Rahmân, Rahîm Allah’ın Adı’yla.

1. Yâ-Sîn.

2. Baştan sona hikmet yüklü Kur’ân’a andolsun ki,

3. Sen elbette (Allah’ın Mesajı’nı tebliğ için) gönderilmiş (peygamber)lerdensin;

4. Dosdoğru bir yol üzerinde.

5. O, Azîz (mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galip), Rahîm (bilhassa mü’minlere karşı hususî rahmeti bol) olan Zât’ın kısım kısım indirdiği Kitap’tır.

6. (Yakın) ataları uyarılmamış, dolayısıyla bütün bütün gaflet içinde kalmış bir topluluğu uyarman için.

7. İnsanların çoğu hakkında Allah’ın (“Cehennem’i cinlerle ve insanlarla dolduracağım”) sözünün doğruluğu ve haklılığı ortadadır.1 Bu çoğunluk, iman etmiyor ve etmeyecek.

8. Biz, onların boyunlarına halkalar geçirdik; çenelerine dayanan o halkalar sebebiyle başları yukarı doğru çivilenmiş gibidir.2

9. Ayrıca, önlerine bir set ve arkalarına bir set koyduk, böylece onları her taraftan kuşattık; dolayısıyla hiçbir şey görememektedirler.3

10. Böylelerini uyarsan da uyarmasan da onlar için farketmez; onlar, iman etmeyeceklerdir.4

11. Sen, (etkili ve yararlı bir biçimde) ancak öyle insanı uyarabilirsin ki, (ön yargısızdır ve dolayısıyla irşada açıktır,) Zikr’i (Kur’ân) tasdikle ona tâbi olur ve görmediği halde Rahmân karşısında saygıyla ürperir. İşte böyle olanı (sürpriz karşılıklarla dolu bir) bağışlanma ve pek bol, artıp eksilmeyen, hiç zararsız ve bütünüyle hayır bir mükâfatla müjdele.

12. Ölüleri diriltecek olan Biziz ve insanların ölünceye kadar işleyip Âhiret hayatları için gönderdikleri (sevap ve günahları) da, (öldükten sonra) arkalarında kalan (ama Kıyamet’e kadar hesaplarına işlenmeye devam edecek) iyilik ve kötülüklerini de yazıyoruz. Biz, esasen her şeyi Apaçık bir Öncü Kitap’ta tek tek kaydetmiş bulunuyoruz.5

13. Onlara o memleket halkının halini bir misal olarak anlat: O halka da (Allah’ın Mesajı’nı tebliğ için) elçiler gelmişti.6

14. Önce onlara iki elçi gönderdik, fakat onlar ikisini de yalanlayınca, kendilerini bir üçüncüsüyle takviye ettik. “Biz,” dediler, “size gönderilmiş elçileriz.”

15. “Siz de,” diye (tepki verdi o topluluk), “tıpkı bizim gibi birer beşersiniz (yiyip-içen ölümlü birer insansınız). Sonra Rahmân, herhangi bir şey indirmiş de değildir. Siz, başka değil, sadece yalan söylüyorsunuz.”

16. Elçiler, “Rabbimiz biliyor ki,” diye (karşılık verdiler), “biz, hiç kuşkusuz size gönderilmiş elçileriz.

17. “Bize düşen de ancak Allah’ın Mesajı’nı tam olarak ve apaçık, anlaşılır bir şekilde size ulaştırmaktır.”

18. Diğerleri tehdit etti: “Biz, sizde bir uğursuzluk görüyoruz; sizin yüzünüzden başımıza gelecekler var. Eğer (bu tebliğ işinize) bir son vermezseniz, bilin ki sizi taşa tutarız ve bizim elimizden size acı mı acı bir azap dokunur.”

19. Elçiler, “Uğursuzluk dediğiniz şey, size ancak sizden gelir. Gerçek size hatırlatıldı ve uyarıldınız diye mi böyle tepki gösteriyorsunuz? Siz, sınır tanımaz ve Allah’ın verdiği duygu, meleke ve kabiliyetleri boşa sarfeden bir topluluksunuz.”

20. Derken, şehrin en uzak öte noktasından bir adam koşarak geldi7 ve “Ey halkım,” dedi, “gelin bu elçilere tâbi olun!

21. “Tâbi olun, yaptıkları karşısında sizden hiçbir ücret talep etmeyen ve bizzat kendileri doğru yolda yürümeyi tabiatları haline getirmiş bu insanlara.

22. “Beni bana has keyfiyette ve yapıda yoktan var eden ve sizin de bir gün huzuruna çıkacağınız Zât’a ben niye ibadet etmeyeyim ki?!

23. “O’ndan başka ilâhlar mı edinecekmişim ben? Eğer Rahmân hakkımda bir zarar dileyecek olsa, o sözde ilâhların şefaati (aracılığı) bana hiç fayda vermeyeceği gibi, onlar beni hiçbir şekilde o zarardan kurtaramazlar da.

24. “Kaldı ki, (eğer başka ilâhlar edinecek olsam), o takdirde apaçık bir sapıklığın içine yuvarlanmış olurum.

25. “Dolayısıyla ben, (sizi de yaratan ve hayatta tutan) Rabbinize iman ettim, öyleyse sözlerimi iyi belleyin!”

26. Nihayet ona, “Buyur Cennet’e!” denildi.8 O ise, “Keşke,” dedi, “keşke halkım bilseydi;

27. “Bilseydi Rabbimin beni bağışladığını ve beni hususî ikramına mazhar kullarından kıldığını.”

28. O’nun (şehadetinin) ardından halkının üzerine (onları helâk etmek için) gökten bir ordu göndermedik, zaten böyle yapmak yolumuz da değildir.

29. Ancak tek bir patlama oldu, tek bir çığlık koptu. Derhal cansız yere düşüp, silinip gittiler.9

30. Vah o kullara! Ne zaman kendilerine bir rasûl gelse, onunla mutlaka alay ederlerdi.

31. Görmezler miydi ki, kendilerinden önce nice nesilleri helâk ettik ve onlar (berikilerin yanına, dünya hayatına) bir daha geri dönmüyorlar.

32. Bilâkis hiç kimse hariç kalmamak üzere hepsi, (hesapları görülmek üzere) huzurumuzda toplanacaklar.10

33. (Allah’ın mutlak birliği, Rubûbiyeti ve ölüleri diriltmesi adına) onlar için bir delil de şudur ki, ölmüş olan yeryüzünü diriltiyor ve oradan ekinler çıkarıyoruz; onlar da o ekinlerden yiyecek elde etmektedirler.

34. Yine o yerde hurmalıklar ve üzüm bağları var ediyor ve su kaynakları fışkırtıyoruz;

35. Bütün bu var ettiğimiz ürünlerin meyvelerinden yiyeceklerini temin etsinler diye; –bunları onlar kendi
elleriyle yapmadılar. Böyleyken halâ şükretmeyecekler mi?

36. (Her türlü eksiklikten, kusurdan, dolayısıyla eşi, benzeri, ortağı olmaktan) münezzehtir o Allah ki, yerin bitirdiği her şeyi, bizzat kendilerini ve karakter özelliklerini, ayrıca bilmedikleri daha nice şeyleri çift yaratmıştır.11

37. Onlar için bir diğer delil de gecedir: Gündüzü ondan sıyırıp soyduğumuzda birden karanlığa gömülüverirler.

38. Güneş de, kendisi için takdir edilmiş bir yörüngede, sisteminin istikrarı adına, kendisi için tayin edilmiş bir sona ve durma noktasına doğru akıp gitmektedir.12 Bu, Azîz (mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galip) ve Alîm (her şeyi hakkıyla bilen Allah)’ın takdiridir.

39. Ay için de menziller (safhalar, duraklar) takdir ettik; o, (bu menzillerden geçe geçe) eski kuru, kavisli hurma salkımı çöpünü andırır haline döner.

40. Ne güneş için aya yetişmek vardır, ne de gecenin gündüzü geçmesi söz konusudur. (Onlar gibi, gezegenlerin) her biri, kendine has bir yörüngede akar durur.

41. İnsanlar için bir başka delil, onların nesillerini (yükleriyle birlikte) dolu gemilerde (batmadan) taşımamızdır.

42. Gemiler gibi, üzerlerine binip seyahat ettikleri daha nice binekler yarattık onlar için.13

43. Eğer dilesek hepsini boğarız da, ne feryatlarına koşan bir kimse bulunur, ne de bir yolunu bulup boğulmaktan kurtulabilirler.

44. Ancak tarafımızdan bir rahmet olarak ve irademizin belli bir süreye kadar hayatta kalmaları şeklinde tecelli etmiş olmasıyla (kurtulabilirler).14

45. Onlara, “Sizi önünüzden ve arkanızdan kuşatan (günahlar ve onların hem dünya hem Âhiret açısından gelecek hayatınızda yol açacağı sonuçlar) karşısında takva ile Allah’ın koruması altına girin ki, (dünyada faziletli bir hayat sürme, Âhiret’te ebedî saadete ulaşma adına) merhamete lâyık olasınız.” dendiğinde, (bundan hiç hoşlanmaz ve yüzlerini dönerler).

46. Ve ne zaman kendilerine Rabbilerinin âyetlerinden bir âyet gelse, hoşnutsuzluk içinde ondan da yüz çevirirler.

47. Onlara, “Allah size her ne rızık lütfetmişse onun bir miktarını (geçimlik olarak Allah rızası için muhtaçlara) verin!” çağrısı yapıldığında, küfürde inat edenler, mü’minlere “Dilediği takdirde Allah’ın rızıklandırıp doyuracağı kişileri şimdi biz mi doyuracağız? Siz başka değil, açık bir sapkınlık içindesiniz doğrusu!” derler.

48. Bir de (alaylı alaylı), “Eğer iddianızda doğru ve samimi iseniz, bizi kendisiyle tehdit edip durduğunuz bu Kıyamet ne zaman?” diye soruyorlar.

49. Onların beklediği, (dünyevî meseleler ve şahsî menfaatleri üzerinde) çekişip dururlarken kendilerini apansız ve kıskıvrak yakalayıverecek tek bir çığlıktan, bir patlamadan başka bir şey değil.15

50. O zaman bir vasiyette bile bulunmaya imkânları olmayacağı gibi, (çığlığa dışarıda yakalananlar da) ailelerine dönemeyeceklerdir.

51. Sûr’a üfürülür ve işte mezarlarından çıkmış, Rabbilerinin huzuruna doğru akın akın koşmaktadırlar.

52. “Eyvah bize!” derler, “bizi uyuduğumuz bu yerden kim kaldırdı?16 Meğer bu, Rahmân’ın mutlaka olacak dediği hadiseymiş; meğer rasûller doğruyu söylermiş!”

53. Her şey bir çığlıktan ibarettir. Hepsi, (o büyük duruşma için) huzurumuzda toplanmışlardır.

54. O gün kimseye en küçük bir haksızlıkta bulunulmaz ve (dünyada iken) ne yapmışlarsa, onun karşılığını görürler.

55. Cennet ehli, o gün tatlı meşguliyetler içinde Cennet’in nimetlerinden yiyip içerler.

56. Kendileri ve eşleri, gölgelerde koltuklara yaslanırlar.

57. Orada (dünyada yaptıklarının karşılığı olarak) bütün nimetler hazırdır onlar için ve daha ne isterlerse bulunur.17

58. (Mü’minlere karşı) hususî rahmeti pek bol bir Rab’den (asla tevbih, takbih değil, sadece) “selâm” sesi alırlar.

59. Ve siz, hayatları günah hasadıyla geçmiş ey suçlular! Bugün şöyle bir kenara çekilin bakalım!

60. Ben sizlerle şu sözleşmede bulunmamış mıydım? “Ey Âdem’in çocukları! Şeytan’a tapmayın.18 O, sizin için apaçık bir düşmandır;

61. “Fakat sadece Bana ibadet edin; doğru olan yol budur.”

62. Ne var ki o, içinizden nice nesilleri saptırdı. Düşünüp akletmeli (ve ona göre davranmalı) değil miydiniz?

63. İşte, kendisiyle sürekli ikaz ve tehdit edildiğiniz Cehennem!19

64. Küfür içinde yaşayıp küfür içinde öldüğünüz için, yanıp kavrulmak üzere girin bugün oraya!

65. O gün onların ağızlarına mühür vururuz da, Bize elleri konuşur ve işleyip hesaplarına geçirdikleri günahlara ayakları şahitlik eder.20

66. Eğer dileseydik, gözlerini dümdüz silme kör ederdik de, yollarını bulabilmek için yalpalayıp dururlardı. O takdirde nasıl görebilirlerdi ki?21

67. Eğer dileseydik, onların mahiyet ve şekillerini değiştirir, kendilerini bulundukları yerde çivileyiverirdik de, ne bir adım ileri gidebilir (ve herhangi bir arzularını gerçekleştirebilir), ne de önceki hallerine (ve ayrıldıkları evlerine geri) dönebilirlerdi.

68. Kime uzun bir ömür verirsek, onun tabiatında da (kuvvetten sonra zaaf, bilgiden sonra cahillik, öğrendikten sonra unutkanlık ve bunama gibi) tersyüz olmalar meydana getirebiliriz. Halâ düşünüp akletmiyecekler mi?

69. Biz Rasûl’e şiir öğretmedik; kaldı ki bu, O’na yaraşmaz da.22 Bir ders, irşad ve öğüt kitabıdır; maksatları belli, gerçeği açıklayan ve okunan bir Kitap (bir Kur’ân)dır O’na indirdiğimiz:

70. Mânen canlı, (düşünüp akledebilen, gerçeği hem duyup hem görebilen) her kim varsa onu uyarsın, kâfirler hakkında ise deliller tamamlansın, İlâhî hüküm kesinleşsin diye.

71. Şunu da görmezler mi ki, bizzat Ellerimizle yaptıklarımıza dahil olarak onlar için ehli büyükbaş, küçükbaş hayvanlar yarattık da, o hayvanlara mâlik bulunmakta (ve onları diledikleri gibi kullanabilmektedirler)?

72. O hayvanları emirlerine âmâde kıldık; böylece bazılarından binek vasıtası olarak yararlanmakta ve onlardan yiyecek de temin etmektedirler.

73. Onlarda daha nice menfaatleri vardır ve bu arada onlardan (süt gibi) içecek de elde etmektedirler. Halâ şükretmeyecekler mi?

74. Ama onlar, yardım beklentisi içinde Allah’tan başka ilâhlar edindiler.

75. Oysa (ilâh edindikleri) o şeyler, onlara hiçbir şekilde yardım edemez; kaldı ki, (o müşriklerin bizzat) kendileri, sözde ilâhlarının etrafında onların hizmetini gören hazır bir ordu olup,23 Kıyamet Günü hep birlikte azap için getirileceklerdir.

76. O halde (ey Rasûlüm), onların sözleri seni üzmesin. Biz, içlerinde neleri gizliyorlar, neleri dışa vuruyorlar hepsini biliyoruz.

77. İnsan hiç dikkat edip düşünmez mi ki, Biz onu (erkekten ve kadından gelip birleşen) birkaç damla sıvıdan yarattık; ama böyleyken o, Bize karşı yaman bir hasım kesiliverir.

78. Kendi yaratılışını unutur da, Bizim için temsil getirmeye kalkar: “Çürümüş gitmiş kemiklere kim hayat verecekmiş ki?” der.

79. De ki: “Onları baştan kim meydana getirmişse, onlara yine O hayat verecektir. O, her türlü yaratmayı ve yarattığı her şeyi bütünüyle bilir.”24

80. O ki, yeşil ağaçtan sizin için ateş var etmektedir ve siz de, o ateşi tutuşturup durmaktasınız.25

81. Gökleri ve yeri yaratan, onların benzerini (çürümüş kemiklerinden insanları yeniden) yaratamaz mı? Elbette yaratabilir, çünkü O, mükemmel Yaratan’dır, her şeyi hakkıyla Bilen’dir.26

82. O bir şeyi murad buyurduğu zaman O’nun yaptığı iş, sadece ona “Ol” demekten ibarettir, o şey de hemen oluverir.

83. (Her türlü eksiklikten, herhangi bir şeyi yapamamaktan) mutlak münezzehtir O Allah ki, her şeyin mutlak hakimiyeti O’nun Elindedir ve hepiniz O’na döndürülmektesiniz.27

——————————————————————————————————————————–

1. Açıklama için bkn: Secde Sûresi/32: 13, not 8.

2. Bu ifade, küfürde diretenlerin inat, ön yargı ve şartlanmışlıklarını, bunlardan da öte kibirlerini simgelemektedir. Ayrıca onların, kendi varlıkları, iç dünyaları ve fizikî yapıları üzerinde de hiç düşünmediklerine, dolayısıyla Allah’ın âyetlerini göremediklerine imada bulunmaktadır.

3. Âyet, yine şartlanmış inatçı kâfirlerin durumlarını anlatmaktadır. Onlar, çok mağrur olduklarından, başlarını eğip kendi yapıları ve varlıkları üzerinde düşünmedikleri gibi, etraflarını saran “tabiat” üzerinde de hiç düşünmezler. Sanki kat kat karanlıklar içinde kalmış gibidirler. Dolayısıyla, Allah’ın etraflarını dolduran ve O’nun varlığının, birliğinin âyetleri olan eserlerine karşı kördürler. Bu körlükleri de kibirlerinden ve bir de kalblerinin ölü olmasından kaynaklanmaktadır. Bu bakımdan, inanma kabiliyetini de yitirmişlerdir. Kâinat üzerinde incelemelerde bulunsa ve pek çok bilimde uzman bile olsalar, malûmatları kâinatın üzerine oturduğu gerçeğe karşı körlüklerini ve cehaletlerini arttırmaktan başka bir şeye yaramamaktadır.

4. İnsanlar iman etsin etmesin, rasûller tebliğ görevine devam edeceklerdir. Çünkü bu görevin gaye ve hikmetlerinden biri de, insanlar dünyada âhiretleri adına imtihan edildikleri için haklarındaki hükmün ve delilin tamamlanması, dolayısıyla Allah karşısında itiraz kapısını kapamak, ayrıca dünyada da helâk olanın delil üzere helâk olup, yaşayanın delil üzere yaşamasıdır (Enfal Sûresi/8: 42). Cenab-ı Allah’ın bazı insanların inanmayacağını önceden bildirmesi, Rasûlü’nü teselli için olduğu gibi, O’na gayretlerini daha çok ortada mütehayyir olan insanlar üzerinde yoğunlaştırması gerektiğini hatırlatmak içindir de.

5. Âyette geçen Apaçık Öncü Kitap (İmam-ı Mübîn)’in manâsı ve her şeyin, bu arada insanların davranışlarının onda kaydedilmiş olmasıyla, hayatlarında iken ayrıca yazılmış olması arasındaki fark için bkn: En’âm Sûresi/6: 59, not 13; Ra’d Sûresi/13: 39, not 13; İsrâ Sûresi/17: 14, not 10.

6. Bu memleketin neresi olduğu hakkında farklı mütalâalar serdedilmişse de, Kur’ân’da ve sahih Sünnet’te bu konuda kesin bir bilgi bulmak mümkün değildir. Dolayısıyla önemli olan, bu misalle Kur’ân’ın vermek istediği derstir. Ebu’l-A’lâ el-Mevdudî, bu memleketin Antakya ve gönderilen kişilerin Hz. İsa’nın havarileri olduğu görüşünü kesin bir dille reddeder. 29’uncu âyet, o memleketin neticede helâk edildiğini bildirmektedir. Antakya’nın Hz. İsa’dan sonra böyle bir yıkım yaşadığı tarihen sabit değildir. Bazı müfessirler bu helâke mecazî manâ vermek istemişse de, kullanılan dil ve kelimeler, helâk edilen kavimlerin helâkini anlatan dil ve kelimelerle aynıdır.

7. Şehrin en uzak noktası ifadesi, Hz. Musa’ya, sarayda kendisini öldürmek için görüşmeler yapıldığını bildirmek için gelen kişinin geldiği yerle ilgili olarak da kullanılmaktadır (Kasas Sûresi/28: 20). Bu âyetin işaret ettiği üzere, o zat saraya aitti. Dolayısıyla, burada sözü edilen elçilere yardım için gelen kişinin de, yine saraya, en azından idareci kesime mensup, elçilere inanmış ve o ana kadar imanını gizli tutan bir zat olması ihtimali büyüktür. Bazı rivayetlerde bu zâtın isminin Habibü’n-Neccâr olduğu belirtilmektedir.

8. Müfessirler, buradaki Cennet’ten kasdın Âhiret’te mü’minlerin gireceği Cennet olduğu ve dolayısıyla Allah’ın elçilerine hayatı pahasına tam destek veren o zâtın Âhiret’te Cennet’e gireceğini ifade etmektedirler. Şu kadar ki, buradaki Cennet’ten kasıt, kabir âlemindeki cennet veya Cennet benzeri hâl de olabilir. Çünkü Ahiret’te herkes, birbirinin halini bilecektir. Burada, 26’ncı ve 27’nci ayetlerde ise, şehid edilen kişinin, halini bilmesini arzu ettiği kişilerin henüz ölmedikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla âyet, kabirde mükâfata ve kabir azabına bir delildir.

9. Bazı âyetlerde (Âl-i İmran Sûresi/3: 124–125, Enfâl Sûresi/8: 9, Ahzâb Sûresi/33: 9) Cenab-ı Allah’ın gökten görünmeyen ordular, melek orduları gönderdiği ifade buyrulmaktadır. Fakat bu ordular, Müslümanların inkârcı zalimlerle olan savaşlarında onları teşvik, takviye, savaşlarını alkışlama için gönderilen ordulardır. Yani, müsbet hadiseler üzerine gönderilmektedirler. Zalimleri helâk için ise Cenab-ı Allah bu şekilde ordular göndermemekte, onları bir felâketle helâk etmektedir. Hz. Lût’un kavmini helâk için üç melek göndermişse de, bunlar ordu olmadığı gibi, gerek Hz. İbrahim’e oğul müjdeleme, gerekse Hz. Lût’un kavminin helâkinde bir başka önemli rol oynama gibi vazifeleri de vardı. Lût kavmi de, her bir “tabiat” hadisesinde olduğu gibi, yine elbette meleklerin istihdam buyurulduğu patlama ve taş yağmurları şeklinde gelen bir felâketle helâk edildi. Dolayısıyla meleklerin bu hadisede de istihdam edilmiş olmaları, onların bizzat melekler tarafından öldürüldüğü manâsına gelmez. (Bkn. Bakara Sûresi/2: 30, not 30)

10. Bu âyet, ölen insanlar içindeki günahkârların ruhlarının, günahlarından arınıncaya kadar başka bedenlerde dünyaya geri döndüğü şeklindeki inancı (tenasüh) kesinlikle reddetmektedir. Âyet, açıkça günahkârların ve günahlarından dolayı helâk edilmiş olanların bir daha dünyaya, sonraki nesillerin arasına dönmeyeceklerini açıkça beyan etmektedir. Âyetler, tarihteki bazı zalimlerin, bilhassa Ehl-i Beyt’e zulmeden bazılarının ve onların kurbanlarının Kıyamet’ten önce dünyaya geri gönderilip, kurbanların zalimlerden intikamlarını alacakları şeklindeki Şiilere ait ricat inancını da reddetmektedir.

11. Âyet, yaratılıştaki çift olma hususiyetine ek olarak Allah’ın bitkileri, hayvanları, insanları ve bilmediğimiz daha pek çok şeyleri karşıtlık içinde birlik prensibine bağlı var kıldığını ifade buyurmaktadır. Allah’ı tenzihle, yani eşi, benzeri, ortağı olmadığını ilanla başlayan âyet, başka her şeyin yaratılmış olduğunu ve yaratılıştaki çift olma özelliğini nazara vermektedir. Yaratılıştaki bu temel hususiyet, aynı anda benzerlik ve zıtlığı gösterir. Bunun ilmî adı, ‘benzer zıtlar’dır. Âyet, yaratılıştaki bu hususiyete üç misal vermektedir: Yerin bitirdiklerindeki veya yerden çıkan maddelerdeki positron–elektron, proton– antiproton, nötron–antinötron, metal–ametal gibi farklı fizikî ve kimyevî özellikler, erkek–dişi gibi biyolojik çiftler vs. Bizzat insan mahiyetindeki çift olma özelliği: erkeklik–dişilik, zıt kişilik özellikleri (merhametli–merhametsiz, cömert–cimri vb.) ve benzer fakat zıt değer yargıları taşıyan özellikler (inançlı–inançsız zıtlığı yanında iki yüzlülük gibi). Bilmediğimiz daha başka şeylerdeki çift olma özelliği: Pozitronun ve yaratılıştaki bu çift olma özelliğinin Kur’ân’ın onu ilanından 14 asır sonra keşfedilmesi, çağdaş fizikte dönüm noktası sayılabilecek hadiselerden biridir. Bunun dışında, varlıkta bizim bilmediğimiz daha pek çok çiftler ve çiftli olma hususiyetleri vardır.

12. Bu cümlenin aslı 4 kelimeden oluşmaktadır. “Kendisi için takdir edilmiş bir yörüngede, sisteminin istikrarı adına, kendisi için tayin edilmiş bir sona ve durma noktasına doğru” ifadesinin aslı ise li-müstekarrin’dir. Müstekar, istikrar, istikrar bulma, yani durma yer ve zamanı ve istikrar çizgisi (yörünge) manâlarına gelmektedir. Başındaki li harf-i cerri (edat) ise, hem sebep, hem gaye, hem harekette yön ve hedef ifade eder. Dolayısıyla li-müstekarrin ifadesi, güneş ve sistemiyle alâkalı dört gerçeğe parmak basmaktadır: (1) Güneş, bir yörüngede hareket halindedir; (2) bu hareket, onun için takdir buyurulan bir süreye kadar devam edecektir; (3) bu hareket, nihayet bir noktada duracaktır; (4) güneşin bu hareketi, onun sisteminin istikrarını sağlamada bir sebeptir. Buradan anlıyoruz ki, güneş hareketsiz değildir ve hareketinin kâinatın düzeninde çok önemli bir yeri vardır. Son yıllarda, güneşle ilgilenen astronomlar, güneşin modern bilimin daha önce zannettiği gibi hareketsiz olmadığı sorucuna varmışlardır. M. Bartusiac imzasıyla, American Scientist dergisinin Ocak–Şubat 1994 sayısının 61–68’inci sayfalarında “Sounds of the Sun (Güneşin Sesleri)” başlığı altında çıkan yazıda, güneşin kendisine dokunulmuş bir gong gibi yerinde sarsılarak, silkinerek hareket ettiği ve sürekli sesler çıkardığı ifade edilmektedir. Güneşin bu silkinme veya titremelerinin onun iç yapısı ve katmanları hakkında ve ayrıca kâinatın yaşı konusunda yapılan hesapları etkileyici bilgiler verdiği de belirtilen yazıda, güneşin kendi içinde tam olarak nasıl dönüp durduğunun Einstein’in genel izafiyet teorisini test etmede de çok önemli olduğu kaydedilmektedir. Yazıda şu önemli yorumlara da rastlıyoruz: “Astronominin başka pek çok önemli keşfi gibi, güneşle ilgili bu keşif de hiç mi hiç beklenmiyordu. Güneşin sarsılarak, silkinerek ve ses çıkararak hareket ettiğini keşfeden astronomlar, onun bütün aletleri aynı anda çalan bir senfoni orkestrasını andırdığını belirtmektedirler. Güneşin titremeleri, onun yüzeyinde zaman zaman öyle toplu bir titreme meydana getirmektedir ki, bu diğer titremelerinden binlerce defa daha güçlüdür.” Bilim, ne yazık ki, materyalist ve ideolojik saplantıları adına kendi kendisini sınırlamakta ve insanları bazen asırlarca yanlışlarla meşgul ettikten sonra tek tek doğrulara varabilmektedir. Oysa bilim, önce iman edip sonra Allah adına ve imanî sorumluluğun çizdiği çerçevede yaratılış gerçeklerine yaklaşsa, ne insanların başına faydadan çok zarar getirecek, ne sürekli yanlışlardan yola çıkmak zorunda kalacak, ne de insanları manâsız bilim–din çatışmalarıyla meşgul edecektir. Fakat bugün bilimi kullananlar, onu maddî menfaatleri ve siyasî hakimiyetleri adına en büyük bir silah olarak telâkkî ettikleri ve bu sebeple de onu materyalist ideolojinin kurbanı haline getirdikleri için bilim, yoluna gözü kapalı ve el yordamıyla devam etmekte ve neticede insanlığın başına saadetten çok felâket getirmektedir. Bediüzzaman’ın güneşin hareketi konusunda, yukarda sözünü ettiğimiz astronomik keşiften yaklaşık 90 sene önce yazdıklarına kulak verdiğimizde söylemeğe çalıştığımız hususların doğruluğu daha bir belirgin hale gelecektir: Tecrî (akar gibi gitmekte)” kelimesi bir üslûba işaret eder; müstekarrında ifadesi ise, bir gerçeğe parmak basar. Evet, tecrî lafzında şöyle bir üslûba işaret vardır: Güneş, demiri altından, süslü, altın kaplamalı, zırhlı bir gemi gibi, esirden olan ve gerilmiş dalga tabir edilen sema okyanusunda seyahat edip yüzmektedir. Her ne kadar, istikrar bulduğu yörüngede demir atmış gibi ise de, sema denizinde o erimiş altın kütlesi cereyan etmekte (akıp gitmekte)dir. Fakat bu cereyan, gözün gördüğüne saygılı kalınarak, âyetteki ana meseleyle ilgili ikinci, üçüncü dereceden bir husus olarak zikredilmiştir. İkinci olarak, güneş, yörüngesinde, mihverinde hareket halinde olduğundan, erimiş altın gibi olan parçaları dahi cereyan etmektedir. Bu gerçek hareket, yukarda ifade olunan mecazî hareketin kaynağı, belki zembereğidir. Üçüncü olarak, güneş, yörüngesi denilen tahterevanıyla ve gezegenler denilen hareketli askerleriyle göçüp, âlem sahrasında seyr ü sefer etmesi, hikmetin gereğidir. Zira İlâhî Kudret, her şeyi hareketli kılmıştır ve hiçbir şeyi mutlak sükûn ile mahkûm etmemiştir. Rahmeti bırakmamış ki, herhangi bir şey, ölümün kardeşi ve yokluğun amca oğlu olan mutlak hareketsizlikle kayıtlı bulunsun. Öyle ise, güneş de hürdür. İlâhî kanuna itaat etmek şartıyla serbesttir. Gezebilir. Fakat başkasının hürriyetini bozmamak gerektir ve şarttır. Evet güneş, İlâhî emre itaat içinde ve her bir hareketi Allah’ın dilemesine uygunluk içinde olan bir çöl paşasıdır. Cereyanı, hakikî ve bizzat olduğu gibi, ona ilâve bir özellik ve hissî bir algılama da olabilir. (Muhakemat, s. 68) Bediüzzaman, eserlerinin bir başka yerinde, güneşin hareketi konusunda daha nettir ve kullandığı ifadeler, aynen astronominin yukarda ifade ettiğimiz son keşfiyle tıpatıp uygunluk içindedir: Güneş, nûranî bir ağaçtır, gezegenler ise onun hareketli meyveleridir. Ağaçların aksine, güneş silkinir, tâ ki meyveleri düşmesin. Eğer silkinmezse, düşüp dağılacaklar. Hem hayalde canlandırılabilir ki güneş, bir zikir halkasının meczup idarecisidir. Bu halkanın merkezinde cezbeli zikr eder ve ettirir. (Sözler, “25. Söz”) Evet, güneşin meyveleri vardır, silkinir, ta ki hareketli olan meyveleri düşmesin. Eğer hareket etmeyip dursa, cezbe kaçar, ağlar fezada muntazam meczupları. Yukardaki ifadeleriyle Bediüzzaman hazretleri, güneşin hareketi konusundaki gerçeği şairane ve çok yönlü olarak ifade buyurmaktadır. Güneş, son astronomik keşfin de ortaya koyduğu üzere, kendi içindeki müthiş hareketiyle, Bediüzzaman’ın ‘cezbe’ dediği çekim gücü oluşturmakta ve gezegenleri bu gücün tesiriyle onun etrafında dönmektedirler. Eğer güneş dursa, hareketsiz olsa, bu güç ortadan kalkar ve gezegenler bir anda boşlukta kalır ve dağılırlar. 

13. Pek çok müfessir, 41’inci âyetteki gemi(ler)den Hz. Nuh’un gemisini anlamış, merhum Elmalılı Hamdi Yazır ise, nesillerin ana rahimlerinde boğulmadan taşınması manâsını çıkarmıştır. Kuşkusuz ilk manânın ve mecazî olarak diğer manânın da âyetin muhtevasına dahil bulunmasına mani bir durum yoksa da, âyeti hemen arkasından gelen 42’nci âyetle ve benzeri Mü’min Sûresi/40: 80, Zuhruf Sûresi/43: 12 âyetleriyle birlikte ele aldığımızda, öncelikle denizlerde ulaşım vasıtası olarak kullanılan gemilerden ve 42’nci âyette canlı–cansız diğer ulaşım vasıtalarından söz edildiği daha açık bir manâ olarak karşımıza çıkmaktadır.

14. Âyetteki süreden maksat, ya her fert için Cenab–ı Allah’ın takdir buyurmuş olduğu ömür ve onun sonudur (ecel) veya Cenab-ı Allah’ın, kendilerini düzeltirler mi diye veya Allah karşısında Âhiret’te itirazları olmaması için bilhassa inkârcı zalimlere tanıdığı süredir.

15. Bu âyet, bilhassa servet sahibi inkârcıların, Allah’ın uyarılarını hiç dikkate almadan tam bir gaflet içinde dünyevî meseleler ve menfaatleri üzerinde çekişip durduklarına dikkat çekmektedir. Bu çekişme, onların başına dünyada savaşlar, sosyal depremler, ihtilâller getirdiği gibi, Kıyamet de onları böyle çekişmeler üzerinde apansız yakalayıverecektir.

16. Bu cümle, kabir hayatıyla ilgili olarak iki gerçeğe işarette bulunmaktadır. Birincisi: Kabir azabı, Mahşer Yeri’nde yaşanacak dehşet ve Cehennem’in azabına göre gece uykuda görülen kabus gibi olacaktır. İkincisi: Hz. Ali (r.a.), “İnsanlar dünyada iken uykudadır, kabre girince uyanırlar.” der. İman ve yaratılış gerçeklerini kavrama açısından, kabir hayatına göre dünya hayatı bir uyku gibidir; insanlar ölünce, artık gözlerinin önünden madde veya ceset perdesi kalktığı için görüşleri daha keskin olur (Kâf Sûresi/50: 22) ve bu hakikatlere uyanırlar. Âhiret hayatıyla kıyaslandığında ise kabir hayatı bir uyku gibidir. Bütün gerçekler, tüm açıklığıyla Âhiret’te ortaya çıkacaktır.

17. 55’inci âyette geçen “Cennet’in nimetlerinden yiyip içme” ifadesinin aslı fâkihûn’dur. Kelime manâsı itibariyle “meyve yiyenler” demektir. Benzer manâ, bu âyetteki sözcük anlamı itibariyle “meyve” demek olan fâkîhatün kelimesinde de vardır. Burada, Kur’ân’ın mucizevî üslûbunun bir özelliğine daha şahit olmaktayız. 54’üncü âyet, Âhiret’te herkesin dünyada yaptıklarının karşılığını göreceklerini buyurmuştu. Bilindiği gibi meyve, ağacın hayatının neticesidir. Dolayısıyla, 55 ve 57’nci âyetler, mü’minlerin Cennet’te dünyadaki güzel davranışlarının karşılığını Cennet nimetleri olarak bulacaklarına işaret etmektedir. Allah katında kabul görmüş her bir güzel iş, Âhiret tarlasına bir tohum olarak düşer ve işlenmekteki samimiyet ve mükemmeliyete göre herkes için farklı derecelerde Cennet nimeti olarak çıkar. Şu kadar ki Allah (c.c.), Cehennem’i hak edenlere sadece yaptıklarının karşılığını çektirirken, Cennet ehline Kendi fazlından çok büyük ikramlar hazırlar; dolayısıyla onlar için Cennet’te “daha ne isterlerse bulunur.”

18. Tapmanın en önemli boyutu teslimiyet ve itaattır. Şeytana güya onun kötülüklerinden korunmak için tapanların, ibadet edenlerin yanısıra, davetine uyarak sürekli ona itaat edenler de vardır ve bunlar da ona tapmaktadır denebilir. Kur’ân, şeytanın insana apaçık düşman olduğunu beyan buyurmakla, bir düşman olarak şeytanın insanlar hakkında asla iyilik istemeyeceğine dikkat çekmektedir. “Ey Âdem’in çocukları” diye seslenmekle de, Hz. Adem’in ve eşi Hz. Havva’nın cennetten çıkmasına şeytanın sebep olduğunu hatırlatmaktadır. Şeytan, onlar yaratılıp da karşılarında imtihanı kaybettiği zaman “O’nun soyunu, pek azı dışında kumandam altına alacağım!” diye yemin etmişti (İsrâ Sûresi/17: 62). Allah (c.c.), Hz. Âdem’in çocuklarını şeytana karşı defalarca uyarmıştır. Şu uyarı, bunlardan sadece biridir: “Ey Âdem’in çocukları! Şeytan nasıl anne–babanızın üzerinden takva elbisesini sıyırıp, onlara edep yerlerini (ve mahiyetlerindeki bütün beşerî hususiyetleri) göstermiş ve onları cennetten çıkarmışsa, aynı şekilde sakın sizi de dünyada tâbi tutulduğunuz imtihanlarda kaybetmenize sebep olarak benzer bir belânın içine atmasın! O sizi görür; o da, kabilesi de, sizin onları göremeyeceğiniz yerlerden sizi görürler. Doğrusu Biz, şeytanları iman etmeyenlere yoldaş ve onların işbirlikçileri yaptık.” (A’râf Sûresi/7: 27)

19. Kur’ân–ı Kerim, tekrar tekrar insanları Cehhenem’le korkutur, tehdit ve ikaz eder. Bu konuda insanlara ilk ikaz, şeytanın Hz. Âdem’e secde etmeyi reddedip, Kıyamet’e kadar O’nu ve çocuklarını yoldan çıkarmak için çalışma müsaadesi aldığında yapılmıştı: Hiç şüphesiz Cehennem de o azgınların hepsi için kararlaştırılmış ve onlara va’dedilmiş yerdir. Onun yedi kapısı vardır; her bir kapıdan içlerinde hangi grubun gireceği bellidir. (Hıcr Sûresi/15: 43–44) Kur’ân, bu tür ikazları s ık sık tekrarladığı gibi, onda daha başka tekrar veya tekrar görünümlü ifadelerde de bulunur. Çünkü Kur’ân, aynı zamanda bir hukuk, dua, zikir, hikmet, kulluk, davet, emir, tefekkür, müjde, ikaz ve irşad kitabıdır. Dua, davet, irşad, emir, ikaz hepsi tesir, te’kit ve teyit için tekrar ister. Bunun yanı sıra Kur’an, bütün insanların manevî ihtiyaçlarını giderecek kitapları ihtiva eden kutsal bir kitap; kendinden bütün velîlerin, sıddîkların, ilim ve kalbî arınmayı birleştirmiş irşad ehli âlimlerin yol ve usûllerini aldığı ve her bir yolu aydınlatıp, o yolda gidenlerin ihtiyaçlarını karşılayan risaleleri, kitapçıkları hâvî kutsal bir kütüphanedir. Bundan dolayı ve ayrıca Kur’ân’ın öğretileri önem derecesine göre insanların zihinlerinde ve kalblerinde yerleşmesi, tabiatlarının bir parçası haline gelmesi için de tekrarlar gereklidir. Bununla birlikte, tekrar gibi görünen ifadeler, çok defa da gerçekleri farklı konumlarda, farklı şartlarda, farklı şahıslara konumun, şartların ve şahısların özellikleri ve ihtiyaçları çerçevesinde farklı yanlarıyla sunmaktadır. Bu, Kur’ân’ın tasrif diye nitelediği üslûptur.

20. Bu âyete iki açıdan yaklaşılmalıdır. İlki: Âhiret, baştan sona hayat diyarı, yani orada her şey canlı olacağından (Ankebût Sûresi/29: 64, Furkan Sûresi/25: 12, not 4), eller de ayaklar da konuşur. İkinci olarak, insanların imanı, inkârı, yaptıkları işler, söyledikleri sözler yüzlerinden, ellerinden, kısaca vücut organlarından belli olur. Dünyada dahi feraset ehli bunu görebilmekte, okuyabilmektedir.

21. Âyet, mecazî olarak, Allah’ın insanlara gerçeği görebilme kabiliyet ve bunun için gerekli organları verdiğini, fakat inkârcıların bu organları kullanmayıp bu kabiliyeti yitirdiklerini, dolayısıyla gidecekleri yolu bulamayan körler gibi olduklarını ifade etmektedir.

22. Kur’ân’ın şairler (ve şiirle) ilgili Şuarâ Sûresi/26: 224–227’de buyurdukları ve aynı sûrede not 43, 44’teki ilgili açıklamalara ek olarak, şiirin Allah Rasûlü’ne niye yaraşmadığı konusunda burada şunlar söylenebilir: Kur’ân, bir hikmet ve hakikat kitabı olarak, şiirin en çok rastlanan bir unsuru olan hayallerden berîdir. Kur’ân, nazım değildir, çünkü mükemmel düzen ve sistemiyle birlikte o, bir açıdan kâinattaki güzelliklerin ve nizamın tercümanıdır; hattâ kâinatın sözle ifadesidir. Onun nazmın sınırlamalarından uzak olması, bütün bir metin içinde her bir âyetin diğerleriyle ve bütünle olan içten münasebetine katkıda bulunur. Öyle ki, her bir âyetin pek çok başka âyete bakan bir gözü, onlara dönük bir yüzü vardır. Bu sebepledir ki, Kur’ân içinde binlerce Kur’ân vardır. İslâm’da her bir meşrep ve mezhep bu Kur’ânlardan birine tutunmuştur. Meselâ, altı âyeti bulunan İhlâs Sûresi’nin her bir âyeti diğerleri için hem bir sebep hem bir neticedir. Dolayısıyla bu sûreden 36 sûre çıkar (Bkn. İhlâs Sûresi/112, not 4.) Bu, şuna benzer ki, gökte her cismin, vücutta her hücre ve organın birbiriyle münasebeti bulunur ve bunlar arasında görünür–görünmez bağlar vardır. Dolayısıyla Kur’ân’ın sistemi buna göredir ve Kur’ân, şiir gibi beşer ürünü bir sistemin altına giremez. Ayrıca Kur’ân, bir fikri veya bir gerçeği daha iyi tasvir, daha iyi takdim adına beşer ürünü şiirde ve daha başka edebî eserlerde görülen cilalama ve yaldızlamalardan da berîdir.

23. Müşrikler, dünya işlerinde kendilerine yardım etsinler diye ilâhlar edinirler. Bunların arasında putlar, cinler, görünmez “iyi-kötü” ruhlar, melekler, bazı şahıslar vardır. Ama düşünmezler ki, bunları ilâh edinip, bir ordu gibi etraflarında hizmetlerini görenler kendileridir. Kendisine hizmet edilen, hizmete muhtaç olan nasıl başkasına yardım edecek, kendisinden yardım istenecek bir ilâh olabilir? Müşrikler de, taptıkları putlar, kâfir cinler, kâfir–zalim kişiler de, Kıyamet Günü derdest edilip, azap için getirilecek ve Cehennem’e atılacaklardır.

24. Yani, Allah’ın sayısız yaratma şekilleri vardır ve o dilediğini dilediği şekilde yaratabilir, yaratır. Ayrıca O, yarattığı her şeyi eksiksiz bilir; hiçbir şeyi unutmaz. Dolayısıyla, başta her şeyi o şey ortada yokken yaratan Allah (c.c.), elbette o yarattığı şeyleri yeniden yaratmaya da kadirdir.

25. Âyet-i kerimede ince bir manâ vardır ve Allah’ın çürümüş kemiğe nasıl hayat vereceğine bir misal teşkil etmektedir. Allah (c.c.), bir şeyden onun tam zıttını da yaratır. Klasik müfessirler, âyetteki yeşil ağaçtan kastın –ki yeşil ağaç, içinde su olan ağaçtır– Arabistan çölünde biten ve halkın kendisinden ateş tutuşturduğu merh ve afar olduğunu beyan ederler. Günümüz tefsircilerine göre âyet, bu iki ağacın yanısıra petrole de işaret etmektedir. Bilindiği gibi petrol, yeşil ağaçların, bitkilerin toprakta çürüdükten sonra geçirdikleri kimyevî istihaleler sonucu meydana gelmektedir. Eskiden, Azerbaycan gibi bazı ülkelerde, petrol olduğu bilinmese de, onun arazide aktığı ve halkın ondan ateş yaktığı tarihî vakıadır. Bununla ateşperestlik arasında bir münasebet de olabilir. Suudî Arabistan’ın da bir zamanlar yemyeşil, şimdi de bir petrol ülkesi olduğu malûmdur.

26. Yani, her şeyi o şeyler yokken yaratan, insana nutfe gibi basit bir şeyden varlık veren Allah’tır. Yine O Allah’tır ki, yaratılmaları insanın yaratılmasından daha öte bir şey olan (Mü’min Sûresi/40: 57) gökleri ve yeri de yaratmıştır. Dolayısıyla O, nasıl insana nutfe gibi bir basit bir maddeden varlık veriyorsa, çürümüş gitmiş kemiklerden de aynı şekilde insan yaratabilir. Allah Rasûlü aleyhissalâtü vesselâm, insan vücudunda acbü’z–zeneb denen bir parçacığın çürümeyeceğini ve Allah’ın Kıyamet’te insanları ondan yaratacağını beyan buyurmuşlardır.

27. “Her şeyin mutlak hakimiyeti” ifadesinin aslı melekût’tur. Nasıl bir kelimenin, sözün aslı, hakikati onun manâsı olup, harflerden meydana gelen kelimeler onu sadece dışta gösteriyorsa, bunun gibi, kâinattaki her varlığın, her hadisenin hakikati ve aslı da manevîdir ve bu manevî aslın da (tecelli) dereceleri, mertebeleri vardır. Bu tecelli derecelerinden birinin meydana geldiği pak ve manevî sahaya veya âleme Melekût Âlemi denir. Allah (c.c.) maddî âlemde pek çok hikmetlere binaen (bkn: Kehf Sûresi/22, not 13) sebepler perdesi gerisinde icraatta bulunurken, Melekût Âlemi’nde Kudretini perdesiz tecelli ettirir. Dolayısıyla burada bir şeye “Ol!” demekle onun oluvermesi aynı andadır; hattâ “düşünce, niyet, söz” ile hareket aynıdır denebilir. Özü itibariyle bu âlemde ve benzeri âlemlerde gerçekleşen yaratılış, maddî âlemde bir süreç takip eder. Bununla birlikte, burada da, baharda ağaçların birden çiçek açıvermesi gibi, yaratma bazı durumlarda o kadar hızlı olur ki, biz ancak meydana geliverdiği zaman onun neticesini görürüz. (Bu konuda ayrıca bkn. Bakara Sûresi/2: 117, not 101; Nahl Sûresi/16: 40, not 9.)

Her şeyin Cenab–ı Allah’ın “Ol!” emriyle ve birden yaratılmasını anlamak için bir kıyas olarak bilgisayar işletim programlarını ve artık bilgisayar tuşlarının ağızdan çıkan sözün etkisiyle de harekete geçmesini zikredebiliriz. Bilgisayar programları veya bilgisayarın çalışması tamamen emirlerden ibarettir ve ağızdan çıkan sözler, tuşlar vasıtasıyla ekranda yazı olarak görünmektedir. İşte, İlâhî Kudret’in yaratması, icraatı da bir emirden ibarettir ve emir, yani Kelâm, Kudret gibi tecelli etmekte veya Kudret, âdeta Kelâm ile icraatta bulunmaktadır.

“O, ölüden diriyi çıkarır, diriden ölüyü çıkarır ve (kışta) ölümünün ardından (baharda) yeryüzünü diriltir. İşte siz de öldükten sonra böyle diriltilip, kabirlerinizden çıkarılacaksınız.”- Rum,19

“O’nun âyetlerinden (varlık ve birliğinin delillerinden)dir ki, sizi topraktan yaratmıştır. Sonra da siz, çoğalan ve her tarafa yayılan insan nesli oldunuz.”- Rum,20

“Yine O’nun âyetlerindendir ki, sizin için kendilerine ısınasınız diye öz varlığınızdan, mahiyetinizden eşler var etmiş ve aranıza yakınlık, sevgi ve merhamet koymuştur. Şüphesiz bunda sistemli düşünebilen kimseler için dersler, (Allah’ı hatırlatan) alâmetler vardır.”- Rum,21

“Göklerin ve yerin yaratılması, ayrıca dillerinizin ve renklerinizin farklı farklı olması da O’nun âyetlerindendir. Elbette bunda da, (ön yargısız olarak varlığa yaklaşıp, onu yakından) bilenler için dersler, işaretler bulunur.”- Rum,22

“Gece ve (kısmen) gündüz uyumanız ve O’nun lütf u kereminden geçim vesilelerinizi aramanız da O’nun âyetlerindendir. Muhakkak ki bunda, (Allah’ın yaratma ve hayatı idamedeki mesajına) kulak verip onu duyabilen kimseler için dersler, işaretler söz konusudur.”- Rum,23

“Elbette şunlar da O’nun âyetlerindendir: O, size şimşeği gösterir; o anda hem korkuya kapılırsınız hem de yağmur geleceği ümidini taşırsınız. Ve gök tarafından su indirir de, onunla ölmüş bulunan yeri diriltir. Şüphesiz bunda da, aklını kullanmasını bilen kimseler için pek çok dersler, işaretler vardır.”- Rum,24

“Yine O’nun âyetlerindendir ki, yer ve gök, ancak O’nun emir (ve kanunlarıyla) (ayakta) kalmaktadır. Sonra O, (ölü olarak yatmakta bulunduğunuz) yerden sizi çağırıverdiğinde hepiniz hemen kabirlerinizden çıkıvereceksiniz.”- Rum,25

“O’nun âyetlerindendir ki, rüzgârları müjdeciler olarak gönderir; gönderir ki, size rahmetinden tattırmakla lütufta bulunsun, emriyle (izni ve koyduğu ‘kanun’lara dayalı olarak) gemiler akıp gitsin ve (hem denizde, hem de gemilerle çıktığınız seyahatlerde) O’nun lütf u kereminden nasibinizi arayasınız ve (O’nun bütün bu nimetleri karşısında) daima şükredesiniz.”- Rum,46

“Allah O’dur ki, (ana maddeniz sanki zaafmış gibi) sizi zayıf bir halde yaratmakta, sonra bu zayıflığın ardından size kuvvet vermekte, sonra da bu güçlü–kuvvetli halinizin ardından sizin için yeniden zayıflık ve ihtiyarlık takdir buyurmaktadır. O, dilediğini yaratır; ve O, Alîm (her şeyi hakkıyla bilen) dir, Kadîr (her şeye hakkıyla güç yetiren)dir.”- Rum,54

“O, gökleri gözle görebileceğiniz direkler, destekler olmadan yarattı, hareketiyle sizi sarsmasın diye yere sağlam dağlar yerleştirdi ve orada her türden canlı üretip yaydı. Gök tarafından da bir su indirip, yerde (renk, koku, tat ve meyve bakımından) türlü türlü o güzelim bitkilerden çift çift bitirdik.”- Lokman,10

“Allah’ın (bütün sıfat ve isimlerinin tecellileri, O’nun buyrukları, icraatı ve yarattığı varlıklar ve hadiseler olarak) kelimelerini yazmak için yerdeki bütün ağaçlar kalem, bütün denizler ve onlara katılacak onlar gibi yedi deniz daha mürekkep olsa, bunlar tükenir ama Allah’ın kelimeleri tükenmez. Allah, mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galiptir; her hüküm ve icraatında pek çok hikmetler bulunandır.”- Lokman,27

“O, bütün işleri gökten yere doğru düzenler, yönlendirir ve icra buyurur; sonra her iş, sizin günleriniz hesabıyla bin yıl tutan bir günde O’na yükselir.”- Secde,5

“Bütün hamd, (içlerindeki ve aralarındaki bütün varlıklarla beraber) gökleri ve yeri yoktan ortaya çıkarıp, onlara değişmez bir sistem veren ve iki, üç, dört (ve daha fazla) kanatlara sahip bulunan melekleri (emirlerini yerlerine ileten) elçiler yapan Allah içindir. O, yaratmada dilediği ölçüde artırmaya gider ve yaratıklarına dilediği kadar fazla özellikler de verir. Allah, her şeye hakkıyla güç yetirendir.”- Fatır,1

“Allah O’dur ki, rüzgârları salar, onlar da bulutları harekete geçirir ve Biz o bulutları ölü bir beldeye sevk ederiz de, neticede ölmüş olan yeri (bulutlardan inen yağmurla) diriltiriz. Öldükten sonra dirilme de işte böyledir.”- Fatır,9

“Allah, sizi(n ilk babanızı) topraktan yarattı (ve her birinizi yine temel malzeme olarak) topraktan, sonra (erkekten ve kadından gelip birleşen) birkaç damla sıvıdan yaratmakta, sonra da sizi erkek veya dişi kılıp, birbirinize eşler yapmaktadır. Bir dişi, O’nun bilgisi dışında ne hamile kalır, ne de doğurur. Bir canlıya ömür verilip onun uzun bir hayat sürmesi de veya kısa bir ömür takdir edilip kısa bir hayat sürmesi de mutlaka bir Kitap’ta kayıtlıdır. Bütün bunlar, Allah için pek kolaydır.”- Fatır,11

“(Birbiriyle buluşsun veya buluşmasın,) her iki deniz (büyük su kütlesi) aynı olmaz: berikinin suyu tatlıdır ve içilebilir, boğazdan afiyetle geçiverir; diğerininki ise tuzludur ve acı tat verir. Bununla birlikte her birinden taptaze et yiyebilir ve takınacak (inci, mercan gibi) süs eşyası çıkarabilirsiniz. Allah’ın lütfu u ihsanından nasibinizi aramak için gemilerin suları yarıp gittiğini görürsün. Umulur ki, bütün bu nimetlere şükredersiniz.”- Fatır,12

“O, geceyi gündüze katmakta, gündüzü de geceye katmakta (ve onları uzatıp kısaltmaktadır); güneşi ve ayı da (sizin hizmetinizde) emrine boyun eğdirmiş olup, (onlar ve onlar gibi) her bir gezegen, kendileri için takdir edilmiş son âna kadar (sema okyanusunda) akıp gitmektedir. İşte bütün bunları yapan, Rabbiniz olan Allah’tır; her şeyin mutlak mülkiyeti ve mutlak hakimiyeti O’ nundur. O’ndan başka ilâh diye edinip kendilerine yalvardıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile mâlik ve hakim değildirler.”- Fatır,13

“Görmez misin ki, Allah gök tarafından bir su indirir de, onunla renk renk (ve farklı türde, tatları farklı) ürünler çıkarır, meyveler bitiririz. Ve dağlarda da (toprağın rengine ve bitki örtüsüne göre) beyaz, kırmızı ve daha farklı renklerde, bu arada simsiyah yollar vardır.”- Fatır,27

“İnsanlar, dağlardaki hayvanlar ve evde beslenen büyük–küçük baş hayvanlar da aynı şekilde farklı renklerdedir. Gerçek şu ki, kulları içinde Allah karşısında ancak âlimler saygıyla ürperir. Allah, mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galiptir, bağışlaması pek bol olandır.”- Fatır,28

“Gökleri ve yeri (hiç bir arızaya meydan vermeden) tutan ve yok olup gitmekten koruyan Allah’tır. Eğer yıkılıp gidecek olsalar (Allah onları bir defa yıkılmaya bırakmışsa), O’ndan başka onları koruyacak hiç kimse yoktur. (Eğer O, kullarının bunca zulmüne rağmen halâ onları ayakta tutuyorsa, bu şundandır ki) O, (kullarının hataları karşısında) çok sabırlı, çok müsamahalıdır, bağışlaması pek boldur.”- Fatır,41

“Onlar için bir diğer delil de gecedir: Gündüzü ondan sıyırıp soyduğumuzda birden karanlığa gömülüverirler.”- Yasin,37

“Güneş de, kendisi için takdir edilmiş bir yörüngede, sisteminin istikrarı adına, kendisi için tayin edilmiş bir sona ve durma noktasına doğru akıp gitmektedir. Bu Azîz (mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galip) ve Alîm (her şeyi hakkıyla bilen Allah)’ın takdiridir.”- Yasin,38

“Ay için de menziller (safhalar, duraklar) takdir ettik; o, (bu menzillerden geçe geçe) eski kuru, kavisli hurma salkımı çöpünü andırır haline döner.”- Yasin,39

“Ne güneş için aya yetişmek vardır, ne de gecenin gündüzü geçmesi söz konusudur. (Onlar gibi, gezegenlerin) her biri, kendine has bir yörüngede akar durur.”- Yasin,40

“İnsanlar için bir başka delil, onların nesillerini (yükleriyle birlikte) dolu gemilerde (batmadan) taşımamızdır.”- Yasin,41

“Gemiler gibi, üzerlerine binip seyahat ettikleri daha nice binekler yarattık onlar için.”- Yasin,42

“Şunu da görmezler mi ki, bizzat Ellerimizle yaptıklarımıza dahil olarak onlar için evcil hayvanlar yarattık da, o hayvanlara mâlik bulunmakta (ve onları diledikleri gibi kullanabilmektedirler)?”- Yasin,71

“O hayvanları emirlerine âmâde kıldık; böylece bazılarından binek vasıtası olarak yararlanmakta ve onlardan yiyecek de temin etmektedirler.”- Yasin,72

“Onlarda daha nice menfaatleri vardır ve bu arada onlardan içecek de elde etmektedirler. Halâ şükretmeyecekler mi?”- Yasin,73

“O ki, yeşil ağaçtan sizin için ateş var etmektedir ve siz de, o ateşi tutuşturup durmaktasınız.”- Yasin,80

“(Yere) en yakın (görünen) dünya semasını bir süsle –yıldızlarla– süsledik.”- Saffat,6

“Ve her türlü inatçı asi şeytana karşı da koruduk.”- Saffat,7

“(O şeytanlar, göklerin) yüce (melekler) meclisini dinleyemezler; (ne zaman dinlemeye teşebbüs etseler,) her taraftan bombardımana tutulur,”- Saffat,8

“Ve kovulup atılırlar; devamlı bir azap altında tutulur onlar.”- Saffat,9

“Şu kadar ki, içlerinden biri bir söz kırıntısı hırsızlayacak olsa, onu da derhal yakıcı ve delici bir meteor kovalar (ve yok eder).”- Saffat,10

“O, gökleri ve yeri hak bir gaye için, yerli yerince ve gerçeğe dayalı sabit bir sistem üzerinde yarattı. Sürekli olarak geceyi gündüzün başına dolar, gündüzü de gecenin başına dolar. Güneşi ve ayı da emri altında hizmetinize sunmuştur. Her bir gezegen, (semâ okyanusunda) belirli bir süreye kadar akıp gitmektedir. İyi bilin ki O, Azîz (mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galiptir; Kendisine karşı çıkanlara hak ettikleri cezayı verir); Ğaffâr (tevbe ve imanla Kendisine yönelenlere karşı ise bağışlaması pek bol olan)dır.”- Zümer,5

“Görmez misin ki Allah gök tarafından su indiriyor ve onu yerdeki birtakım kaynaklara akıtıyor. Sonra onunla rengârenk ekinler çıkarıyor. Ardından o ekinler kuruyor da, onları solmuş–sararmış görüyorsun. Sonra da onları kuru sap ve kırıntı haline getiriyor. Elbette bütün bunlarda gerçek idrak sahipleri için dersler vardır.”- Zümer,21

“(İnsanlar üzerinde gerçek muhafız olan) Allah, ölümleri esnasında nefisleri vefat ettirir (ruhları alır); uykuları esnasında (Allah’ın yine ruhlarını aldığı, fakat bu ruhların bedenleriyle bir şekilde münasebetlerinin devamına izin verdiği için) ölmeyen nefislere gelince: haklarında uykuda iken ölümü takdir ve icra buyurduğu nefisler(e ait ruhları bedenlerine iade etmeyerek) alıkoyar; diğerlerini ise, (sahipleri) belli bir süreye kadar hayatta kalsınlar diye (bedenlerine geri) gönderir. Muhakkak ki bunda sistemli ve etraflı düşünenler için dersler vardır.”- Zümer,42

“Allah’tır ki, sizin için sükûnet bulup dinlenebilesiniz diye geceyi var etmiş, gündüzü de çalışabilesiniz diye aydınlık kılmıştır. Gerçekten Allah, insanlara karşı pek lütufkârdır; ne var ki, insanların çoğu şükretmezler.”- Mü’min,61

“Allah’tır ki, yeryüzünü sizin için bir yerleşme yeri, göğü de (onun üzerinde) bir kubbe yapmıştır. Ayrıca, sizi şekillendirmiş, hem de size en güzel, en uygun şekli ve yapıyı vermiştir; sizi helâl, temiz ve sağlıklı nimetlerle rızıklandırmaktadır. Rabbiniz olan Allah’tır bütün bunları yapan. Âlemlerin Rabbi Allah, gerçekten ne yüce, ne mübarek, ne büyük bereketler kaynağıdır!”- Mü’min,64

“De ki: “Siz, yeryüzünü iki günde yaratana mı (şirk koşup, dolayısıyla O’nu) inkâr ediyor ve O’na denkler tutuyorsunuz? Oysa O, bütün varlıkların Rabbidir.”- Fussilet,9

“Yerde içinden yukarıya (göğe) doğru yükselen sağlam dağlar var etti, orayı bereketlerle donattı ve orada bütün canlılar için gerekli gıdayı, rızklarını O’ndan bekleyip, O’ndan isteyen bütün varlıkların hayatî ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde dört devrede elde edilmek üzere takdir buyurdu.”- Fussilet,10

“Ve (ilim, irade, kudret ve inayetini) bir gaz bulutu halindeki göğe yöneltti de, göğe ve yere “İsteyerek de olsa, istemeyerek de olsa gelin!” buyurdu. Onlar, “Gönüllü olarak geldik ve emrine boyun eğdik!” dediler.”- Fussilet,11

“Bunun üzerine O da, (göğün yerinde bulunan gaz bulutlarını) iki gün içinde yedi gök olarak şekillendirdi ve her bir göğe kendine ait işi vahyetti. Ve Biz, (yere) en yakın (görünen) dünya semasını lambalarla (yıldızlarla) süsledik ve (çökmeye, yıkılmaya, bir de sema ehlinin konuşmalarını dinlemeye teşebbüs eden şeytanlara karşı) koruma altına aldık. Bütün bunlar, Azîz (mutlak izzet ve ululuk sahibi, her işte üstün ve mutlak galip,) ve Alîm (her şeyi hakkıyla bilen)in takdiridir.”- Fussilet,12

“Gökleri ve yeri yaratıp, onlara belli ve sabit bir sistem verendir O. Sizin için kendi nefislerinizden, öz mahiyetlerinizden eşler var ettiği gibi, hayvanlar için de (kendi cinslerinden eşler) var etmiştir ve bu düzen içinde sizi (ve hayvanları) üretip çoğaltmaktadır. O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, Semî‘ (her şeyi hakkıyla işiten)dir, Basîr (her şeyi hakkıyla gören)dir.”- Şura,11

“O’nun (kudret, rahmet ve birliğinin) en açık delillerinden bir diğeri de, denizlerde akıp giden dağlar gibi gemilerdir.”- Şura,32

“Eğer O dilerse rüzgârı dindirir de, gemiler denizin üstünde durakalır. Elbette bunda çok sabreden ve çok şükreden herkes için (kudret, hikmet ve rahmetiyle Allah’ı ve aczinizle kendinizi tanıma adına) dersler, işaretler vardır.”- Şura,33

“O ki, yeryüzünü sizin için bir beşik kılmış ve orada yol bulup, rahat seyahat edebilmeniz için yollar, geçitler var etmiştir.”- Zuhruf,10

“Gök tarafından belli bir ölçüye göre su indiren de O’dur; ve neticede o su ile ölü bir memlekete hayat veriyoruz. İşte kabirlerinizden de bu şekilde hayat verilmiş olarak çıkarılacaksınız.”- Zuhruf,11

“Güneş de, ay da, (Rahmân’ın tesbit buyurduğu) bir hesaba göre vardır ve bir hesaba göre hareket eder.”- Rahman,5

“O, iki denizi (iki büyük su kütlesini) salıverdi, birbirine kavuşurlar.”- Rahman,19

“Ama aralarında bir engel vardır; onu aşıp da birbirlerine karışmazlar.”- Rahman,20

“Onların her ikisinden de inci ve mercan çıkar.”- Rahman,22

“(Allah’ın verdiği bilgi, kabiliyet ve O’nun ilham etmesiyle yapılıp) denizde yelkenlerini açmış yüzen dağ misali gemiler O’nundur.”- Rahman,24

“Ey cin ve ins topluluğu, eğer göklerin o dairevî alanlarında seyahat edip öteye geçmeye gücünüz yetiyorsa, haydi durmayın geçin! Ama, ancak (manevî veya ilmî) bir vasıta ile, size tanınmış bir izinle geçebilirsiniz.”- Rahman,33

“Üzerinize (yakmak için) ateş alevleri (ve boğmak için) duman gönderilir; karşılıklı yardımlaşıp, kendinizi savunamazsınız da.”- Rahman,35

“Hiç döktüğünüz meniye bakmaz mısınız?”- Vakıa,58

“Onu ve ondan mükemmel bir insanı siz mi yaratıyorsunuz, yoksa yaratan Biz miyiz?”- Vakıa,59

“Yıldızların yerlerine ve düşüşlerine yemin ederim ki –“- Vakıa,75

“Eğer bilseydiniz, ne büyük bir yemindir bu! –“- Vakıa,76

“Gerçek şu ki, Biz rasûllerimizi (risaletlerini de ispatlayan) apaçık gerçeklerle gönderdik ve yanlarında, insanlar adaletle var olsunlar, bütün muamelelerinde adalete uysunlar diye Kitabı ve Mizan’ı indirdik. Bir de, mahiyetinde (bilhassa savaş için) çetin bir kuvvet ve insanlar için faydalar bulunan demiri indirdik. Ki Allah, Kendisi’ni görmedikleri halde hem Kendi davasına, hem de rasûllerine yardım edenleri ortaya çıkarsın. Şüphesiz Allah, mutlak kuvvet sahibidir, her işte üstün ve mutlak galiptir.”- Hadid,25

“Yine O, yedi kat göğü birbiriyle tam bir uyum içinde yarattı. Rahmân’ın yaratmasında bir boşluk, bir düzensizlik görmezsin. Çevir gözünü bir bak, bir kusur, bir çatlaklık görür müsün?”- Mülk,3

“Sonra tekrar tekrar gözünü çevir de bak; gözün sana, (Allah’ın yaratmasının ihtişamı karşısında) hakir olarak (O’nun yaratmasında hiçbir kusur bulamamanın ezikliği ve bitkinliği içinde) geri dönecektir.”- Mülk,4

“Gerçek şu ki, yere en yakın olan göğü lambalarla donattık ve onlardan bir kısmını şeytanlara atılan mermiler yaptık. Ve o şeytanlar için Alevli Ateş’i hazırladık.”- Mülk,5

“O ki, yeri (evcil ve uysal bir hayvan gibi) size boyun eğdirmiştir. Öyleyse onun omuzları üzerinde rahatça dolaşın ve Allah’ın sizin için hazırladığı rızıktan istifade edin. Ama unutmayın ki, nihayet arz olunma O’nadır.”- Mülk,15

“Üzerlerinde sıra sıra dizilen ve kanatlarını açıp yumarak uçan kuşlara hiç bakmazlar mı? Onları havada Rahmân’dan başka tutan yoktur. Muhakkak ki O, her şeyi hakkıyla görmektedir.”- Mülk,19

“‘Oysa O’dur sizi merhale merhale, şekilden şekle geçirerek yaratan.”- Nuh,14

“‘Görmez misiniz ki Allah, yedi göğü nasıl da birbiriyle tam bir uyum içinde yarattı?”- Nuh,15

“‘Ve o göklerde ayı (yansıyan) bir nur, güneşi de (ışığı kendinden) bir lamba yaptı.”- Nuh,16

“‘Allah, sizi bir bitki gibi yerden bitirdi (ve size has bir keyfiyette meydana getirdi).”- Nuh,17

“‘Sonra sizi tekrar toprağa gönderecek ve oradan sizi hususî bir keyfiyette çıkaracaktır.”- Nuh,18

“‘Allah, yeri sizin için yaydı ve geniş bir yüzey kıldı,”- Nuh,19

“‘Ki, onun üzerinde dağlar ve vadiler arasında yollar boyunca hareket edebilesiniz.’”- Nuh,20

“‘Göğe çıkmak istedik, ama bir de ne görelim: orası sert ve kuvvetli bekçiler ve alev fışkırtan mermilerle dolu.”- Cin,8

“‘Oysa önceleri, oranın sakinlerini dinlemek için göğün bazı yerlerinde dinleme istasyonları edinirdik. Ama şimdi kim dinlemeye kalksa, alev fışkırtan bir mermiyi kendisini bekler buluyor.”- Cin,9

“‘Gökten geri çevrilmemiz, yerdekiler için kötülük irade edildiğini mi, yoksa Rabbilerinin onlara hayır ve hidayet dilediğini mi gösteriyor, bilemiyorduk.”- Cin,10

“Oysa Biz, parmak uçları(na varıncaya kadar onun vücudunu tam olarak) yeniden kurmaya mutlak manâda muktediriz.”- Kıyamet,4

“Yoksa insan başıboş bırakılacak ve yaptıkları yanına kalacak mı sanıyor?”- Kıyamet,36

“Onun aslı, atılan menîden bir damla değil miydi?”- Kıyamet,37

“Sonra ana rahminde (sülük türü) yapışkan bir madde halini aldı da, Allah onu biçimlendirip en ölçülü şekle koydu.”- Kıyamet,38

“Ve onu erkek ve dişi iki cins olarak var etti.”- Kıyamet,39

“İnsanın üzerinden zamanın akışı içinde öyle uzun bir dönem geçti ki, bu dönemde insan, adı anılan, kendisinden söz edilen bir şey değildi.”- İnsan,1

“Biz insanı, (babadan ve anneden gelen ve) farklı bileşenlerden oluşan birkaç damla sıvıdan yarattık; onu imtihan etmek için (halden hale, merhaleden merhaleye geçirerek) nihayet işiten, gören bir canlı kıldık.”- İnsan,2

“Ona doğru olan yolu da gösterdik, artık ister şükreder ve doğru yolda gider, isterse nankörlük edip, başka yollara sapar.”- İnsan,3

“Yemin olsun burçlar sahibi göğe;”- Buruc,1

“Bilir misin nedir o geceleyin görünüveren?”- Tarık,2

“O, karanlığı delen parlak yıldızdır.”- Tarık,3

“Yemin olsun, (içindeki cisimlerin döndüğü, yağmurun meydana gelip yağması dahil, bütün hadiselerin tekrarlandığı) devrî hareketler sahibi göğe,”- Tarık,11

“Ve (bitkilerin toprağı yarıp çıktığı) yarılıp çatlayan yere;”- Tarık,12

“Sonra da onları çürüyüp kararmış atıklara çevirir.”- A’la,5

“Bakmazlar mı deveye, nasıl yaratılmış?”- Ğaşiye,17

“Ve göğe, nasıl yükseltilmiş?”- Ğaşiye,18

“Ayrıca dağlara, nasıl sapasağlam dikilmiş?”- Ğaşiye,19

“Ve yere de, nasıl yayılıp, iskâna hazırlanmış?”- Ğaşiye,20

“Yemin olsun güneşe ve parlak aydınlığına;”- Şems,1

“Onu izleyip, (ışığını) yansıtan aya;”- Şems,2

“Onu ortaya çıkarıp gösteren gündüze;”- Şems,3

“Onu bürüyüp gizleyen geceye;”- Şems,4

“Göğe ve onu bina edene, (o ihtişamıyla) bina edişine;”- Şems,5

“Yere ve onu yayıp döşeyene, (bütün güzelliğiyle) yayıp döşeyişine;”- Şems,6

“Yemin olsun (yeryüzünü) bürüdüğü zaman geceye;”- Leyl,1

“Ve bütün parlaklığıyla ortaya çıktığı zaman gündüze;”- Leyl,2

“Yemin olsun güneşin yükselip, parlak haline ulaştığı kuşluk vaktine;”- Duha,1

“Ve tamamen kararıp, sükûnete erdiği zaman geceye:”- Duha,2

Not: Ayet mealleri Ali Ünal’ın Kur’an-I Kerim mealinden alınmıştır.

“O (Rabbiniz) ki, yeri sizin için döşek (rahatlığında dayalı döşeli) bir taban kılıp, göğü de (üstünüzde bir tavan, bir kubbe gibi) bina etti. Ve gökten su indirdi de, onunla size rızık olarak çeşitli ürünler bitirdi. Şu halde, (Allah’tan başka ma’bud, rab, yaratıcı, rızıklandıran, nimet veren olmadığını, olamayacağını) bile bile, (Zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde) Allah’a denkler tutup (başka ma’bud, başka yaratıcı, başka rabler edinmeyiniz.)”- Bakara,22

“O (Allah) ki, (size hayat vermeden önce yeryüzünü bu hayatınız için hazırladı ve) yerde ne varsa hepsini (neticede sizi, yani insan cinsini meydana getirmek ve) sizin (istifadeniz) için yarattı. Bu arada (ilim, irade, kudret ve inayetini) gök tarafına yöneltti de, (orada bulunan gaz bulutu halindeki unsurları) yedi gök halinde nizama koydu. O, her şeyi tastamam ve hakkıyla bilendir.”- Bakara,29

“İçlerinde bir de okuması yazması olmayanlar vardır: Kitap nedir, (neden bahseder, içinde neler vardır) bilmezler. Bildikleri sadece kendilerine söylenen kulaktan duyma kuruntu ve uydurmalardan ibaret olup, ancak zanlarıyla hareket ederler.”- Bakara,78

“Yoksa onlar, Allah’ın dininden başka bir din mi arıyorlar? Oysa göklerde ve yerde kim varsa, (tamamı tekvinî, pek çoğu da hem tekvinî hem teşriî açıdan,) isteyerek veya istemeyerek Allah’a teslim olmuş durumdadır ve hepsi O’na döndürülüp, götürülmektedir.”- A’l-i İmran,83

“Göklerin ve yerin yaratılışında ve gece ile gündüzün sürelerinin de değişerek birbiri peşi sıra gelişinde, elbette (Allah’ın kudret ve hâkimiyetini gösteren) pek çok işaretler, deliller vardır gerçek akıl ve idrak sahipleri için.”- A’l-i İmran,190

“O ki, gökten su indirir. Sonra bu su ile her çeşit bitkiyi (toprağın altındaki tohumunu yararak) çıkarırız, ardından o bitkiden canlı bir filize boy verdirir ve ondan da yan yana ve üst üste yığılmış başaklar, taneler hâsıl ederiz. Hurmanın tomurcuklarından salkımlar sarkar; ayrıca birbirine hem benzer hem benzemez özellikte (aynı topraktan aynı gıda ile beslenmelerine rağmen kendi içlerinde farklı türlerde, farklı tat, koku ve görünüşe sahip) üzüm, zeytin ve nar bahçeleri yetiştiririz. Her birinin meyvesine bir ilk ortaya çıktığı, bir de olgunlaştığı zaman bakın. Gözünüzün önünde cereyan eden bütün bu işlerde iman edecekler için elbette işaretler, deliller vardır.”- En’am,99

“(Sizi helâl ve temiz rızıklardan asla mahrum bırakmayan) O Allah ki, asmalı asmasız bağlar, bahçeler, bostanlar, hurmalıklar, istifade ve tüketim açısından farklı farklı ekinler, birbirlerine bazı yönlerden benzeyen bazı yönlerden benzemeyen zeytinler ve narlar yaratıp yetiştirmektedir. Her birinin meyve veya taneleri olgunlaştığında onlardan yiyin; hasat zamanı (fakirlerin, muhtaçların) onlardaki hakkını verin ve (gerektiğinden fazla yeme, bakmakla yükümlü bulunduğunuz kişileri mahrum bırakacak derecede verme, onları çürümeye terketme ve gerekli yerde ve şekilde kullanmama gibi yollarla) israfa gitmeyin. Şüphesiz ki Allah, müsrifleri sevmez.”- En’am,141

“O, kimi yük taşır, kiminin de etinden, sütünden, tüyünden ve kılından faydalanılır büyükbaş ve küçükbaş hayvanlar da var etti. Allah’ın size ihsan buyurduğu rızıklardan (makûl ölçülerde ve muhtaçları da faydalandırmak suretiyle) istifade edin ve şeytanın adımları ardınca gidip de (farklı farklı hükümler, kurallar koymayın). Şüphesiz ki o şeytan, sizin için apaçık bir düşmandır.”- En’am,142

“Rabbiniz Allah’tır ki, gökleri ve yeri altı günde yarattı; sonra da Arş’ın üzerine istiva buyurdu: geceyi gündüze bürüyor ki, birbirinin peşinden ısrarla koşturur dururlar; güneş, ay ve yıldızlar da, tam bir boyun eğmişlik içinde O’nun buyruğu ile hareket ederler. Bilin ki yaratma da, emir ve idare de mutlak manâda O’na aittir. Âlemlerin Rabbi Allah ne yücedir, her buyruğu ve icraatı ne bereketler yüklüdür!”- A’raf,54

“O Allah ki, rahmetinin önünde müjdeci olarak rahmet rüzgârlarını gönderir. Nihayet bu rüzgârlar, o ağır bulutları pek hafifmişçesine kaldırıp yüklendiklerinde, Biz onları ölmüş bir memlekete doğru sevkeder, derken oraya o bildiğiniz suyu indirir ve o su ile her türlüsünden ürünler, meyveler bitiririz. İşte, ölüleri de (kabirlerinden) böyle çıkaracağız. Gerekir ki, düşünüp ibret alasınız.”- A’raf,57

“Güzel ve temiz memleket: Rabbisinin izniyle onun (gür, yeşil ve faydalı) bitkisi çıkar. Çirkin ve kirli memlekete gelince: orada ancak pek az ve faydasız (çerçöp türünden) şeyler biter. İşte, (Allah’ın varlığına, birliğine, Rubûbiyet ve hakimiyetine ait) delilleri, onları anlayıp şükredecek bir topluluk için bütün yönleriyle ve farklı farklı açılardan bu şekilde serdediyoruz.”- A’raf,58

“O Allah ki, güneşi aydınlatan parlak bir ışık kaynağı yaptı; ayı ise (güneşe bağlı olarak) ışıklı kıldı ve onun için konaklar takdir buyurdu ki, yılların sayısını ve vaktin hesabını bilip, (kendinize takvim yapabilesiniz). Allah, bunları boş yere değil, hak bir gaye için, yerli yerince ve gerçeğe dayalı sabit bir sistem üzerinde yarattı. O, gerçeğin işaretlerini ve onunla ilgili âyetleri, ilimle alâkası bulunan, dolayısıyla bilip anlayacak kimseler için bu şekilde detaylarıyla anlatmaktadır.”- Yunus,5

“Gece ile gündüzün, sürelerinin de değişerek birbiri peşisıra gelmesinde, Allah’ın göklerde ve yerde yarattığı her varlıkta ve her hadisede, kalbleri Allah’a karşı saygıyla dopdolu olan ve hayatları boyu O’na karşı gelmekten sakınıp azabından çekinenler için nice işaretler ve deliller, nice mesajlar vardır.”-Yunus,6

“(Peşinden koştuğunuz) dünya hayatı şuna benzer: Gökten su indiriyoruz; insanların ve hayvanların yiyip istifade ettikleri yer bitkileri, o su sebebiyle birbirine karışır ve etrafı sarar. Derken yer bütün takılarını takıptakıştırır ve süslenip püslenir. Artık halk inanır ki, orada istediklerini yapabilirler ve onun meyve ve mahsullerini toplama zamanı gelmiştir. Ama gece veya gündüz birden emrimiz sâdır olur da, o yeri sanki daha bir gün önce o şa’şaa içinde değilmiş gibi hasadı yapılmış, ekini tırpanlanmış bir hale getiririz. İşte, sistemlice düşünüp ibret alacak kimseler için gerçekleri ve onların delillerini böyle ayrıntılarıyla açıklıyoruz.”- Yunus,24

“O Allah ki, dinlenip sükûnete eresiniz diye sizin için geceyi var etti ve gündüzü de görme ve çalışma vakti ve vesilesi kıldı. (Allah’ın vahyine ve hükümlerine) kulak verecek (ve hayatını onların ışığında yaşayacaklar) için bunda nice deliller ve ibretler vardır.”- Yunus,67

“O Allah ki, gökleri ve yeri altı günde yaratmıştır; Arş’ı suyun üzerinde idi; yaratmaktan maksadı, hanginizin O’nu görüyormuşçasına ve O’nun sizi gördüğünün şuuru içinde davranıp, daha güzel iş yapacağınız hususunda sizi denemek (ve kendinizi bizzat kendinize tanıtmaktır). Böyle iken, (ey Rasûlüm!) eğer insanlara desen ki, “(Asıl vatanınız Âhiret’tir ve orada dünyada yaptıklarınızın karşılığını göreceksiniz. Dolayısıyla) hepiniz, ölümden sonra diriltilmeye mahkûmsunuz,” inanmamakta diretenler, “Böyle bir söz, olsa olsa büyü ve aldatma maksatlı olabilir!” derler.”- Hud,7

“Allah O’dur ki, gökleri gözle görebileceğiniz direkler, destekler olmadan yükseltti; sonra da Arş’ın üzerine istiva buyurdu ve güneşle ayı (her birine kendine has hareket biçimleri ve vazifeler yükleyerek) emrine râm etti. Her bir (gezegen), kendisi için tayin ve takdir buyurulan bir sona ulaşıncaya kadar (yörüngesinde) akıp durmaktadır. O, (tam bir sisteme koyduğu kâinattaki) her işi çekip çeviriyor, her şeyi idare ediyor ve gerçeğin bütün işaret ve delillerini detaylarıyla açıklıyor ki, bir gün gelip Rabbinize kavuşacağınıza kesin iman edesiniz.”- Ra’d,2

“Yine O’dur ki, yeri yaydı; onun içinden sağlam dağlar yükseltti ve ırmaklar akıttı. Ve orada her bir ürünü çift çift kıldı, sürekli olarak geceyi de gündüze bürüyüp duruyor. Bütün bunlarda sistemli düşünebilenler için hiç kuşkusuz işaretler, deliller vardır.”- Ra’d,3

“Yerde birbirlerine yakın (ama aynı zamanda birbirlerinden çok farklı) kara parçaları, ayrıca üzüm bağları, ekili ve ekim için araziler ve aynı kökten, aynı dalda salkım salkım fakat her biri kendine ait bir dalcıkta kendi başına biten hurmalar vardır; bunların her biri aynı su ile sulanmaktadır ama Biz tat, gıda ve kalite açısından onları farklı farklı yapar ve bazısını bazısına göre daha tercih edilir kılarız. Hiç kuşkusuz bunda da aklını kullanan kimseler için nice dersler, nice işaret ve deliller vardır.”- Ra’d,4

“O’dur size şimşeği hem korku verecek hem de ümide sevkedecek şekilde gösteren ve yağmur yüklü bulutları inşa eden.”- Ra’d,12

“Gök gürültüsü, (yağmur için bir ön hadise olarak) O’na hamd ile tesbihte bulunur (bütün atmosfer hadiselerinin O’nun emri ile meydana geldiğini ve icraatında O’na hiçbir şeyin, hiçbir “tabiî” kanun ve cismin ortak olamayacağını ilan eder). Melekler de, O’na karşı saygı ve korku ile aynı şe kilde hamd ve tesbihte bulunurlar. Ayrıca O, yıldırımları gönderir ve onlarla dilediği kimseyi çarpar. Böyle iken, (o küfredenler) halâ Allah hakkında tartışıp durmakta ve ilerigeri konuşmaktadırlar. Oysa O, cezası pek çetin olandır.”- Ra’d,13

“Gökten bir tür su indirir ve vadilerde akıp giden ırmakların her biri onunla kapasitesine göre dolup akar. Dolu dolu akıp giden bu sular, üzerlerinde kabaran köpükleri yüklenir götürür. İnsanların ziynet veya başka bazı eşya yapmak için ateşte erittikleri madenlerin üzerinde de buna benzer bir köpük oluşur. İşte Allah, hak ve bâtılı böyle bir temsille anlatır. Köpük fazla kalmaz, yok olur gider; insanlara faydası olan öze gelince, o yerde sabit kalır. Allah, işte böyle misaller verir.”- Ra’d,17

“Söz verip bağlandıktan sonra sözlerinden dönüp Allah’ın ahdiyle (vicdanî irtibatlarını) söküp atanlara, bununla kalmayıp, Allah’ın (insanlar arasında) kurulmasını ve korunmasını emrettiği bağları da kesip koparan ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlara gelince: onların hakkı rahmetten ebediyen kovulmadır ve en kötü yurt (olan Cehennem’dir).”- Ra’d,25

“Allah, (takdir ve hükümleri içinde) neyi dilerse onu siler, neyi de dilerse onu yerinde bırakır. Ana Kitap, O’nun katındadır.”- Ra’d,39

“Gerçek şu ki, Biz o müşriklere de, babalarına da geçimlikler verdik; öyle ki, başlarına bir şey gelmeden uzun asırlar emniyet içinde yaşadılar. (Şu anda kendilerini aldatan da bu.) Ama Bizim (ilim, irade ve kudretimizle) yerde tasarrufta bulunup, onu etrafından eksilttiğimizi görmüyorlar mı? Böyle iken, onlar nasıl galip olabilir?”- Enbiya,44

“Bak: Allah güzel bir sözü ne tür bir misalle açıklıyor: Güzel bir söz, kökü yerin derinliklerinde sabit ve dalları semada güzel bir ağaç gibidir.”- İbrahim,24

“Çirkin bir söz ise, toprağa kök atıp da yerleşemediği için yerden kolayca sökülüp çıkarılabilen köksüz, kararsız bir ağaca benzer.”- İbrahim,26

“Allah’tır ki, gökleri ve yeri yarattı ve gökten bir tür su indirerek, onunla size rızık olacak pek çok ürünler ve meyveler çıkarıyor. Ayrıca, emri (kâinatın yaratılışı ve hayatıyla ilgili kanunları) ve izni dahilinde denizlerde dolaşmak üzere gemileri hizmetinize ram etti; aynı şekilde, ırmakları da hizmetinize ve tasarrufunuza sundu.”- İbrahim,32

“Mutat seyirleri içinde güneşi ve ayı da hizmetinize verdi; yine geceyi ve gündüzü de faydanıza sundu.”- İbrahim,33

“Andolsun, gökte birtakım burçlar var ettik ve gözlere ziyafet olarak, bir de ‘bakıp görme’sini bilenler için gökyüzünü süsledik;”- Hıcr,16

“Ve onu, (İlâhî Dergâh’tan, Allah’ın rahmet ve huzurundan) kovulmuş her türlü şeytandan muhafaza altına aldık.”- Hıcr,17

“Şu kadar ki, (cinler, şeytanlar içinde) semanın sakinlerinden kulak hırsızlığıyla bir bilgi, bir haber kapmaya teşebbüs eden olursa, onu da apaçık görülebilen parlak bir ışık takip (ve yok) eder.”- Hıcr,18

“Yeryüzünü de genişliğine yaydık ve içinden sağlam dağlar çaktık; ayrıca orada (şekil, nitelik ve miktar olarak, kısaca) her bakımdan ölçülü her bitkiden bitirdik.”- Hıcr,19

“Orada sizin için olduğu gibi, rızkı size ait olmayan, rızıklarını vermeye muktedir olmadığınız bütün varlıklar için de geçimlikler var ettik.”- Hıcr,20

“Hiçbir varlık yoktur ki, hayatı ve bekası için gerekli her şeyin hazineleri Bizim yanımızda bulunmamış olsun. Şu kadar ki, Biz onları belirli bir ölçü ile indiririz.”- Hıcr,21

“Rüzgârları aşılayıcılar olarak gönderir ve böylece gökten bir tür su indiririz de, onunla su ihtiyacınızı gideririz. O suyu yerde kaynaklar halinde depolayan da siz değilsiniz.”- Hıcr,22

“Biz, gökleri, yeri ve bu ikisi arasında bulunan her şeyi elbette boşuna değil, hak bir gaye için, yerli yerince ve gerçeğe dayalı sabit bir sistem üzerinde yarattık. (Söz konusu gayenin tam manâsıyla tahakkuk edeceği) Kıyamet hiç şüphesiz gelecektir. O halde, (halkın hata, eziyet ve işkencelerine karşı) sen müsamaha ve güzellikle davranma yolunu seç.”- Hıcr,85

“Eti yenen büyük ve küçükbaş evcil hayvanları da yarattı. Sizin için onlarda sizi soğuktan koruyan (deri, yün, kıl gibi) maddeler ve daha başka pek çok faydalar vardır. Onların etlerini ve ürettikleri yiyecekleri de yersiniz.”- Nahl,5

“Onları akşamleyin ağıllarına getirir ve sabahleyin otlağa sürerken bambaşka bir zevk alırsınız.”- Nahl,6

“Yüklerinizi öyle uzak ve varılması zor diyarlara taşırlar ki, onlar olmasa çok büyük zahmet ve meşakkat çekmeden oralara ulaşamazdınız. Gerçekten Rabbiniz, pek şefkatlidir; (bilhassa zayıf ve çaresizlere karşı) hususî rahmeti pek boldur.”- Nahl,7

“Hem binmeniz, hem de bir ziynet, hayatınıza hoş bir katkı olsun diye atları, katırları ve merkepleri de yarattı. O, sizin bilmediğiniz daha neler neler yaratmaktadır ve daha da yaratacaktır.”- Nahl,8

“O’dur ki, sizin için gökten bir tür su indirir: içme suyunuz ondan meydana geldiği gibi, hayvanlarınıza yedirdiğiniz ot ve ağaçlar da onunla yetişir.”- Nahl,10

“Allah, o su ile sizin için ekinler, zeytinlikler, hurmalıklar, üzüm bağları ve çeşit çeşit meyveler bitirir. Elbette bütün bunlarda ciddî ve sistemli düşünen bir topluluk için çok önemli bir işaret, bir ders vardır.”- Nahl,11

Sonra geceyi ve gündüzü, güneşi ve ayı hizmetinize verdi; bütün yıldızlar, O’nun mutlak emri altındadır. Hiç şüphesiz bunda düşünüp akleden bir topluluk için apaçık işaretler ve nice dersler söz konusudur. “- “Nahl,12

“Yeryüzünde sizin için her türde ve her renkte daha nice nice hayvanlar ve bitkiler yaratmıştır O. Kuşkusuz bunda da düşünüp ders alan bir topluluk için ne kadar mühim bir işaret, bir ders vardır.”- Nahl,13

“Yine O’dur ki, denizi hükmü altında belli bir sisteme koymuştur; böylece ondan taptaze et yer ve takı için ziynet eşyası çıkarırsınız. Denizde gemilerin suları yara yara akıp gittiklerini de görürsün; görürsün ki, O’nun pek bol olan lütf u ihsanından nasibinizi arayasınız ve (nimetleri karşısında O’na) sürekli şükredesiniz.”- Nahl,14

Hem, hareketiyle sizi sarsmasın diye yeryüzüne sağlam kazıklar (dağlar) çaktı; nehirler ve yollar da var etti ki, orada şaşırmadan seyahat edip, hedefinize ulaşabilesiniz. “- “Nahl,15

“Ve yol bulmada yararlanacağınız daha bir çok işaretler koydu; pek çokları da yıldızlarla yollarını bulur, yönlerini tayin ederler.”- Nahl,16

“O halde, şöyle bir düşünün: Yaratan, hiç yaratmayan gibi midir? Az da olsa düşünüp ders ve öğüt almayacak mısınız?”- Nahl,17

“Allah, gök tarafından bir tür su indirir ve ölümünden sonra yeryüzüne onunla yeniden hayat verir. Elbette bunda (kâinatın sesine ve vahye) kulak verecek bir topluluk için bir işaret, bir delil vardır.- Nahl,65

“Sizin için, (süt veren) ehlî büyük ve küçükbaş hayvanlarda da bambaşka bir ibret, bir ders vardır. Size onların vücutlarının içinde, bağırsaklarındaki yarı sindirilmiş fışkı ile kan arasından halis süt şeklinde içecek ikram ediyoruz ki, içenlerin boğazından kolayca ve afiyetle geçer.”- Nahl,66

“(Size) hurma ağacının meyvelerinden ve üzümlerden de (içecek ikram ediyoruz). Onlardan hem sarhoşluk veren içki, hem de güzel ve temiz gıda elde edersiniz. Hiç şüphesiz bunda da düşünüp akleden bir topluluk için açık bir işaret, bir delil vardır.”- Nahl,67

“Rabbin, bal arısına da şöyle vahyetti: “Dağlardan kendine göz göz ev edin, ağaçlardan ve insanların kurup yükselttikleri çardak ve benzeri şeylerden de.”- Nahl,68

“Sonra da her türlü ‘meyve’den ye; ye de, (çiçeklerin meyveler için döl yatağı vazifesi gördüğü kısımlarından) aldığın gıdaların ağırlığı altında, Rabbinin senin için kolaylaştırdığı dönüş yollarını takip et.” Arının karnından farklı renkleri bulunan bir şerbet çıkar ki o, insanlar için bir tür şifa kaynağıdır. Kuşkusuz bunda da ciddî ve sistemli düşünebilen bir topluluk için açık bir işaret, bir delil vardır.”- Nahl,69

“Gök boşluğunda Allah’ın emrine ve kanununa boyun eğmiş bir halde uçan kuşlara hiç mi dikkat etmezler? Onları orada Allah’ tan başkası tutmuyor. Elbette bunda imana ve onda derinleşmeye açık bir topluluk için pek çok işaretler, deliller vardır.”- Nahl,79

“Allah size, bazıları sizin için (bazıları ise hayvanlarınız için) oturma ve dinlenme yeri olmak üzere evler yapma ilham etti ve kabiliyeti verdi; yine size davarların ve sığırların derilerinden, gerek göçtüğünüz gerekse konakladığınız günlerde taşınması kolay meskenler edinme, onların yünlerinden, tüylerinden ve kıllarından giyilecek, döşenecek ve kullanacak eşyalar yapma ve ölümünüze kadar daha başka yollarla onlardan faydalanma imkânı bahşetti.”- Nahl,80

“Allah, yarattığı şeylerden sizin için gölgeler, gölgelikler, dağlarda barınaklar, sizi sıcaktan (ve soğuktan) koruyacak elbiseler ve savaşta koruyacak zırhlar var etti. Allah, bütün bu nimetler (ve en büyük nimet olan İslâm’la) üzerinizdeki nimetini böylece tamamlamaktadır ki, tam bir teslimiyetle O’na yönelesiniz.”- Nahl,81

“Gece ve gündüzü varlığımıza birer delil kıldık. Bir delil olan geceyi kaldırıp yine bir delil olan gündüzü Rabbinizin bol nimetini aramanız, yılların sayısını ve hesabını bilmeniz için aydınlık kıldık. Her şeyi uzun uzadıya açıkladık.”- İsra12

“Oysa Allah’tan başka göklerde ve yerde ilâhlar bulunmuş olsaydı, onlardaki denge ve düzen bozulur, her şey karmakarışık olurdu. Öyleyse, Arş’ın Rabbi olan (gökleri ve yeri yaratıp onları mutlak idaresi altında tutan) Allah, Kendisiyle ilgili olarak uydurdukları, (kâinatın tedbir ve idaresinde ortakları bulunmak gibi) her türlü nitelemeden mutlak manâda uzaktır.”- Enbiya,22

“(Kâinatın idaresini başka ilâhlara taksim eden) o küfredenler düşünüp nazara almazlar mı ki, göklerle yer kendi içlerinde dürülmüş, bitişik bir halde idi de, Biz onları birbirinden ayırdık. Canlı olan her şeyi de ‘su’dan meydana getirdik. Bu gerçek karşısında halâ iman etmeyecekler mi?”- Enbiya,30

“Yer, hareketiyle insanları sarsmasın diye orada sağlam kazıklar (dağlar) var ettik ve şaşırmadan seyahat edip, hedeflerine varabilmeleri için geniş yollar açtık.”- Enbiya,31

“Gökyüzünü de (hem şeytanlara, hem de çökmeye karşı) korunmuş bir tavan kıldık. Böyle iken (o inanmayanlar, gökyüzünde varlığımızı, birliğimizi, mutlak ve ortaksız hakimiyetimizi apaçık gösteren) bunca delili halâ görmek istemiyor, halâ onlardan yüz çeviriyorlar.”- Enbiya,32

“O’dur geceyi ve gündüzü, güneşi ve ayı yaratan; (güneş ve ay gibi, gök cisimlerinin) her biri, kendi yörüngesinde yüzüp durmaktadır.”- Enbiya,33

“Biz de, “Ey ateş!” buyurduk, “İbrahim’e karşı serin ve selâmet ol!””- Enbiya,69

“Görmez misin ki göklerde bulunan bütün şuurlu varlıklar ve yerdeki her şuurlu varlık, ayrıca güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, bütün hayvanlar ve insanlar içinde de birçoğu Allah’a secde etmektedir? İnsanlardan birçoğu hakkında da azap hükmü kesinleşmiştir. Allah kimi zelil ederse, onu aziz edecek kimse yoktur. Kuşkusuz Allah, her ne dilerse yapar.”- Hacc,18

“Görmez misin ki Allah, yerde her ne varsa sizin hizmetinize verdi; emir ve tasarrufu altında denizlerde akıp giden gemileri de? Kendi izni olmadan yerin üzerine düşmesin diye göğü de O tutuyor. Kuşkusuz Allah, insanlara pek çok acıyandır, hususî merhameti pek bol olandır.”- Hacc,65

“Bakın, üzerinizde de tabaka tabaka yedi gök, (kendileri boyunca meleklerin seyeran ettiği, Allah’ın emirlerinin inip, şuurlu varlıkların amellerinin yükseldiği) yedi yol yarattık. Biz, yaratmaktan da, bütün hususiyetleriyle yarattıklarımızdan da habersiz ve onları unutup kendi başlarına bırakmış değiliz.”- Mü’minun,17

“Gök tarafından da tesbit buyurduğumuz bir ölçüye göre bir tür su indirdik ve onu yerde depo ettik. Şurası unutulmamalıdır ki, o suyu giderip yok etmeye de mutlaka gücümüz yeter.”- Mü’minun,18

“Sonra, o su ile faydanıza olarak hurma ve üzüm bağları bitirdik. Onlarda sizin için bol bol meyveler ve daha nice menfaatler vardır; onlardan ayrıca daha başka yiyecekler de elde edersiniz.”- Mü’minun,19

“Ayrıca, Sina Dağı ve çevresinde çıkan bir ağaç daha bitirdik ki, o ağaç hem yağ, hem de yiyenlere katık verir.”- Mü’minun,20

“(Allah’ın su ile bitirdiği otlarla beslenen) ehlî büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarda da sizin için dersler vardır. Vücutlarının içinde bulunan sütü bilhassa içimlik gıda olarak size sunarız. Onlarda sizin için daha başka pek çok menfaatler de bulunur ve onlardan yiyecek de elde edersiniz.”- Mü’minun,21

“(Karada) onlar üzerinde, (denizde) gemiler üzerinde taşınırsınız.”- Mü’minun,22

“Eğer gerçek onların keyiflerine tâbi olsaydı, bu takdirde hiç kuşkusuz gökler de, yer de, oralarda yaşayanlar da düzenleri bozulur ve yok olur giderlerdi. Oysa Biz onlara, şeref ve mutlulukları adına hayatlarında uymaları gereken öğüt ve öğretiler mecmuası sunduk; ama onlar, bizzat şeref ve mutluluklarından yüz çevirmektedirler.”- Mü’minun,71

“Görmez misin ki, göklerde ve yerde olan her varlık, bu arada kanat çırparak uçan dizi dizi kuşlar, (bazısı dilleri, bazısı da halleri, hareketleri ve yaşayışlarıyla) Allah’ı tesbih eder (O’nun yaratan, yaşatan ve her türlü kusurdan, ortakları bulunmaktan mutlak berî Rab olduğunu ilan ederler). Onların her biri, kendi duasını, ibadetini ve tesbihini pek iyi bellemiştir. Allah, onların bütün yaptıklarını hakkıyla bilmektedir.”- Nur,41

“Görmez misin ki, Allah bulutları yüzdürür gibi sevkeder; sonra onları bir araya getirip, aralarını telif eder, (aralarındaki devreyi tamamlar); sonra da küme küme yığar. Neticede görürsün ki, bunların arasından damla damla yağmur çıkmaktadır. Ayrıca O, gök tarafından dağlar gibi kar yüklü bulutlardan dolu indirir de, onu dilediğine isabet ettirir, dilediğinden de onu savar. Yağmurun veya dolunun eşlik ettiği şimşeğin parıltısı ise neredeyse gözleri alıverecek.”- Nur,43

“Allah, her canlıyı bir tür sudan yarattı. Onların bir kısmı karnı üstünde yürür, bir kısmı iki ayağı üstünde yürür; bir kısmı da dört ayağı üstünde yürür. Allah, neyi dilerse onu yaratır. Allah, her şeye hakkıyla güç yetirendir.”- Nur,45

“Yoksa sen, o müşriklerin çoğu gerçekten işitir veya düşünüp aklederler mi sanırsın? Onlar, sürü hayvanları gibidir (ve nefsanî arzuları nereye çekerse oraya giderler); hattâ daha yol bilmez ve dolayısıyla yol gösterilmeye daha çok muhtaçtırlar.”- Furkan,44

“Sonra, onu yavaş yavaş dürer, Kendimize doğru çekeriz.”- Furkan,46

“O Allah ki, geceyi sizin için bir örtü, uykuyu istirahat ve gündüzü de hayata uyanıp, çalışmak üzere yeryüzünde dağılma vakti kıldı.”- Furkan,47

“O Allah ki, rahmetinin önünden müjdeci olarak rüzgârları gönderir. Ve gök tarafından tertemiz bir su indiririz”- Furkan,48

“O suyla, ölmüş bir diyara hayat bahşeder ve yarattıklarımızdan nice hayvanların ve insanların su ihtiyaçlarını karşılarız.”- Furkan,49

“Onu kendisine muhtaç varlıklar ve yerler arasında (hikmetimiz gereği) dağıtır, (bazı yerlere bazı yıllarda fazla verirken, bazı yıllarda az veririz): acaba bu hususta olsun düşünür ve gerekli dersi çıkarırlar mı? Ama ne var ki, insanların pek çoğunun oldukça nankör kesilmekten başka bir şey yaptığı yok.”- Furkan,50

“O Allah ki, biri tatlı ve içilir, diğeri tuzlu ve acı iki büyük su kütlesini salıverdi; fakat birbirlerine karışmamaları için aralarına bir engel, aşılmaz bir sınır koydu.”- Furkan,53

“Hiç yeryüzüne bakmazlar mı ki, orada çift çift nice güzel bitki bitiriyor, gün yüzüne nice yeni hayat çıkarıyoruz? “- Şuara,7

“Yoksa (hareketine rağmen) yerküreye istikrar verip, onu oturmaya elverişli kılan ve yer yer yarıp içinden ırmaklar akıtan, sonra onun (istikrarı ve fonksiyonlarını görebilmesi için sabit kazıklar misali) dağlar var eden ve birbiriyle birleşen iki büyük su kütlesinin arasına bir engel koyan mı? Allah’tan başka bir ilâh daha mı olurmuş? Hayır, hayır.. onların çoğu, gerçeği bilmemektedir ve öğrenme peşinde de değillerdir.”- Neml,61

“Yoksa bütün varlıkları baştan yaratan, sonra sürekli olarak yeniden yaratan ve (hepsinin ölümünden sonra) onları tekrar yeni baştan yaratacak olan ve sizi hem gök tarafından, hem de yerden rızıklandıran mı? Allah’tan başka bir ilâh mı olurmuş? De ki: “Eğer (Allah’tan başka bir ilâh daha olabileceği iddiasında) samimi iseniz, haydi delilinizi gösterin!”- Neml,64

“Hiç görmezler mi ki, geceyi insanlar dinlenip sükûnet bulsunlar diye, gündüzü de etraflarını görüp çalışsınlar diye var ettik. Şüphesiz bunda iman edecek ve imanda derinleşecek kimseler için dersler, işaretler vardır.”- Neml,86

“Dağları görür ve hareketsiz, yerlerinde sabit sanırsın; halbuki onlar, sürekli hareket halindedir ve bulutların geçip gittiği gibi, (yerin hareketiyle birlikte) geçip gitmektedirler. (Ve Kıyamet Günü de, Âhiret’te oraya has bir şekil almak üzere parçalanıp toz–duman haline geleceklerdir.) Her şeyi muhkem ve kusursuz yapan Allah’ın yapmasıdır bu. Muhakkak ki O, işlediğiniz her şeyden hakkıyla haberdardır.”- Neml,88

“Ne kadar çok canlı vardır ki, hayatları için gerekli rızkı ne depo edebilmekte ne de yanlarında taşıyabilmektedir. Onların rızkını Allah verdiği gibi, elbette sizi rızıklandıran da O’dur; (dolayısıyla rızık korkusuyla gerektiğinde hicretten geri durmayın). Çünkü Allah, her şeyi hakkıyla duyandır, hakkıyla bilendir, (sizin ihtiyaçlarınızı da hem duyar, hem bilir).”- Ankebut,60

Not: Ayet mealleri Ali Ünal’ın Kur’an-I Kerim mealinden alınmıştır.

RUBÛBİYET VE KULLUK DAİRELERİ

Yukarıda izahına çalışılan hakikatlere bir de şu açıdan bakılabilir: Kâinata baktığımızda iki levha, iki daire görünür. Biri, gayet muhteşem, muntazam ve mükemmel Rubûbiyet dairesidir. Yani, bütün kâinatta kusursuz bir san’at, sürekli yaratma ve icat, en büyüğünden en küçüğüne bütün varlıkların rızıklarının verilip, ihtiyaçlarının giderilmesi hakikatleri, bütün açıklığıyla müşahede edilmektedir. Diğer daire ise, gayet geniş ve net bir kulluk, kapsamlı bir tefekkür, istihsan, yani takdir ve ayrıca teşekkür ve iman dairesidir. Evet, bütün varlıklar, inanmayan insanların hayatlarını kuşatan doğma, ölme, belli bir ailede, belli bir zamanda ve yerde ve belli bir renk ve fizikle dünyaya gelme ve vücutlarının iradeleri dışında çalışması gibi cebrî şartlar dâhil, Rubûbiyet dairesine karşı tam bir itaat ve baş eğmişlik içindedir. İşte, insan gibi şuurlu ve sorumlu varlıklara da düşen, bütün diğer varlıkların ortaya koyduğu ve dolayısıyla kâinatta en küçük bir sarsılmaya ve bozulmaya meydan vermeyen itaat ve kulluğu irade ve şuurlarıyla yerine getirmektir. İnsanın dünya hayatındaki vazifesi budur: kulluktur; itaattir; kâinattaki muhteşem denge, güzellik ve kusursuz san’at, yani Rubûbiyet dairesi üzerinde tefekkürdür, onu takdir ve mukabilinde şükürdür. Bu vazifeyi eksiksiz ve mükemmel yerine getiren birinci kişi ise Allah Rasûlü Hz. Muhammed’dir (s.a.s.).

Allah Rasûlü (s.a.s.), sadece kendisi Rubûbiyet dairesine en mükemmel hizmeti yapmakla kalmamış, bütün insanları ve cinleri aynı hizmeti yapmaya, aynı hizmetle şereflenmeye çağırmıştır. Dolayısıyla O, ‘risalet’ denilen bu misyonu sebebiyle, kâinatın yaratılmasına sebeptir ve “Sen olmasaydın, kâinatı yaratmazdım!” hadis-i kudsîsine mazhardır. Çünkü tanınmayacak, bilinmeyecek, manâsı ve hikmeti anlaşılmayacak, takdir edilmeyecek, şükürle mukabele görmeyecek olduktan sonra Rubûbiyet dairesinin açılıp, kâinatın yaratılmasının anlamı olmazdı. Cenab-ı Allah, sözkonusu vazifeyi, Rubûbiyet dairesinin karşısındaki ubûdiyet, yani kulluk dairesini en mükemmel kimin temsil edeceğini ezelî İlm’i ile bildiği için kâinatı yaratmış ve bu vazifeyi, onu hakkıyla ve evrensel çapta yerine getirecek olan Peygamber Efendimiz’e (s.a.s.) tevdî buyurmuştur.

Kulluk dairesinin gördüğü vazifenin ebedî âlemde elbette bir karşılığı olacaktır. Bu daire Kıyamet’le birlikte kapanacak ve bu dairenin ahalisi, bu dairede yaptıklarının karşılığını görmek üzere ebedî âleme alınacaklardır. İşte, ebedî âlemde ebedî saadeti kazanmanın yolu, Rubûbiyet dairesine karşı kulluk dairesinde gereken vazifeyi ifa etmektir. Bu vazifenin ne olduğunu ve nasıl yerine getirileceğini evrensel çapta ve en mükemmel biçimde öğreten, yine Allah Rasûlü (s.a.s.) olmuştur. Dolayısıyla, O’nun bu öğretmesi, insanları sözkonusu vazifeye çağırıp onları ebedî saadete yönlendirmesi, yani O’nun hidayeti, ebedî saadet yurdunun açılmasına vesiledir.

Evet, o Zât (s.a.s.), hem rasûldür, risalet noktasında Cenab-ı Allah’ın ahkâmını, kullarından neleri istediğini Kur’ân vasıtasıyla bütün insanlara ve cinlere tebliğ etmiş, yani, onlara onları ebedî saadeti götürecek hidayeti getirmiştir. O Zât, ayrıca kuldur; kulluğu noktasında Rabb’isine herkesten daha çok ibadet, daha çok dua eder. Ayrıca, kulluğuyla insanlara Cenab-ı Allah’ı tanıtması, O’nun nasıl bir kulluğa lâyık olduğunu, dolayısıyla Sıfatlarıyla O’nu tarif etmesi, yine O’nun kulluk vazifeleri arasındadır ve bu yönüyle Cenab-ı Hakk’m dergâhında bilhassa kendisine inanan ümmetinin elçisi konumundadır.  İşte, üçüncü olarak, eğer kulluk dairesinde bu dairenin gerektirdiği vazifeyi yapan hiçbir kimse olmasaydı bile, Peygamber Efendimiz’in bu vazifeyi tam yerine getirmiş, ibadeti ve duasıyla bu vazifeyi kusursuz ifa etmiş olması, yine Cennet’in yaratılıp, ebedî saadetin icadı için yeterdi. Bu sebeple, öncelikle O’nun kulluğu ve duasıdır ki, Cennet’in ve ebedî saadetin icadına birinci vesiledir.

YÎRMÎÜÇ NOKTADA PEYGAMBER EFENDİMİZ VE EMSALSİZLİĞİ

Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.s.), bilhassa aşağıdaki 23 noktada emsalsiz olup, bu 23 nokta, O’nun tarih boyu gelmiş ve gelecek bütün ehl-i imana imam, bütün insanlara hatip, bütün peygamberlere reis, bütün velîlere, safîlere, âlimlere, âdil ve muvaffak idareci ve kumandanlara efendi ve bütün peygamberlerden ve velîlerden, safîlerden oluşan zikir halkasının idarecisi olduğunu ispat eder:

1. Allah Rasûlü (s.a.s.), Cenab-ı Allah’ı bize tam manâsıyla tanıtan üç küllî muarriften, yani ma’rifet-i İlâhî kaynağından biridir. Bu kaynaklardan birincisi kâinat, İkincisi. Kur’ân-ı Kerim, üçüncüsü ise, bütün insanlığın kâmil temsilcisi olarak Hz. Muhammed’dir. O, hem haliyle, hem sözleriyle, hem de davranışları ve bütün hayatıyla Cenab-ı Allah’ı varlığı, Birliği ve Sıfatları’yla ispat eden en kapsamlı, en derin ve en parlak delildir. Kendisi Hz. Allah’ı ispat ve tasdik ettiği gibi, getirdiği aynı hakikatleri kendi zamanlarında kendi kavimlerine belli ölçülerde tebliğ etmiş olan bütün peygamberler ve O’nun mübarek bahçesinde birer çiçek olarak açan yüzbinlerce asfiyâ, evliyâ, âlimler, âdil ve muvaffak idareciler ve kumandanlar, ayrıca tarih boyu gelmiş milyarlarca mü’min de, O’nu risaletinde, getirdiği Mesajı’nda ve bu Mesaj’ın ihtiva ettiği hakikatlerde tasdik etmektedir. Şu halde O (s.a.s.), hem bir delil, hem de bir davadır.
2. Önceki peygamberlerin mesajları zamanla çarpıtılmış, unutulmuş, şirke bulaştırılmış, mesajlarındaki hükümler neshedilmiş olmasına rağmen, Allah Rasûlü’nün (s.a.s.) önceki peygamberlerin getirdikleri hakikatleri de bütün boyutlarıyla ihtiva eden Mesaj’ı, yani evrensel haliyle temsil ve tebliğ ettiği İslâm, Kitabı olan Kur’ân ve bir diğer ana kaynağı olan Sünnet’i ve bu iki ana kaynağa dayalı İcma, Kıyas, İctihad gibi usullerin vücut verdiği hükümleri ve kaideleriyle ilk günkü gibi taptaze ve sapasağlam ayakta durmaktadır ve Kıyamet’e kadar da duracaktır. Dolayısıyla Allah Rasûlü (s.a.s.), bütün peygamberleri ve getirdikleri mesajları tasdik ettiği gibi, hem o peygamberlere, hem de getirdikleri mesajlara zamanla bulaştırılan bütün lekeleri de izale ederek, onları tebrie etmiştir. Bu sebeple ve misyonunun emsalsiz önemi dolayısıyla önceki bütün peygamberler tarafından geleceği müjdelenmiştir. Uğradıkları tahriflere rağmen elimizdeki Kitab-ı Mukaddes nüshalarında bu müjdelerin pek çoğunu halâ görmek mümkündür. Ayrıca, Peygamber Efendimiz’den önce yaşamış bulunan ve bir şekilde gaybe açık bulunan pek çok kişi de O’nun geleceği müjdesini vermiş ve bu müjdeler, tarih kitaplarına geçmiştir.
3. Önceki peygamberlerin bütün mûcizeleri kendi zamanlarına ait olup, vefatlarıyla sona ermiş olmasına mukabil, mûcizeliği her geçen gün daha da parlayan ve yeni yeni mucizevî yönleri keşfedilen Kur’ân başta olmak üzere, parmağının işaretiyle ayı ikiye bölmesi; mübarek parmaklarından on musluklu çeşme gibi su akması ve bu su ile bir ordunun kanması; az miktarda yemeklerin ve suların duası veya onlara bir miktar ilavesiyle bereketlenip, yüzlerce insanı doyurması; çoğu aynen gerçekleşmiş bulunan ve kalanları da zamanı gelince gerçekleşmeyi bekleyen yakın, orta ve uzak gelecekle alâkalı pek çok haberler vermesi gibi bine varan mûcizeleri, bunların yanısıra, peygamberliğinden önce taşların ve ağaçların kendine selâm vermesi, hayvanların kendisiyle konuşması, kendisiyle ne zaman yağmur duasına çıkılsa yağmurun gelmesi gibi “irhasat” denilen harikulâdelikler, O’nu hem risaletinde, hem de getirdiği Mesajla tasdik etmektedir.
4. Doğruluk, sözde durma, emanete riayet, hikmet, cömertlik, haya, merhamet, şefkat, şecaat ve iffet gibi güzel ahlâk ve hasletlerin bütün şubelerinde zirvede olması, O’nun peygamberliğine ve getirdiği Mesaj’ın hakkaniyetine tam delildir. Tarih, siyer ve benzeri eserler açısından bakıldığında görüleceği üzere, Hz. Muhammed aleyhissalâtü vesselâm, 4 yaşından (kendisine peygamberliğin geldiği) 40 yaşına kadar sergilediği ahlâkı; hileye asla tenezzül etmemesi; nefsanî arzuların en şiddetli olduğu bir çağda istikametini kusursuz muhafaza edip, bütün bu arzulara hiç baş eğmeden karşı koyması; güzel ahlâk ve ahvalini kesintisiz koruması; sınırsız iffeti ve tavırlarındaki denge ile beraber, bilhassa inatçı düşmanlarından gizli kalması mümkün bulunmayan, bütün bu güzel huylarını haleldar edecek en küçük bir aldatmaya bulaşmadan yaşaması karşısında, artık bu ahlâkın kendisinde yerleşip (tabiat haline geldiği) 40 yaşından sonra gerçekleştirdiği o büyük inkılâbın Hakk’tan geldiğini ve hakikat olduğunu tasdik etmeyen, kendisini kınasın.
5. Doğruluk; her türlü emanete tam riayet; idrak ve anlayış; problemleri çözme kabiliyeti; tayinlerindeki tam isabet; Allah’ın Dini’ni bütün yönleriyle ve hiçbir şeyi eksiksiz bırakmadan tebliğ; günahsızlık; her türlü aklî, psikoloj ik ve bedenî ârızadan sâlim bulunma gibi Peygamberliğe ait aslî sıfatların tamamında en üst ve kâmil seviyede olması; ayrıca, daima ve en üst seviyede ortaya koyduğu cesareti; idareciliği; kumandanlığı; hikmeti; yargılamada her zaman tam adalet ve tam isabet sergilemesi; (Hicret esnasında sığındıkları Sevr) mağarasında olduğu gibi, kurtuluş yolunun bulunmadığı ve sebepler planında bütün ümit bağlarının koptuğu en tehlikeli durumlarda bile tam bir metanet, kâmil bir emniyet ve nihayet derecede bir kalb rahatlığı içinde hareket etmesi; onca düşmanlarına, girdiği savaşlara, uğradığı suikastlere rağmen her durumda ve en tehlikeli yerlerde dahi mûcizevî korunması, O’nun peygamberliğine ve ciddiyetine kâfi şahittir ve ancak Hakk’a tutunduğuna yeter delildir.
6. Yine, vazifesini korkusuzca, hakkıyla ve tamamen meşrû çizgide, hiçbir yanlışa ve hileye sapmadan, asla zulüm ve haksızlıkta bulunmadan yerine getirmesi; misyonunun hakkaniyetine olan mutlak itimat ve güveni; kendi tebliğ ettiği hakikatlerin tamamına herkesten fazla ve en küçük bir şüphe duymadan inanıp, onları hayatında en üst seviyede temsil ve tatbik etmesi; bu çerçevede olmak üzere fevkalâde kulluğu, fevkalâde takvası, fevkalâde ciddiyeti, vakarı ve fevkalâde metaneti, davasında nihayet derecede sâdık olduğunu güneş gibi aşikâre göstermektedir. Eğer O’nun sözlerinde, davranışlarında, inancında, Mesaj’ını tebliğde, ahlâkında, karakterinde en küçük bir hile, çelişki, yalan, yapmacıklık olsaydı mutlaka göze batardı. Dolayısıyla, hayatlarının bizzat ispat ettiği üzere tarihin en kapasiteli toplumu olan ve Sahâbe olarak anılan Mekke’de Kureyş ve Medine’de Evs ve Hazreç kabileleri O’na inanırken asla sübjektif bir şeye değil, en objektif gerçeklerden çok daha objektif, bizzat gördükleri, yaşadıkları, tecrübe ettikleri ve asla yanıltmaz bir gerçeğe inanmış ve bu gerçek uğrunda hayatları dâhil, dünyevî her şeylerini vermişlerdir.
7. Bu hususta öyle önemli bir nokta daha vardır ki, zikretmeden geçilemez. Bütün önceki peygamberler, Cenab-ı Allah’tan alıp temsil ve tebliğ ettikleri Din’i, yani İslâm’ı, belli bir zaman ve toplulukla sınırlı olarak temsil, tatbik ve tebliğ etmişler, yani onun tamamını, tafsilatıyla ve evrenselliği içinde temsil, tatbik ve tebliğ etmemişlerdir. Dolayısıyla bu Din, Peygamber Efendimiz’in de içlerinde bulunduğu beş büyük rasûlden Peygamber Efendimiz dışında hiçbiriyle nihaî hedefine varamamış, bir yahudinin Hz. Ömer’e itiraf ettiği gibi, “Bugün size dininizi kemale erdirdim, üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve sizin için İslâm’ı seçip, ondan razı oldum.” âyeti Peygamber Efendimiz dışında hiçbir peygambere inmemiştir. Allah’ın Dini olan İslâm, ancak Peygamber Efendimiz’le (s.a.s.) kemale ermiş, bütün nihaî evrensel sınırlarına taşınmış ve onun ifade veya ihtiva ettiği nimet, ancak sadece Peygamber Efendimiz’le bir cemaatte, bir nesilde tamamlanmıştır. Bütün nihaî boyutları ve evrenselliğiyle temsil ve tebliğ edilmediği halde Hz. Nuh (a.s.) için nimet tamamlanamamış, Hz. Nuh’un kavmi helâk edilmiştir. Hz. İbrahim (a.s.) ve takipçileri için nimet, nihaî boyutuyla ancak küçük torunu Hz. Yusuf la (a.s.) Mısır’da tamamlanmış, Hz. Musa (a.s.) ve kavmi için, Hz. Musa’dan 3,5-4 asır sonra gelen Hz. Davud (a.s.) ve Hz. Süleyman’la (a.s.) tamamlanmış, Hz. İsa ve takipçileri için ise asırlar sonra bir noktaya varmışsa da, artık bu noktada Din, şirk ve putperestlik unsurlarıyla karışık hale gelmiştir. Ancak Peygamber Efendimiz’ledir ki, Allah’ın Dini İslâm, hem bütün ve nihaî boyutlarıyla temsil ve tebliğ edilmiş, hem de bir neslin, bir cemaatin hayatında 23 sene gibi çok kısa bir zamanda hedefine, nihaî noktasına varmıştır. Bu, Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.) peygamberler arasındaki emsalsiz yerini gösterdiği gibi, ashâbının bütün peygamberlerin sahâbeleri ve cemaatleri arasındaki eşsiz yerini de göstermektedir.
8. Bir din ve sistemin tamamlanması, kendini ispatla hakimiyet oluşturması kadar devamı da önemlidir. Tarihte hiçbir sistem bâkî kalmadığı gibi, İlâhî Din de, önceki peygamberler tarafından temsil, tatbik ve tebliğ edildiği sınırlı şekliyle bile yine korunamamış ve her bakımdan tahrife uğramıştır. Buna karşılık, Peygamber Efendimiz tarafından evrenselliğiyle temsil, tatbik ve tebliğ edilen bu Din, İslâm, Peygamber Efendimiz’den sonra da aslî temelleri üzerinde bir gül gibi açılmaya, muhteşem bir ağaç halinde büyümeye devam etmiş ve hem Kur’ân ve Sünnet olan ana kaynakları, hem esasları ve hem de fıirû denilen ikinci ve üçüncü derecedeki hüküm ve kaideleriyle korunmuştur, korunmaya devam etmektedir ve Kıyamet’e kadar Allah katında tek geçerli din olarak korunmaya devam edecektir. Bu da, Peygamber Efendimiz’i peygamberliği ve bütün büyüklüğü içinde tanımaya ve kabûl etmeye yeter.
9. Devlet, manevî şahsiyet (tüzel kişilik) sahibidir; onun teşekkülü, zamana muhtaçtır; eski ve köklü devletlere galip gelmek ise birden değil, tedricen olur. Çünkü kökleşmiş bir devlete bağlılık, onun vatandaşlarında ikinci bir tabiat haline gelmiştir. Bu gerçeğe rağmen, o Zât’ın (Allah Rasûlü’nün) maddeten ve mânen hâkim ve son derece güçlü bir devleti kısa bir zamanda meydana getirip, hem de kökleşmiş eski devletlere âdeta bir vuruşta galip gelmesini normalin üstünde bir harikulâdelik olarak göremiyorsan, körler defterine yazılacaksın.

Allah Rasûlü’nün (s.a.s.), peygamberliğini ve Cenab-ı Allah’ın açık teyit ve yardımına mazhar olduğunu ispat eden en önemli ve müşahhas delillerden biri, evet, O’nun Arabistan’da keşmekeşliğe, bölünmüşlüğe ve kabile savaşlarına son verip, çok kısa bir zaman içinde çok güçlü bir devleti meydana getirmesidir. Katı bir İslâm düşmanı olan William Muir, The Life of Muhammad (Muhammed’in Hayatı) adlı eserinde şu itirafta bulunmaktan kendini alamaz.

İlk dikkatimizi çeken nokta, Arapların birbirinden bağımsız sayısız kabileye ayrılmış olmasıydı. Bu kabileler, birbirleriyle sürekli savaş halindeydiler; kan veya menfaat gibi bağlarla bir araya geldiklerinde bile en ufak bir sebepten hemen savaşa hazırdılar. Evet, İslâm geldiğinde Arapların hali devamlı bir birleşmeye imkân tanımayacak bir parçalılık arz ediyordu. Problem çözülmeyi bekliyordu, ama hangi güçle? Problemi Muhammed çözdü. (William Muir, The Life of Mohammad, Londra 1861)

Kabilecilik içinde boğulmuş ve kabilecilikle parça parça olmuş Arapları kabileciliği yok edecek üstün bir gaye etrafında bir araya getirmek, herhangi beşerî bir güç için imkân dahilinde görünmüyordu. Fakat ümmî, hiçbir okul görmemiş, risaletle vazifelendirildiği 40 yaşına kadar hiçbir orduya kumanda etmemiş, hiçbir idarecilikte bulunmamış olan Allah Rasûlü (s.a.s.), parça parça ve birbirleriyle sürekli savaş halindeki insanları ve bu insanlardan meydana gelen kabileleri fevkalâde bir zemin üzerinde ve bir çatı altında birleştirdi. Çok kısa zamanda kasaba büyüklüğündeki bir yerde kurduğu devlet, önce üç milyon kilometrekarelik Arap yarımadasında hakim hale gelmesinin ardından 6-7 yıl içinde dönemin iki süper gücünden Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nu bir daha belini doğrultamayacak şekilde dize getirirken, İran Sasanî imparatorluğu’nu ise tarihe karıştırdı. Bunu yaparken, tarihte emsali görülmedik biçimde, mağlûp ettiği devletlerin halklarının kalblerini ve zihinlerini de fethetti.

10. Üstün kuvvetler ve zorlama ile görünüşte bir hakimiyet sağlanabilir. Fakat fikirlere galip gelmek, hem de kalblere girip ruhların sevgilisi olmak, tabiatları değiştirip vicdanlar üzerinde kalıcı bir hakimiyet tesis etmek, hakikatin kendine has ve başka şeylerde bulunmayan bir özelliğidir.

O Zât (s.a.s.), asla güce dayalı olarak hareket etmedi. Tarihin en kısa sürede en başarılı olmuş üç askerî hareketinden İskender İmparatorluğu, İskender’in ölümüyle, yani kurulmasıyla birlikte parçalandı. Moğol İmparatorluğu, kurucusunun sağlığında dörde bölündü ve dört bölüğün tamamı, Çağatay Hanlığı, Hindistan Moğol Devleti, Altınordu Devleti ve İlhanlılar Devleti, askerî yönden mağlûp ettikleri İslâm medeniyet havzasında çok kısa süre içinde eriyip, Müslümanlaştılar. Buna karşılık, Hz. Muhammed’in tamamen zihinlere ve kalblere hakimiyetle kurduğu ve ashâbı tarafından bir hamlede dönemin iki süper gücünden birini yok edip, diğerinin belini kıran ve 15 milyon km2lik bir sahaya yayılan devlet, fethettiği topraklarda ve halklar üzerinde bütünüyle kalıcı oldu ve kalıcı olmaya devam ediyor. Çünkü O Zât, zihinlere ve kalblere hitap etti ve onları fethetti.

Muhammed-i Hâşimî (s.a.s.), ümmî olmasına, zahirde hiçbir kuvveti bulunmamasına, saltanat ve hakimiyet gibi bir gaye ve meyil taşımamasına rağmen, en tehlikeli mevkilerde tam bir emniyet ile harekete geçerek fikirlere galip geldi, kendini ruhlara sevdirdi, tabiatlara hakim oldu; yerleşik, kökleşmiş, dem ve damara işlemiş çok sayıda vahşî âdet ve huyları köklerinden keserek yerlerine en yüce ve güzel ahlâkı, sarsılmaz temeller üzerinde kana ve ete karıştırırcasına yerleştirdi; bununla birlikte, vahşet kulübesinde yıkmakla meşgul bir topluluktaki vahşiyane kalb katılığını gidererek en ince hisleri harekete geçirdi, en yüce duyguları uyardı ve onlardaki insaniyet cevherini ortaya çıkararak, onları çok kısa bir zamanda medeniyet ufkuna yükseltip, bir hamlede doğuya ve batıya yerleşecek büyük bir devleti kısa bir zaman içinde teşkil etti ve cevval bir ateş gibi, belki her yanı aydınlatan bir ışık gibi veyahut asâ-yı Musa gibi, diğer devletleri yutup yok olma noktasına getirdi.

O Zât (s.a.s.), halkın düşünce tarzını, alışkanlıklarını ve ahlâkını değiştirdi. Allah’ın izniyle cehaleti ilme, bedeviyeti medeniyete, kaba, acımasız ve kötü kişileri de dindar, Allah korkusuyla dopdolu ve dürüst insanlara kalbetti. Bu insanların önceki inatçı ve bükülmez vahşî tavırları, kanun ve düzene teslimiyete ve bağlılığa dönüştü. Asırlardır içlerinden adı anılmaya değer tek bir büyük insan çıkaramamış olan bir halk, O’nun sayesinde dünyanın her tarafına din, ahlâk ve medeniyet taşımaya koşan binlerce yüce ruha kaynaklık etti ve tarihin en meşhurları arasına girdi.

Gücün zoru ve propaganda hilesiyle ancak sathî bir tesir meydana getirilebilir ve akla karşı yollar kapatılabilir. Buna mukabil, kalblerin derinliklerine nüfuz etmek, en ince hisleri harekete geçirmek, goncaya benzeyen istidatları inkişaf ettirmek, gizli veya uykuda olan seciyeleri uyarıp insaniyet cevherini feverana getirmek, hakikat ışığının özelliğidir. Evet, O Zât’ın, kalb katılığının cisimleşmiş bir misali olan kız çocuklarını diri diri toprağa gömme gibi vahşiliklerden kalbleri temizleyip, onları, en hassas acıma duygusunun bir parıltısı olan hayvanlara merhamet, hattâ karıncaya şefkat gibi hasletlerle donatması öyle büyük bir inkılâptır ki, özellikle bunun o çöl topluluklarında başarılması sadece kanunlarla mümkün olmayacağı için, bundaki harikulâdeliği her basiret sahibi tasdik eder.

11. İslâm, sadece devletlerle, büyük güçlerle mücadele etmedi. Yayıldığı ve tarih boyu dinlerin, felsefelerin kaynağı olmuş topraklarda pek çok din ve felsefeyle karşılaştı. Din, Hz. İsa’nın tebliği sonrası çok kısa süre içinde özünü kaybederken, Allah Rasûlü’nün tebliğ, tatbik ve temsiliyle yayıldığı bütün sahalarda ilmî ve manevî gücüyle, yetiştirdiği yüzbinlerce ulemâ, evliyâ ve asfiyâsıyla, karşılaştığı bütün dinlere ve felsefelere tam anlamıyla galip geldi; onları çok büyük ölçüde eritti; putperestliği sona erdirdi ve tek hakim din, dünya görüşü ve hayat sistemi olarak bâki kaldı.
12. Evet, o Zât (s.a.s.), kalblerin eşsiz sevgilisi oldu. Tarihte kimse, hem hayatında, hem de hayatından sonra O’nun kadar sevilmedi ve O’nun hakkında meydana getirildiği kadar kimse hakkında kitap ve başka edebî eserler meydana getirilmedi; O’nun hakkında yazılıp bestelendiği kadar kimse hakkında şiir (na’t) ve musikî parçası yazılıp bestelenmedi. O’nun hayatı, yaptıkları ve sözlerine verilen değer kadar kimsenin hayatına, yaptıklarına ve sözlerine değer verilmedi ve bu hayat, yaptıkları ve sözleri, Hadis ve Siyer ilimleri gibi iki muazzam ilme kaynak teşkil etti. O (s.a.s.), ashâbı tarafından ölesiye seviliyordu. Şu tek hadise bile, bu sevginin derecesini görmeye ve göstermeye yeter:

Kureyş’le yakınlığı olan ve Mekke civarında oturan Udal ve el-Kâre kabilesinden bir ekip, Hicret’in üçüncü yılında Allah Rasûlü’ne (s.a.s.) gelerek, “Kabilemizden Islâm’ı seçenler var; bir heyet gönder de bize Din’i anlatsınlar ve Kur’ân’ı öğretsinler.” dediler.

Allah Rasülû (s.a.s.), bu iş için ashâbından altı kişiyi seçip gönderdi ve başlarına da Mersed ibn Ebî Mersed, bir başka rivayete göre de Asım ibn Sâbit’i imam tayin buyurdu. Bu altı kişilik muallim grubu Huzeyl kabilesinin oturduğu topraklara geldiklerinde bir yerde konakladılar ve uykuya vardılar. Birden Huzeyl kabilesinin adamları, silahlarıyla bu altı kişilik ekibin başına üşüştüler. Kendilerini çağıranlar, ya böyle bir tuzak hazırlamışlardı, ya da o anda fikir değiştirmişlerdi; onlar da, Huzeyl kabilesi adamlarının yanında yer aldılar. Neticede, üç Müslüman mücahid muallim şehid olurken, üç tanesi de esir edilip, elleri bağlı Mekke’ye doğru yola çıkarıldılar.

Söz konusu üç kişiden Abdullah ibn Tarık’ı da yolda tam bağlarından kurtulup, kılıcına elini atacağı anda taşla şehid ettiler. Zeyd ibn Desine ve Hubeyb ibn Adiyy ise Mekke’de Kureyş’e teslim edildi.

Safvan İbn Ümeyye, Zeyd’i alarak, öldürmek üzere Mekke dışında bir yere çıkardı. Kureyş’ten pek çok kişiler de o anda orada hazır bulunuyorlardı. Zeyd, vakur ve sakin, idam edileceği mahalle geldi. O zaman henüz İslâm’ı kabul etmemiş bulunan Ebû Süfyan da hadise mahallinde bulunanlar arasındaydı. Belki bir pişmanlık sözü işitirim ümidiyle bir adım öne çıkıp, Zeyd’e şu soruyu sordu:

“Allah’a yeminle söyle Zeyd; şu anda senin yerinde idam edilmek üzere Muhammed olsun, sen de Medine’de ailenin yanma bulunsan istemez misin?”

“Vallahi” dedi Zeyd, “benim şu anda Medine’de ailemin yanında bulunmam karşısında değil Muhammed’in burada benim yerimde olmasını, Medine’de O’nun ayağına bir diken batmasını bile istemem.”

Bu cevap karşısında şaşkına dönen Ebû Süfyan, tepkisini şöyle dile getirdi: “Yemin olsun, arkadaşları tarafından Muhammed kadar sevilen ikinci bir kişi görmüş değilim.”

Hz. Zeyd şehid edildikten sonra sıra Hubeyb’e geldi. O da idam için Mekke dışına çıkarıldı. Orada iki rek’at namaz kılmak için müsaade istedi. Tam bir haşyet ve tevazu ile namazını kıldı; sonra da kalabalığa dönerek şunları söyledi: “Eğer ölümden korktu da namazı uzattı demeyecek olsaydınız, şu namazı daha çok uzatmayı arzu ederdim.”

İdam sehpasına çıkarılan Hubeyb’den herkesi dehşete düşüren şu sözler işitiliyordu: “Rabbim, Resûlü’nün mesajını tebliğ ettik; O’na bize yapılanı bildir ve kendisine selâmımı ilet.”

O esnada Medine’de ashâbıyla birlikte oturmakta olan Rasûlüllah (s.a.s.), “Ve aleyke’s-selâm yâ Hubeyb!” diyerek, bu kahraman mücahidin selâmını iade ediyordu.

Son olarak, yeri bir defa daha geldiği için, o büyük Zât’ın, Hz. Muhammed Mustafa’nın (s.a.s.) asırlar üzerinde devam edip gelen silinmez tesirini ve hakimiyetini göstermek bâbında şu hadiseyi de nakletmeden geçemeyeceğiz:

Talebelerinden biri İbn Sina’ya bir gün, “Bu bilginiz ve dehanızla peygamberlik iddiasında bulunsanız, halk çevrenizde toplanır.” der. İbn-i Sina o anda cevap vermez. Nihayet bir kış günü seyahat halinde iken, konakladıkları bir mahalde şafak vakti İbn Sina o talebesini derin uykusundan uyarır ve abdest için kendisine dışardan su getirmesini rica eder. Ne kadar ısrar ettiyse de talebe, sıcak yatağından kalkmak istemez. Derken, müezzin “Allahu ekber, Allâhu ekber!” diyerek sabah ezanını okumaya başlar. İbn-i Sina, “Tam bu talebeye cevab verme zamanı” diyerek, şunu söyler:

“Peygamberlik iddiasında bulunsam, halkın arkamdan geleceğini söyleyen sen, görüyorsun ki, yıllardır sana olan hocalığım ve verdiğim dersler, hayatında bir defa sıcak yatağından kalkıp da bana bir bardak su getirecek kadar olsun üzerinde tesir bırakmamış. Sen ki, benim doğrudan talebemsin ve bu kadar yıl derslerimden istifade ediyorsun… Ama şu müezzine bak: Peygamber’in dört yüz yıllık emrine itaat ediyor ve sıcak soğuk demeden günde beş defa minareye çıkıp, Allah’ın birliğine ve O Zat’ın nübüvvetine şehâdet ediyor. İşte, aradaki fark bu!”

On dört asırdır O’nun ismi aktar-ı âlemde şehbal açmakta, sevgisi gönüllerde her geçen gün büyümekte ve dünyanın hâl-i hazır vaziyeti, O’nun bütün cihan tarafından fahrü’l-âlem olarak selâmlanacağını müjdelemektedir.

13. Dünya tarihinde kimse bu eşsiz şahsiyetle boy ölçüşemez; milletlerin en büyük kahramanları bile O’nun yanında cüce kalır. Hiç kimse, O’nun gibi hayatın her sahasında silinmez izler bırakıp gitmemiştir. Bazı büyük insanlar vardır; iyi birer teorisyendirler, fakat uygulamada yaya kalırlar. Bazıları vardır hareket adamıdırlar, fakat yeterli bilgiden yoksundurlar. Bazıları sadece birer devlet adamı, daha başkaları da güçlü birer strateji ve manevra ustası olmaktan öte geçemezler. Çokları, hayatın belli bir sahasında önder olabilirler ama, diğer sahalarda behreleri yoktur. Kimi iktisatta, kimi siyasette öndedir, kimi de askerlikte; fakat iş din ve ahlâka gelince susmak zorunda kalırlar. Enerjilerini sadece ahlâk ve maneviyata sarfeden çokları da, iktisat ve siyaset sahalarında pek kısırdırlar.

Evet, Hz. Muhammed (s.a.s.) ise hayatın her sahasında zirveyi temsil eden tek kişidir. Bir hikmet ehlidir, kendi akidesinin mücessem timsalidir. En büyük bir devlet adamı olduğu kadar, eşsiz bir asker; bir kanun koyucu olmasının yanısıra, en büyük bir ahlâkçıdır. Maneviyat âleminin en parlak bir güneşi ve yücelerden yüce dînî bir rehberdir. Emirleri ve vaz’ettiği hükümler, milletlerarası münasebetlerden yeme, içme ve yıkanma gibi günlük davranışlara kadar hayatın bütününe şâmildir. Getirip tebliğ ettiği akidevî temeller üzerinde öyle bir medeniyet kurmuş ve hayatın birbirine zıt görünen sahaları arasında öylesine muazzam bir denge vaz’etmiştir ki, hiçbir alanda en ufak bir eksiklik, yanlışlık ve tenakuzun izine rastlanmaz. Acaba O’na denk böylesine mükemmel ve bütün bir ikinci şahsiyet göstermek mümkün müdür? Hayatında hiçbir okul görmemiş, ne askerî akademiye gitmiş ne de mülkiyede okumuş, doğmadan önce babasını ve altı yaşında iken annesini kaybedip, yetim ve öksüz olarak büyümüş olan o Zât (s.a.s.), bütün zamanların en büyük ve emsalsiz eğitimcisi, muallimi, âlimi, mürşidi, kanun koyucusu, sistem kurucusu, inkılâpçısı, kumandanı, ayrıca eşsiz bir baba ve koca, kalblerin sevgilisi bir dost olarak kendini göstermiştir. Bütün bu sıfatların ümmî bir insanda en yüksek seviyede bulunması, O’nun Cenab-ı Allah tarafından öğretildiği ve vazifelendirildiğini gösteren en açık bir delil olmaz mı?

Fransız tarihçisi Alphonso de Lamartine, O’nun hakkında şöyle yazar: “Dünyada başka hiç kimse, gönüllü veya gönülsüz önüne O’nunkinden daha büyük bir hedef koymamıştır: Allah’la insan arasına sokulmuş bâtıl inançları ortadan kaldırmak; Allah’la insanı aracısız karşı karşıya getirmek; putatapıcılığın maddî ve çarpıtılmış ilâhlar kaosu arasında aklî ve kutsal ilâh kavramını yeniden yerleştirmek. Dünyada başka hiç kimse, bu kadar zayıf vasıtalarla insan gücünün bu kadar ötesinde bir işe girişmemiştir; böylesine büyük bir hedefin tasarlanmasında ve uygulamaya geçirilmesinde kendinden başka vasıtası ve çölde yaşayan bir avuç insandan başka yardımcısı yoktu O’nun. Ve başka hiç kimse, dünya üzerinde böylesine büyük ve kalıcı bir ikinci inkılâbı gerçekleştirmiş değildir; çünkü, iki asırdan daha az bir zaman içinde İslâm, inanç ve hakimiyet planında tüm Arabistan’a yayılmış ve Allah adına İran’ı, Horasan’ı, Mâverâünnehir’i, Batı Hindistan’ı, Suriye’yi, Habeşistan’ı, tüm Kuzey Afrika’yı, İspanya’yı, Akdeniz’de çok sayıda adayı ve Galya’nın bazı kısımlarını fethetmiştir.”

Eğer gayenin büyüklüğü, vasıtaların azlığı ve neticenin şaşırtıcılığı insan dehasının üç ölçüsüyse, kim Muhammed’le karşılaştırılabilir? En meşhur insanlar, sadece ordular, kanunlar ve imparatorluklar meydana getirmişlerdir. Çoğu defa gözleri önünde dağılıp giden maddî iktidarlardan başka bir şey kurmamıştır onlar. Fakat bu insan, yalnızca orduları, kanunları, imparatorlukları, milletleri ve hanedanlıkları harekete geçirmekle kalmamış, ayrıca, o zamanki meskûn dünyanın üçte birinde milyonlarca insanı ve daha da ötesi ma’bedleri, tanrıları, dinleri, fikirleri, inançları ve ruhları yerinden oynatmıştır. Her harfi kanun olan bir Kitab’a dayanarak, her dil ve her ırktan insanlardan bir manâ ümmeti çıkarmıştır. Bize, bu Müslüman ümmetin silinmez karakterini, sahte ilâhlardan nefreti ve bir ve gayr-ı maddî Allah tutkusunu bırakmıştır. Göğün kudsiyetinden uzaklaştırılmasına karşı oluşan bu ulûhiyet tutkusu, Muhammed’in takipçilerinin en büyük faziletidir; arzın üçte birinin bu inanca teslim olması, O’nun bir mûcizesidir. Uydurma ilâh zürriyetlerinin bıktırıcılığı altındaki bir dünyada ilân edilen Allah’ın birliği inancı, telâffuz edilir edilmez bütün eski putperest mabedlerini yerle bir eden ve dünyanın üçte birini harekete geçiren başlı başına bir mûcizeydi. Bu Zât’ın hayatı, tefekkürü, ülkesinin bâtıl inançlarını kahramanca inkârı, putatapıcılığın öfkelerine meydan okumadaki cesareti, Mekke’de on üç yıl süreyle gösterdiği sabır ve tahammül, halkın ezasını ve hattâ hemşehrilerinin kurbanı oluşunu kabulü; evet, bütün bunlar ve ilâveten kesintisiz tebliği, tuhaflıklara karşı koyuşu, başarıya inancı ve felâketler karşısındaki insan üstü güven duygusu, zafere götüren sabır ve azmi, tek bir fikre olan tutkulu bağlılığı ve asla imparatorluk peşinde olmayışı; bitmez duası ve ibadeti, Allah’la olan manevî konuşmaları, vefatı ve vefatından sonraki muzafferiyeti; bütün bunlar, bir yalana değil, sarsılmaz bir inanca şahidlik etmektedir. Esaslı bir akideyi yeniden yerleştirme hususunda O’na güç veren bu inançtı. Bu akîde de, iki taraflıydı: Allah’ın Birliği ve Allah’ın maddî olmayışı. Birinci taraf, Allah’ın ne olduğunu, ikinci taraf da ne olmadığını anlatıyordu. Fikirlerin filozofu, hatibi, elçisi, ortaya koyucusu, cenkcisi ve fâtihi; aklî inançların, tasvir, timsal ve heykelleri olmayan bir dinin ve yirmi dünyevî ve bir manevî devletin kurucusu Muhammed. İnsan büyüklüğünün tesbitinde kullanılan bütün ölçüler içinde soruyoruz: O’ndan daha büyüğü var mıdır? (History of Turkey (terc), New York, 1851;, c. 2, s:276-27.)

O’ndan daha büyüğü değil, O’nunla tartıya konabilecek bir ikinci insan var mıdır?

The 100: A Ranking of the Most Influential Persons İn History (Tarihin En Etkili 100 Kişisi) isimli eserin yazarı Michael Hart, bu eserinde tarihin en etkili birinci kişisi olarak Allah Rasûlü Hz. Muhammed’i (s.a.s.) seçer ve bunun sebebini de şöyle açıklar:

Benim Muhammed’i tarihin en etkili kişileri listesinde birinci sıraya koymam bazı okuyucuları şaşırtmış olabilir ve bazıları tarafından da sorgulanabilir. Fakat O, hem dünyevî, hem de dinî sahada tam muvaffak olmuş yegâne kişidir… Muhammed’in İslâm üzerindeki kendine ait tesiri, İsa Mesih ve St. Paul’ün (Pavlos) Hıristiyanlık üzerindeki toplam tesirinden daha büyüktür. Aynı anda hem dünyevî, hem de dinî sahadaki emsalsiz başarısıdır ki, Muhammed’e insanlık tarihinin en etkili yegâne kişisi unvanını kazandırmaya yeter. (The 100: A Ranking of the Most Infiuential Persons In History, New York, 1978,)

14. Bir toplumda, özellikle bu toplum bir cahiliye toplumu ise, yerleşmiş âdet ve gelenekleri kaldırmak ve yerlerine yenilerini yerleştirmek ne kadar zor ise, bir insanın artık tamamen tabiatı haline gelmiş huylarını ve alışkanlıklarını değiştirmek de o kadar zordur. Meselâ, günümüzde tamamen zararlı olduğu bilindiği halde, yalnız sıhhat açısından zararlı olmakla kalmayıp, insanların kendi paralarıyla kendilerini bilerek zehirleme manâsına gelen sigara gibi küçük bir âdeti küçük bir topluluktan bile tamamen kaldırmak, her türlü gayrete, kanûnî yasak ve cezaya, ikna çalışmalarına, çok gelişmiş bulunan farklı iletişim ve terbiye araçlarının kullanılmasına rağmen mümkün olmamaktadır. Halbuki o Zât (s.a.s.), yerleşmiş ve kökleşmiş âdetleri, gelenekleri ve alışkanlıkları olabildiğine inatçı, mutaassıp ve pek çok sayıda ve çeşitte topluluktan çok kısa bir zaman içinde ve hiçbir güç kullanmadan kaldırmış, onların yerine en üst seviyede faziletler, gelenekler ve güzel ahlâkın bütün şubelerini yerleştirmiştir. Bugün dünyanın herhangi bir yerine en meşhur yüz pedagog, yüz filozof, yüz psikolog, yüz sosyolog gitse, acaba o Zât’ın yirmi üç senede başardığının yüzde birini yüz senede başarabilirler mi?
15. O Zât’ın aralarında dünyayı teşrif buyurduğu kavim, Muhacirler ve Ensâr diye anılan Mekke’nin Kureyş ve Medine’nin Evs ve Hazreç kavim veya kabileleri, İslâm ile ortaya koydukları performansın da gösterdiği üzere, tarihin her bakımdan en kapasiteli insanları idi. Böyle idi ki, Allah Rasûlü’nün kurduğu devleti çok kısa zamanda üç kıtada hükmeden bir devlet haline getirmekle kalmadılar; tarihin en güçlü, en muktedir, mağlûbiyet bilmez, ama en âdil, en merhametli, en mütevazı devlet adamları, komutanları, askerleri ve sistem kurucuları onların içinden çıktı. Bunun yanısıra, hayatın ve insan varlığının bütün ünitelerine ve şubelerine hükmeden bir Mesaj, onlarla yayıldı, hayata hayat oldu ve milyonlarca insanın ihtidasının önü açıldı. Ayrıca, ilim, düşünce, sanat, dil, edebiyat, eğitim ve öğretim sahalarında da öyle bir performans, öyle bir zirve temsil ve icraat ortaya koydular ki, çeyrek asırda 15 milyon km2 civarında bir sahaya yaydıkları mesajlarını kabul eden milyonlarca insanın öyle bir ilmî, ahlâkî ve manevî seviyeye yükselmelerine hizmet ettiler ki, kendilerine Tabiûn (Sahâbe’den sonra gelenler) ve Tebe-i Tabiîn (Tabiûn’u takip edenler) denilen bu iki neslin, tarihte de emsali yoktur.

Bütün bunlar, Peygamber Efendimiz’in İslâm’ı içlerinde temsil ve tebliğ ettiği, yayıp hakim hale getirdiği Kureyş, Evs ve Hazrec’e mensup insanların nasıl bir kapasiteye sahip bulunduklarını, onların insanlık tarihinin en kapasiteli insanları olduklarını ortaya koyar. Böyle insanlar, müsbet bir mesajla yetiştirildiklerinde nasıl emsalsiz icraat ve eserler ortaya koyarlarsa, menfî bir sistemde, menfî bir inançla da emsalsiz kötülüklerin, vahşetin, ahlâksızlığın sınır tanımaz temsilcileri olurlar. Bu tür insanların eğitimi de en zor eğitimdir; zekâ ve kapasite ne kadar yüksekse, onları eğitmek ve tatmin etmek da o kadar zor olur. İşte Peygamber Efendimiz (s.a.s.), tarihin en kapasiteli, dolayısıyla Cahiliye denilen İslâm öncesi dönemde küfürde, şirkte, zulümde, cefada, kötülüklerde, ahlâksızlıkta, vahşette, nifakta en önde insanlarını eğitti; onların zihinlerinin muallimi, kalblerinin mürşidi, ruhlarının terbiyecisi oldu. Çok geniş çöllerde alabildiğine vahşî, âdetlerine bağlılıkta son derece mutaassıp ve inatçı toplulukları pek kısa bir zamanda öylesine eğitti, onlara öylesine muallim (öğretmen) ve mürşid oldu ki, onları güzel ahlâkın bütün şubeleriyle donattı ve yalnızca kendi dönemleri itibariyle değil, Sahâbe adıyla, Kıyamet’e kadar gelecek bütün nesillere rehber, muallim ve üstad eyledi. Bunu asla güç kullanarak yapmadı; zaten o gücü yoktu, tek başına ortaya çıkmıştı; kaldı ki, güç kullanarak böyle bir eğitim de asla mümkün olamaz. Onların akıllarını, kalblerini, nefislerini fethetti; kalblerin sevgilisi, akılların öğretmeni, nefislerin terbiyecisi, ruhların sultanı oldu.

16. O Zât’ı, Peygamber Efendimiz’i vazifesi başında ziyaret ettiğimizde görürüz ki, Mekke mihrabı, Medine minberi olup, elinde baştan sona mûcize bir Kitap tutmakta ve O’nunla bütün insanlara, cinlere ve meleklere, hattâ bütün varlıklara ezelî bir hutbeyi okumakta, ezelî bir Mesajı tebliğ etmektedir. Bunu yaparken de, tarih boyu bütün felsefeleri, insan düşüncesini meşgul etmiş bulunan yaratılışın ve varlığın gayesi muammasını en net ve anlaşılır bir şekilde açıklamakta, varlıktaki her şeyi yerli yerine oturtup, her bir şeye kendi sahip kılındığı değeri vermekte, yine tarih boyu akılları hayrette bırakan ve her bir varlığa sorulan “Kimsin, nesin? Nereden geliyorsun? Bu hayattaki gayen nedir ve rehberin kimdir? Ve nereye gidiyorsun; hayatın ve ölümün senden istediği nedir?” sorularına en ikna edici cevapları vermektedir.
17. O Zât, öyle bir hakikati tebliğ ediyor ve o hakikat öyle bir ışık saçıyor ki, bütün varlığa o ışığın dışında bakıldığında, bütün kâinat karanlık bir matemhaneye dönüşüyor. Bu matemhanede herkes, kendinden, varlığından, dününden, halinden ve geleceğinden vaveyla ediyor. Varlıklar, birbirlerine karşı dilsiz, kalbsiz ve ilgisiz kapkatı cenazeler gibi, hattâ düşman ve rakip vaziyette duruyor veya öyle görünüyor. Dün, büyük bir mezarlık, her şey bir kaos ve tesadüfler anaforu içinde çalkalanıyor ve yarının ne getireceği hiç belli değil. Varlıklar, bilhassa insan, acz ve fakr yaraları içinde, yani en küçük ihtiyaçlarını bile kendi başına karşılamaktan âciz, bütün kâinatın yardımına muhtaç bir manzara arzediyor. Fakat O’nun getirdiği nur her şeyi o kadar aydınlatıyor ki, kâinatı, içindeki bütün varlıkların birbiriyle mükemmel bir yardımlaşma halinde olduğu, her şeyin her bir şeyin imdadına koştuğu, her şeyin birbirini sevgiyle kucakladığı ve birbirlerinin eksikliklerini tamamlayıp, kemaline hizmet ettiği bir kardeşlik beşiği, bir yardımlaşma ve âhenk senfonisi olarak gösteriyor. Ve o nûrun aydınlığında her şeyin Yaratıcısı ve Yaşatan’ına karşı bir ibadet içinde olduğu, her şeyin, her hadisenin kendine has bir dille O’nu zikrettiği, O’na teşbih, tahmid ve tekbirde bulunduğu bir büyük mescid olduğu görülüyor. Hayat, bir ta’lim, terbiye, yetişme ve kemâle ulaşma yolu; ölüm, bu ta’lim ve terbiyeden terhis tezkeresi ve bunların karşılığını ebediyen almak için bir başka ve sonsuz âleme geçiş vizesi olarak arz-ı endam ediyor. Geçmiş büyük bir mezar veya mezarlık değil, milyonlarca peygamber, asfiyâ ve evliyânın, onlarla birlikte milyarlarca mü’minin bir arada ibadet ettiği çok büyük bir mescid, eğitim- öğretim gördüğü çok büyük bir mektep-medrese olarak, gelecek ise, ne getireceği belli olmayan fırtınalar zaman ve zemini olmaktan çıkıp, muhteşemler dağlar eteğinde muhteşem bahçeler içinde en güzel ziyafetlerin hazırlandığı ebedî bir hayat zaman ve zemini olarak görülüyor.
18. Kâinata, içindeki varlıklara ve hadiselere o Zât’ın getirdiği nûrun aydınlığında bakılmadığı takdirde, her bir hadise, her bir değişim, her bir hareket, manâsız, hikmetsiz ve tesadüfün oyunu, her bir varlık, yine tesadüflerin manâsız ve hikmetsiz oyuncağı olarak görülürken, O’nun Mesajı’nın nûru altında bakıldığında ise, her bir hareket, her bir hadise ve her bir varlık, bütün kâinatı yaratacak, yaşatacak ve idare edecek, hattâ daha ötesinde sonsuz İlim, İrade, Kudret, Görme, İşitme, Konuşma, Rızıklandırma gibi hususiyetlere sahip bir Zat’ın mektubu olma seviyesine yükseliveriyor. Önceki durumda, ihtiyaçlarını karşılamada bir serçe kuşu kadar bile iktidara sahip olmayan, bir serçe kuşu, hattâ bir arı, sinek, bir sürüngen kadar rahat ve doygun bir hayat sürmekten mahrum bulunan insan, birden kâinatın sözkonusu sıfatlara sahip Mâliki’nin nazdar, çok kıymetli ve kâinat âdeta sarayı, güneş, ay ve yıldızlar bu sarayın kubbesindeki lambaları, yeryüzü bu sarayın tabanı, bu saraydaki bütün varlıklar âdeta hizmetçileri olan bir misafirine dönüşüveriyor. Evet, o Zât ve getirdiği Mesaj olmasa, kâinat da, insan da, kısaca her şey, hiçe inerken, o Zât ve getirdiği Mesaj ile her bir şey, birden hiçten hep olmaya terakkî ediveriyor.
19. O Zât (s.a.s.), yalnızca dünya hayatına bir düzen getirmek, kâinatı bir kardeşlik, yardımlaşma, sevgi, şefkat ve merhamet senfonisine dönüştürmek ve ondaki her bir şeye ve her bir hadiseye onlarca, yüzlerce, binlerce gaye ve hikmet takmak, her bir şeyi ve her bir hadiseyi kâinatın Mâliki’nin mektubu yapmak seviyesine çıkarmakla kalmıyor, ebedî bir diyardan ve ebedî ve doyumsuz bir mutluluktan bahsediyor; bu diyar ve mutluluğa ulaşmanın yolunu gösteriyor. Ayrıca, nihayetsiz bir rahmeti keşfedip ilan ediyor; kâinatın Maliki’nin Sıfatlarını, O’nun kâinat üzerindeki hakimiyet ve idaresinin güzelliklerini ve O’nun kâinattan her bir varlık ve hadiseye vücut veren İsimleri’ndeki sonsuz hâzineleri bildiriyor ve ortaya seriyor. Dolayısıyla bu Zât’a, kâinatın Mâliki’ne olan kulluğu noktasında baktığımızda O’nu tam bir sevgi, sevme ve sevilme örneği, mükemmel bir rahmet timsali, insanlığın emsalsiz şerefi ve yaratılış ağacının en parlak meyvesi olarak görüyoruz. Risaleti, yani misyonu cihetiyle baktığımızda O (s.a.s.), Cenab-ı Allah’ın, kâinatın Yaratıcısı, Mâliki, Yaşatanı ve İdare Edicisi’nin en parlak, en kapsamlı delili ve aynası, hak ve hakikatin şüphe götürmez delili, hak ve hakikati bütün yönleriyle gösteren en parlak bir lamba, hidayet güneşi ve her bakımdan saadet vesilesi olarak arz-ı endam ediyor.

Görüyoruz ki, getirdiği nur, çok kısa ve tarihte misli değil, benzeri bile görülmedik bir tarzda birden cihanın doğusunu ve batısını tutuveriyor; çok kısa bir zamanda beşerin önemli bir kesimi ona tutunup, O Zât’ın getirdiği hidayeti kabûl edip, zeminden semâya yükseliyor ve O’nun yolunda her şeyini ortaya koyuyor; yeryüzünün çok önemli bir kesimi O’nun Mesaj ı’na teslim oluyor, onu hayatına hayat yapıyor, onunla muhteşemlerden muhteşem bir medeniyet kuruyor ve o Mesaj, ilk günden beri fasılasız onbir asır âdeta cihana hükmederken, maddî hakimiyet sağlama ve hayata bütün boyutlarında yön verme noktasında kendisiyle irtibatın belli ölçülerde koparıldığı ve zayıf düşürüldüğü son üç asırda her türlü muhalefete rağmen zihinlere ve kalblere hükmetmeye devam ediyor ve insanlığın geleceğinin yegâne ümidi olarak kendini gösteriyor.

20. O Zât, pek büyük ve bütün zamanları ve mekânları kapsayan, ezelden ebede uzanan bir davada bulunuyor. Allah ile konuştuğunu, yirmi üç yıl boyunca O’ndan âyetler, sûreler aldığını, O’nun adına hareket ettiğini söylüyor. Yalnız bunları söylemekle kalmıyor. Kimsenin görmediği gaybî meselelerden; pek çoğu zamanla ortaya çıkacak ve çıkmış kâinat gerçeklerinden; kâinatın yaratılış safhalarından; insanın ta başta her bir insanın anne karnında nasıl ve hangi safhalardan geçerek yaratıldığından; insana hilâfet vazifesi verilmesinden; melekler, insan ve şeytan arasında geçen hadiselerden; Hz. Allah’ın İsimleri’nden, Sıfatlarından ve icraatından; varlığın tabakaları ve her bir tabakanın hususiyetlerinden; Ruh, melekler ve cinler diye görünmez varlıklardan; geçmiş zamanlardan, yani binlerce sene geriye giden tarihlerden ve bu tarihlerde yaşayan topluluklardan; yakın ve uzak gelecekten; dünyanın yıkılıp ebedî ve yepyeni bir âlemin kurulacağından bahsediyor. Bunlardan bahsederken de hiçbir zaman “Böyle düşünüyorum, sanırım, tahmin ederim.” gibi ifadeler kullanmıyor; bunları kullanmak şöyle dursun, çok kesin, çok net konuşuyor; gelecekten bahsederken bile âdeta olmuş gibi sözediyor. Ve aradan geçen ondört asır içinde gelecekle ilgili verdiği yüzlerce haberin pek çoğu aynen gerçekleşmiş bulunuyor. Bütün bunları tek bir zaman diliminde tek bir topluluk önünde söylemiyor. Bütün zamanlara ve bütün topluluklara hitap ederek söylüyor. Sıradan bir insan bile basit bir meselede küçük bir topluluk önünde yalana dayalı bir iddiada bulunmaktan çekinir. Fakat bu Zât, son derece büyük bir davayı ve sözünü ettiğimiz meseleleri bütün zamanlar, mekânlar ve topluluklar önünde hiç çekinmeden, kesin bir dille ve pervasızca dile getiriyor. Böyle bir Zât’ın, söylediklerinden emin olmaksızın kendinden ve hevasından konuşması mümkün müdür? Bir yanlışı, bir yalanı ortaya çıktığında bütün iddialarının ve davasının yıkılıp gideceği açıkken, her şeyi bilen Allah tarafından konuşturulmadıkça bu kadar meselede bu kadar kesin ve net konuşması mümkün müdür?
21. İnsanı en fazla tahrik eden meraktır. Bir insana, “Ömrünüzden şu kadar verirseniz, biri gelecek ve dünyanın her yanında ne olup bittiğini, dünya semasında gezegenlerin nasıl olduğunu ve gelecekte nelerle karşılaşıp, başınıza neler geleceğini size haber verecek.” dense, herhalde bu insan, isteneni verir. Fakat bu Zât (s.a.s.), öyle bir Sultan’dan haber veriyor ki, O’nun mülkünde, memleketinde ay bir sinek gibi bir pervanenin etrafında döner. Yerküre olan o pervane, bir lamba etrafında uçar gibi dolaşır. Güneş olan o lamba ise, O Sultan’m yüzbinler menzillerinden bir misafirhanesinde yüzbinlerce lambadan sadece bir lambadır.

Hem o Zât (s.a.s.), öyle harika âlemlerden, hadiselerden ve öyle büyük inkılâplar ve ebedî bir gelecekten söz ediyor ki, yerküre bomba olup patlasa, bu kadar merak ve dikkat çekici olamaz. Fakat neye ne kadar önem vereceğini şaşırmış olan insanlar, bu inkılâplara, hadiselere, geleceğe verilmesi gereken önemi vermiyorlar, onları merak etmiyorlarsa, bu, onların yollarını şaşırdığını gösterir ve elbette onların dikkatlerini çekecek bombalar başlarında patlayacaktır. Ayrıca, o Zât’ın haber verdiği gelecek karşısında dünyevî istikbal ancak bir damla serap hükmünde olabilir. O Zât’ın haber verdiği saadetin bir dakikasına bin senelik mesudane dünya hayatı kâfi gelmez. O Zât’ın gelecekle ilgili olarak haber verdiği azap ve cezanın bir anlığına nispeten, dünyada bin sene çekilecek azap hafif kalır.

Demek oluyor ki, şu harikalarla dolu kâinatın zahirî perdesi altında pek büyük ve her bakımdan harikulâde hadiseler bizi bekliyor. Bunları ise, ancak harikulâde ve mûcizeler sahibi bir zat haber verebilir. Hem O’nun haber verme tarzından da anlıyoruz ki, o Zât, görüyor ve gördüğünü söylüyor; bütün kâinatları yaratan ve kabza-i Kudreti’nde tutan Zât’ın bizden neleri yapıp, neleri yapmamamızı istediğini bildiriyor.

22. Manâsı bilinmeyen bir kitap, ne kadar güzel ve ne kadar güzel de yazılmış olsa, onun yazılması abestir. İşte, kâinat her harfinde binler manâ bulunan muhteşem bir kitaptır. Fakat o kitabı doğru şekilde okuyup, manâsını anlatacak bir rehbere ihtiyaç olduğu açıktır. O rehber olmasa, kâinatın varlığının manâsı olmayacaktır. İşte o Zât (s.a.s.), bize kâinat kitabını okuyor; onun varlığındaki gayeleri, neye, hangi hakikatlere işaret ettiğini ve o kâinatın bir menzilinde yaşayan varlıklar olarak burada nasıl davranmamız gerektiğini bize anlatıyor. Demek ki o Zât, kâinatın Yaratıcısı’nın bir elçisidir; dolayısıyla O’nun varlığına tam bir delildir. O, sadece kâinatın Yaratıcısı’nın varlığına bir delil değildir; çünkü O, kâinatın menzillerinden bir menzil olan yeryüzünde nasıl davranmamız gerektiğini bize öğrettiği gibi, niçin öyle davranmamız gerektiğini de bize öğretmekte ve bizi bu dünyadaki kısacık fâni hayatın arkasında ebedî bir hayatın beklediğini de haber vermekte, bizi bu ebedî hayatı kazanmaya çağırmakta, bunun yolunu göstermektedir. Şu halde o Zât, varlığıyla kâinatın yaratılmasına sebeptir, öyle de, hidayetiyle, Allah’tan alıp tebliğ ettiği Din’le de ebedî saadetin gerçekleşmesine sebeptir.

Görüyoruz, o Zât (s.a.s.), öyle büyük bir namazda dua ediyor, Cenab-ı Allah’tan öyle şeyler istiyor ki, âdeta bütün varlık, hayatıyla, hal ve duruşuyla, yaptıklarıyla O’nun azametli namazıyla namaz kılıp, O’nun duasını tekrar ediyor.

O Zât (s.a.s.), öyle büyük bir cemaatin içinde dua ve niyazda bulunuyor ki, sanki Hz. Adem’den Kıyamet’e kadar bütün inanmış insanlar, bütün peygamberler, velîler, safîler, nûranî ve kâmil zatlar, O’nun arkasında saf tutmuş ve O’nun duasına “Amin!” diyorlar.

O Zât (s.a.s.), öyle büyük bir ihtiyaç, herkesin en büyük derdi ve ihtiyacı için dua ediyor ki, değil sadece yeryüzündekiler, göklerdeki bütün varlıklar da O’nun duasına iştirak ediyor, “Evet Rabbimiz, biz de O’nun istediğini istiyoruz!” diyorlar.

O Zât (s.a.s.), öyle içten, öyle hazinane, öyle bir iştiyakla ve öyle bir tazarru ve niyaz, öyle bir merhamet ve şefkat celbedicilik içinde dua ediyor ki, bütün kâinatı harekete geçiriyor, ağlattırıyor ve duasına iştirak ettiriyor.

Hem öyle bir maksat ve gaye adına dua ediyor ki, insanlık başta olmak üzere bütün varlığı esfel-i sâfilînden, çukurların en çukurundan, kıymetsizlikten, faydasızlıktan, manâsızlık, gayesizlik ve hikmetsizlikten, tesadüflerin oyuncağı olmaktan kurtarıyor ve onları en yüceliklere çıkarıyor; her bir varlığa baha biçilmez nişanlar gibi manâlar, hikmetler, maksatlar takıyor.

Hem öyle her şeyi işiten, gören, her şeye gücü yeten ve merhameti sonsuz bir Zât’tan istiyor ki, o Zât (c.c.), en küçük bir varlığın, okyanusların dibindeki bir mikroorganizmanın bile ihtiyaçlarını duyuyor, görüyor ve yerine getiriyor. Dolayısıyla o Zât (s.a.s.), mutlak Kerim ve mutlak Rahîm Rabbi’nden, istediğini vereceği itimadı ve inancıyla istiyor. Öyleyse, o Zât’ın duasına katılmak ve “Amin!” demek, dünyada yapılabilecek en akıllıca iş olsa gerektir.

İnsanlığın bütün hayırlılarını arkasına alıp, Arş-ı A’zam’a dönerek dua eden bu Zât, acaba ne istiyor? Ebedî saadet istiyor; ölümsüzlük istiyor; dünyanın bir senelik mesut hayatı bir dakikasına kâfi gelmeyecek Cennet’i istiyor ve bin senelik Cennet hayatı bir anlığına kâfi gelmeyecek Allah’ın Cemali’ni istiyor. Eğer O’nun istediklerini Hz. Allah’ın yaratması adına başka hiçbir sebep bulunmasaydı bile, bu Zât’ın onları istemiş olması, Hz. Allah’ın O’nun istediklerini yaratmasına kâfi gelirdi. Şu başdöndürücü güzellik ve ihtişam ve kusursuz sanat timsali kâinatı yaratan, bu kâinat içinde en küçücük varlıkların ihtiyaçlarını bile muntazam şekilde gören ve gideren Zât’ın keremi, rahmeti, güzelliği, beşerin hem de en büyüğü tarafından istenen en büyük arzusunu reddetmeyi, en büyük ihtiyacını görüp gidermemeyi kabûl eder mi? Asla!

23. O Zât (s.a.s.), elinde öyle bir kitap tutuyor ki, o Kitap:

• Şu büyük kâinat kitabının ezelî tercümesi,

• İlâhî İsimler’in yerde ve göklerde gizli hâzinelerinin ortaya çıkarıcısı,

• Hadiselerin satırları altında gizli hakikatlerin anahtarı,

• Fizikî âlemin perdesi arkasındaki gayb âleminden gelen Rahmanî iltifatların ve ezelî hitapların hâzinesi,

• İslâmiyet manevî âleminin güneşi, temeli, plânı ve Ahiret âlemlerinin haritası,

• İlâhî Zât, Sıfatlar, İsimler ve icraatın tefsiri, ispatı, delili,

• İnsanlık âleminin terbiyecisi, muallimi, mürşidi…

• Ayrıca, baştan sona bir hikmet ve şeriat kitabı;

• bir dua, ibadet ve kulluk kitabı;

• bir emirler ve nehiyler kitabı;

• aynı zamanda bir davet kitabı;

• bir zikir ve ma’rifet-i İlâhî kitabı;

• insanlığın bütün manevî ihtiyaçlarını karşılayacak, Allah’a giden bütün yolları tarif edip tanıtan, bütün velîlerin, safîlerin, müçte- hidlerin, tahkik ehlinin her birinin meşrebine lâyık sayısız kitapları hâvi mukaddes bir kütüphanedir.

Bu Kitab’a denk hiçbir kitap olmamıştır ve olmayacaktır; bütün yaratılmışlar bir araya gelse o Kitab’ın bir âyetinin bile mislini meydana getiremezler. İşte bu Kitab’ı Cenab-ı Allah’tan alıp, insanlığa ve cinlere tebliğ eden yine O Zât’tır (s.a.s.).

Ali Ünal’ın “Risale-i Nur’da Külli Kaideler” adlı kitaptan alınmıştır.

MEYVE, SON AMA ÇEKİRDEĞİ BARINDIRMAKLA AYNI ZAMANDA İLKTİR

Bu çalışmanın birinci bölümünde de zikredilen bu küllî hakikat, “Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.”  âyeti kerimesi ve “Sen olmasaydın, kâinatları yaratmazdım!”  hadis-i kudsîsindeki manâyı açıklayıcı anlam ve muhtevaya sahiptir.

Nasıl ki bir ağaç meyvesi için yetiştirilir, dolayısıyla ağacın varlığından birinci gaye meyvesidir ve meyve, ağaçta en son ortaya çıksa da, ağacın onu dikenin, yetiştirenin zihninde ağacın varlığı açısından ilktir; bunun gibi, her iş, davranış ve faaliyet de bir gayeye oturur ve gaye, o iş, davranış ve faaliyetin varlığında ilktir. Gayesiz ve abes hiçbir şey yapmayan, yapmamak şânından olan Cenab-ı Allah’ın (c.c.) her bir eseri ve icraatı da elbette pek çok gayelere dayanır. Bu sebeple, gerek Cenab-ı Allah’a, gerekse insanlara ait her işte, her eserde ve faaliyette gaye en öncedir, fakat bu gaye, eser ve icraatın tamamlanmasıyla, yani en son ortaya çıkar. İşte, varlık silsilesinde en sonda olan, silsilenin neticesi, meyvesi ve gayesi olup, dolayısıyla onun varlığında en evveldir.

Cenab-ı Allah (c.c.), kâinatı tanınması ve kâinattaki şuurlu varlıkların Kendisi’ni tanıyıp O’na ibadet etmeleri için yaratmıştır. “Ben, cinleri ve insanları ancak (Beni tanısınlar ve) Bana ibadet etsinler diye yarattım.”  âyeti de, bu gerçeği açıkça ifade etmektedir. Bütün kâinatta Cenab-ı Allah’ı en iyi tanıyan, O’na en üst seviyede ibadet eden, dolayısıyla kâinatın yaratılış gayesini öncelikle yerine getirenler, peygamberlerdir. Şu halde, peygamberler, kâinat veya varlık ağacının en önemli meyveleri olup, bir bakıma kâinat, onlar için yaratılmıştır. Peygamberler içinde ise onların sonuncusu olan Peygamberimiz Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem), peygamberlik manâ, muhteva ve vazifesinin en önde gelen ve en kâmil temsilcisidir. Çünkü:

1. O, bütün peygamberlerin Cenab-ı Allah’tan alıp tebliğ ettikleri aynı hakikatleri tebliğ etmiştir ve dolayısıyla, peygamberlerin de sonuncusu olmakla, onların tamamının vârisidir.
2. Bütün peygamberlerin tebliğ ettikleri aynı hakikatler, Allah Rasûlü’nün (sallallahu aleyhi vesellem) dünyayı teşriflerinde büyük ölçüde unutulmuş, tarihe karışmış, efsanelere ve hurafelere bulaşmış, hattâ şirke dönüştürülmüştü. O (sallallahu aleyhi vesellem), bütün bunları yeniden ve bütün doğrulukları ve gerçek muhteva ve şekilleriyle tebliğ ve temsil etti. Böylece, bütün peygamberlerin halefi ve vârisi olarak, onları vazifelerinde ve mesajlarında tebrie buyurdu; yani, onların vazifeleri ve mesajlarını, zamanın üzerlerine getirip yığdığı bütün kirlerden temizledi.
3. Zamanla bütün peygamberlerin sadece vazifeleri ve mesajları değil, bizzat şahısları da pek çok töhmetler, onların pak semtlerine katiyen uğramamış bulunan, uğramış olması imkânsız suçlamalar altında kaldılar. Bu suçlamalar, onlara inanmayanlar kadar, bizzat onların takipçileri olduklarını iddia edenlerden de geldi. Elimizdeki Kitab-ı Mukaddes nüshalarına baktığımızda onların pek çoğuna atılan iftiraların ne kadar şen’î olduğu görülür. İşte Allah Rasûlü (sallallahu aleyhi vesellem), varlık ağacının bu en parlak meyvelerini, zamanla onlara bulaştırılmaya çalışılan her türlü lekeden de temizledi ve onları gerçek kıymetleri ve büyüklükleriyle tescil edip, bunu bütün âleme Kıyamet’e kadar bâki kalmak üzere ilan etti.
4. Önceki bütün peygamberler, belli ve sınırlı zamanlar ve topluluklar için gönderildiler. Dolayısıyla, her bakımdan evrensel olan Allah’ın Dini veya Mesajı’nı bütün evrenselliği içinde temsil, tatbik ve tebliğ etmediler. Belli zamanlar için belli topluluklara gönderilmiş bulunmaları ve dolayısıyla misyonlarının da sınırlı olması, Allah’ın Dini’ni bütün muhtevası ve sahip bulunduğu bütün hakikatleriyle tebliğe mâni idi. Fakat Allah Rasûlü (s.a.s.), bütün bu hakikatleri küllilikleri ve evrensellikleri içinde, hem de her zamana, mekâna, şarta ve seviyeye hitap ve hepsini hakkıyla tatmin edebilir bir tarzda tebliğ ve temsil etti.

İşte bu önemli gerçekler sebebiyledir ki, bütün önceki peygamberler Allah Rasûlü’nün âdeta birer mukaddimesi gibi iken, Allah Rasûlü, peygamberlik misyonunun küllî ve evrensel tek temsilcisi olmuştur. Bu sebeple de O, Cenab-ı Allah’ın tanınmak ve Kendisi’ne ibadet edilmek için yarattığı varlık ağacının en büyük ve eşsiz meyvesi, dolayısıyla da yaratılmaktan ana gayedir. Yaratılış ağacının meyvesi olarak, yani zâtıyla peygamberlik silsilesinde son, ama gaye olarak ise mahiyeti ve manâsıyla, varlığının temelini teşkil eden nûruyla yaratılışta ilktir.

BÜTÜN PEYGAMBERLER, PEYGAMBER EFENDÎMİZ’E ŞAHİTTİRLER

Yukarıda üzerinde durulduğu gibi ve burada aynı gerçeği tekrar ifade edecek olursak, bir işte maksat ve netice, bir ağaçta meyve önce düşünülür; bir başka ifadeyle, bir işe onunla gerçekleştirilmek istenen gaye sebebiyle girişilir ve hangi meyveyi almak istiyorsak o meyveyi verecek ağaç dikilir ve yetiştirilir. Dolayısıyla, işin gayesi veya neticesi, ağacın meyvesi, öyleyse varlığın da gayesi ve/veya meyvesi fizikî olarak en son olsa da, niyette ve manâ olarak en öncedir.

Kâinatın yaratılmasından gaye Cenab-ı Allah’ı tanıtacak bir kitap olması, insanın yaratılmasından gaye ise bu kitabı okuyup, Cenab-ı Allah’ı tanıması ve O’na ibadet etmesidir.  İslam, kâinat kitabının tercümanı, dolayısıyla Cenab-ı Allah’ın kâinatı yaratmaktaki gayesinin gerçekleşme yolu veya vasıtasıdır. Önceki peygamberlerin her biri, İslâm’ı belli bir zaman, belli bir veya birkaç kavim için ve belli şartlarda geçerli olmak üzere temsil ve tebliğ etmesine mukabil, onu bütün zamanlar, mekânlar, şartlar ve insanlar için geçerli olmak üzere nihaî boyutlarıyla temsil ve tebliğ eden Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem) olmuştur.  Demek oluyor ki, Cenab-ı Allah’ın varlığı yaratmaktaki gayesi, en mükemmel, eksiksiz ve kusursuz olarak Peygamber Efendimizle (sallallahu aleyhi vesellem) gerçekleşmiştir.

Bir ağaç, meyvedeki çekirdekte başlar ve nihayet meyvede biter. O bakımdan, ağacın fizikî varlığında son ve netice, dolayısıyla ağacın varlığından gaye olan meyve, çekirdeği ile de ağacın tamamını en yoğun biçimde kendinde taşır. Ayrıca, maddî-fizikî varlık daima ilmî-manevî varlığın dışta tezahüründen ibaret olup, bir şeyin maddî-fizikî varlığı, hem varoluş gayesinden, hem de ilmî-manevî varlığından sonra gelir. İşte, mademki Cenab-ı Allah’ın varlık veya kâinat ağacını yaratmaktaki gayesini gerçekleştirme vasıtası olan İslam’ı bütün zamanlar, mekânlar, şartlar ve insanlar için olmak üzere insanların eline veren ve kâinatın da, insanın da yaratılmasındaki gayeyi mükemmel olarak gerçekleştiren Peygamber Efendimiz’dir, öyleyse Peygamber Efendimiz (s.a.s), varlık ağacının meyvesi, peygamberler içinde gönderilmede son, fakat manâsı ve ilmî-manevî varlığı itibariyle bütün peygamberlerden de, yaratılmış bütün varlıktan da öncedir. Bunun yanısıra, madem Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem), varlık ağacının meyvesi, dolayısıyla gayesi olarak ilmî-manevî varlığıyla varlık ağacından öncedir ve madem meyve, içindeki çekirdeği itibariyle ağacının tamamını en yoğun biçimde kendinde taşır, öyleyse Peygamber Efendimiz, bütün varlık ağacının çekirdeği de olmakla, varlık ağacında biten bütün peygamberlerin peygamberliği Efendimiz’in peygamberliğinden bir cüzdür; manâsını O’nun peygamberliğinde bulur ve ondan alır. Bütün peygamberler, Peygamber Efendimiz’in nihaî boyutlarıyla temsil ve tebliğ buyurduğu İslâm’ı belli zaman, kavim ve şartlara bağlı olarak belli boyutlarda temsil ve tebliğ etmişler, neticede aynı, gerçekleri ama biraz dar boyutlarda anlatmışlarsa, elbette onların davalarının tamamı, Peygamber Efendimiz’in davasıdır. Onlar, peygamberlikleriyle, peygamberlik vazifesiyle, temsil ve tebliğ ettikleri davalar ile Peygamber Efendimiz’in davasına destektirler; misyonları çerçevesinde, yani davalarının mutlak doğruluğu adına kendi-lerine bahşedilen bütün mûcizeler de, Peygamber Efendimiz’in davasının doğruluğuna birer delildir.

Peygamberler mücizeleriyle Peygamber Efendimiz’i ve bütün davasını desteklediği gibi, bütün velîler de, kerametleriyle yine Peygamber Efendimiz’i ve davasını veya davalarını desteklerler. Çünkü, bütün velîler, İslâm’ın bahçesinde bitmişlerdir. İslâm, Kur’ân ve Sünnet’e dayanır; Kur’ân, Hz. Cebrail tarafından getirilen ve Peygamberimiz’e okunan vahiy (vahy-i metlûv), Sünnet ise, Kur’ân’a dâhil olmayan ve değişik şekillerde gelen vahiy (vahy-i gayr-ı metlûv)’dur. Her iki vahyi alan ve tebliğ eden, Peygamber Efendimiz (s.a.s. )’dir. Bütün velîler, temelinde Kur’ân ve Sünnet bulunan İslâm ile ve Peygamberimiz’e tebaiyetle, yani O’nun arkasından giderek vilâyet (velâyet) mertebesine ulaştıkları gibi, yine İslâm ve Peygamberimiz’e tebaiyet sayesinde kerametlere mazhar olmuşlardır ve olurlar. Dolayısıyla onların velâyet ve velâyete bahşedilen kerametleri de, bütün davalarında Peygamber Efendimiz’e şahittir ve O’nu tasdiktir.

BİR KİTAP OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Nasıl Kur’ân bir kitap ise, insan da, kâinat da, birer kitaptır. Bu üç kitabın üçü de, Cenab-ı Allah’ın varlıkta tecelli eden bütün İsimleri’nin tecellilerini haiz, dolayısıyla Cenab-ı Allah’ı tanıtan üç küllî muarrif, yani O’nu tanıtıcı üç evrensel kitap, O’na tutulmuş en kapsamlı ve parlak üç aynadır. Nasıl bir sarayın planı, yani plan ve proje olarak varlığı, ayrıca fizikî varlığı ve onu baştan sona tanıtan bir kitap veya broşür, manâ ve muhteva bakımından birbirinin aynısı ise, bu üç kitap da, Cenab-ı Allah’ın İsimleri’nin tecellilerini haiz olmakla aynı manâ ve muhtevaya sahiptir ve bu aynı manâ ve muhtevanın farklı malzemeyle meydana getirilmiş şekilleridir. O bakımdan, bunlar, aynı zamanda birbirlerine de tercümandır.

İşte, Peygamber Efendimiz’in nûru, kâinat kitabının Yazarı’nın kaleminin mürekkebidir. Nur, varlığı malûm, hususiyetleri belli ölçüde bilinmekle beraber, mahiyetini tamamen bilebilmek mümkün değildir. Işığa, nûrun fizikî âlemdeki tecellisi veya en açık misali olarak bakılabilir. Kâinatın temel varlığı belki nurdur ve “Allah, göklerin ve yerin nûrudur”  âyetinde ifade buyurulduğu üzere, varlık noktasında kâinatın Allah’ın Nûru’na dayandığı, Cenab-ı Allah’ın kâinat adına ilk yarattığının nur olduğu söylenebilir. İşte bu nur, Peygamber Efendimiz’in mahiyeti, varlığının özü ve temelidir. Dolayısıyla, bütün kâinat bu nurdan yaratılmakla, Nûr-u Muhammedi, kâinat kitabının Kâtibi’nin kaleminin mürekkebidir; Allah, kâinat kitabını Nûr-u Muhammedi ile yazmıştır. Nitekim, bir hadis-i şerifte, “Allah’ın ilk yarattığı, benim nûrumdur.” buyurulmaktadır.

BİR AĞAÇ OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Kâinata bir kitap olarak bakılabildiği gibi, bir ağaç olarak da bakılabilir. Aslında kitap, taşıdığı ana fikir ve yazılış gayesi, manâ ve muhtevası, manâ ve muhtevanın meydana getirdiği bölümleri, paragrafları, cümleleri ve kelimeleriyle bir ağaç; bir ağaç da, çekirdeği, kökleri, gövdesi, dalları, yaprakları, çiçekleri ve meyveleriyle bir kitaptır. O bakımdan, kâinata hem bir kitap, hem de bir ağaç olarak bakılabilir. Nitekim özellikle Müslüman sûfîler, kâinata bir ağaç olarak da bakmış ve meselâ Muhiddin ibn Arabî, Şeceretü’l-Kevn (Yaratılış Ağacı) isimli bir kitap da kaleme almıştır. İşte, varlığın kendinden yaratıldığı Nûr-u Muhammedi, Peygamber Efendimiz’in nûru, bu ağacın çekirdeğidir. Nasıl çekirdek, ondan çıkacak ağacın bütün programını, sistemini, hayatını idarede geçerli kanunları, ayrıca, noktanın bütün harflerin âdeta yoğun özeti olması gibi, yoğun şekilde ağacın tamamını kendisinde taşır, öyle de, Peygamber Efendimiz’in nûru, kâinatın çekirdeği olarak onu en yoğun biçimde kendinde taşır. Varlık ağacı ondan çıkmıştır ve nihayet en parlak ve en kâmil meyvesi olarak da onu vermiştir. Yani Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem), mahiyetiyle, varlığının aslî boyutuyla kâinat ağacının çekirdeği, Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem) olarak zâtıyla, bu ağacın en parlak ve en mükemmel meyvesidir.

BİR CANLI OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Kur’ân-ı Kerim’de yeryüzü canlı bir hayvana benzetilir: “O ki, yeri (evcil ve uysal bir hayvan gibi) size boyun eğdirmiştir. Öyleyse onun omuzları üzerinde rahatça dolaşın ve Allah’ın sizin için hazırladığı rızıktan istifade edin. Ama unutmayın ki, nihayet arzolunma O’nadır”  Bir at veya devenin omuzlarında seyahat etmek oldukça güç olmasına mukabil, yeryüzünün çok sayıda omuzları üzerinde ve arasında rahatça seyahat edilebildiğine göre, demek ki yeryüzü, insan için attan da, deveden de daha uysal bir binektir. Ayet, Cenab-ı Allah’ın insanlar için hazırlayıp depoladığı rızkın daha çok yeryüzünün omuzlarında, omuzlarının içinde ve arasında (dağlarda, dağlar arasındaki ovalarda) olduğunu ima etmekte ve dolayısıyla insanlara dağlarda Allah’ın yaratmış bulunduğu rızıkları (bitki, maden, su kaynakları vb.) araştırıp keşfetme teşvikinde de bulunmaktadır. İşte nasıl yeryüzü âdeta bir hayvan, yani canlı bir varlıktır, kâinata da böyle canlı bir varlık olarak bakılabilir. Çünkü hayat, kâinattan süzülmüş onun nihaî bir hülâsasıdır. İşte, kâinata bir canlı olarak bakıldığında Nûr-u Muhammedi, bu canlının rûhu olur. Çünkü nasıl bir ağacın ukde-i hayatiyesi, hayatının kaynağı, zembereği ve bir motor gibi tamamına hayat üfleyen merkezi, ağacın hayatının motoru, çekirdeğin- dedir; bunun gibi, kâinat ağacının çekirdeği olan Nûr-u Muhammedi, kâinat bir canlı olarak düşünüldüğünde onun rûhu olur. Öte yandan, Kur’ân-ı Kerim, İlâhî Mesaj’ı hayatın hayatı, gerçek hayat olarak takdim buyurur: “Ey iman edenler! (Rasûlüllah, Allah’ın çağrısı olarak) sizi size hayat verecek şeylere çağırdığı zaman Allah’a ve Rasûlü’ne icabet edin!”  İşte Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem), risaletiyle, yani misyonuyla nasıl kâinatın hayatının hayatı ise, kâinat nasıl mânen ancak O’nunla, O’nun getirdiği mesajla dirilik kazanıyorsa, O’nun mahiyeti, varlık temeli olan nûru da, kâinat bir canlı gibi düşünüldüğünde onun rûhu olur.

BİR İNSAN OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Kâinat bir canlı gibi düşünülebildiği gibi, canlılığın nihaî mertebesi olan bir insan gibi de düşünülebilir. Çünkü, nasıl bir ağacın hayatının, varlığının ve canlılığının kaynağı çekirdeğidir ve ağaç, meyvesi için yetiştirilir ve onun hayatı gider, çekirdeği kendinde barındıran meyvede son bulur; yani denebilir ki, ağaç, bir bakıma meyvesinden ibarettir; bunun gibi, insan da, insanlığın kâmil temsilcisi olan Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem) ile nasıl kâinat ağacının çekirdeğidir, aynı şekilde, onun meyvesidir de. Yani, yaratılış, çekirdeği olan İnsanî mahiyetle, bu mahiyetin kâmil temsilcisi Hz. Muhammed’in nûruyla başlamıştır ve silsile silsile nihayet insanda son bulmuş, insanı netice vermiştir. Şu halde, bir ağaca varlığından gaye, varlığının temeli ve nihayet neticesi olması hasebiyle  bir meyve olarak bakınabileceği gibi, kâinat ağacına da meyvesi olan insan nazarıyla bakılabilir. İşte, kâinata tür farkı görmeksizin bir canlı olarak bakıldığında nasıl Nûr-u Muhammedi onun rûhu olursa, ayrıca, Hz. Muhammed’in risaleti, misyonu, getirdiği İlâhî Mesaj kâinatın hayatının hayatı olması hasebiyle de Nûr-u Muhammedi kâinatın yine rûhu olursa, kâinata insan olarak bakıldığında ise Nûr-u Muhammedî, onun aklı olur. Nûr-u Muhammedî ile, bir başka ifadesiyle, Hz. Muhammed’in mahiyetiyle Kur’ân’ın mahiyeti, bir bakıma özdeştirler. İkisi de, aynı gerçeğin ifadesidir. Bu sebepledir ki, zâtı itibariyle Hz. Muhammed için de “Yürüyen Kur’ân” denmiştir. Cenab-ı Allah’ın Kelâm sıfatından gelen Kur’ân, O’nun İrade ve Kudret sıfatlarından bir insan olarak gelmiş olsa idi Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem) olarak gelirdi. Buna karşılık, Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem), Allah’ın Kelâm sıfatından bir kitap olarak gelse idi, Kur’ân olarak gelirdi. İşte Kur’ân, kâinatın aklıdır. Çünkü yerküre, kâinatın başıdır. Kâinat, Kur’ân’la düşünür; kendisine Kur’ân’la yön verir; Kur’ân’la şuur kazanır; Kur’ân’la öğrenir. Eğer Kur’ân, Allah korusun, kâinatın kafası, olan yerküreden çıksa, bu defa, yerküre de, kâinat da divane olacaktır. Bu durumda, kâinatın akıldan boş kalan kafasını bir gezegene çarpıp, kıyametin kopmasına sebep olması akıldan uzak değildir. Dolayısıyla Kur’ân, Arş’ı ferşe, yani kâinatın bütün unsurlarını birbirine bağlayan bir zincirdir; Cenab-ı Allah’ın ipidir. Kâinatın dengesi, her şeyin yerli yerinde hareketine devam edip vazifesini yerine getirmesi, “genel çekim kanunu”ndan çok Kur’ân’la mümkün olmaktadır.  İşte, bir bakıma Kur’ân’ın mahiyetiyle özdeş olan Hz. Muhammed’in nûru, kâinata bir insan olarak bakıldığında onun aklı olur. Kâinat, ancak bu aklıyla doğru düşünüp doğruyu bulabilir ve doğru davranabilir; bu aklıyla hayatını ve hayatiyetini devam ettirebilir; bu aklıyla deli-divane olmaktan sâlim kalabilir.

BİR CENNET BAHÇESİ OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Kâinata pek güzel bir Cennet bahçesi gibi de bakılabilir. Gerçekten kâinat, gökleri ve yeri, buraları süsleyen Cemalullah’ın tecellisi eşsiz ve sonsuz güzelliklerle pek hoş bir Cennet bahçesidir. Kâinatı süsleyen sistemlerden zerrelere kadar her şey -galaksiler, güneşler, aylar, yıldızlar, gezegenler, bilhassa yeryüzü ve içindeki, üzerindeki varlıklar- bu bahçenin ağaçları, çiçekleri, bağları, bostanları, nehirleri, çağıldayan kaynakları ve binbir çeşit hayvanlarıdır. Elbette böyle bir bahçenin, onu süsleyen rengârenk çiçeklerini, eşsiz güzelliklerini takdir edecek, bu takdiri bilhassa gülleri üzerinde rikkatle, secilerle, en yanık ve en içten neşidelerle dile getirecek, dile getirerek, bahçenin sonsuz güzellikteki Sahibine bahçenin varlığının gerektirdiği şükür vazifesini ifa edecek bir bülbülü olacaktır. Bu bülbül, bu takdir ve şükür vazifesini yerine getirirken, insanlığın hayvan, bitki ve cemadât veya madenlere; hayvanât kabilelerinin bitkilere; bitki taifelerinin toprağa, suya, madenlere ve bütün yeryüzünün semâya olan ihtiyacını ve bu ihtiyacın karşılanmasını; göklerle yer ve yeryüzündeki mâdenler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar arasındaki münasebetleri en güzel ve kâinatı harekete getiren nağmeleriyle ilan edecektir. Ayrıca, sözkonusu ihtiyaçları karşılamada Bahçe Sahibi’nin cömertliğini, rahmetini, merhametini ve bunlardan kaynaklanan bitip- tükenmek bilmez hediyelerini alkışlayacak ve pınarları, nehirleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, kubbesi ve kubbesinde asılı onca ışıkları adına Bahçe Sahibi’nin dergâhına en lâtif bir teşbih, tahmid ve tekbiri arzedecektir.  İşte, kâinata böyle bir bahçe olarak bakıldığında, Nûr-u Muhammedi, bu bahçenin sözkonusu vazifeleri yerine getiren bülbülü, andelîb-i zîşanı olur.

BİR SARAY OLARAK KÂİNAT VE ALLAH RASÛLÜ

Kâinata, yeryüzü tabanı, semâ tavanı veya kubbesi, güneş, ay ve yıldızlar bu kubbede asılı elektrik lâmbaları olan muhteşem bir saray olarak da bakılabilir. Bir dereceye kadar hayvanlar ve bilhassa insanlar, bu sarayda onun sahibi olan Sultan’ın misafirleridir. Sultan’ın, sarayında ziyafete çağırdığı bu misafirleri, elbette sarayda belli bir nizam dâhilinde yiyecekler, içecekler ve elbette belli bir nizam dâhilinde davranacaklardır. Dolayısıyla, hem sarayı tanıyacaklar, içini gezip ondaki güzellikleri görecekler, kendileri için hazırlanan yiyeceklerden yiyip içeceklerden içecekler, koltuklarında oturup, sedirlerinde istirahat edecekler, fakat bütün bunları yaparken sarayın nizamını ihlâl etmeyecek, eşyalarını rastgele kullanıp kırıp dökmeyecek, etrafı kirletmeyecek, birbirleriyle vuruşup sarayı zelzeleye vermeyecek ve orada birer misafir gibi davranacak ve elbette insaniyet gereği sarayın Sahibi’ne karşı takdir ve teşekkürlerini ifade edeceklerdir. Bütün bunlar da, eşyasıyla bütün sarayı ve sarayda nasıl davranılması gerektiğini eksiksiz bilen bir teşrifat memurunun varlığını gerektirmektedir. İçindeki bütün eşyasıyla ve her türlü özellikleriyle sarayı, sarayda nasıl davranılması ve ondan nasıl ve hangi usuller çerçevesinde istifade edilmesi gerektiğini, ayrıca saray Sahibi’nin misafirlerinden neler beklediğini çok iyi bilen bu memur, misafirlere bunları anlatacak ve sarayda kaldıkları sürece onlara rehberlik edecektir. İşte Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi vesellem), kâinat sarayındaki bu en yüksek seviyeli teşrifat memuru, sarayın davetçisi, teşrifatçısı ve onun içindeki misafirlerin en büyük rehberidir.

Ali Ünal’ın “Risale-i Nur’da Külli Kaideler” adlı kitaptan alınmıştır.

1. Hoşgörü ve diyalog hareketine özellikle İslâm ve Türkiye’nin bugünü, yarını, iç istikrar ve istiklâliyeti adına yapılan itirazların -samimi-yetten kaynaklanmaları kaydıyla- ana sebebi, Türkiye’de bir asırdır oluş-turulmaya çalışılan ve temel özelliğini insanımızın kendine ait bir aksiyon ve faaliyet çizgisi takip etmesi yerine, onu gerçek veya hayalî düşmanlara karşı konumlandırmanın oluşturduğu tepkici ve savunmacı zihin yapısıdır. Bunun da iki sebebi veya boyutu vardır:

•  20’nci asrın ikinci çeyreğine bir dünya savaşı sonucu yıkılan bir imparatorluğun yerinde ve bir kurtuluş savaşının ardından millî sınırlar içinde millî bir devletle giren Türkiye’nin temel politikası, kendini düş-manlarla çevrili görme psikolojisi içinde  “dış düşmanlar”a ve içeride etnik bölücülüğe karşı ülkenin bağımsızlığını, bütünlüğünü ve üniter yapısını, bir de ona karşı olduğu varsayılan ve irtica olarak adlandırılan geçmişe, yani Osmanlı Devleti döneminin siyasî sistemine dönme istek, temayül ve akımlarına, belki Dinî bir içtimaî-siyasî yapıya karşı sistemi koruma üzeri-ne oturmuştur. Çok yoğun bir retorikle beslenen bu korumacı ve korun- macı tutum, bazı İslâmî hassasiyet sahibi kesimler dahil Türk halkını da ne yazık ki birinci derecede korumacı ve korunmacı yapmış, dolayısıyla ileriye dönük bir çizgide aksiyoner ve inisiyatif sahibi olmaktan alıkoymuştur. Yine aynı tutumdur ki, ileriye dönük aksiyoner bir çizgi izleyenlerin kendi çizgilerinde atmak durumunda oldukları ve attıkları adımların, takındıkları tavırların yanlış anlaşılmasına, çok defa da mahkûm edilmesine yol açmıştır ve açmaktadır. Bu tutumun, tarihte dağlar, denizler aşmış, çöller geçmiş ve imparatorluklar kurmuş birkaç milletten biri olan Türk Milleti’nin özellikle İslâm’la kazandığı dinamiğinin işlemez hale getirilmesi adına başkalarınca da istismar edilmediğini, hattâ desteklenmediğini söylemek zordur.
• Türkiye’de tepkici ve savunmacı bir zihin yapısının oluşmasındaki ikinci sebep, bilhassa İslâmî hassasiyet sahibi bazı kesimlerle ilgilidir. İslâm’ın asırlarca özellikle Batı’nın ve gerek Batı’ya gerekse başkalarına ait dinlerin saldırılarına maruz kalması, İslâm dünyasının yirminci asra sömürgeler diyarı olarak girmesi, bu dünyanın koruyucusu ve en büyük temsilcisi durumundaki Osmanlı Devleti’nin Batılı güçlerin saldırıları neticesinde tarihe karışması, İslâm dünyasında sömürgeci güçlere karşı verilen mücadeleler ve bu mücadelelerde İslâm’ın ana dinamiği ve motor gücü oluşturması, Türkiye ile ilgili olarak ayrıca 1950’lerde Demokrat Parti- Halk Parti ve daha sonra birbirine karşıt görünen bu iki çizgideki partiler arasında yaşanan siyasî çekişme ve çatışmalar, İslâm’ın hem muhafazakâr halk kesimlerinde hem de bazı Müslüman aydınlarda bir tepki ve kavga ideolojisi, kalbe, ruha ve zihne hitap eden bir din olmaktan çok siyasî bir sistem halinde algılanmasına yol açmıştır. Bu algı dolayısıyladır ki, İslâm adına davranma ve İslâm’ı anlatıp tebliğ etme, ona has Nebevî aksiyon çizgisini izlemek ve bu çizgide yapmaya, tamire dayalı, yani müsbet bir hareket ortaya koymaktan çok, başkalarının yaptıklarına tepki duyma, ona göre tavır belirleme şeklinde kendini göstermiştir. Ne yazık ki, bazı İslâmî gruplarda daha çok öne çıkan bu tavır halâ devam etmekte ve bu tavrın neticesinde gerek topyekün İslâm dünyasının içinde bulunduğu acıklı durum, gerekse İslâm davası adına yaşanan fiyaskolar, neredeyse sadece “emperyalist güçler”in düşmanlıkları ve saldırılarıyla izah edilmekte ve bir nefis muhasebesinden kaçınılmaktadır.

Sözünü ettiğimiz ve Türkiye’de, Türk devletinde ve halkında savunmacı ve tepkici bir zihin yapısının oluşmasına yol açan bu iki sebep, hem politika olarak Türkiye’nin hem de söz konusu Müslüman kesimlerin kendilerini, davranış ve tavırlarını kendilerine has bir aksiyon çizgisinde kendileri olarak konumlama yerine, daima düşmana, onun yaptıklarına ve yapacaklarına göre konumlama tavrı geliştirmelerine yol açmıştır. Yine aynı iki sebep ve onun yol açtığı bu tavırdır ki, hoşgörü ve diyalog hareketinin de yanlış değerlendirilmesinin ve ona karşı çıkılmasının en önemli sebepleri arasındadır. Çünkü hoşgörü ve diyalog hareketinde tepkicilik değil, bir inisiyatif kullanma, açılma, aksiyoner davranma, tavır, tepki ve davranışları kendi çizgisine göre ayarlama, kendini düşmana göre değil, kendi hareket çizgisine göre konumlama söz konusudur. Evet, büyük dinlerin mensupları arasında diyalog hareketini sadece resmî manâda ilk başlatan Vatikan olmuştur. Böyle olmakla birlikte, aynı harekete yıllar sonra bazı Müslüman grupların tamamen kendilerine has İslâmî aksiyon çizgilerinin bir gereği olarak cevap vermesi ve kendi çizgilerinde bir diyalog hareketi başlatması, hiç bir zaman Vatikan’ın izlendiği manâsına gelmez. Kaldı ki, birbirlerine en karşıt çizgiler ve hareketler arasında bile her zaman, hem de pek çok noktada buluşmaların, çakışmaların olması, bunların iki taraf arasında belli bir yakınlaşma meydana getirmesi ve bu yakınlığın ifade edilmesi gayet normaldir ve tabiîdir. Bu tür buluşma ve çakışmaları hemen karşılıklı etkileşime, hattâ bir tarafın diğerinin güdümünde davrandığına yormak, ortada kesin delil olmadığı sürece bir zan, hattâ suizan olmaktan öteye gitmez. Zan ise ilimden hiçbir şey taşımaz ve gerçek adına hiçbir şey ifade etmez (Yunus Sûresi/10: 36) ve zannın bir kısmı da ağır günahtır (Hucurât Sûresi/49: 12).

2. Hoşgörü ve diyalogun yanlış anlaşılıp itirazlara yol açmasının bir diğer sebebi, bu kavramların bizzat kendileri ve onların sözünü ettiğimiz tepkici ve savunmacı zihinlerde meydana getirdiği çağrışım olabilir; daha doğrusu, yapılan itirazlardan böyle olduğu anlaşılmaktadır. Bu iki kav-ramdan çokları, Türkiye’nin menfaatlerine ve bekasına, ayrıca İslâm’a karşı girişilen hareketlerin ve bunları yapanların hoş görülmesi ve her halükârda onlarla diyalogda olunması gibi bir anlam çıkarmaktadırlar. Oysa, hoşgörü ve diyalog, insan hayatının, İçtimaî hayatın en tabiî iki boyutu veya özelliğidir. Müsamaha manâsına gelen hoşgörü, affedici olma, kusurları görmezlikten gelme, özellikle kişinin şahsına yapılanlara misliyle veya fazlasıyla mukabelede bulunmak yerine affedivermesi demektir. İslâm ahlakının en önemli düsturlarından olan bu tavır, Kur’ân-ı Kerim’de çok yerde övüldüğü gibi, özellikle İslâm’ı tebliğ ederken karşılaşılan her türlü kötü davranış, alay, eza ve cefalara aldırmama, katlanma, bu tür davranışları onları yapanların cahilliğine verme, onları yapanlara karşı af ve müsamaha yolunu benimseme olarak Peygamber Efendimiz’e sürekli tavsiye buyurulmaktadır da (Ra’d Sûresi/13: 22, A’râf Sûresi/7: 199, Hicr Sûresi/15: 85, Mü’minûn Sûresi/25: 96). İnsanlarla karşılıklı münasebetin esası olan diyalog ise, zaten içtimaî hayatın ve ülkeler, devletlarası münasebetin en temel unsuru ve özelliğidir.

Hoşgörü ve diyalogun her düşünceyi, her inancı, hattâ inançsızlığı ve bunlara sahip olanları kendi konumlarında ve kendileri olarak kabul manâsında kullanılıp uygulanması ise, esasen hem beşerî münasebetlerde hem de kişinin kendi düşünce ve inancını başkalarına tanıtması, aktarması adına olması gereken temel bir düsturdur. Çünkü hoşgörü ve diyalog, her şeyden önce, Kur’ân-ı Kerim’in insanların farklı kavim ve kabileler halinde yaratılmasının hikmeti olarak zikrettiği (Hucurât Sûresi/49: 13) karşılıklı tanışma ve yardımlaşma, düşünce paylaşımı ve aktarımı, hattâ inancın tebliği adına vazgeçilmez gereklikte bir köprüdür. İkinci olarak, insanlar arası münasebetlerde aslolan sulhtür, savaş değildir. Allah, savaşı fitnenin, yani özellikleri küfrün ve şirkin sebep olduğu ve insanları birbirlerini anlamaktan ve karşılıklı iyi münasebetlerden alıkoyan her türlü kargaşa ve anarşi ortamının, baskı ve zorbalığın ortadan kalkması (Enfal Sûresi/8: 39), Allah’a ibadet edilmesine mani olmak isteyen kişilerin veya güçlerin bu maksatla söz konusu bir ortam meydana getirme faaliyetlerinin önünün alınması ve bu kişi veya güçlerin zararlarının def edilmesi için (Hac Sûresi/22: 40) emretmiştir. Hoşgörü ve diyalog, böyle bir ortamın hem olmaması, varsa aşılması, ortadan kaldırılması, farklı görüş, düşünce ve inançtaki insanların birbirlerini kavga ortamında değil de sulh ortamında tanıyıp gerçek insanî münasebetler içinde bulunmaları için gerekli zeminin savaşmadan hazırlanması faaliyetinin, hattâ bu zeminin adıdır. Savaş ve kavga ortamında herhangi bir müsbet düşüncenin başkalarına aktarılması ve özellikle bir düşünce veya inancın tebliğinde en başta gelen temsilin, o düşünce veya inanca fiilî örnekliğin başkalarına onları etkileyecek şekilde gösterilebilmesi imkânsız denecek derecede zordur. Ancak sulh ve iyi münasebetler ortamındadır ki insan, kendisini inancı, düşünceleri ve ahlâkıyla başkalarına anlatabilir.

Bu söylediğimizin tarihteki en önemli örneği Hudeybiye sulhüdür. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Mekke’de 13 yılı her türlü zorluğa, güçlüğe, karşı koymalara, alaya, işkenceye sabırla, hoşgörüyle, afla, kendisine bunları reva görenlere dua ve onları kurtuluşa çağırmakla geçirmiş ve daha sonra “çıkarılmasaydı (kendi gönlüyle) asla çıkmayacağı” Mekke’den hicret etmek zorunda bırakılmıştır. Hicret yurdu Medine’de de iki defa şehrin harimine kadar sokulan Mekkeliler ve müttefikleriyle üç defa savaşmak mecburiyetinde kalmıştır. Nihayet, Risalet’in başlangıcından Hudeybiye sulhüne kadar geçen 19 yıllık sure içinde Müslüman olan erkeklerin sayısı 2.000’i aşmazken (Hudeybiye sulhüne katılan Sahabe sayısı 1500 civarındaydı), Hudeybiye sulhü ile Mekke’nin savaşsız fethi arasında geçen iki yıl içinde bunun en az beş katı insan Müslüman olmuştur. Çünkü Mekke’yi fetheden İslâm ordusu 10.000 kişiden oluşuyordu. Bu hızlı yayılış, tamamen sulh atmosferinde gerçekleşmiştir. Hudeybiye sulhü ile Medine ve Mekke birbirlerinin -inancını değil- varlığını kabullenmiş, böylece ortaya çıkan sulh zemininde Müslümanlar inançlarını her tarafta anlatma imkânı bulmuş ve neticede binlerce insan İslâm’la şereflenmiştir. Bundandır ki Kur’ân-ı Kerim, Mekke engelinin, dolayısıyla İslâm’ın önündeki en büyük engelin aşılması demek olan Hudeybiye sulhü için feth-i mübîn, apaçık bir fetih, yani “ardına kadar açılan bir kapı” tabirini kullanır (Fetih Sûresi/48: 1).

3. Hoşgörü ve diyaloga, meselâ, “Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları dostlar edinmeyin; onların bazısı bazısının dostlarıdır. Sizden kim onları dost edinirse, hiç şüphesiz onlardandır. Allah, zalimler topluluğuna hidayet vermez.” (Mâide Sûresi/5: 51) mealindeki âyet türü âyetlerden hareketle Kur’ân’ın karşı olduğu asla iddia edilemez. Çünkü: Meselâ, “Onların yoluna uymadıkça Yahudiler de Hıristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır.” (Bakara Sûresi/2: 120) bir Kur’ân âyetidir. Buna karşılık, “Kendilerine (önceden) Kitap verilmiş olanlar, onu nasıl okumak gerekiyorsa öyle okurlar. Onlar, o (Kur’ân) ’a iman etmişlerdir. Kim de onu inkâr ederse, öyleleri kaybedenlerin ta kendileridir.” de (Bakara Sûresi/2: 121) Kur’ân âyetidir. “Ehl-i Kitap’tan bir grup ister ki, keşke sizi saptırabilseler; ama onlar ancak kendilerini saptırmaktadırlar da, farkında değillerdir.” (Âl-i İmran sûresi/3: 69) âyet olduğu gibi, “Hepsi aynı değildir: Kitap Ehli içinde doğruluktan şaşmayan istikamet sahibi bir cemaat vardır ki, gece saatlerinde Allah’ın âyetlerini hakkıyla okuyarak, secdeye kapanırlar.” (Âl-i İmran Sûresi/3: 113) da âyettir. Ehl-i Kitap’la diyaloga itiraz edenlerin sık sık dile getirdikleri ve biraz önce zikrettiğimiz, “Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları dostlar edinmeyin; onların bazısı bazısının dostlarıdır. Sizden kim onları dost edinirse, hiç şüphesiz omlardandır. Allah, zalimler topluluğuna hidayet vermezi (Mâide sûresi/5: 51) nasıl âyetse, “Ancak Allah sizi, dininizden dolayı sizinle savaşan, sizi öz yurdunuzdan çıkaran ve çıkarılmanıza destek verenlerle dost olmak ve onları sahiplenmekten men etmektedir. Kim onlarla dost olur ve onları sahiplenirse, işte böyleleri zalimlerin ta kendileridir.” (Mümtehane sûresi/60: 9) ve “Allah, sizi dininizden dolayı sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilikte bulunmak ve mümkün olduğunca âdil davranmaktan men etmez. Şüphesiz ki Allah, hak ve adalet konusunda titiz olanları sever.” (Mümtehane Sûresi/60: 8) de âyettir.

Konuyu daha da aydınlatmak açısından başka konularda başka misaller de verelim: “Bakmaz mısın, kendilerine Ellerinizi savaştan çekin denilenlere!’ (Nisâ Sûresi/4: 77) bir âyetten bir cümledir. “Kendilerine savaş açılan mü’minlere, mukabil olarak savaşma izni verildi.” (Hac Sûresi/22: 39) de, yine bir başka âyete ait bir cümledir. Bunlar gibi, “Fitne ortadan kalkıp, din bütünüyle Allah’a hasredilinceye kadar onlarla savaşın.” (Enfâl Sûresi/8: 39) da âyettir. Bütün bunlara karşılık, “İman edenlere söyle: Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar. Çünkü Allah, her topluma yaptığının karşılığını verecektir.” (Câsiye Sûresi/45: 14) de yine Kur’ân’da yer alan bir âyettir.

Aynı şekilde, “O Allah ki, Kitap Ehli’nden küfredenleri, Ahiret’ten önce dünyada ceza için ve sürgün edilmek maksadıyla bir araya toplayıp, yurtlarından çıkardı… Allah, onları hiç ummadıkları yerden bastırdı; kalblerine korku saldı onların. Öyle ki, evlerini bizzat kendi elleriyle yıkıyorlar, müminlerin yıkmasına da hiç ses çıkarmıyorlardı.” (Haşr Sûresi/59: 2) âyetleri Kitap Ehli hakkında olduğu gibi, “Ehl-i Kitap’la en güzel olan yoldan başkasıyla mücadele etmeyin! İçlerinden zulmedenler hariç onlara: ‘Biz hem bize indirilene iman ettik hem size indirilene, bizim ilâhımızla sizin ilâhınız aynıdır. Biz, O’na teslim olmuşuz’ deyin”. (Ankebût Sûresi/29: 46) âyeti de Kitap Ehli hakkındadır.

Verdiğimiz bu âyetler ve bunlar gibi Kur’ân’da yer alan daha pek çok âyet, zahirde birbiriyle çelişir gibi görünmektedir. Oysa bizzat Kur’ân, kendisinde çelişki bulunmamasını Allah’ın Sözü olmasına delil olarak zikretmektedir (Nisâ Sûresi/4: 82). O halde yapılması gereken, yasaklanmış bir tavır ve davranış olarak, zahirî bakışla birbirleriyle çelişkili gibi görünen Kur’ân âyetlerini delil gibi kullanıp tartışmak ve bu şekilde Kur’ân’ı muharebe meydanı haline getirmek değildir. Bu noktada, Kur’ân’ı anlama, Kur’ân’ın bir kısmının bir kısmını, yani âyetlerin âyetleri tefsir ettiği gerçeği, tahsis (umumî bir ifadenin ve ondaki hükmün bir olay, şahıs veya vakte özgü olduğunu idrak), ta’mim (genelleştirme), takyit (sınırlama), esbâb-ı nüzûl (âyetlerin iniş sebebi), nesh gibi ve daha başka önemli düsturlar ihtiva eden usûlüyle tefsir ilmi devreye girer. Söz konusu âyetlere bu çerçevede yaklaştığımızda ortaya çıkan gerçek şudur:

Bazılarınca Kitap Ehli’yle diyalogu kesinlikle ve her şartta men ettiği ileri sürülen Mâide Sûresi 51’inci âyette Kur’ân-ı Kerim, gerçekten “Yahudilerle Hıristiyanları dost edinmeyin!” buyurmaktadır. Ama aynı Kur’ân, Mümtehane Sûresi 8 ve 9’uncu âyetlerde, “Ancak Allah sizi, dininizden dolayı sizinle savaşan, sizi öz yurdunuzdan çıkaran ve çıkarılmanıza destek verenlerle dost olmak ve onları sahiplenmekten men etmektedir.” buyurmakta, bunun da ötesinde, “Allah, sizi dininizden dolayı sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilikte bulunmak ve mümkün olduğunca âdil davranmaktan men etmez.” demektedir. Şu halde İslâm’da asıl düstur, bize karşı düşmanlık ve harp hali olmadıkça, herkese dostluk ve insanlık elini uzatmak, iyilikte bulunmak, düşmanlık ve harp halinde bile adaletten ayrılmamaktır. Yani, Mümtehane Sûresi’nin ilgili âyetleri, Mâide Sûresi’nin 51’inci âyetini takyit etmekte, yani sınırlamaktadır. Bu sınırlamayı, Mâide Sûresi’nin söz konusu âyetinin kaynaklarda zikrolunan iniş sebebi de desteklemektedir. Ayet, Medine’de münafıklığın başı Abdullah ibn Übeyy’in Müslümanlara rağmen Yahudilerle dostluğu, ittifakı devam ettirme kararı üzerine (Taberî, Razî) veya Müslümanlar aleyhinde müşriklerle ittifak eden Yahudilerle dostlukta bulunmama konusunda (Kurtubî) inmiştir. Dolayısıyla, kendileriyle dostluktan men edilen Yahudiler ve Hıristiyanlar, Mümtehane Sûresi’nin mezkûr âyetlerindeki kayıtta da açıkça beyan buyrulduğu üzere, Müslümanlara aktif düşmanlık içindeki Yahudiler ve Hıristiyanlar olup, men edilen dostlukla da ittifak, sahiplenme ve Müslümanlara rağmen dostlukta bulunma kastedilmektedir. Ayrıca, her ne kadar merhum Seyyid Kutup karşı çıksa da, âyetteki “Sizden kim onları dost edinirse hiç şüphesiz onlardandır. ’’cümlesi, “Hükmün müştaka ta’liki me’haz-i iştikakın illiyetini iktiza eder.” veya, “Hükmün müştak üzerine olması, me’haz-i iştikakın illiyetini gösterir.” (Bir sözden çıkarılan hüküm için temel alınan kelime, o hükme illet olmalıdır.) kaidesince, “Yahudileri ve Hıristiyanları Yahudilik ve Hıristiyanlıklarından dolayı da dost edinmeyi” yasaklamaktadır. Ayetin inmesine sebep teşkil eden Abdullah ibn Übeyy’in İslâm’ın ve Müslümanların azılı düşmanı bir münafık olduğu, Yahudileri Müslümanlara rağmen ve İslâm’a olan düşmanlığı sebebiyle dost edinmeye devam ettiği gerçeği de dikkate alındığında, âyetin men ettiği dostluğun İslâm karşısında Yahudiliği ve Hıristiyanlığı tutma manâsını da tazammun ettiği ortaya çıkar. Yukarıda naklettiğimiz ve Müslümanlarla dinlerinden dolayı savaşmayanların dost edinilebileceğini, hattâ onlara iyilikte bulunulabileceğini buyuran âyetler de, (Mümtehane Sûresi/6G: 8-9) bu manâyı açık olarak desteklemektedir.

4. “Hoşgörü ve diyalog olmaz, tebliğ olur.” diyenler, ne hoşgörü ve diyalogu bilmektedirler, ne de tebliği. Bir defa, ikinci maddede izah edildiği gibi, tebliğ için, özellikle tebliğin en önemli rüknü olan temsil için hoşgörü ve diyalog elzem derecesinde gerekli bir zemindir. Bir insanı bir yandan düşüncesi, inancı ve dünya görüşünden dolayı aşağılar veya bâtılda olmakla suçlarken, diğer yandan ona tebliğde bulunulamaz ve savunulan düşüncenin, inancın güzellikleri gösterilemez. Bundandır ki, gerek hâkimiyetlerini devam ettirmek isteyen, gerekse kendi inanç ve düşüncelerinin, ideolojilerinin aksine bir düşünce, inanç veya ideolojinin hayat bulmasına, bilhassa hakim olmasına tahammül ve müsaadesi olmayan güçler daima kavga ve kargaşa ortamı ister ve böyle ortamların devamını arzularlar. Çünkü bu tür ortamlarda güvenlikler ön plana çıkar, mevcut düşünce, inanç ve sistem etrafında kümelenme olur ve farklı düşünce ve inançlar gerektiği gibi anlatılamaz.İkinci olarak, Cenab-ı Allah’ın (celle celâlühû) biri İrade ve Kudret sıfat¬larından gelen ve kâinatın yaratılış, düzen ve idaresinden sorumlu olup, adına Şeriat-ı Tekvîniyye veya Fıtriyye denilen kanunlar bütünü, bir de Kelâm sıfatından gelen ve Din olarak tecelli eden kanunlar bütünü vardır. Bunlardan başka, yine Şeriat-ı Fıtriyye’ye dahil olarak, Cenab-ı Allah’ın İradesinden veya Kader’in tecellilerinden kaynaklanan kanunlar bütünü de vardır ki, bu kanunlar, fert fert ve toplumlar olarak insanların hayat şartlarını belirler. Şu kadar ki, bu noktada şart-ı âdi planında insan iradesi de söz konusudur. Kader veya İrade-i İlâhiyye fertlerin ve toplumların iradî yönelişlerine göre hükmeder ve onların bu iradî yönelişlere göre ortaya koyduğu icraat ve tecelliler, fertlerin ve toplumların hayatlarıyla ilgili İlâhî kanunların unvanlarıdır. Şeriat-ı Tekvîniyye’nin icraatlarının unvanları olan ve adlarına bugün yanlışlıkla tabiat kanunları denilen kanunları “tabiî bilimler” incelerken, fertlerin ve toplumların hayatlarının şartlarını oluşturan ve insanların iradî yönelişlerine taallûkla tecelli eden Kader veya İrade- i İlâhiyye’nin kanunları veya hükümleri ise sosyoloji, tarih, tarih sosyolojisi gibi bilimlerin konusudur. İşte, Din’in tebliğ ve uygulama zeminini ve şartlarını belirleyen, fertlerin ve toplumların hayatlarını çerçeve içine alan gerçek faktör, Kader veya İrade-i İlâhiyye’nin insanların iradî yönelişlerine gore taallûk ve tecellisiyle ortaya çıkan bu kanunları ya da hükümleridir.

Söz konusu gerçek sebebiyledir ki, tarih boyu her rasûl aynı iman, ibadet, ahlâk ve pek az istisnasıyla haram-helâl esasları ve düsturlarıyla gelmiş olmakla birlikte, zamana, şartlara ve kendilerine gönderildikleri kavmin karakterine, genel mizacına ve ihtiyacına göre bu esas ve düsturlardan bazılarına diğerlerine nazaran daha çok önem vermiş ve hangi dönemde, hangi kavimde, hangi şartlarda hangi esas ve düsturların daha çok öne çıkarılması gerekmişse, o dönemde, o kavme, o şartlarda gelen rasûl veya rasûller, bu esas ve düsturlarda diğer rasûllerin önünde olmuştur. Bundandır ki, Hz. Âdem (aleyhisselâm) safiyyullahtır; Hz. İbrahim (aleyhisselâm) halîlullahtır, yani hıllette, Allah’a hususî bir yakınlıkta diğer peygamberlerden öndedir; Hz. Musa (aleyhisselâm) kelîmullahtır, Hz. İsa (aleyhisselâm) ruhullahtır, Peygamberimiz Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) ise, her fazilette diğer peygamberlerin önünde olmakla birlikte, öncelikle habîbullahtır. Aynı şekilde, Bedir esirlerine yapılacak muameleyi ashabıyla istişare ederken de Efendimiz’in dikkat çektiği üzere, Hz. Nuh ile Hz. Musa, Hz. İbrahim ile Hz. İsa misyonlarındaki hususî yönler, önde oldukları noktalar ve ağırlık verdikleri meseleler açısından birbirlerine benzerler.

Sönünü ettiğimiz çerçeveden İslâmî tebliğ adına bugünkü dünyanın şartlarına baktığımızda, elbette saldırı karşısında savunma hususu mahfuz, Müslümanların tarihte olduğu gibi kuvvet kullanmalarının pek çok bakımdan mümkün olmadığını görürüz. Buna ilâveten, kaba kuvvete dayalı olarak umran kurmak mümkün olmadığı gibi, kuvvete dayalı olarak kurulan sistemler ve medeniyetlerin, kazanılan başarıların asla kalıcı olmadığına, olamayacağına tarih olanca açıklığıyla şahittir. Bugün dünya, Âhir Zaman’daki İslâmî hizmetleri tarif ve tavsif adına ilgili hadis-i şeriflerde geçen Mesihiyet’e, Hz. Mesih’te daha çok odaklanan ruha, İslâm’ın mesihiyet ruhuna, yani derin imana, maneviyata, manevî derinliğe, güzel ahlâka, af ve müsamahaya, sabra, sevgiye, merhamete, şefkate, sulhe, öldürmeye değil diriltmeye muhtaçtır. Bunlar ise bugün en fazla ve gerçek şekilleriyle İslâm’da vardır ve Müslümanlara düşen, bunları insanlığa sunmaktır. Tebliğ adına bugün İslâm’da devlet, İslâm’da ekonomi gibi konular anlatılamaz. Çünkü bunların en azından temsili yoktur, halihazır canlı örneği yoktur, aksine menfî örneği, İslâm dünyasının ve ülkelerinin ortada olan durumuyla, pek çoktur. Dolayısıyla bu konularda İslâm adına söz söylemek, büyük ölçüde teori, hattâ spekülasyon olmaktan öte geçmeyecektir. İşte, İslâm adına tebliğ deniyorsa, hem hoşgörü ve diyalog bizatihî bir tebliğdir, hem de sözü edilen İslâmî değerleri tebliğ adına bütün dünyaya, bütün düşünce ve inançlara açılımı sağlayacak bir kapı, onlara ulaşma adına bir köprü, bir koridordur.

5. Bazıları, hoşgörü ve diyaloga karşı olmadıklarını, fakat bugün Türkiye’de hoşgörü ve diyalogu seslendirenlerin daha önce farklı düşünceleri seslendirdiklerini, ayrıca hoşgörü ve diyalog adına hatalar yapıldığını ileri sürmektedirler. Birinci meselenin benim için objektif fakat başkaları için subjektif olabilecek tarafı üzerinde durmak istemiyorum. Ama onun herkes için objektif bir tarafı varsa o da şudur: Bir hareket, kendi çizgisinde tekâmül ederek yürür ve her tekâmül safhasının kendine ait özellikleri vardır. Bu özellikler, birbirine zıt unsurlar taşıyabilir. Kur’ân-ı Kerim de, aynı şekilde Din’in tamamlanmasından değil, Din’in tekâmülünden ve nimetin tamamlanmasından söz eder ve bu tekâmül sürecinin en önemli dinamiği nesh vâkıasıdır. Bu hususları anlamaya niyeti olanlar ve iyi anlayanlar, böyle bir itirazda bulunmazlar.

Meselenin ikinci yanına gelince: Bir hadis-i şerifte buyrulduğu gibi, bütün insanlar hata yapar, hem de çok hata yapar. Önemli olan, hata yapmamak değil, hatadan tevbe ile vazgeçebilmektir. Bu itirazı yapanlara söylenecek iki söz vardır. İlk söz, İslâm’ı yaşamada ne kadar hatasız ve günahsız olduklarıdır. Başkalarına ilk taşı “günahsız” olanlar atmalıdır. İkinci söz ise, hoşgörü ve diyalog iyi de, onu uygulayanlar hata yapıyorlarsa, bu itirazı yapanlardan beklenen, hoşgörü ve diyalogu sahiplenmek ve hatasız uygulamaktır.

NETİCE

Toplumlar ve insanlık çapında ortak iradeyi temsil eden büyük çoğunluğun yönelişlerini durdurmak mümkün değildir. Çünkü Kader, çoğunluğun iradî yönelişlerine ve dolayısıyla istihkakına göre hükmeder. Önemli olan, bunu görebilmek ve ona göre davranabilmek, umumî yönelişe yön vermenin mümkün olmadığı zamanlarda, bu yönelişin önünde boğulmamak, onun içinden koridorlar açmak ve o koridorlardan insanlara ulaşmaktır. Fethullah Gülen Hocaefendi, bundan 10-11 yıl önce Türkiye’nin, İslâm’ın ve insanlığın geleceği adına tarihin girdiği yeni kavşağı ve bu kavşağı dönmenin gerekli zemininin hoşgörü ve diyalog olduğunu görmüştür. Ve bu görüşün isabeti o günden bu yana ortaya çıkmış olduğu gibi, gelecekte de ortaya çıkacaktır ve hoşgörü-diyalog akımı, önüne çıkanların, çıkmaya çalışanların pek çoğunu önüne kattığı gibi, çıkmakta manâsızca ısrar edenleri de zamanla önüne katıp götürecektir.