira kasdedilen Hz. Peygamber’e kadar İlahi vahye muhatap olmayan, vahy kültüründen bihaber, kendilerine Peygamber gönderilmemiş kişilerdir.

Bu kişilerin okuma-yazma bilmesi ya da bilmemesine gelince; bir önceki ayette ifade ettiğimiz gibi bir yorum olarak değerlendirilebilir. Zira tarihi gerçeklik müşrik Arapların çoğunluğunun okuma-yazma bilmediğini gösteriyor. Bununla beraber ayette yapılan vurgu söz konusu Arapların okuma yazma bilmemesi değil aksine o ana kadar ilahi vahye muhatap olmamalarıdır. Kaldı ki o Arapların bazılarının okuma-yazma bildiği de ayrı bir tarihi gerçeklik olarak karşımızda durmaktadır. Öyleyse şunu diyebiliriz, Kur’an bu ayette “ümmi” kelimesini Arap toplumundaki yaygın kullanımlarından biri olan “kendilerine daha önceden İlahi bir kitap ve peygamber gönderilmemiş kişiler anlamında kullanmıştır.

Üçüncü ayet: Âl-i İmran süresi 75.ayet. Burada ümmî kelimesi Yahudilerin ağzından dile getirilmekte ve onların ümmî derken kimi kastettikleri hiçbir yorum ve te’vile ihtiyaç bırakmayacak netlikte açıkça ifade edilmektedir. “Yahudiler arasında öyleleri var ki kendilerine bir hazine emanet etsen onu sana eksiksiz iade eder. Ama onlar arasında öyleleri de var ki kendisine bir tek dınar/altın emanet etsen gidip gelip sıkıştırmadıkça onu sana geri vermez. Neden mi? Çünkü onlar “Geçmişte kendilerine hiçbir peygamber ve vahy gönderilmemiş (ümmi) bu adamlara yaptıklarımıza karşı bizim bir vebalimiz/sorumluluğumuz yoktur” diye düşünürler ve bu düşüncelerini de bile bile yalan söyleyerek Allah’a nispet edip O’na iftira ederler.”

Bazı mealler burada ümmi kelimesini hiçbir açıklama yapmadan “ümmi” diye verirken bazıları okuma-yazma bilmeyen, bazıları hesap kitap bilmeyen, bazıları da daha sonra ele alacağımız bir ayette geçen “Mekke’ye mensup”, “Mekke’li” manasında kullanılan “Ümmü’l kurâ” terkibinden hareketle “Mekke’li Araplar” demişlerdir. Halbuki ayeti içinde yer aldığı ayetler kümesi ve sebebi nüzulü ile birlikte ele aldığımızda Yahudilerin kastettikleri kişilerin muhatabı olan İlahi vahye muhatap olmayan Araplar olduğu kesindir. Nitekim konu ile alakalı hemen hemen bütün tefsirler bunu açıkça ifade etmektedir.

Şöyle ki rivayetlere göre bazı Yahudi din adamları geçerli ve haklı bir neden olmaksızın Yahudi olmayan kişilerin mallarını almakta Yahudiler için bir vebal ve günah olmadığı yorumu yapmaktadırlar. Zira Yahudiler İlahi vahye muhatap olmaları itibariyle kendilerini seçilmiş bir kavim olarak görüyorlar ve bunun tabii uzantısı olarak da Yahudi olmayan kişileri ticari ilişkilerinde aldatmayı kendilerine tanınmış tabii bir hak olduğuna inanıyorlardı.

Bir başka yaklaşım da müşrik olan Arapların İslam’a girmeleri onları eski inançlarını bırakmış olmalarından dolayı “mürted” konumuna getirmiştir ve mürtedlere karşı her türlü hile, aldatma, kandırma meşrudur ve mübahtır anlayışına sürüklemiştir. Nitekim bazı Yahudiler kafir iken borçlu oldukları Araplara Müslüman olmaları durumunda borçlarını ise bu inançtan dolayı ödememişlerdir. 76. ayet bu manayı tamamlayan bir muhtevaya sahiptir. Der ki Allah orada: “Gerçek şu ki kim verdiği sözü yerine getirir ve emanete hıyanet etmekten sakınırsa bilsin ki Allah böyle sorumluluk şuuru ile hareket edenleri sever.” Böylece emanete hıyanet etmenin, sırf dini inanç farklılığından dolayı insanların mallarını gayri meşru yollarla iktisap etmenin, bu çerçevede yapılacak her türlü hile ve düzenbazlığın yanlış olduğunu ifade etmektedir.

Yahudi toplumu içinde bu yorumun ne kadar kabul gördüğü ve yaygınlık kazandığı ayrı bir mesele ama son tahlilde bu yorumu kabullenen bazı Yahudilerin olduğu ve ümmî dedikleri Araplarla olan ticaret ve emanet ilişkilerinde buna göre hareket ettiklerinde şüphe yok.

Netice itibariyle bu ayette geçen “ümmî” kelimesi, ehli kitap olmayan müşrik ya da Müslüman Araplar için kullanılmıştır ki Kur’an’ın burada yaptığı şey kelimenin o toplumdaki kullanımını olduğu gibi yansıtmasından ibarettir.

Kaynak TR724

Tesanüdünü kaybeden bir cemiyetin canlılığını devam ettirmesi mümkün değildir. “Cemaatin maye-i hayatı, tesanüddür.” “Tesânüd bozulsa, cemaatin tadı kaçar.”

Onun için gelin bunları konuşalım bir kez daha…

Belki bazılarımız insafa gelir, bazılarımız da sürekli başkasının amel defterini tutmaktan kurtulur, belki….

Birkaç temel tespitle başlayalım.

Gencin en kuvvetli duygusu, şehvettir. Şehvet, akıl ve iman bağı ile kontrol altına alınıp bağlanmazsa insanı yoldan çıkarır, uçurumdan aşağı atar.

Yaşlının da en tehlikeli duygusu şehvet midir?

Yaşlı için ondan daha belalı bir duygu vardır.

Yaşlının en tehlikeli duygusu, hükmetme, hakim olma duygusu, makam sevgisidir. Yaşlıda, hükmetme arzusu şehvet gibidir. Ne bu arzusundan vazgeçer ne yakasını onun elinden kurtarabilir.

Bir diğer mesele….  İltibas yapmamak bazı şeyleri bazı şeylerle karıştırmamak gerektir.

Çünkü, bir yerde doğru olan bir başka yerde yanlış olabilir. Bir yerde güzel duran bir başka yerde çirkin durabilir.

Mesela, toplumu, tasavvufun kuralları ile yönetemezsiniz.

Tarikatta, “seninki senin, benimki de senin”dir.

Ama hukukta evvela hak sahibine hakkını vereceksiniz, adalet ve güzellik buradadır. Sonra o dilerse, yapması doğruysa ve lazımsa, kendi iradesiyle, “benimki de senin” diyebilir.

Yanınızda çalıştırdığınız işçiye tasavvufa göre muamele edip, “hani kardeştik, seninki de benimdi” deyip, maaşını vermemezlik yapamazsınız.

Durumun doğrusunu bilmeyen doğruyu bilmiyordur.

Bir topluluğu yönetirken, haklar üzerinde tasarruf yapılamaz. İnsanların hayatları, “feda olsun” mantıksızlığı ile korunamaz. Bir başkasının hakkı için “feda olsun” demek samimiyet ve fedakarlık değildir.

Başlarken yapacağımız üçüncü tesbit…

Biz peygamberimizin geldiği dönemdeki cahiliye Arab’ının karakterini taşımıyoruz. O günün Arab’ı cahildi, tarifsiz ölçüde vahşiydi, ama riyakâr, zilleti kabul etmiş, başkasına özenen, menfaati için her şeyinden vazgeçebilen bir toplum değildi. İzzetlerine halel getirecek en küçük bir söz bile meydan yerine çıkmalarına, savaşmalarına yetiyordu.

Günümüz İslam dünyası olarak biz, İsrail oğullarının karakterini taşıyoruz. O günün İsrail oğulları, Firavunun asırlar süren baskısı altında zilleti kabul etmiş, miskin, “bizden bir şey olmaz” diyen bir toplumdu. Eli kitaplı bir topluluk olmalarına rağmen, Firavunun batıl adetlerine özeniyor, Kıptileri taklit etmekte paye arıyorlardı. Riyakâr, ikiyüzlü, güvenilmez, bencil ve menfaatperest idiler.

Hizmet işte böyle bir toplum içinden çıkmış bir harekettir. Ve bu hareketin mensupları da ayaklarındaki kum torbalarından, kendilerini bağlayan bağlardan bütün bütün azade olabilmiş değildir.

Böyle bir toplumdan bu cemaatin çıkması Üstadımıza ve Hocamıza bahşedilen hususi bir ihsan ve muvaffakiyettir.

Bizden ancak bu kadar oluyor.

Hizmetimiz bu günlerde bir savrulma yaşıyor. Ve dayanılmaz acılar yaşayan insanlar insanlık tarihinde emsali görülmemiş bu tepe üstü ve tepeden çakılma hakkında konuşuyor.

Kimileri, konuşulmamasından, kimileri konuşanlardan rahatsız.

Ben sadece yola çıkarken ahitleştiğimiz konuları hatırlatmakla yetineceğim.

Zira hala tesanüdün öneminden bahsedip, tahşidat yapmanın böyle bir zamanda hiçbir geçerliliği ve kıymeti olmaz. Bu, insanlara güdülen varlık muamelesi yapmak olur.

Tesanüd, dayanışmadır, senetleşme kökünden gelen bir dayanışma…

Siz birisi ile belli konularda anlaşarak bir yardımlaşma, bir dayanışma içine girdiyseniz, dayanışmanızın, tesanüdünüzün devamı anlaşmanın esaslarına riayetle mümkündür.

Anlaşma maddelerine riayet etmeyenin tesanüdden bahsetmesi aldatmadır. Muhatabı hafife almak ve hatta onunla alay etmektir.

Evet, oturup yazılı bir metnin altına imzamızı atmadık. Ama bu yola girerken gönüllerimizin kabul edip altına imza attığı maddeler vardı.

Sayalım mı? Sayalım…

Evvela yaptığımız her şeyi rızayı İlahi için yapacak, Allah’ın rızasını şer-i şerif dairesinde arayacaktık. Fıkhın, ilmihalin hükümleri bizim sınırlarımızı belirleyecekti. Feraizi diniye ve takva yaşantımız olacaktı.

Dine ait hiçbir emri hafife almayacak, marufa ait hiçbir şeyi küçük görmeyecektik.

İkincisi, meselemiz, muhabbetimiz, sohbetimiz marifetullah olacaktı. Marifetullaha ait bir bahsi kainattaki her meseleden mühim tutacak, nefeslerimizi bu yolda kullanacaktık. Gündelik işler ve ehl-i dünya bizim kalp aynamızda yer işgal etmeyecekti. Ve asla bir marifetullah hakikatine, gündelik bir meseleyi, siyasi bir sohbeti tercih etmeyecektik. Kim neyden hoşlanırsa hoşlansın, biz bize ait şeylerden manevi lezzetimizi alacaktık.

Üçüncüsü, bu örf haneye fedakârlık yapmak, ortaya bir şeylerimizi koymak için gelmiştik. Sahiplenmeyecek, sahip çıkacaktık.

Kimimiz hayatını, kimimiz ilmini, kimimiz servetini ortaya koyarak sahip çıkacaktı. Sahiplenmediğimiz, sahip çıktığımız, bize sorulmadan bir şey yapılamaz demememizden, bize emanet edilen işi çok rahatlıkla bırakabilmemizden, perçinlenmiş duvar gibi olmaya, konulduğumuz yerde durmaya razı olmamızdan belli olacaktı.

Dördüncüsü, bizde ref-i imtiyaz vardı. Makam sahibi olmak, imtiyaz sahibi olmak manasına gelmeyecek, yükün çilenin büyümesi manasına gelecekti.

Kimse herhangi bir imtiyazından ötürü bir diğerine haşerata bakar gibi bakamayacak, “ezerim” der gibi konuşamayacaktı.

“İşte sulh-u umumî, aff-ı umumî ve ref-i imtiyaz lâzım.

Tâ ki, biri bir imtiyaz ile başkasına haşerat nazarıyla bakmakla nifak çıkmasın. Fahr olmasın.” Divan-ı Harb-i Örf-i

Beşincisi, bizde kimse hakkını aramaya ihtiyaç hissetmeyecekti. Çünkü en baştan fazilet üzere anlaşmıştık. Yetkili olanın kendi nefsine bizi tercih edeceğini, ondan bize zarar gelmeyeceğini düşünüyorduk.

Kardeşler makamı da maddi menfaati de diğer kardeşine bırakacaktı.

“Kardeşlerinizin nefislerini nefsinize şerefte, makamda, teveccühte, hattâ menfaat-i maddiye gibi nefsin hoşuna giden şeylerde tercih ediniz.”

Altıncısı, beşeriyetin neticesi yaşanan bir sıkıntıda, en zayıfımız, en güçlümüz karşısında hakkını aramaktan zerre kadar tereddüt etmeyecekti. Zira “Zayıfların güçlüler karşısında başına bir şey gelir endişesi duymadan hakkını arayamadığı toplumda hayır yoktur.” hadis-i şerifini hepimiz biliyor, ona göre davranmakta tereddüt edileceğini düşünmüyorduk.

Yedincisi, hizmette de dünyevi işlerde de makam sahibine veya zengine yakın olmaya çalışmayı, haksız kazanç beklentisi veya münafıklık alameti olarak görüyorduk. Biz bir insana makamından ötürü rağbet etmezdik. Rağbetimiz şefkatimizden, yani ona bir şey anlatmak için değilse, ancak fazilete ve ilme olurdu.

Onun için kimin hizmette hangi makama geldiği bizi hiç etkilemeyecekti, durumumuzu, adama karşı duruşumuzu belirlemeyecekti. Rağbet ettikse, ta baştan rağbet etmiştik, etmedikse, bir yere oturdu diye etmezdik.

Sekizincisi, ilmi fikri bir hareket olarak dünyaya söyleyecek sözümüz vardı. Bizi ilmi olmayan bahisler ilgilendirmiyor, “mesail-i imaniyeden bir bahsi kainattaki her meseleden daha büyük görüyorduk.” Bizi gündelik konuşmaların içine çekemez, gündelik bahisleri, siyaseti konuşan insanları, adı gazeteci de olsa, unvanı prof. da olsa dinletemezdiniz. Çünkü biz Allah’ın kıymet verdiği şeylere kıymet vermek için bu yola girmiştik.

Dokuzuncusu, Fert için iman, toplum adalet lazımdı.

En mühim meselenin bir insanın gönlünde imanın taht kurması ve ebedi hayatının kurtulması olduğuna inanıyorduk, şahsımızın, meşrebimizin veya başka birisinin taht kurması değil…

Onuncusu, biz adaleti, İslam’ın dört büyük davasından birisi olarak görüyorduk.

Hatta bize bunun da ötesi gösteriliyor, gündemimiz sürekli fazilet oluyordu. Adalet hak sahibine hakkını vermek, fazilet kendi hakkını da başkasına feda etmekti.

Adalet diye bir meselemiz pek olmadı. Güya bunu zaten kabul ediyor ve yaşıyorduk, onun için bize hep ondan sonraki merhale ve geçit işaret edildi.

Fakat, adalet köprüsünden geçmeden fazilet köprüsüne gelenler, bir yerde faziletli davranıp çok büyük fedakarlıklarda bulunurken, aynı anda bir başka yerde çok büyük adaletsizliklere, haksızlıklara düşebilir. Düştü mü, bunları çok konuşmayacağım…

Dini bildiğini iddia eden insanlar size ait bir şeyde size hiçbir hak tanımadan “gayr-i kabil-i rücu” anlaşmalara kıyamete kadar geçerli imzalar atmanızı istedi, “Bu İslami ve insani değil” dediğinizde hakkınızda dehşetli bir şayia çıkardı, o yalana herkesi inandırdı ve o günden sonra size öyle davranıldı ise ötesini siz düşünün.

On birincisi, ulvi bir gayeye hizmet için yaşayan kardeşlerimizi herkesten aziz bilecek, yolun çilesini çekmişlerle, uzaktan iki cümle alkışlayanları bir tutmayacaktık.

On ikincisi, bizde insan kaybetmek yoktu. Bu daire içine gireni bırakmaz, kimseye sana ihtiyacımız yok der gibi davranamazdık.

Birkaç kişi varken, bir kişinin kıymeti birse, binler milyonlar olduğunda, bir kişinin kıymeti binler kadar milyonlar kadar kıymetli olacaktı.

Kapıyı göstemeyi değil, kapının eşiğine başımızı koyup “gitme” demeyi dinlemiştik yıllarca…

On üçüncüsü, insanlığın kardeşliğine, herkesi kendi konumunda kabul etmeye inanmış bir hareket olarak, meyvelerin birbirine benzememesini, farklılığını en başta biz güzel bulup kabullenecek, kardeşlerimizi tek tip olmaya mahkûm etmeyecek, Üstadımızın ifadesiyle “yolu daraltmayacak”, aslanları koyun haline getirmeyi meziyet saymayacaktık.

Herkesi kendi konumunda kabul ederken de, bir yolu ve daveti olan insanlar olarak, “haram helal önemli değil, hepsi kabulümüz, tabakta zehir de olsa bizim için fark etmez” der gibi değil, helal dairesinde, meyve gibi temiz ve güzel olanlar kabulümüz olacaktı.

On dördüncüsü, yatırımımızı kitle ruh haletine veya kalabalıkların alkışına yapmayacak, kuru kalabalıkların nefsi birlikteliktekilerine önem atfetmeyecektik.

On beşincisi, Üstadımız, “İstikbale hakikat-i İslamiyet hükmedecek” dediği için, biz önce hakikatimizin galibiyetini izhar edecek, yaptığımız programlarda hakikatimizin kaynağına böylece bakışları çevirmeyi hedefleyecektik. Dünyanın karşısına bir fikir olarak çıkacaktık.

İnsanlık yaptığımız programlarda bizi bir gün “özgürlük”, diğer gün “adalet”, bir başka gün “kâinat” hakikatini konuşurken görecek, sloganik tavırlar ve pastel renkler içinde bulamayacaktı.

On altıncısı, yoluna basiret üzere davet eden bir Peygamberin (s.a.s.) talebeleri olarak, insanlara körü körüne “itaat et, rahat et” deme basitliğine düşmeyecek, itaatin güzelliğini ikna ve ispat güzelliğinden sonra arayacaktık.

On yedincisi, muvaffakiyetinden ötürü alkışladığımız insanları putlaştırmayacak, gündelik hayatımızda Rabbimizin emirlerine itaati onların bilinip sevilmesinden üstün tutacak, bunu her halimizle gösterecektik.

On sekizincisi, vazife vermeyi bizde hissiyat belirlemeyecekti. Vazife verme ilme, fazilete, birikime, gayrete, kapasiteye göre olacaktı.

Öyle olsaydı, bir köyde birkaç tavuğu emanet ederken düşünüp endişe edeceğiniz, karar iradesinden ve ilimden mahrum şahıslar, en önemli hizmetlerin başına getirilmez, orada yıllarca oturtulmaz, kırk elli yıllık hizmetler zayi ettirilmezdi.

İnsanlara görev verenler, onların kendilerine tazimini esas alma hissiliğine düşüyorlarsa, bilerek veya bilmeyerek hizmetlerine en büyük zararı veriyorlar demektir.

Yetki vermeyi hissiyat belirleyince binlerce masumun heba edilmesinin önü açılmış oldu.

Büyüklerimiz birisini bir yere gönderip işi ve insanları ona emanet ederken, “Kalpleri akılları uyarsın, uyandırsın, sarssın, varsın bize “Ne güzel buyurdunuz kralım diyen köleler gibi davranmasın.” diyecekti. Böyle biliyor, öyle zannediyorduk.

On dokuzuncusu, bizde idarecinin yanında, gerektiğinde yol gösterebilen, gerektiğinde idareci gaza bastığında frene basıp ona “dur” diyebilen, ilmiye sınıfına ait bir yetkili olacaktı. “Saltanat ve hilafet gayr-ı münfek ve müttehid-i bizzattır.” İlmiye sınıfı, yetkisiz süs eşyası konumuna düşürülmeyecekti.

Yirmincisi, muvaffakiyet evvela rahmet-i İlahiyeye ve umuma, başarısızlık ve mağlubiyet öndekilere verilecek, bizde yetki birkaç şahısta saltanat gibi ölene kadar devam etmeyecek, aramızda dünya yansa yıkılsa aynı havasını koruyan hükmetme sevdalıları olmayacaktı. “Hata benim, günah benim” diyen ve geri çekilmeyi bilen insanlar görecektik. Hala bir adet olsun göremedik.

Yirmi birincisi, bir yol, bir tek şahısla ancak bir patika olabilirdi. Yolun bir cadde-i kübra olması için, dünya çapında söz söyleyebilen bir çok insana ihtiyaç vardı. Kimse kabiliyet kıyımı yapmayacak, kendi konumunu korumanın adını “hizmeti korumak” koyan kapasitesiz zorbalar olmayacak, Hoca Efendiye alternatif çıkar deli saçmasıyla değişik bastırma teknikleri uygulanmayacaktı.  Biz olamayacağına inanarak bu yola girmiştik.

Yirmi ikincisi ve belki de en önemlisi, gayr adına fedakârlık ihanettir. İnsanlığın bütün cinayetlerinin sebebi budur. Hizmetimizde hiç kimse hiçbir kardeşinin en küçük bir hakkını onun adına ve izni olmadan feda etmek cinnetine düşmeyecek, izzetimize, malımıza, hayatımıza zarar verme hakkını ve yetkisini kimse hizmet için bahanesiyle kendinde görmeyecekti.

Bu mesele gördüğünüz gibi çok hamur götüren bir mesele… Bir yirmi daha rahatlıkla yazılabilir. Kimseyi ismen veya açık işaretle  suçlamadan, hepinizin kaynaklarımızdan bildiğiniz temel düsturlarımızı saymaya çalıştım.

Kim ne kadar riayet etti, ne kadar riayet etmedi, Onu Allah bilir.

Gelin ilk günkü gibi yeniden marifetullah bahislerine dönelim…

Rabbimizden, yeni bir yeşermenin arifesinde olduğumuz, dünyaya savrulduğumuz şu günlerde hiçbir kardeşimizin çürüyüp kaybolmamasını dileyelim.

  Kaynak: Yeni Hamle

Akli analizler, tespitler ve önlemler benzer musibetlerin tekrarını önleyebilir. Lakin, geriye döndürülemez kayıpların ve kalpte açılan yaraların tedavisi, spesifik bir musibetin akli analizinden daha ziyade, yaşanan hadisenin daha geniş bir çerçeveye ve tutarlı bir mana örgüsüne yerleştirilmesi ile mümkündür.

İşte bu noktada, insanlık tarihinin ve toplumlarının önemli bir yanını teşkil eden dini ve manevi gelenekler devreye girer. Bu gelenekler, eşya ve hadiselerin, cümle içindeki kelime gibi, tek tek ifade ettikleri yalın manalardan daha ziyade, bu kelimelerin bir araya gelerek ifade etmek istedikleri daha külli manalara insan kalbini yönlendirirler. Bu külli manalar insan aklının spesifik bir kelimede/hadisede takılıp sıkıştığında, üzerine çıkıp büyük resmi temaşa edebileceği gözlem kuleleri mesabesindedir.

Aşağıdaki kaideler ve bakış açıları, bir çok dini gelenekten biri olan, İslam geleneğinin sunduklarının maddeler haline getirilmiş halidir.

1. Toplumsal hatalar belli bir eşiği geçtiğinde varlıkta cari kanunlar (sünnetullah) gereği semptomlar ve tabii tepkiler oluşur.
2. Umumi musibetler hata, ihmal, alışkanlık ve kabullenmişliklerin umum toplumda tezahür etmesi neticesinde meydana gelir.
3. İnsanlığın halet-i ruhiyesi ile doğanın fiziki tepkileri arasında ruh ve beden ilişkisine benzer bir irtibat vardır.
4. Belaların terbiye edici, uyarıcı, cezalandırıcı ve potansiyelleri ortaya çıkarıcı fonksiyonları vardır. Bu neticeler tek tek de hasıl olabilir hepsi aynı anda da hasıl olabilir.
5. Belalar umumi gelir herkes hususi muamele görür.
6. Fıtrata ait (fizik, coğrafya, biyoloji kanunları gibi) günahlar, hatalar ve ihmaller fıtratın düzenleyici ve önleyici kanunlarıyla karşılaşır.
7. Denklemde bir sonraki hayat kademesi, dirilme ve yapılanların karşılığını kozmik bir düzlemde bulma olmazsa dünyevi sonuçlar ve adalet anlayışı eksik kalır.
8. Ölüm kendi başına ontolojik bir hata, cezalandırma yada ödüllendirme değil varlık döngüsünün zaruri bir neticesidir.
9. Problem hayatta zorlukların olması değil, zorluklar neticesinde zihnen bir mükafata, meyveye veya manaya erilememesi; yada böyle bir inancın olmaması ve neticede boş yere acı çekildiğinin düşünülmesidir.
10. Musibetleri daha derin ıstıraplara çeviren şey, açıklayıcı bir mana ve inanç çerçevesinden mahrumiyet neticesi, kişinin yaşamaya ve var olmaya dair  inanç, ümit ve gayesini yitirmesidir.
11. Ufak hataların ta’dil ve ıslahı dünyevi ve lokal imkanlar içinde mümkünken, bu imkanlar dahilinde tamir ve ta’dili mümkün olmayan daha büyük/külli iç yozlaşmalar ve cinayetler uhrevi/federal müdahalelerle mümkündür.
12. İyilikler iyilikleri, kötülükler kötülükleri davet ve teshil eder.
13. Kişi yada toplum (Allah’tan öte) öncelikleri ve arzuları ile sınanır.
14. Musibetler,
    1. Büyük toplumsal, zihinsel ve kültürel değişimlerin arefesini işaretler (irhasat);
    2. Dikkatleri geçici hevesler ve önceliklerden daha uzun vadeli gayelere ve düşüncelere sevk edici ve hatırlatıcıdır;
    3. Toplumsal tıkanıkları açacak enerji oluşumunu tetikler;
    4. Liderlik ve nesil değişimini tetikler, yeni anlayış ve kabiliyetlere alan açar;
    5. Önemli konumları ve sorumlulukları tekeffül edenleri ya daha ehil hale getirir yada tasfiye edici bir tesir icra eder;
    6. Fıtrata uymayan, tarihi geçmiş yada yüke dönüşmüş adet, alışkanlık ve gelenekleri sorgulama ve değiştirme ortamı hazırlar;
    7. Kişileri yeknesaklıktan uyandırıcı, her şeyi cüzi sebeplerin açıklayabileceği gibi bir yanılgıdan kurtarıcı ve Yaratıcı hikmet ve iradeyi işaret edici bir şok etkisi meydana getirir;
    8. Kış mevsiminin ve yağmurların bitkiler ve hayvanlar üzerindeki hazırlayıcı ve kuluçka fonksiyonu etkisini bir nevi toplumlarda ve fertlerde icra eder,  onları neşv u nemaya ve gelişime zorlar.
15. Musibetlere ‘ben merkezli’ bakış, zahiren görünen çirkinliklere kişiyi odaklandırıp cüzi çirkinliklerde boğabilirken, zaman, mekan ve muhataplar açısından bütüncül bir bakış kişinin daha adaletli sonuçlara varmasına vesile olur.
16. Tabiattaki ve insanlık içindeki unsurlarda (fıtratlarda) görülen zıtlar, zahiren birbiriyle çakışsa da daha külli ve kamil bir hayrın mütemmim cüzleri olarak vazife görürler. Zahiren çatışan şeyler daha külli bir paradigmanın unsurlarıdır. Lokal ve bencil bakış açısı bu külli paradigmayı ıskalamaya sebep olur. Zorlu hadiseler böyle bir külli ve cami paradigmaya doğru kişileri sevk ederler; böylelikle Yaratıcı kudretin farklı isimlerini ve sıfatlarını bir ahenk ve bütünlük içinde temaşa imkanı verirler.
17. Musibetlerin acılık ve çirkinliklerine odaklandıkça, algıda seçicilik gereği, acılar daha çok duyulur ve büyür; vehim, tahayyül ve tekrar beklentisiyle kişiyi yutacak hale gelir. Musibetin kendimiz ve halin ötesindeki külli neticelerini düşünmek; vehimlerden öte hakiki delillere dayanan değerlendirmelerini yapmak bir bakış açısı ayarı oluşturur ve daha realist davranmayı netice verir. Ayrıca yaşanan acılar bir nazar/bakış açısı terbiyesi hasıl eder.
18. Dünyevi nimet ve imkanları, vesileden ziyade, bizatihi hedef haline getirme gafletinden kişiyi uyandıran ve ona varlık alemindeki uzun yolculuğunun gereklerini hatırlatan musibet, musibet değil bir lütuftur.
19. Musibetlerde daha büyüklerine bakıp hale şükretmek ve deşeleyerek vehimlerle şişirmemek zihin, beden ve ruh açısından daha sağlıklıdır.
20. Musibetlerdeki zahiri sebeplerle kaderin külli hükmü ve değerlendirmesi birbirine uymayabilir. Hüküm neticede kaderindir. Kaderin külli perspektifine odaklanmak bakış açımızı genişletir.
21. Bir kısım musibetler işlenen cinayetlerin, ihlallerin ve hataların ıslah edici neticesi, ve ıslah sonunda hasıl olacak mükafatların da bir nevi mukaddimesidir.
22. Müşterek ve yaygın hatalardan neşet eden müşterek ve yaygın musibetler, gereği yerine getirilip ıslah hasıl olduğunda, mazideki günahları da siler.
23. Ailevi, toplumsal ve fıtri yükümlülüklerin ihmali, ihmal edilen şeyin cinsinden ve onu itmam edici / ıslah edici cezaları netice verir.
24. Varlığın mülkü Yaratıcı Zat’a aittir. Mülkünde hikmet, ilim ve adaletiyle dilediği gibi tasarruf eder. Bu tasarruf bir abesiyet, keyfilik ve kaos ile değildir.
25. Musibet gibi külli ve şok etkisi yapan değişiklikler, zihni alışkanlık ve ülfet perdelerini kaldırarak, Allah’ın esmasının ve kudretinin daha külli manada tecellisine ve temaşasına vesile olurlar.
26. Sükûn ve sükûnet, tembellik, yeknesaklık, durağanlık; daha fazlası mümkünken, varlığın neşvesini sınırlı tecrübe etme ve bir nevi yokluğa yaklaşmadır; verilen imkan, potansiyel ve yatırımları rantabl kullanmamaktır. Hareket ve tebeddül; varlığı daha derinden ve zengince tecrübe etmeye vesiledir; imkan, potansiyel ve yatırımların nemalandırılmasıdır, hayırdır. Hayat, harekâtla gelişimini sağlar ve kemal noktasını bulur; belalar ve hayatın sunduğu gelişim projeleri vasıtasıyla terakki eder.
27. Varlıkta gözlenen ve çok güzellikleri doğumuna vesile olan zahiri çirkinlik bir nevi güzelliktir; çok güzelliklerin oluşumuna mani olan güzellik de bir nevi çirkinliktir.
28. Musibeti, umumi ve külli kanunların hayırlı çok neticeleri yanında, cüzi bir şer olarak görmek; veya arız olan elemin zamanla geçeceğini ve iç dönüşüm ile mükafatların takip edeceğini düşünmek gibi haller, musibet anında ve halin dar geometrisinde tıkanmış fertleri daha geniş ve kapsamlı bir bakış açısına ve var olma boyutuna  davet eder.
29. Müspet ve menfi ibadetler, sorumluluklar ve bencil arzuları dizginlemeyi gerektiren tecrübeler vesilesiyle kişi ben merkezli, hal ile sınırlı ve maddiyatla çevrili dar bir alemden daha geniş bir var olma derecesine hazırlanır; aklen, ruhen ve bedenen sonsuzluk yolculuğu için teçhizatlandırılır.
30. Yaratıcı kudret, ihmal neticesi hasıl olan musibetler yoluyla, kişileri ve toplumları umum kainatta cari kanunlara ve hükümlere uymaya çağırır ve zorlar; musibetlerden toplumsal ve ferdi hayırlar/gelişim meyveleri çıkararak, bu meyveleri tattırarak ve zorlukların arkasındaki mana ve hikmet tecellilerini nazarlara vererek şuurlu varlıkları kendilerinden öte bir manaya ve hakikate cezbeder.
31. Toplumsal terbiye ve dönüşümde kritik eşiğe ulaşılana ve fıtri kanunların riayetinde asgari düzey tutturulana kadar terbiye edici musibetler farklı yoğunluklarda devam eder.
32. Musibetler sadece akli aşırılıkları, yanlışları ve tedbirsizlikleri değil kalbi, hissi, ve isti’dadi bozuklukları  ve aşırılıkları da bütüncül bir yaklaşımla ta’dil eder. Kişi rasyonel çerçevede her şeyi doğru yapsa da diğer alanlardaki kusurlarının neticesine göre de muamele görebilir.
33. Musibetler ve zorluklar kalbi, hissi ve akli melekeleri daha fazla kullanmaya zorlayarak, kişinin zamanında, tahayyülünde, hatıralarında ve tecrübelerinde genişlemeye vesile olur. Bu anlar daha ziyade yaşanmış olarak hatırda kalır.
34. Umum halk bir grubun adaletsizliklerine karşı durmak yerine, fiilen, kalben veya iltihak ederek onlara destek verirlerse yine musibet umumileşir.
35. Musibetlerin ortaya koyduğu zorluklar yoluyla, sürekli idrak ve şuurumuzun bir kaç adım ötesinde yeni hedeflere ve ufuklara uyanarak; doğrunun yanında durma,  irademizin hakkını verme, olduğumuzun bir adım ötesine gitme ve potansiyelimizin ortaya çıkması için gayret ortaya koyma gibi insani kemalatımızı inkişaf ettirecek durumlarla karşılaşırız. Her şey idrak ve kabiliyetimizin kavrama sınırı içinde olsaydı, yeni ufuklara açılamaz, gelişemez ve olduğumuz yerde kalırdık.
36. Musibetler “ben-merkezli” bir varlık tasavvurundan ilahi irade, ilim ve hikmet merkezli bir varlık tasavvuruna doğru gelişim alıştırmalarıdır.
37. Topluca sergilenen muhakeme zafiyeti, adalet tesisinin ihmali, büyük haksızlıklara göz yumulması gibi hususlar toplumları sosyal, ahlaki, fiziki ve siyasi musibetlere açık hale getirir.
38. Tekeffül edilen sorumlulukları (namaz, oruç, hac, sadaka, hayr ü hasenat) yerine getirerek şahsi ve toplumsal manada gelişmenin yanında, karşımıza çıkan musibet ve engellere dayanma ve aşma gayreti de bir nevi ibadettir.
39. Musibetleri kendi irade, rıza ve ihmalleri ile çağıran kimseler zihni, kalbi ve fiziki himmetlerden ve nazarlardan mahrumiyet yaşarlar.
40. Musibetler, gaflet ve önceliklerin yanlış tayininde, kişiyi tekrar mana aramaya ve hiç kaybetmeyecek gibi tükettiği hayatı ve imkanları daha derinden hissederek yaşamaya sevk ederler.
41. Musibetlere karşı tedbir ve çare aramak insana ait bir sorumluluktur. Sonu ölüm olsa da, teslimiyet musibetlere değil bunları bir hikmet ve kanun ile icra eden yaratıcının hüsn-i niyetinedir.
42. Çaresi bulunan bir şeyde ihmal ve acziyet göstermek, çaresi bulunmayan bir şeyde ise ağlayıp sızlamak ve teessür göstermek hikmetli harekete münafidir.
43. Musibetler belli kanunlar, hikmetler ve sebepler çerçevesinde oluşur ve bir iradenin ve ilm-i muhitin tezahürüdür; keyfi teşekkül ve tezahür eden, her an her yerden çıkabilecek bir Demokles kılıcı değildir.
44. Musibetler, diğer fonksiyonlarının yanında, potansiyelleri ortaya çıkaran birer gelişim projeleridir. Bu projelerin en zor ve şümullü olanları sırasıyla potansiyel ve yetkinlik açısından en gelişmiş olan insanlara omuzlarına yüklenir.
45. Nimetlerin ve dünyevi güzelliklerin bizatihi gaye haline getirilmesi, nihayetinde ayrılık kaçınılmaz olduğu için, kişide elemler oluşturur. Bunlar, ilahi sevgi, şefkat ve teveccühün tezahürü ve vesilesi olarak görüldüğünde ise, nimetin kendisi zeval bulsa da akılda kalan manası yine lezzet verir.
46. Musibetlerden maddi yönü ile bizatihi korkmak ve endişe etmek, ‘biri gitse de diğeri rastgele beni bulacak’ beklentisiyle bitmeyen bir endişeye dönüşür. Musibetlerin ilim, hikmet ve irade sahibi bir güç tarafından belli sebepler tahtında var edildiğini düşünmek o ilim, hikmet ve iradeyi anlamaya teşvik eder.
47. Musibetin zahirde görülen ve ilk göze çarpan sebebi ile tahkik neticesi elde edilecek ana sebebi/sebepleri farklı olabilir. Göze çarpan sebebi adaletsizlik, tahkik neticesi elde edilecek hakiki sebebi ise ayn-i adalet olabilir.
48. Musibetin kısa zamanlı neticesi yada neticesizliği musibetin boyutu ile orantısız ve alakasız görülebilir. Uzun zamanlı ve çok boyutlu gözlemler ve neticeler daha külli ve isabetli sonuçlara ulaşmaya vesile olur.
49. Musibetin izalesi ona sebep olan ihmal, hata, kasıt ve cehaletin izalesi ve tövbesi ile mümkündür. Bu izale ve tövbe her bir ihmal, hata, kasıt ve cehaletin kendi metodu ve gerekleri doğrultusunda izalesini gerektirir.
50. Telafisi ve geri dönüşü mümkün olmayan musibetlerde geçmiş, hal, gelecek, fert, toplum, canlı-cansız varlıkların hepsini bir arada nazara alıp hüküm veren kaderin hikmetlerini anlamaya yönelmek, cüzi iradeyi külli iradeye teslim etmek ve onunla iş birliğine gitmek akıl ve ruh sağlığı açısından daha salim bir yoldur.
51. Umumi musibetler farklı kişiler hakkında aynı anda birbirine zıt bir çok hükmü  icra vesilesi olabilirler. Aynı musibet biri için ceza, biri için mükafat, diğeri için ise teşvik olabilir. Yada aynı musibet bir kişinin bir sıfatı için teşvik, diğer bir sıfatı için tekdir, bir diğer sıfatı için de tekmil olabilir.
52. Bir yerde yapılan hatanın ve ihmalin başka bir yerde farklı hayırlarla telafi edilmesi ilahi muameleye ve neticeye tesir eder.
53. Vicdan rahatlığı ve suçtan azade olma, musibetlerin şiddeti, telakkisi, hissedilmesi ve tesirinin devamiyeti noktalarında anahtar bir rol oynar.
54. Çetin şartlar ve musibetler toprak altında kalmış kabiliyetleri ortaya çıkarır; kendi kurtarıcılarını ve kahramanlarını doğurur.

Kaynak: CRISD

Mü’minin kalbi Ramazan’ın istirahatgâhıdır. On bir ay dolaştıktan sonra istirahat için bir aylığına mü’minin gönlüne/hayatına misafir olarak gelir ve memnun olarak da gitmek ister. Misafire ikram etmek, onu en aziz bir şekilde ağırlamak ve giderken de memnun ayrılmasını sağlamak hem insânî, hem de İslâmî vezâifimizden değil midir?

Ramazan; ruhun dirilişidir; kalan on bir ayın da ona göre şekillenişi… Cuma nasıl ki günlerin sultandır, ramazan da ayların sultanı. Biri günleri tezkiye eder, taçlandırır, diğeri de ayları…

* * *

Ramazan orucu nefsî arzuların geri itilmesi, gereği gibi terbiye edilmesi ve ruhun alabildiğine özgür hale getirilmesinin mevsimidir. Akıl, Ruh ve Kalp kültürünün alabildiğine enginleşmesi, derinleşmesi, kendilerine yeni yeni imkânlar sunulması ayıdır.

* * *

Ramazan tefekkür ayıdır. Lüzumsuz aktivitelerin, eğlencelerin terk edildiği veya terk edilmesi lazım geldiği bir aydır. İnsana faydası olmayan gereksiz programlar ibâdet ü taate zaman ve tâkât bırakmadığından terk edilmeleri evlâdır. Bu ayda mümkün mertebe dış faaliyetlerden daha ziyade içe yönelik çalışmalar yapılmalı, içe doğru dengeli ve uzun yolculuklara çıkılmalıdır. Zîrâ en güzel yolculuklar içe doğru yapılan yolculuklardır; insanın kendisini tanıması ve Rabb’ine kurbet hâsıl etmesi adına…

Muslim Tasbih Pearl Beads in Love Shape

Bu ayda “Oruç tut, sıhhat bul” denilerek, aslında daha önce çeşitli sebeplerle topuzunu kaçırdığımız hayat kantarının dengesini bulması sağlanır; hikmetle, tefekkürle… Gerek ülkemizde, gerekse dünyanın diğer köşelerinde inanan bütün insanlarla beraber gündüzün orucunu, akşamın iftarını, gecenin sahurunu beraberce ve manen yapabilmektir Ramazan. Münferit ayrılıklarımız olsa bile, bütüncül bakışlarımızla birlikteliğimizi hissederiz bu ayda. Bu gibi ayrılıklar, bazen bir arada olmaktan daha tatlı, daha huzurlu olabilir.

* * *

Ramazan; tabir caizse bir biriktirme ve depolama ayıdır. Bu ayda manevî ve fikrî birikimlerimiz öylesine artmalı ki, bu artış diğer on bir ayı besleyecek mahiyette olmalıdır. Enteresandır, bu ayda kilo alanlar var. Halbuki bu ay kilo alma ayı değil, manevî, fikrî birikimlerin artırıldığı bir ay olmalıdır. Bu ayda biz Ramazan’ı beslemeliyiz ki, diğer on bir ayda da Ramazan bizi beslesin.

* * *

İslâm bir “itidal” dinidir; sabahtan akşama kadar zorla aç kalıp, daha sonra da tıka basa yemek İslâm’daki ramazanın ruhuna aykırıdır. Yeteri kadar yiyeceksin, doymadan da kalkacaksın. Yoksa hem sağlığın açısından hem de ramazanın ruhunu incitme açısından hikmete münâfî bir tavır sergilemiş olursun.

* * *

Ramazan aç kalma ayıdır. Aç’ı ve açlığı hissetme ayı. Bir anne ya da babanın -merhamet saikıyla-“Oğlum gece çok iyi ye ki gündüzün acıkmayasın!” ifadesi ramazanın ruhuyla telif edilmesi mümkün değildir. Acıkmayacaksan, orucun farkına nasıl varacaksın? Farkına varmadığın şeyin sana faydası olabilir mi? İftar vaktinde orucunu açarken, rahmet ve mağfiret kapılarının da açıldığını hissedebilmelisin. Duaya icabet vaktidir, dua etmelisin. Eğer yemeğe saldırırsan, yemek de sana saydırır, unutmamalısın.

Ramazan, insanla zaman (Ramazan) arasında dostça bir muhavere, bir alş-veriş ya da hediyeleşme ayıdır. Karakoç’un da enfes ifadeleriyle; Ramazan “Dolu gel[ir]. Kendindekini boşaltacak. Giderken de dolu gidecek. Dolu gitmeli. (…) Siz sanmayın ki, oruçta yalnız siz susar, siz acıkırsınız. Oruç ta susar, oruç ta acıkır. Çünkü: oruç ta canlıdır. Sizin gibi. Hatta sizden fazla. Çünkü: onda, ölümün eriteceği et ve kemik te yok. (…) Evet. Oruç ta susar, oruç ta acıkır. Orucun susadığı ve âbı hayat gibi kanamadığı su; Kur’ân sesi, acıktığı; namaz, örtündüğü; merhamet, kuşandığı-giyindiği; Allah adının yükseltilmesi, yani cihaddır. Ve orucun da iftarı vardır. Oruç, mü’minin kalbinde iftar eder. Onun sofrasında, işte saydığımız göğe mahsus yiyecekler bulunur. Yalnız, insan orucu özlemez, oruç ta insanı özler. Ramazan ayı gelince, sıla-i rahm edenler gibi, meleklerin bile önünde eğildiği insana koşar. Oruç, insana acıkır ve koşar gelir. Oruç geldi, ondan bize ölümsüz bir şeyler katılacak demektir. Giderken, bizden de ona ölümsüzleşecek birkaç şey katılmalı.”

* * *

Ramazan; Kur’ân ayıdır, diğer aylar da; Kur’ân’a göre kurgulanan aylar. Bu kutlu zaman diliminde hedef hiç olmazsa en az bir kere hatim etmek, sonra da imkânlar ölçüsünde bir defa meâl bitirmek olmalıdır. Kur’ân’ın garipliğine bu aydan başlamak suretiyle son verilmesi gerekir. Hakk’a kurbet ancak bu şekliyle mümkün olabilir.

Ramazan Kur’ân’ın annesidir. Kur’ân bu ayda ve “Leyle-i Kadr”de indirilmiştir. Ramazan’ın en âlî gecesi Leyle-i Kadr… Onun için Ramazan… Ramazan’da leyle-i Kadr ve Kur’ân… Ve insanın Kur’ân sayesinde, Ramazan’da, Leyle-i Kadr’de kadrinin âlî olarak takdîr edilmesi… Ey tâlip! Varmak istiyorsan yol açıktır…

* * *

Oruç yokluğun değil, varlığın, gerçek Var’ın varlığını daha bir derinden idrak etmenin ayıdır. Açlık, susuzluk gibi yokluğa delâlet edecek şeylerle nimet-i hakîkînin vermiş olduğu nimetlerin “farkına varmanın” ayıdır. Sâir günlerde bir kuru ekmeği nasıl bulacağını düşünenleri, “sofrada boş yer kalmasın, aman ha doldurulsun!” diye çırpınanların anlayabilmesi için en güzel bir bezmdir Ramazan. Ramazan’da aslında “nasıl yeriz?”, “neler yeriz?” değil de, “nasıl ve ne şekilde yediririz?”in hesabı yapılmalı. Çünkü Ramazan yeme ayı değil, yememe ayıdır. Bütün yılı aç geçirenleri görüp, düşünüp acıktığını hissettiğinde edepten “acıktım!” d(iy)ememe ayıdır. Evlerimizi peygamber evine, sofralarımızı Peygamber sofrasına benzetmeye çalışma ayıdır…

Kaynak: The Circle