Bende sabırla dinleyecek sizlere bu meseleyi, daha sonra vesilelerle vasıtalarla dinleyeceklere de ulaştıracak şekilde arz edeyim. Müsaadenizle.

Dini hayatımızda senelerimizi, aylarımızı, haftalarımızı, günlerimizi takdir etme meselesi; gökteki kamerledir, ay’ladır. Ay’ın bir zaman göstericisi olarak, bir zamanın müşiri olarak ifadesi bize aynı zamanda bir İzafî zaman değerini veriyor. Bir zaman vardır ki, o zamanda takvimci, ay’dır. Ay’a göre günler, haftalar, aylar takdir edilir. Bir zaman vardır ki, o da Güneşe göre takdir edilir. Ay ve güneş seneleri-biliyorsunuz- birbirinden değişiyor. Zaman İzafî bir şey. Bir zaman vardır ki, Kur’an-ı Kerim – de geçiyor “sizin günlerinizle bin senedir.” Bir zaman vardır ki yine “sizin günlerinizle elli bin senedir.”

Bu en küçük minyatür zaman (Vel kamera kaddernâhu menâzile hattâ âdekel urcûnil kadîm) Menazili kameriyede ayın, Samanyolu içinde zikzaklar çizerek yürüyen güneş ve onun etrafında helezonik hareketiyle yürüyüp giden dünya ve dünyanın etrafında aynı keyfiyette hareket eden ay ve ay’ın bu duruma göre aldığı keyfiyet ve vaziyetler, kamerin bize değişik şekilde görünmesi, ibadet aylarımızın takdiri için takvimcidir.

Bizim için ay, takvimcidir. Hesap değil, güneş değil, Gregori takvimi değil, Justinyen takvimi değil. Kamer bizim için takvimdir. Kamere göre Kurban Bayramı yaparız, yine kamere göre teşrik günlerini yaparız, yine kamere göre Ramazan tutarız, yine kamere göre Ramazan Bayramı yaparız. Onun için Efendimiz (s.a.s) buyurur ki, “Biz ümmî bir cemaatiz. Hesap mesap değil. Ay budur işte “buyurur.

Bundan bir şey anlıyoruz, dikkat buyurun. Ay’ın, bizim aylarımızın, ibadet aylarımızın ay’a göre gökteki ay’a göre vaziyet alması hususunu görüyoruz. Bu işin bir yönüdür, bunu kafanızın bir tarafına yerleştirmenizi istirham edeceğim.

İşin diğer yönü. Ramazan hilalinin, bayram hilâlinin esasen hilâli görmek suretiyle ele alınması hususu;

Acaba astronomik hesaplarla, mesele riyazi olarak mı ele alınmalı, yoksa gökteki ay’a bakarak mı ele alınmalı?

Kur’an “Kim şehri – Ay’ı- görürse -tefsirci – oruç tutsun” diyor. Müneccim hesabıyla hesap edipte Ramazanı tesbit eden değil. “Kim gökte hilâli görürse -hilal faslına da geleceğim, yalnız sabırla dinlenirse- Hilal-i gören oruç tutsun” diyor.

Edille-i Şer’iyye dört ; Kitap,Sünnet, İcma-i Ümmet, Kıyas-ı Fukaha. Kitap, hilali gören oruç tutsun diyor.

Resul-i Ekrem (sas), Buhari, Müslim, Ebu Davud’un Süneni ve Tirmizi’de yığın yığın hadislerde, hususiyle sair kitaplarda bulunanları da Zad’ul Mead’ ın da İbni Cevziyye toplamış. Hemen hemen 100 tane olmasa bile 100 tarik ile rivayet edilen Hadis-i Şeriflerin hepsinde birbirine yakın lafızlar şu istikamettedir;

“Hilali gördüğünüz zaman oruç tutun, hilâli gördüğünüz zaman iftar edin. Eğer bulut vs. gibi görmeğe mâni bir hail olursa Şabanı 30 güne tamamlayın (30 gün yapın)” buyuruyor. Bu kitapta ve Sünnette meselenin anlatılış keyfiyetidir.

Fukaha ve İcma  mevzusuna gelelim: Kütüb-u Fıkhıyye de bil icma şu husus ele alınıyor; Deniyor ki: Ramazan ve bayramların tesbitinde esasen rü’yet-i kamer esastır, müneccim hesabına itibar edilmez. Astronomik hesaplara itibar edilmez. Ne kadar edilmez? İsabet etse de edilmez. Niçin? -dikkat buyurun- Çünkü, şeriat objektiftir. O da ne demek? Avamın havasın anlayabileceği kıstaslarla esasen şer’î ahkâm vaz edilmiştir. 13 asır önce müneccim hesapları ortada yoktu. Greenwich’ten gelen hesaplar yoktu, rasathaneler yoktu, kandilli yoktu, millet rü’yet-i hilalle oruç tutuyordu. Ve bugünde daha nice çöllerde, efendim ormanlar içinde çoban ibni çoban vardır. -Tabir letafetsiz oldu. Çünkü böyle bir Arapça terkip olmaz-. Bu sopasını saplar hemen kuma. Döner hilâle bakar görürse oruç tutar, görürse bayram yapar. Müneccim hesabından haberi yoktur.

Avamında havasın da kullanabileceği bir saat vermiş Allah insanın eline. Bu saat herkesin elinde olabilir her zaman. Ama müneccim hesabı, ancak rasathane kuranlar için olur. İşte onun için fukaha diyor ki bil icma; -kim yani bil icma’- Şafii, Maliki, Hanbeli, -efendim- Hanefi, Sevri, Evzaı, Zührî, daha yüzlercesi diyor ki “Müneccim hesabına itibar edilmez rü’yet esastır’ Biz neye uyuyoruz? Kitap, sünnet, icma-ı ümmet, kıyas-ı fukaha. E kitap böyle derse, hadis böyle derse, fukaha da kitabın da böyle derse; aksini iddia etmeğe mesağ yoktur artık. İddia etmek mümkün değildir.

Sabrınızı tüketmeyeyim, arz edeceğim inşallah. Tereddüdünüz kalmayacak.

Yalnız Şafii mezhebinden Hafız Sübki var. Zehebi’nin tilmizi. Şafii usulüne göre de eser yazan bir zat. Şafiiler için büyük bir imam. Sadece şaz olarak bu zattan rivayet edilen bir husus var. Diyor ki; ”Müneccim hesabiyle -astronomik hesaplarla bizim takvimler gibi- Bir insan kendisi bunu tesbit ederse oruç tutabilir, bayram yapabilir. Umum olmaz bu. Birde sadece o şahsa itimad eden bir ikinci şahıs yapabilir, üçüncüsü yapamaz” diyor. Bu kadar şaz bir fetvası var. Ama bakın;

Yine Şafiilerin bir imamı olan İbn-i Hacer-ül Heytemi, -Fetavayi Kübra sahibi, mekkî  fetevanın sahibi-, Hafız Sübki’ yi çok ağır bir dille ele alıyor. Diyor ki; ” Devri Risalet Penahtan bu güne kadar, Hafız Sübki’nin ifade ettiği gibi, rü’yeti esas olarak ele almayıp ta astronomik hesaplarla, Ramazan ve bayramları tesbit etme meselesini iddia eden ikinci bir şahıs çıkmamıştır. Bu bidatkâr imam, neye dayanarak böyle iddia ediyor bilemiyorum. Buna binaen Hafız Sübki’nin sözü -bu mevzudaki sözü- fu- kahanın bil icma olan fetvaları karşısında merduttur.” Diyor. İsterseniz rü’yet-i hilâl bahsinde Fetavayi Kübra’ya bakın var. 4 ciltlik Fetavayi kübra herkeste bulunuyor.

Hanefi mezhebinde ise, bu mevzuda aksini ifade eder bir tek kelime yoktur. Müneccim hesabıyla olur diye.

Bu işin bir yönü. Bunu da inşaallah anladıksa fukahaya göre astronomik hesaplarla yüzde 100 isabetli dahi olsa Ramazan tutulmaz. Şeriat; şeriatı usule göre ümmiyedir. Ahkâm objektif olarak vaz edilmiştir. Avam ve havas herkes istifade edecektir. Öyle ise rü’yet-i hilale göre olacaktır ki, Efendimiz (sas) de öyle buyurmuşlardır.

Burada yalnız devrimizin fukahasını, müftilerini aldatan bir husus var: IHTÎLAF-I METALİ meselesi.

İhtilaf-i metali ne demek?

–Metali’, medle’den geliyor. Medle ; ay’ın doğduğu, doğuşu doğduğu yer demektir. Tulu’ ettiği yer demektir. İhtilafı metali’ şöyle olur malum;

Küre-i arz diyoruz. Yani küre. Bu küre eskilerin ifadesiyle ARZ VE TUL daireleri ile bölünmüştür. Yenilerin ifadesiyle de MERİDYEN ve PARALEL. Belli dairelere ayrılmıştır. Bu dairelerin her birinde,-dikkat buyurun- ay’ın görünüş zamanı başka olur. Mesela; Berlin’de bu saatte ay görülüyorsa şayet, Berlin’den sonra ki bir memlekette daha büyük görünecektir. Ve Berlin’den evvelki bir memlekette şayet yeni teşekkül etmeğe başlamışsa görülmeyecektir. İşte bu değişik yer dilimlerinde, değişik zamanlarda, değişik keyfiyette görülmesi durumu, ihtilaf-ı metali mevzusuna giriyor.

Diyorlar ki; “Herkes kendi memleketinde ay’ı görür ona göre oruç tutar .” Bu hadisi İbn-i Abbas ve Hz. Aişe rivayet ediyorlar. Fakat senedinde zaaf var, bu hadisin. Hanefi fukahası müteahhirin İbn-i Abidin dahil, “ihtilaf-ı metali’le evla olan, alem-i İslâmın bir yerinde Ramazan ilan edilince diğer yerlerinde de tutmalı, fakat ihtilafı metalide itibar edilir” der İbn-i Abidin.

Yani ay’ın belli yer dilimlerinde belli zamanlarda görünmesi itibar edilerek, Türkiye’de görülen ay’a göre Türkiye’de oruç tutulması, Avrupa’da görülen ay’a göre Avrupa’da oruç tutulması derler. İhtilaf-ı metali.

Esasen evvela şunu arz edeyim; Bu cumhuru fukahaya ters bir şeydir.

Saniyen; dayandığı hadis zayıftır, hadis kriterleri bakımından.

Salisen; İhtilaf-ı Metalii anlamak, eski devirlerde yeri satıh halinde görenlerin anladığı gibi olmaması gerektir.

Eski devirde ihtilaf-ı metalii anlıyorlardı. Şam’da hilal görülürse Türkiye’de görülmez. Mısır’da görülürse Türkiye’de görülmez. Niçin? Küreyi arz bir satıhtı. Düz bir satıhta öyle anlayabilirler.

Vakıa 8 asırdan beri 9 asırdan beri küre-i arzın küreviyeti anlatılmaktadır. Meselâ; Fahrüddin-i Razi 8 asır evvel yazdığı tefsirin (Ellezî ceale lekumul arda mehden ) ayetinde;” küre-i arz küredir ve dönüyor” diyor. Ondan daha evvel olan Zemahşeri 8-9 asır evvel yazdığı tefsirde (Ellezî ceale lekumul arda firâşen) Sure-i Bakara’ daki, bakın tefsire “küre-i arz küredir ve dönüyor’. Kopernik’ten çok evvel Galileo’ dan çok evvel söylemişler.

6-7 tane tefsir bu mevzuda kemal-i ciddiyet ve hassasiyetle anlatıyorlar bu mevzuu. Döndüğünü ve hareket ettiğini. 9 asır evvel yazılmış tefsir.

Küre-i arz küredir. Küre-i arzın küreviyetine göre satıh değil yani. İhtilaf-ı metaliî öyle anlıyalım. Küreviyetine göre şayet Kahire ile İzmir aynı dilimde bulunuyorsa, aynı anda hem Kahire’de hem de İzmir’de hilal görülür. Bu mesele başka türlü anlaşılmaz. Erzurum ile Suriye aynı yer diliminde bulunuyorsa aynı an da görülür.

Ama bakın bizim ihtilaf-ı metali’ anlayışımız çok komiktir. Komiktir diyorum şer’i meseleyi anlatırken. -Niye komiktir? -Şöyle komiktir.

Mardin’in bir köyünün yarısı Irak’ta kalmış, yarısı bizde kalmış. Suriye’nin bir köyünün yarısı Suriye’de kalmış, yarısı bizde kalmış. İhtilaf-ı metali’ diye köyün yarısı iki gün evvel tutuyor, yarısı da iki gün sonra tutuyor.

Güler misiniz ağlar mısınız bu ihtilaf-ı metali’ anlayışına? İhtilaf-ı metali’ bahis mevzuu ise, Türkiye’nin hepsinde aynı gün oruç tutulması hatalıdır. Niçin? Kars’la Edirne arasında yer dilimleri var. Esas burada bölmek lazım. Sen radyodan ilan edip oruç tutun diyemezsin. Eğer ihtilaf-ı metaliye göre ise o dilimde tutan ayrı gün, o dilimde tutan da ayrı gün tutması lâzım. Anladınız mı meseleyi. Çok basit bir şey. Bu da işin bir şıkkıdır.

Bir yerde ilan edildi mi tutulur, itibar edelim ihtilaf-i metalii. Fakat coğrafi durumuna göre yerini itibar edelim. Mutike olmayalım, güldürücü olmayalım.

Rabian; Astronomik hesaplar yanlış. Yanlış. İngiltere’de yapsa yanlış, Türkiye’de yapsa yanlış. Neye göre yanlış? Yani ben burada dururken rasathanenin başında değilim, önümde büyük bir teleskop yok. Gözetmiyorum çok rahat yanlış diyorum. Neden? Ezbere konuşmaz ki insan. Şundan dolayı yanlış;

Bize göre kameri günün tesbiti ile astronomi adamlarına göre kameri günün tesbiti arasında fark vardır. -Bak şimdi-Bağışlayın-Hilâl arz ettim. Kamer, menazili kameriyede hareket ederken, bittiği noktada çok ince bir ip olarak teşekkül etmeğe başlar. İnce bir ip olarak.

Düşünelim ki, meselâ. Saat sabah 7.00, Kars’ta hilâl teşekkül etmeğe başladı. Kars’tan Edirne ufkuna gelinceye kadar 4 saat geçti. Bu 24 saatte 4 saat bir gelişme kaydetmiş olacaktır. Yani biz bu hilâle ne diyoruz? 0,1 veya 0,2 bir hilâl diyoruz değil mi? Fakat yine hilâl. Bir insan keskin gözüyle bu 0,1 yani 24 saat üzerinden geçmemiş hilâli görse, buna yine hilâl diyecektir. Ama 0,1; 0,2; 0,3; 0,4… ;10 tam hilâl. Yani 24 saatlik ömrü olan bir hilal tam günlük bir hilâldir.

Astronomide -isterseniz sorun- hilal üzerinden 24 saat geçmeden hilâl saymazlar. Fark oradan çıkıyor. Meselâ; Bugün saat 12 de teşekkül etmeğe başladı öğlende hilâl. Akşam biz, 6 saatlik bir hilâli görürüz. Hilâli gördük diye oruç tutarız.

Astronomi adamları bakarlar, derler ki; bunun üzerinden 24 saat geçmediği için buna hilal denmez. Ne denir buna? hilalin parçası… 24 saat geçmesini beklerler, hâlbuki 24 saat değil, 6 saatlik hilâl vardı. Ertesi gün saat 24:00’de hilâle bir diyecekler onlar. 30 saatlik hilâle 24 saatlik hilâl diyorlar onlar. Anladınız mı farkı?

Türkiye’de sittin sene oruç tutulsa hep bu hilâlin 0,1; 0,2 ; 0,3 olduğundan ötürü, bizde hep bir gün yenecek, onlarda ise tam tutulacaktır. İşin sırrı burada.

Şeriat bize hilâli görmenize göre oruç tutun derken, demiyor ki siz hilalin 0,1; 0,2; 0,3; 0,4 ünü demiyor. İstersen birini görürsün, istersen ikisini, istersen yarısını, istersen bütününü görürsün, neresini görürsen gör oruç tutacaksın. Çünkü rü’yete bağlamıştır.

İşte böyle astronomik bir yanlışlıktan ötürü Alem-i İslam’da fahiş bir hata oluyor. Takvimle hareket eden maarif memleket ve birde Türkiye bu hatayı irtikab ediyor, maalesef.

Birde, hem nasıl bir.

Hamisen: Türkiye’de iddia ediyorlar. Diyorlar ki; Türkiye’nin hesapları doğrudur. “Sonra hacca gidiyorlar. Bu senede gitmişlerdi. Bir sürü hocalarımızla beraber, muhterem zevatla beraber, iki gün evvel Arafat’a çıkıldı. Efendimiz buyuruyor ki;

“Hac Arafat demektir.” Yani Arefe günü Arafat’ta bulunmazsa bir insan haccı bedava. Ertesi sene bir daha gidecek.

Şayet, Türkiye’de hilâlin takvime göre oluşu-doğuşu doğru ise, oradaki yanlıştır. Niçin burada ısrar edipte orada Arafat’a beraber çıkıyorlar?  Anlayalım bunu. Oradaki doğru ise buradaki inhiraflarının manası nedir? Niçin (dual) görünüyorlar? Niçin riyakârlık. Neden iki milleti idare etmek birden? İşin doğrusu bir olur.

Bir şey, bir doğru şey bir tane olur. İki tane olmaz. İki yönü olmaz onun. Bu sene ise Arefeden iki gün evvel Arafat’a çıkıldı. Ve burada “ille de bizimki doğrudur “diyenlerde çıktılar, beklemediler. Yani “iki gün sonra çıkarız, bizimki doğrudur.” diye çıktılar.

Bundan anlaşılıyor ki; Türkiye’ de bu mesele bir inadın kurbanıdır.

Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi’nin eski yıllardaki soru-cevap bant deşifresidir.

Bu şiirin zevkine varmak için onu okumak veya dinlemek yeter. Ancak şiirin rûh ve mâna âlemine girmek, onu meydana getiren tefekkür heyecânına varabilmek için duyulması, düşünülmesi, bilinmesi gereken noktalar vardır. Bunların başında Yahya Kemal’in, Türk Tarihi’ne özel bakışı gelir. Yahya Kemal, Türk tarihini başlıca iki bölüm dahilinde düşünür. Bunlardan biri, başlangıçtan Malazgird’e kadar Türk tarihi, İkincisi de Malazgird’den bu yana Türkiye Târihidir. Büyük şaire göre bizim en mühim târihimiz bu İkincisidir. Çünkü bu tarih, eski Orta Asya topraklarından ayrı ve tamâmiyle yeni bir vatanda, yeni bir târih ve coğrafya kaderi içinde meydana gelmiştir. Yeni târih, başta Türklük, İslam îmânı ve vatan coğrafyası olmak üzere, Türkiye Türklüğünü meydana getiren daha nice unsur ve faktörlerin aziz bir sentezidir.

Bir konuşmasında: “Daha derine gitmek ve demek lâzımdır ki vatandaşları zâten o vatan meydana getirmiştir. Havasiyle, suyuyle, kırları ve dağlarıyle, sabahları ve geceleriyle, bilhassa vatandaşlara kendini müdafaa ettirmesiyle hal-hamur olmuştur”.

“Meselâ Yozgad, bir hudut için kaç şehid vermiştir? Vatan dâhilinde yetişenleri şarkıları, birbirine benzemiyen kaç yerde okunmuştur? Birbirine uzak olan yerlerde kaç âile evlenmiş, kaç kan karışmıştır? Türk vatanı yalnız kaderin, yalnız onu kuran müzminlerin, onun uğrunda ölenlerin ve ıstırap çekenlerin, onun havasında yaşayan, onun toprağında çift sürenlerin; onun sinesinde nişanlanan; evlenen ve nesiller yetiştirenlerin; yalnız ve yalnız onun havasını, iklimini, hâtıralarını  edinmiş olanların, üzerinde yaşadıkları topraktır ” diyen şair, işte bu sentezi ifâde etmiştir.

Yahya Kemal’i böyle bir vatan ve böyle bîr târih anlayışına götüren düşünce, coğrafyanın bir milletin kaderi üzerindeki büyük tesiridir. Bir milletin târihini, yaşadığı coğrafyadaki kaderi içinde incelemek de geçen asırdaki Fransız târihçiliğinin vardığı merhaledir. Fransa’da Michelet, Füstel de Coulanges ve Camille Jullian gibi tarihçilerin birbirlerini bütünlüyerek vardıkları bu anlayış, bilhassa Fransız milliyetinin aranışında müsbet netice vermiştir.

Bunlardan Camille Jullian’ın bir tarif cümlesi de bu görüşü şöyle ifade eder: Le sol de la France, en mille ans, a créé le peuple Français:. Fransız milletini bin yılda Fransa’nın toprağı yarattı .

Çünkü Fransa’nın toprağı, başta Cermenlerin Teutoiıs koluna mensup Franklar olmak üzere, burada yerleşen kavimlerin, Lâtin kültürünün ağır basmasiyle lâtinleşerek yepyeni bir milliyet meydana getirmesinde bir pota vazifesi görmüştür. Yeni milliyetin dili, kültürü hattâ mizacı ve herşeyi bu toprak üzerinde meydana gelmiştir.

Malazgird’den sonraki Türkiye Tarihi, şüphesiz, Fransız topraklarında doğan yeni milliyete aynen benzemez. Fakat coğrafyanın bir milletin tarihî kaderi üzerinde oynadığı büyük role dikkati çeker. Çünkü Türk milleti Türkiye topraklarında Türklükten uzaklaşmamış, aksine, yeni vatan toprakları, Türklüğün üstün vasıflarını büyük ölçüde geliştirme yolunda aziz vazife görmüştür. Türkiye topraklarının milletimizin eliyle işlenmiş bütün yeni manzarası, şehir ve köy dekorları, minareler, kubbeler, sivri kemerler, çadır sayvanı saçaklar ve bu vatan üzerinde dünya ölçüsünde büyük işler görmeğe muvaffak olmuş ecdad ve evlâdlariyle bütün Türkler bu hakikatin aziz hatıraları ve canlı örnekleridir. Türklük yeni vatanda Türkçeyi dünyanın en güzel sesli dillerinden biri hâline koymuş, bu vatanda sayısız benzerlerinin en güzel örneği olan Süleymâniye Camii gibi âbideler yüceltmiş, velhasıl tarihte ve coğrafyada ilk defa Türkiye topraklarında, tam mânasiyle yerleşerek, ebedî vatan kurmuştur.

Yahya Kemal’in bu cümlelerle hulâsaya çalışılan böyle bir kanaate varması bir tesadüf neticesi değildir. Şâirimizin büyük bir şiiri besliyecek bir kültür ve tefekkür seviyesine varmak için, daha Fransa’daki tahsil yıllarında bilgiyle ve metodla çalıştığı; bunun için ciddî şekilde zihin yorduğu bizzat kendisi tarafından şöyle belirtilmiştir:

“Bir gün, bir mecmuada, Fustel de Coulanges’ın esaslı tilmizi olan profesör ve müverrih Camille Jullian’ın bir cümlesini okudum. Bu cümle benim, milliyetimizin ve vatanımızın teşekkülüne dair dağınık düşüncelerimi birdenbire yeni bir istikamete şevketti. Camile Julian’ın cümlesi şuydu: “Fransız milletini, bin yılda, Fransa’nın toprağı yarattı”.

“Düşünmeğe başladım: Acaba bizi de Malazgird’den, 1071 den sonraki sekiz yüz senede Türkiye’nin toprağı yaratmamış mıydı? Bu cümleyi, Saint Paul’ün Şam yolunda Hz. İsa’yı görerek: “Quo Vadis, domüne?”(hazret nereye gidiyorsun?) sesini duymasına benzettim, ”.

“Çünkü bu cümle, kafama birdenbire yepyeni bir ufuk açmıştı. Artık miliyetimize dâir fikirlerim bu cümlenin ilham ettiği noktada birleşiyordu”.

“Bu noktadan hareket ettim”.

“Artık benim için 1071 den evvelki devirlerimiz kablettârih, fakat’ 1071 den sonraki devirlerimiz târihtiler: Selçuk ve Osmanlı asırlarında’ Anadolu, Rumeli ve İstanbul’a, manzara ve mimârî itibariyle verdiğimiz şekli; lisânın yeni tecellisini; devlet ve medeniyetimizin yeniden yaratılış ve yürüyüşünü, sanâyiîmizin, hâriçten bir çiviye bile muhtaç olmaksızın, vatanın toprağından ve milletin eliyle yapılışını; ordumuzun bütün silâhlarını, donanmamızın beşyüz sene, bütün tahta, demir ve yelkenleriyle kendi elimizden çıkışını; hâsılı bütün bu terkibi, şedid bir hayranlıkla idrâke başlamıştım”.

“Ancak bunu duymak ve hayâl meyâl görmek kâfi değildi. Yakından bilmek lâzımdı. Bilmek için de en sağlâm vesikaları birer birer okumağa ihtiyaç vardı”.

“Fustel de Coulanges, Fransa’nın yaratılışını tedkike girişmişti. Bu usulde bir tedkikin Türk vatanına tatbikini özlüyordum. İstiyordum ki milliyetimizin tedkiki hiçbir zaman inkâr edilemiyecek böyle sağlam vesikalarla tahlil ve terkip edilsin. O kadar ki asırlarca, Türk nesilleri, bir ,vesikadan bir sâniye bile şüphe etmesinler

Böyle bir bilgi, metod ve düşünceyle araştırarak, Yahya Kemal, o neticeye varmıştı ki: “Türkiyemizin, mimarîmizin, mûsikimizin, güzel yazı sanatımızın, şehir dekorlarımızın ve diğer büyük küçük, bütün sanatlarımızın vâsıl oldukları terakki, en çok, Rum Selçukîleri Anadolu’ya yerleştikten sonra ve Osmanlı asırlarında olmuştur. Bu muazzam terkip, Rumeli ve İstanbul, anavatanla yekpâre bir kütle olduktan sonra, hâsılı, Yeni Türk vatanı, yeni şartlar içinde, milliyetimize yeni bir şekil verdikten sonra meydana gelmiştir”.

“Süleymâniye’de Bayram Sabahı” şiirindeki:

Tâ Malazgird ovasından yürüyen Türk oğlu

Bu nefer miydi? Derin gözleri yaşlarla dolu.

Mısrâlarının sırrı işte bu satırlardadır. Ancak bu satırları okuyarak, şairin Anadolu’dan ve İslâmiyetten önceki Türk tarihiyle bir ilgi azlığı içinde bulunduğu neticesini çıkarmak yanlış olur. Şu satırlarda bu gerçeği aydınlatacak çizgiler vardır: “Kendi Gök Kubbemiz, aziz şair Yahya Kemal’in, asrımızın Türkçesiyle söylediği şiirlerini bir araya toplayacak kitabın adıdır. Üstad, Süleymâniye’de Bayram Sabahının bir mısraında geçen bu adı çok severdi. Yahya Kemal’e göre Kendi Gök Kubbemiz, onun bütün şiirini ve bizim şiirdeki milli semâmızı ifâde eden isimdi. Bu ismi âdeta kıskanırdı. Bir gün: “Sizin şiir kitabınızın adı, Oğuz Han’ın Türk halkına hitâbesindeki ruhla birleşiyor” demiştim. Oğuz Destanı’ndaki o manzûm söyleyişi bugünkü Türkçeye çevirmemi istedi. Açıklıyarak çevirdim: “Yurdumuzu öylesine genişletelim ki onun üzerinde kurulacak çadır, ancak gök kubbesi olsun”.

En tatlı gülüşüyle: “Ah canım.. diye güldü. Demek ben şiirde Oğuz Han’ın devlet kuruşundaki millî üslûba varmışım”.

Hakikat buydu. Yahya Kemal, şiiri, Oğuz Han’ın ve Osmanlı fâtihlerinin devlet kuruşlarındaki üslûpla söylemiş, ancak kendi gök kubbemiz’le örtülecek genişlikte bir millî şiir yaratmıştı . Fakat büyük fikir adamı, eski Türk târihini, tüller arkasında görülen güzellikler gibi, yarı müphem bir manzara hâlinde görüyordu. Fransa’daki târih tahsil ve araştırmaları ve ilim anlayışı, ona, herhangi bir tarihî gerçeği en doğru vesikalarıyla bilmedikçe onun üzerinde söz söylememek ihtiyatını vermişti: “Bana bütün Asya’daki Türklüğü aramak ve bulmak hayli müphem bir çalışma gibi görünüyordu. Lâkin Türkiye’deki Türklüğün yeni vatana ne zaman, nerelerden geldiğini; Anadolu’ya geldikten sonra da nasıl tekevvün ettiğini şedid bir arzû ile öğrenmek ve bilmek istiyordum. Elimdeki firenk kitapları bu hususları ya müphem bırakıyor yahut bizi acemlerle karıştırarak hattâ Acem zannederek işi büsbütün karıştırıyordu. Bizim yeni vatandaki tekevvünümüzü bize yine Türkçe eserler sezdirecekti”,     ‘

Süleymaniye’de Bayram Sabahı, bir Ramazan Bayramı sabahında İstanbul’un Süleymâniye ufkunda, bütün manzaranın İstanbul mavisi bir renk almasiyle başlar. Sabahın oluşu, bir taraftan şehri, bir taraftanda şairin gönlünü her an biraz daha aydınlatır.

Bu aydınlıkta, Türkiye topraklarında dokuz asırdan beri yaşamış, sonra ruh olmuş atalarla, bugün hayatta olup onların bıraktığı vatanda bayram yapanların hepsi birden görünür.

Şâir, kendi gök kubbemiz altında dinî bir bayramın bütün târihini ve bütün mâneviyâtını yaşamaktadır. Karşısında bizim en büyük sanatımız bilinen mimârîmizin şaheseri, Süleymâniye Câmii vardır. Süleymâniye Camii bir timsâldir. Bu timsâl, bizim Anadolu ve Balkanlar Türkiyesi’ndeki millî üslûbumuzun mimârî sanatındaki şahlanışıdır. Bu eserin, bütün Türk-Osmanlı mimârîsinde görülen en dikkate değer zaferi, ufukları kapatmadan yükselişidir. Nice mimârî âbidelerin kurtulamadıkları duvar bina olmak heyûlâlığı, Süleymâniye’de görülmez. Kubbe yuvarlaklığı; Anadolu’nun dumanlı dağlarını andıran, birbiri üzerine yaslanmış yarım kubbelerle minâreler arasında aydınlanan boşluklar, bu âbideye hem büyüklük, hem azamet, hem de şeffaf bir cisim gibi, arka ufuklarını görmemize’ mâni olmayan bir manzara yumuşaklığı vermiştir. Bir ufuk şâiri olan Yahya Kemal’in ve durmaksızın ufuklar ötesini görmeğe koşmuş, akıncı Türk ruhunun özlediği mimârî budur. Yahya Kemal, Süleymâniye Camii için böyle bir yer seçen mimarın zevkine ve san’atına bu bakımdan da hayrandır:

Görebilsin diye sonsuzluğu her yerden iyi,

Seçmiş İstanbul’un ufkunda bu kudsî tepeyi.

derken, onun bu anlayışını düşünür. Yere göre eser yapmak ve esere göre yer seçmek de yine bu mimarînin bir özelliğidir. Yukarıki mısraların bu şekli almadan önceki:

Bakabilsin diye sonsuzluğa her yerden iyi

mısraında da her iki mânada bir sonsuzluk düşünülür: İlâhî sonsuzluk ve o çağlar Türklüğünün aşmadan duramadığı ufuklardaki sonsuzluğun tadı.

Yahya Kemal, dinî Türk Mimarîsine Süleymâniye Câmiini kazandıran mukadderâtın da farkındadır. Çünkü bu dikkate değer sebep olmasaydı, belki Süleymâniye Câmii de olmayacak ve Türklük, kendi millî kudretini tarihte ve coğrafyada en iyi tecellî ettiren bu muhteşem âbideden mahrum kalabilecekti. Bu noktayı bizzat şöyle anlatır: “Türk mimarîsinin, İstanbul’da Süleymâniye Câmii gibi bir eser kazanmasında kaderin te’siri olmuştur: Kanûnî Sultan Süleyman, kendisi için önce Şehzade Camiini yaptırıyordu. Eğer bir hâdise zuhur etmeseydi, muhtemelen, bugünkü Şehzâde Camiinin adı Süleymâniye olacak ve Süleymaniye Câmii de yapılmıyacaktı. Kanûnî’nin büyük Şehzâdesi Mehmed bu sırada öldü. Kanûnî, bu şehzadesini, bir de Şehzâde Cihangiri çok severdi. Şehzâde Mehmed ölünce yapılmakta olan câmiin Şehzâde Mehmed adına bitirilmesini emretti. Kendisi de bu evlâdı için:

Şehzâdeler güzidesi Sultan Mehemmedim

mısraını târih düşürdü. Bu târihin söylenişinden de anlaşılacağı gibi Mehmed’in ölümü, Kanûnî için derin sızı olmuştur. Fakat aynı ölüm, Türk mimarîsine de Süleymâniye Câmii gibi, gerek yeri gerek kuruluşu itibariyle bir şaheser kazandırmıştır”.

Süleymaniye çevresinde, Yahya Kemal bakmadan önce hiç kimse tarafından görülmemiş, mahşerî bir topluluk birikiyordu. Bu gelenlerin daha azı canlı, yaşıyan, hayatta olan Türklerdi. Fakat daha çoğu, sayılamayacak kadar çoğu, geçmiş asırlar içinde ölmüş, rûh olmuş ve şimdi birer şeffaf beden, birer kanadlı görünüş halinde bayram namazı kılmaya, Tekbir sesi duymaya gelmiş, eski rûh orduları’ydı: Ecdad ruhları, ışıktan vücutlarıyle göklerden iniyor ve muhteşem mâbedin kubbesine birikiyordu. Hani bir inanış vardı: Temiz ve ihlâslı ruhlara Kadir Gecesi’nde göklerin kapıları açılırdı. Böyle bakışlar, gök kubbesinde herkesin göremiyeceği ilâhı aydınlıklar, renk renk ve kandil kandil ışıklar görürlerdi.

Bu bayram sabahı, sanki ecdad ruhlarının yaşadığı, uhrevî âlemin kapısı açılmıştı. Büyük zaferlerle neticelenmiş, eski seferlerde şehid olanların ruhları, hem de nerede şehid olmuşlarsa oradan, o zamanki hallerinin hayalleri hâlinde o en uzak veya en yakın hudutlardan uçuşarak, bu ilâhı yapıya doluyorlardı.

Şâirin gözlerinin önünde Malazgird savaşından Sırp Sındığına, Kosova’ya, Varna’ya, İstanbul Fethi’ne, Çaldıran, Ridâniye savaşlarına; Mohaç Meydan Muharebesi’ne, Kıbrıs, Girid fetihlerine, Çanakkale muzafferiyetine ve bütün benzerlerine katılmış, orada şehid olmuş veya aynı zaferlerde gazâ hazzını tatmış sayısız atalar uçuşuyordu.

Türkiye’nin nüfusu henüz 18 milyon olduğu bir devrede, yine Süleymaniye’de Bayram Sabahı dolayısiyle bir konuşmasında şâir, aynen şunları söylemişti:

“Ben Malazgird’den beri bütün ölenlerle beraber yaşıyorum. Bence biz on sekiz milyonluk bir millet değiliz. Malazgird’den beri bu vatan için ve bu vatanda ölenler, (hakikatte) biz yaşayanlarla birlikte yaşamaktadır. Bizi, bizim milliyetimizi, bizim yalnız kendimize benzeyen varlığımızı velhâsıl, dünkü, bugünkü Türkiye Türklüğünü vücûda getirenler onlardır. Demek ki biz onsekiz milyon değil, bir kaç yüz milyonluk bir milletiz ve işte milliyetçilik bu demektir”.

“Bir Türkçü, nazarî Türkçülükten hakikî Türkçülüğe yani Türklüğe gelmelidir. Nazarî Türkçülük uydurulmuş bir Türkçülüktür. Hattâ bu nazariye bâzan günün politikasına göre uydurulmuş olabilir ve her nazariyeci yani politikacı başka türlü uydurabilir”.

“Bunun içindir ki bizimle hiç alâkası olmayan ırkları hattâ bizi katletmiş olan Moğolları, öyle Tatarları, nazariyeciler bizden addederler.

Halbuki bizim Türklüğümüz bir mukadderat selinden doğmuştur. Biz Malazgirden sonra yeni bir terkibiz. Yeni bir devlet, bir vatan ve bir Türkçe içinde haşır neşir olmuşuz. Nitekim Tatarlar da başka bir terkiptir, Moğollar da öyle ”…

Taşı Mağlûb Edenler: Sülevmaniye’de Bayram Sabahı nın ilk şekillerinden birinde, henüz tamamlanmamış olarak, şu,kendi el yazısiyle karalanmış tasarıda görüldüğü gibi:

Bin ganimet sunarak askeri, serdâriyle

Taşı yontmuş… işçisi, mimâriyle

yollu çizgiler vardır. Uzun zaman içinde işlenişi, şiirin bu mısralarını bir gün şu şekle koymuştur:

Taşımış harcını gaazîleri, serdâriyle,

Taşı yenmiş nice bin işçisi, mimariyle.

Halbuki Türklük, Türkiye topraklarında taşı yontmakla kalmamış, fâtihlik kudretini taşlar topraklar üzerine de işleyerek vatanın taşını toprağını Türk yapmıştır. Bizden evvel eski Yunan putperestliğine ve Bizans hristiyanlığına sanat eserleri kazandıran taş, bizim bu yurda gelmemizle Türklüğün ve müslümanlığın hizmetine girmiştir.

Türklük, târihin eski asırlarında, yaşadığı toprakların büyük mâmûreler yapacak ölçüde bol taşı olmayışından ve devleti, Asya’nın her yerinde itâat altında tutabilmek için, durmaksızın yer değiştiren bir târih kaderi içinde yaşadığından, eski vatanını taştan yapılmış âbidelerle, mimâri mâmûrelerle süslemeğe imkân bulamamıştı. Halbuki Türkiye topraklarında (kendinden evvel taşı hamur gibi yuğurmuş, yontmuş, işlemiş onlanların bıraktığı toprakta) şimdi aynı malzemeye Türk üslûbunu işlemek ve tam Türk eseri çehre ve heybeti vermek vazifesindeydi. Taştan âbideler yapmağa alışmamış bir millet olarak burada bu zor işi başarmak ve bizden evvel yapılanlardan daha üstününü yapmak şeklinde bir yukarılık duygusuyle Türk Selçuk ve Osmanlı fâtihleri taşla savaşa girdiler. Süleymâniye Câmii ve küçük, büyük, binlerce benzeri, bu savaşta taşın Türk’e mağlûb oluşuyla zamana gâlip gelişinin eserleri halinde yükseldi.

Önce Herkes Gibi Bir Abide Zannnetimdi: Milli romantizmini idrâk etmemiş milletlerin, kendi büyüklük devirlerine ve büyük eserlerine karşı bir farkında olmayış halleri vardır. Böyle devirlerde milletler ecdad şaheserleri yanından âdeta onları görmeksizin geçerler. Onları görebilmeleri için, destan rûhu taşıyan bir büyük şâirin oradan geçip bakması lâzımdır. Bu, birçok zamanlar böyledir: Başta Süleymâniye Câmii olmak üzere Anadolu ve Balkanlar Türkiyesi’ni süsleyen nice sanat, îman ve milliyet şâheserlerinin yanından da her gün onbinlerce, yüzbinlerce insan şöyle bir gelip geçer. Kimisi bunların birer cami olduğunu ancak farkeder. Pek çoğu, taşa ve mimârîye bizim millî şahlanışımızın işlendiği, bu mânada şahlanmış bir şaheser yanından geçtiğini farketmez veya düşünmez bile. O eserlerdeki rûha ve büyük mânaya varmak ise çok az kimseye nasîb olur.

Vaktiyle Almanlar, eski Yunan mimârîsine hayrandılar. Öyle zannederlerdi ki mimarî denilince yalnız Yunan mimarîsi söz konusudur. Nitekim yalnız Fidyas’ın heykelciliği, yalnız Homeros’un destanı vardır. Sonra bir gün, kendi Niebelungen destanlarının, kendi halk masallarının, kendi Almancalarının ve kendi Gotik mîmârîlerinin farkına vardılar. Gotik sanatiyle işlenmiş katedraller onlara o zamana kadar göremedikleri bir başka çehreyle göründü. Kendi saf Cermenlik devirlerindeki millî varlıklarının ve milli sanatlarının hayrânı olmağa başladılar. Diğer faktörlerle birlikte, Alman mucizesi denilen hâdisenin temelinde işte bu farkında oluşun kalkındırıcı kudreti vardır.

Süleymâniye’de Bayram Sabahının 3. bölümünde:

Ulu mabed! Seni ancak bu sabâh anlıyorum;

Ben de bir vârisin olmakla bugün mağrurum;

Bir zaman hendese’den âbide zannettimdi;

Kubben altında bu cumhûra bakarken, şimdi.

Senelerden beri rü’yâda görüp özlediğim,

Cedlerin mağfiret iklimine girmiş, gibiyim.

mısralarıyle, bu hakikat, Süleymaniye Câmii için söylenir. Şiirin, Bir zaman hendeseden âbide zannettimdi mısraının ilk şekli:

örneğinin 3. mısraında görüldüğü gibi: “Önce herkes gibi bir âbide zannettimdi” tertîbindedir. Şâir, bu tertibin, “önce herkes gibi, bir âbide zannetmek” şeklini “hendeseden âbide” nüansiyle değiştirmiş ve şüphesiz söylemek istediği, “sade şekilden ve cisimden ibaret” görmenin muazzam yetersizliğini bu ikinci söyleyişte çok daha kuvvetle belirtmiştir. İşte Yahya Kemal’i Yahya Kemal yapan, bizim Türkiye topraklarındaki her türlü zafer ve eserlerimizi “herkes gibi bir âbide” veya “hendeseden âbide” sanıp geçmekten yükselerek, onlarda Türklüğün bütün sanatını, bütün îmânını, bütün felsefesini, bir kelime ile Türklüğün dehâsını görmeğe hem de böyle görmeğe muvaffak oluşudur. XX- asırda, bizim millî romantizmimizi idrâk eden ve her idrâkini bize bir şâheser hâlinde yazıp sunan şuurlu, şâir, bunun için, Yahya Kemal’dir.

Tâ Malazgird Ovasından Yürüyen Türkoğlu: Süleymâniye’de Bayram Sabahı’nın ilk şekillerinden birinde:

Ne Süleyman’dı o asker ne de mimârı Sinan,

Ta Malazgird’in önünden yürüyen sarp insan,

Bu hayâletti, evet O’ydu yüzünden belli.

mısrâları vardır. Bu mısrâlar, dokuz asırdan beri yurdu almak için büyültmek veya korumak için, yüzlerce muhârebede döğüşmüş sarp insan “Mehmedcik” de bütün Türklüğün toplandığını gösterir. Aynı, mısralar, şiirin son şeklinde:            .

Tâ Malazğird ovasından yürüyen Türk oğlu,       .

Bu nefer miydi? Derin gözleri yaşlarla dolu;

Yüzü dünyâda yiğit yüzlerinin en güzeli,

Çok büyük bir işi görmekle yorulmuş, belli..

tertibiyle söylenir.

Bu söyleyişte, Türkiye Türklüğünün kuruluşu târihinde Malazgird’in kesin başlangıç olduğu kanâati hâkimdir. Bu Malazğird başlangıcı, şâirin, şiir, nesir, daha bir kısım eserlerinde ısrarla belirtilmiştir. Bunların çok dikkate değer bir örneği, şâirin henüz neşrolunmamış, çünkü .bitirilmemiş bir şiirinde söylediği şu mısralardır:

Tâ Malazgird’e, çıkar vâr oluşun              ‘

O (mübârek) ovada

Romanus Kayser’i görmüştün esir olduğu gün

O zamandan beri her çengine girdin vatanın

Ne kadar defa şehid oldun da

Bilmedin kanlı savaşlarda şehîd olduğunu.        .

Bu çok mühim şiirin diğer müsveddeleri arasında “Sen Malazğird oluyorken vardın “ gibi; “Bu denizlerde bu dağlarda, dokuzyüz senedir”; “Seyre daldın güneşin doğduğunu” gibi söyleyişler görülür. Bütün bunlar, Yahya Kemal’in, evvelce belirttiğimiz destan ruhundan yükselen özleyişlerdir .

Bu rûh, hem zamanımızda yaşamak, hem de Türkiye târihinin bütün zafer ve şeref sahifelerinde, o sahifeleri yazan ve yaratan atalarla bir arada bulunmak gibi iki ayrı hayâta sahiptir. Dokuzyüz yıl, her savaşta, her zaferde, her âbidenin, her mâmûrenin yapıldığı yerde onları yapanlarla birlikte yaşamış olmak, Yahya Kemal’in büyük hayâtının, özelliğidir. Aynı şâir bu ruhu, bir rübâîsinde daha bariz bir lisanla anlatır. Bu rubainin:

Çık tayy-ı zamân et açılır her perde

Bir devr geçir istediğin her yerde.

mısrâiarı arkasından söylenen:

Ben hicret edip zamânımızdan yaşadım,

İstanbul’u fethettiğimiz günlerde.

mısrâları, bunu, yâni şâirin, geçmiş asırlarda yaşayan rûhunu belirtir.. (Bk. Yahya Kemal, Rûbâîler, İstanbul, 1963, S. 10 Yahya Kemal Enstitüsü yayınlarından). Yahya Kemal’in, tarih hâdiselerini, içinde yaşamış gibi yakından bilmek isteyişindeki titizlik de bundandır.

Şimdi, Yahya Kemal’in Süleymâniye’de Bayram. Sabahı şiiri hakkındaki kendi görüş ve düşünüşünü, bir de kendi cümleleriyle öğreneceğiz. Bu mevzûdaki konuşmasında şâir, aynen şunları söylemiştir’:

“Süleymâniye’de Bayram Sabahı, dinî olmaktan ziyade millî bir manzumedir. Te’lif ederek söylemek lâzım gelirse, esasen müslümanlıktan beri Türk milliyeti İslâm akaidiyle, İslâm îmaniyle yuğurulmuş onunla hal-hamur olmuş, yeni ve ulvî bir terkiptir. Müslüman Türk halkının milliyetini, yâni bu vatana gazâ maksadiyle gelmiş, bu maksadla asırlarca şehid olmuş, vatanda minareler yükseltmiş, gök kubbeye ezan sesleri salmış bir milletin milliyetini İslamiyetten ayrı olarak düşünmeğe imkân yoktur”.

Süleymâniye’de Bayram Sabahı, Müslüman Türklerin, senede iki def a, kendi öz mîmârîleri içinde birleşmelerini terennüm eder.

Şiirde bahsedilen Türkler, ayakları toprağa basan, yaşayan adamlar mıdır?

Evet. Lâkin yalnız onlar değildir. Onlardan evvel yaşayıp şimdi ölmüş ve rûh orduları haline gelmişler de bu Türk camiasına dahildir.

Şu halde hem ölenler, hem yaşayanlar, senede iki defa bir mâbedde toplanıyorlar.

Süleymâniye’de Bayram Sabahı, işte Malazgird Meydan Muharebesinden bugüne kadar Türkiye toprağında yaşamış ve yaşayan bütün Türklerin bu toplanışı ve topluluğudur.

Ben Paris’ten avdet ettiğim 1912 senesinden beri, gerek şiirde gerek nesirde gerek derslerimde ve sohbetlerimde, 45 seneden beri, muttasıl bu müddeâyı, bu millî îtikaadı tekrâr ettim.

Malazgird’den sonra Türkiye toprağında yalnız kendine benzeyen bir Türklük vardır. Bu Türklük, kendi ırkından, bağlı olduğu din ’den, yaptığı tarihten, yarattığı güzel sanatlardan, şiirden, mûsikîden, mimariden, hâsılı yalnız bu yeni vatandaki yaşayışından, duyuşundan, kendi kader ve kazâsından terekküp etmiş bir kitledir.

Burada söylemeliyim ki bana dâir en yalnış görüşlerden biri, benim Osmanlı târihine hayran olduğumu ileri sürmek gibi hem yanlış hem noksan iddiadır. Benim îtikaadıma göre yeni vatanın fethi Malazgird’den başlar. Malazgird’den Osmanlı Devletinin zuhûruna kadar Rum Selçûkîleri ve bu devlete tâbi beğlikler. Türkiye’deki Türklüğün temelini kurmuş Türklerdir. Hattâ Süleymaniye’de Bayram Sabahı’nda bu görüş tamâmiyle meydandadır:

Tâ Malazgird ovasından yürüyen Türk oğlu

Bu nefer miydi?

derken, gözümün önünde canlanan târih, Horasan’dan Malazgird’e, oradan da İstanbul’a yürüdüğümüz asırlardaki Türk oğlunun büyük ve heybetli yürüyüşüdür. Nitekim Itrî şiirinde de Selçuk yürüyüşünden Itri’nin ölüm tarihi olan 1712 ye kadar geçen 700 sene kasdedilmiştir. Süleymâniye’de Bayram Sabahı’ndaki:

Kendi gök kubbemiz altında bu bayram saati,

Dokuz asrında bütün halkı, bütün memleketi,

Yer ver aksettiriyor mavileşen manzaradan.

Kalkıyor tozlu zaman perdesi her ân aradan.

mısraları da yine bu hakikatin ifadesidir.

Kendi şiiri hakkında Yahya Kemal’den dinlediğimiz bu cümleler içinde “Süleymâniye de Bayram Sabahı, dînî olmaktan ziyade millî bir manzumedir sözü üzerinde biraz durmak gerekir. Bu sözde, Yahya Kemal’in Türklükle müslümanlığı, biribirinden ayn düşüııemeyişi, büyük ve derin bir dikkatin neticesidir. Yahya Kemal’e göre, Türklük ve müslümanlık, tarih içinde birbirini arayıp bulan ve buluştukları anda canla ten gibi birleşen ve bu birleşmeden bilhassa Türkiye Türklüğü’nün yeni vatandaki tarihini, fetihlerini, sanatlarını, medeniyetini, büyüklüğünü meydana getiren iki unsurdur. Bu sebepledir ki Türkün millî oluşunda Türk kanı kadar kuvvetli bir unsur da İslâm îmânıdır. Onun, “Müslüman Türk halkının milliyetini İslamiyetten ayrı düşünmeğe imkân yoktur”. cümlesi işte bu gerçeği belirtir.

Şâirin vefatını takip eden aylarda onun dindar bir şâir olmadığını hattâ dinsiz bir şâir olduğunu ileri sürecek kadar onu anlatmaktan uzak veya maksatlı yazılar yazılmıştı.

Yahya Kemal’in, bunların aksine, İslâm îmânına köklü bir sevgi ve anlayışla bağlı olduğunu söylemeğe ve bunu isbâta ihtiyaç yoktur. Bu şâiri okuyanlar, onun, başta Süleymâniye de Bayram Sabahı olmak üzere Koca Mustâpaşa gibi, Itrî gibi, Yol Düşüncesi, Atik Valideden İnen Sokakta, gibi. Ezân-ı Muhammedi gibi nice şiirlerinde Türklükle Müslümanlığın bu asîl imtizacını bir lezzet gibi duyarlar. Bir bakıma bunlar, yeni Türk edebiyatının en üstün dinî-millî şiirleridir . Çünkü Yahya Kemal, büyük sanatını herhangi bir ideal uğruna vasıta yapan şâir değildir. O, sanatı, sanat için düşünür, sanat için söylerken, duyduğu heyecan vatan içinse onun; îman içinse onun şiirini söyler. Şiirinin, ikisinde de üstün oluşu, ikisinde de tâ içinden duyduğunu söylemesindendir. Bu sebepledir ki Yahya Kemal’in dînî-millî şiirlerinde herhangi öğretici bir vasıf, insanları dîne dâvet eden bir nasihat üslübu ve bir vâiz edâsı yoktur. Ancak “Mısrâ benim haysiyetimdir.” diyen büyük şâirin bu mısraları söylerken onları her bakımdan duyarak ve inanarak söylememesi imkânsızdır. Onun, Türk milletinin her yaptığına olduğu gibi, inandığı dîne de büyük îmanı vardır.

Aşağıda kendi el yazısıyle vereceğimiz bir vesika bu büyük şâirin, müslümanlığa nasıl ve hangi kapıdan girdiğini çok açık söyleyecektir. Esasen Yahya Kemal, evvelce neşrettiğimiz hâtıralarında; bizzat elya- zısiyle yazıp bıraktığı makale ve hatıra yazılarında, Ezân ve Kuran gibi, Ezansız Semtler gibi, Topkapı Sarayında gibi, Bir Ruyâda Gördüğüm Eyüp gibi türlü dînî-millî yazılarında hep aynı Türklükle Müslümanlığın birleşmesinden doğan büyük terkibi yazmış, bütün hayatında her şeyden çok bu terkibin büyüklüğüne ve ölmezliğine inanmıştır.

Ancak yine onun hâtıralarında şâirin dînî hattâ millî konularda bir takım buhranlar geçirdiği gizlenmemiştir . Fakat onu böyle buhranlardan sonra Türklüğe ve Türklüğün asırlarca uğrunda şehîd olduğu îmana bağlayan duygular daha büyük, daha bilgili olmuştur. Bir misâl olarak, şâir, Yol Düşüncesi şiirindeki:

İçimde dalgalı Tekbîri en güzel dînin

mısraını böyle bir buhran ânında duymuştur. Bizzat kendisi, bu buhrânı ve bu mısraın doğuşunu şöyle, anlatır:

“1939 da bir Akdeniz seyahati yaptım. Emelim, çocukluğumdan beri zihnimi işgal eden Akdeniz medeniyetinin eserlerini görmekti. Eski târihin en büyük medeniyetlerini yaratan Bahr-ı Sefîd iklimi, bende sihirli tesire sahipti. Bu iklim, onun sâhîllerinde yaşayan bütün eski kavimlere güzel ve lâyemût eserler yaratma ilhâmı ve kudreti vermişti. Fakat, Yol Düşüncesi manzûmesinde de söylediğim gibi, hayatımın ellişebinci yaşında yaptığım bu seyahat bende ümid ettiğim şevki uyandırmadı. Vatandan uzaklaştıkça, gördüğüm eserler, açılan mesafe nisbetinde bendeki eski tesirini kaybediyordu. Nihayet İskenderiye’den Beyrut’a gelirken, bu hususta kendisiyle görüştüğüm bir papaza intibalarımı söyledim. Medeniyetlerin eserleri bile, demek ki, genç yaşlarda seviliyormuş, dedim. Bu düşüncem, sonradan yazdığım şiirde:

Bu gözlerim medeniyyetlerin bıraktığını,

Beş on yıl önce görür müydü böyle taş yığını?

mısrâlariyle ifâde ettiğim düşüncedir. Fakat papaz, benim bu müddeâmı doğru bulmadı. Şiddetle itiraz etti:

“— Siz ihtiyar değilsiniz. Bu neş’esizliğiniz de ihtiyarlıktan değildir. Siz, muhtemelen bir rahatsızlık geçiriyorsunuz. Yine muhtemelen, inandığınız bazı şeylere karşı imânınızı kaybetmiş olabilirsiniz. Hâsılı ıztırâbınız îmân zâfından ileri geliyor. Yoksa îman denilen şey, insana çarmıhta bile haz verir, dedi.

Ben hâlâ inanmıyordum. Neş’esizliğimi yine yaşlılığıma hamlediyordum. Gözlerimin önünde Hazreti İsâ, fakat 33 yaşında olmanın hey’et ve cesâretiyle beliriyordu. Dudaklarımdan: “Hazreti Isâ da genç imiş o zaman” sözleri çıktı.

Fakat galiba bu papaz haklıydı. Dönüşte hep onun îman hakkındaki vazıh kanaatini düşündüm. Biraz ferahlar gibi oldum. Kendimi mes’ud hissettiğim anlar başladı. Bu, vatana dönmekten mütevellit bir saadet olduğu kadar, en güzel dini kabul etmiş, onun uğrunda asırlarca döğüşmüş, asırlarca şehid vermiş bir milletin kucağına avdet etmekten mütevellit bir haldi.

Mısra henüz söylenmemişti ama:

İçimde dalgalı Tekbîri en güzel dînin

mısrasındaki sesi ve huzûru duymağa başlamıştım.

” Henüz onbeş yaşındayken, Üsküp’te bir Rifâî Tekkesi’nde zikretmiş, Rifâi zikri gibi, insanı, Allah’ın adlarını anarak ve dînî heyecandan ölecek hâle koyarak kendinden geçiren bir âyîne katılmış; üstelik, inanmanın güzelliğini hayatta en sevdiği varlık olan annesinden öğrenmiş, müslüman bir Türk olarak Yahya Kemal’in, geçirdiği buhran ne olursa olsun, müslümanlıktan ayrılamıyacağını evvelce Yahya Kemal ve İman adlı yazımda belirtmiştim. (Bk. Yahya Kemal Enstitüsü Mecmuası, I, 1959, S. 13-14).

Onun, müslümanlığa o kadar kuvvetle bağlı oluşu ve bağlı kalışı üzerinde bugün daha başka vesikalara sahibiz. Büyük Şâirin, Türk kanıyla İslâm îmanından yuğrulmuş yeni bir terkîb diye sevdiği Türkiye Türklüğüne ve onun Müslümanlığına gönül verişindeki köklü ve ince sırlardan biri daha bu vesikada açıkça görülecektir. Aynı vesika, şâirin 50 yaşından sonra yazmağa başladığı, henüz neşredilmemiş, hayli dağınık fakat çok kıymetli hâtıralarından bir parçadır ve bu hâtıra parçasının adı Müslümanlık’tır:

MÜSLÜMANLIK

“Gerek baba, gerek de ana tarafından sofuluk göreneğine vâris olmadım. İki taraf da kavî müslümandı; lâkin müslümanlığın Ramazanından, bayramlarından, kandillerinden başka şartlariyle pek meşgul değildiler.

Babam, ve onun babasiyle anası, amcanı, halam namaz kılmazlardı. Annemin annesini namaz kılarken görmedim diyebilirim; onun kızları yâni teyzelerimi de sofuluğa mütemâyil görmedim, Hepsinin arasında annem müstesnâ idi. Beş vakitte muntazam değilse bile, zaman zaman namaz kılardı; akşam üstleri ölülere Yâsin okurdu; Peygamberden ve âhiretten bahsederdi.

Annemin, çocukluğundan beri yanından ayırmadığı, köhne cildli, küçük bir mushafı vardı. Bu mushafın son sahifesinin başında, babamın elyazısıyle benim ve kardeşlerimizin vilâdetlerimizin târihi yazılı dururdu. Garib bir tecellî ile bu mushaf ailemizin temel taşlarından biri telâkki edilirdi. Evin içindeki diğer mushaflarımız ona benzemezdi. İlk sofuluk zevkini annemden almıştım. Ramazan akşamları ölülerimizin ruhuna Yâsin okumayı ondan öğrenmiştim.

Evde bir Muhammediye’miz vardı. Cennetin, cehennemin ve Sırat Köprüsünün resimlerini onda görmüştüm.

Eğer Rûm’un revânındâ görürsem ben dilârâ’yı

diye hâlâ mânasını pek iyi kavrıyamadığım ve makamla okunduğunu o zaman öğrendiğim bir ilâhî’yi o “Muhammediye” de görmüştüm. Mahalle mektebinde diğer bir ilâhı öğrenmiştim. Bir ilmihal kitabının başında matbû idi:

Elhamdülillah biz müslümânız

Din-i mübîne serbestegânız.

mısraları ile başlardı. Bir üçüncü ilâhî:

Şol cennetin ırmakları, akar Allah deyu deyû.

İlâhîsini de “Muhammediye” den mi nereden, pek iyi bilmiyorum, bir yerden işitmiştim. Yedi sekiz yaşıma kadar müslümanlığa dâir edebî malûmatım bunlardan ibaretti.

Lâkin müslüman toprağının en hararetli bir çevresinde ikaamet ediyorduk. Evlerimiz îshakiyye Câmii’ne hemen bitişik gibiydi. Evlerimizin önünde geniş mezarlıklar vardı, Kapımızın önünde yüksek bir mezar taşı dikili dururdu; meçhûl bir evliyâya atfolunduğu için oradan kaldırılmazdı. Zâten hayli metindi de. Karşımızda Gavrî Baba ve Yeşil Baba yatarlardı, Gavrî Baba’nın taşı üzerinde: “Melikü’l Mısr Sultan Gavrî ruhuna el-fâtiha” yazılıydı; Yavuz Sultan Selim’in elinde ölmeyip firar eden Sultan Gavrî olduğu zannedilirdi. Yeşil Baba’nın türbesi, yanımızdaki Kara Orman’ın köşesindeydi. Mimarîsi muntazam bir türbeydi kitâbesinin ilk mısraını hatırlıyorum,       .

Eshâbdan Zeyd ibni Erkam olduğu mervî bu zât

Bu mısrâdan sonra, kitabe devam ederdi. Kandil geceleri bu velîlerin yerleri mumlarla donanırdı. Hâsılı çocukluğumun muhiti uhrevî bir alemdi. Alaca Camii denilen îshakiyye Câmiınin minâresinden Partal Hâfız’ın ezanlarını dinlerdim, Üsküp’de bir ölü olduğu zaman, minarelerden, halkın “su salâsı” daha okumuşların “temcid” dediği bir nevi salâtü selâm verilirdi. Korkunç ve çirkin bir şeydi. “Su salâsı” gündüz, vakitli vakitsiz verilirdi; üstümde o ân neş’e dururdu, sıkıntı başlardı,

Hâsılı muhit âhiret havasiyle doluydu. Mâmafih, babamla, gittiğim bayram namazlarından başka ibâdet bilmezdim.

İlk sofuluğum, onüç yaşımda annemin ölümüyle başladı. İsâ Bey Câmiinde annemin rûhuna her akşam Yâsin okumağa başladım. Müslümanlık âlemine o kapıdan girdim diyebilirim”.

Bu mevzuu bütünleyen diğer yeni bir vesika da şimdi Yahya Kemal Müzesinde asılı Mayısın Yirmidokuzuncu Günü sözleriyle başlayan bir elyazısıdır. Bu yazıda Yahya Kemal, bir 29 Mayıs gününü İstanbul surları dibinde geçirdiğini anlatır. 1458 senesinde bir 29 Mayıs sabahı fethedilen İstanbul’un alışını yine İslam îmâniyle Türk gücünün birleşmesinden doğan bir hâdise manzarasında görür.. Bu görüşünü bilhassa şu sözleriyle belirtir: “857 deyince İslâm’ın İstanbul’a girdiğini hissediyoruz, bu rakamda anlı şanlı bir tınnet var; 1453 deyince bil’âkis Bizans’ın Türklere mağlup oluşu idrâk olunuyor, bu rakamda bir can çekişme, bir ufûnet, bir gümrük kokusu var. Bu rakamların biri müslüman biri değil. İstanbul fethini tattığım bu son üç senede daha, az üzüldüm. Bu vak’a Türklüğün ve İslâmın hem en güzel hem de en büyük merhalesidir. Hâlâ bugün bu saat Marmara’dan Haliç e sûr hizasınca giden yolda canlı bir halde de bulunuyor; bahârın böyle bir gününde, biz müslümanlara çiniden yeşil bir kelime gibi görünen “feth” i hissede ede bu yoldan geçenler müslümanlığı n en derin zevkini duyarlar’.

Son Bölümler: Süleymaniye’de Bayram Sabahı, karsı dağlarda gül bahçeleri tutuşmuş gibi, gökle yerin koyu bir kırmızılıkla ayrılmağa başladığı anda, gökte top sesleri gürlemesiyle devam eder. Bu top sesleri yalnız İstanbul ufuklarından, hattâ yalnız bu gün sahip olduğumuz Türkiye topraklarından gelmez. Çoktan beri kaybettiğimiz eski vatanlardan da gelir. Şâir, tarihte yaşayan bir ruh hazzıyla, bütün imparatorluk Türkiyesinde yaşanan bir bayram sabahının kıt’alar dolduran sesini ve saadetini duyar, imparatorluğun heybetli devirlerinde yüzlerce şehrin birbirine en gür bir Türk-Osmanlı sesiyle, top sesleriyle haykırdığını, bu heybetli seslerle bayramlaştığını duyup bu hazzı yeniden yaşar. Top sesleri bir bayram müjdesi gibi ufuklardan ufuklara çarparak dalgalanır. Bu arada deniz ufkunda duyulan top seslerinin yankılarında en büyük denizcimiz Barbaros’un donanmasını gördüğünü hisseder. Bu hissini önce:

Çok uzaklarda bu top sesleri nerden geliyor?

Barbaros, belki, donanmayla seferden geliyor!.

Adalar’dan mı? Tunus’dan mı? Cezair’den mi?..

Hürr ufuklarda donanmış ikiyüz pâre gemi…    .

Yeni doğmuş ayı gördükleri yerden geliyor..

O mubârek gemiler hangi zaferden geliyor?

mısralarıyle söyler. Bu mısrâlar Beşiktaş’daki Barbaros Heykeli’ne de ilk iki kelimesi Deniz ufkunda sözleriyle değiştirilerek yazılır. Fakat o günlerde şâir Edip Ayel, bu şiiri tenkid eder. Dördüncü mısradaki yeni doğmuş ayı kelimelerini bir hayvan yavrusunun doğuşu gibi hisseder. Böyle anlaşılmak şâir için hayli kırıcı olur. Sözü, yazılışın yardımıyla

Yeni doğmuş ay’ı gördükleri yerden geliyor…

suretinde yazdırır. Fakat bununla da içi rahat etmez, bu mısraı değiştirmeyi düşünür.

Halbuki mısrâ, bu şekliyle güzeldir. Hilâli görmek için denize açılan donanma’nın yeni doğmuş ayı görünce bayram topları atarak ve bütün yelkenlerini açarak, son hızla limana gelişindeki güzelliği söyler. Çünkü Ramazan Bayramı’nın ilk iki gününde oruç tutmak haramdır. Bir büyük hatâ olmasın diye, o asırlarda bayram ayının görülmesi muhtemel akşamlarda yakın dağlara, uzak kırlara atlılar yollanır. Marmara’ya, Karadeniz’e donanma gönderilir, ilk ay’ı her kim görürse ya atları çatlarcasına koşturarak, ya yelkenleri denize yatacakmış gibi fora ederek, gelip haber verirler. Bilhassa hilâl’i, gemiler görecek olursa, bunlar harp gemileri olduğundan, limana, toplar atarak hem ayı gördüklerini hem de bayramı ilân ederek gelirler. Duyulan top sesleri, böylece, büyük bayram sesleridir.

Yahya Kemal, şiirinde bu güzel vazifenin Barbaros tarafından yapıldığı asrı düşünür. Onun zevkini tadar. Hattâ top seslerinde iki ayrı bayramın müjdelerini duyar: Barbaros, hem kazanılmış bir zafer’den dönmekte hem de bu geliş hilâl’in göründüğü bayram gecesine rastlamaktadır. Deniz ufkundan gelen top seslerinde bu iki büyük müjdenin neş’esi ve heybeti vardır.

Fakat, işte olan olmuş, şâir rûhu bir defa kırılmıştır. Dostlarının, talebesinin, bu meyanda benim, “Bu mısrâ böyle kalmalıdır siz o yanlış okuyuşa, hele o yersiz anlayışa kırılmayınız. Bu mısrâ bu hâli ve bu manasiyle güzeldir” diye direnişlerimiz bir fayda vermez. Mısrâ değişir ve:

Yeni doğmuş aya baktıkları yerden geliyor…

şeklinde herhangi bir iltibâsa mahal bırakmıyacak bir söyleyiş alır. En mühimmi, bu değiştirme bir anda, bir günde, bir yılda değil, bir mısra üzerinde en az on yıl yaşanan bir ıztırabın buhranları arasında yapılır. “Mısrâ benim haysiyetimdir” diyen bir büyük şairin, yalnız bir mısra îçin, yıllarca çektiği doğum sancılarını söyler. Bu arada bu bölümün ilk mısraı da değişerek: “Deniz ufkunda bu top sesleri nerden geliyor?” vuzuhuna götürülür.

Bununla beraber, engin bir coğrafyadaki vatan şehirlerinin birbirilerine top uğultularıyle seslenmesi şâiri o kadar mes’ud eder ki, bu hayâlin şiirde hatta uzamasını ister. Bu yolda bir gün doğacak en güzel mısrâları bulmak için bu büyük şiiri yılarca bekletir. Bir taraftan da:

…….Bu sabah âyini

Yaşıyanlarla ölenler buluyor birbirini

gibi mısraları tamamlıyarak, bir bayram sabahı her bakımdan mukaddes bir çatı altında buluştuklarını âdeta yakından gördüğü ruhlarla, yaşıyan müslümanların büyük telâkisini yine en güzel mısralarla söylemek için derin gayret sarfeder.

Şiirin bilhassa beşinci, altıncı, yedinci bölümlerini hep aynı top sesleriyle dalgalandırmak ister. Bu son bölümleri yakın dostlarına defalarca okur. Onların dinleyişlerini en keskin bakışlarla takip eder. Bu anlarda yaşlı şâirin, hayatının büyük imtihanlarından birini veren bir çocuk heyecanıyla, âdeta mâsum duygularla duygulanması, seyrine doyum olmayacak kadar büyük, mânalı ve asîl manzaradır .

Hangi söyleyişin, şiiri anlıyanlar üzerinde daha tesirli olduğunu anlamak için karşısındakilere bakışı da bu sefer onları imtihan eden bir başka sanat hâdisesidir.

Fakat şiirin, bu gidişle, bitirilmesi çok uzun sürecektir. Halbuki şâirin yaşı yetmiş dörttür. Müzmin bir barsak kanaması, onu, için için eritmekte; en mühimmi çok yorulmaktadır. Bu arada 1956 Martından başlıyarak, her hafta, Hürriyet gazetesinde bir şiir yayımlamaktadır. Her şiirin tamamlanışı, son şeklini almış olduğuna kanaat getirişler, yeni harflerle yazılışı, dizilişi, defalarca tashihi de onun için zevkli bir meşgale, âdeta hayatının son saadeti olmakla beraber, bu çalışmalar hiç de az yorucu değildir.

Bereket versin neşredilen her şiirin vatan sathında uyandırdığı güzel akisler, bunları şâire ya bizzat gelerek yahut mektup göndererek bildirmek isteyenlerin çokluğu onu sevindiriyor, ona hamle gücü veriyor.

Fakat bütün bunların yanında Süleymâniye’de Bayram Sabahı şiirinin yarım kalması, bitirilememesi ihtimâli de bütün acılığıyla mevcut. En mühimmi bu şiir bitmedikçe şâirin Kendi Gök Kubbemiz adiyle yayımlanacak büyük şiir kitabı da tamamlanmış olmıyacak. Çıkamıyacak. Çünkü bu kitabın adı, bu büyük şiirin üçüncü mısraındadır ve şâir, şiir kitabını neşredebilmek için bir ömür boyunca onun başına Süleymaniye’de Bayram Sabahı’nı koyabilmek için beklemiştir. İleri sürülen başka sebepler hep bahânedir. Bir çokları da başkalarının yakıştırması veya uydurmasıdır.

1957 başında, sıra Selimnâme şiirinin yedi hafta süren intişârına- gelmiştir. Bu târihte şâir, Cerrahpaşa Hastahanesinde tedâvidedir. Kendisine bu şiir bittikten sonra artık sıra en büyük şiire geldi diyorum. Ancak yarı memnun gülümsüyor.. Adetâ bu şiiri bitireceğinden ümidi kesilmiş gibi haller geçiriyor. Yine de araya Hayyam Rubâîlerini Türkçe Söyleyişler’inden koyalım. Daha başka şiirler koyalım. Hastahaneden  çıkınca büyük gayretle bu şiiri bitireceğine, birgün, âdetâ kat’î söz veriyor.

Birlikte son üç parçayı okuyoruz. Bir gün, ikinci gün, üçüncü gün,, hep bu üç yarım parça nasıl bütünlenecek? Hep o büyük vatan şehirlerinden gelen top sesleri, bir monotonluk meydana getirmeden, herbiri bir başka şevki söyleyerek nasıl sıralanacak? Şâir hemen hiçbir şehrin adını fedâ etmek istemiyor. Bir tek şehri eksik bırakırsa ona öyle geliyor ki zâten bir nicesi elimizden gitmiş bu aziz şehirler, bu sefer büsbütün unutulacak; onları, bir destan şiirinde artık kim toplayacak? Hangi vatan şâiri, onların bir zamanlar bugünkü vatanımız gibi bizim olduklarını söyleyecek? Onların hâtıralarını olsun unutursak, bu şehirleri Türk vatanına katmak için asırlarca şehîd olmuş, Mehmedcik’lerin artık bir bayram sabahında olsun, o güzel, o şeffaf ruhlarıyla, bir Süleymâniye kubbesinde toplanmak istemiyeceklerini düşünüyor, bunun sızısını duyuyor.

Öte yandan her ismi bir bir sayış, hâlis şiir için imkânsız bir tekrar havası yaratacak. Bir gün, kendisine ezile büzüle bir fikrimi söylüyorum:

“Üstâdım, diyorum, acaba bu son üç parçayı üç ayrı bölüm yerine iki bölümde toplamak istemez misiniz? Bana öyle geliyor ki o zaman bunlara yeni mısraların ilâvesine ihtiyaç kalmıyacaktır. Bunlar birleşirlerse şiir hattâ bitmiş olacaktır. Bu sözler Yahya Kemal’de Kristof Kolomb’un yumurta hikâyesi gibi bir tesir uyandırıyor. Üzerinden büyük bir yük alınmış bir insan ferahlığıyla:

“Sen galiba doğruyu söyledin, diyor, o beklediğim mısrâlar, mevcutların tekrarı olacaktı. Top sesleri içinde daha başka şehirlerin adlarını saymak istiyor, fakat bu şehir adlarının da onları söyleyecek mısraların da bir tekrar havasından uzak kalmalarının sırlarını arıyordum. Ancak bu, bana muvaffak olunması imkânsız görünmeğe başlamıştı. Şiirin yedi bölüm olmasına çok alışmış olacağım ki onu daha dar bir kadroda tamamlamak hatırıma gelmedi. Şimdi senin dediğini deneyeceğim, olursa, bunun benden çok seni sevindireceğini biliyorum”.

Bu, mes’ud bir konuşma olmuştur. Yahya Kemal, bir hafta içinde şiiri bu son kadroya göre tamamlıyor. Yeni mısralar ilâvesi şöyle dursun, mevcutların da bâzılarını, hemen her şiirinde yaptığı gibi kadro dışında bırakıyor. Çünkü Yahya Kemal için uzun söylemek değil hâlis şiiri söylemek alışkanlıktır.

Süleymâniye de Bayram Sabahı bitmiş ve bu şiirin bitmesi elli yıldan beri beklenen bir şiir kitabının Kendi Gök Kubbemizin de intişarı için artık hiç bir engel bırakmamıştır.

1956-1957 de Hürriyet gazetesinde 54 haftadan beri her pazar onun bir şiiri yayımlanıyor. Bu güzel fakat müşkil işi, şiirlerinin her harfine dikkat ederek, üzerime alışım onu memnûn ediyor. 7 Nisan 1957 de, yani 55. hafta, Süleymâniye’de Bayram Sabahı’nın neşrine başlıyoruz. Bu haftalar şâirin yeniden çok mes’ud olduğu haftalardır. Kendi Gök Kubbemiz’in bana defalarca yaptırdığı plânları da bu haftalarda tamamlanıyor. Ne yazık ki ancak vefâtından sonra, fakat kendi yaptırdığı plânla onun ruhunu şâd edecek şekilde basılıyor”’.

Siileymâniye’de Bayram Sabahı’mn son bölümü yıllarca evvel.

Doluyum, başka bir âlemle bu bayram sabahı,

Gördüm ufkumda dokuz yüz senelik ervâhı.

heyecâniyle ve bu iki ıııısrâ içinde bitirilmişti. Fakat Yahya Kemal, “Ulu Mâbed’de karıştım vatanın birliğine” demek, hele şiirin sonunda âdeta “çok şükür Tanrıya” diyebilmek için bu iki mısraı yeter bulmamış ve büyük şiirini:

Ulu mâbedde karıştım vatanın birliğine

Çok şükür Tanrıya, gördüm bu saatlerde yine

Yaşayanlarla berâber bulunan ervâhı.

Doludur gönlüm ışıklarla bu bayram sabahı.

gibi, şâhâne bir söyleyişle bitirebilmek için de kim bilir kaç sene beklemişti.

Dil Güzelliği: Süleymâniye’de Bayram Sabahı, denilebilir ki, baştan sona, îman nûruyla aydın kelimelerle söylenmiş, bir nurlu şiirdir. Hıristiyan an’anesinin, peygamberlerini çarmıha germekten doğan vicdan azâbiyle karanlık, kilise mimarîsi yanında bilhassa Türk-İslam mâbedlerinin nurlu yapılarındaki beyaz mimârî, bu şiirde, âdetâ kelime kelime işlenmiştir. Şiirin, daha: “Artarak gönlümün aydınlığı her sâniyede” mısraiyle başlayan bu aydın rûh, bütün şiir boyunca devâm eder. Sözleri arasında nûr, ziyâ, ışık gibi kelimeler bulunmayan mısrâlarda bile tılsımlı bir aydınlık vardır. Havayı dolduran lıâyâletler, bu heybetli manzarada birer nûrdan vücuddurlar. Şiir, “Doludur gönlüm ışıklarla bu bayram sabahı” mısraıyla ve yine ışıklar içinde biter.

Bu şiiri, boydan boya nûrdan mısrâlarla örülmüş gösteren büyük bir sır şiirin lisâmııdadır. Çünkü,

Türkçe ağzımda annemin sütüdür

diyerek ve bir şiiri üzerinde bâzan kırk yıl işleyerek, Yirminci Asır Türkiye Türkçesi’ne en üstün seviyeyi veren Yahya Kemal, Süleymâniye’de Bayram Sabahı şiirini de böyle bir şiiri terennüm edebilecek en seçme kelime ve deyimlerle işleyerek, onu, Sinan’ın mâbed yapışındaki dehâya uygun bir dil ve şiir mîmârisiyle örmüştür. Bir misâl olarak:

Büyük Allâh’ı anarken bir ağızdan herkes

Nice bin dalgalı Tekbîr oluyor tek bir ses;

Yükselen bir nakarâtın büyüyen velvelesi,

Nice tuğlarla karışmış nice bin at yelesi!.

mısralarında “Büyük Allah”, “dalgalı Tekbir”, “büyüyen velvele” ve tuğlarla at yeleleri’nin yanyana gelmesinden doğan dil ve mâna terkibi mısrâların umumî mûsikîsi içinde öyle birleşmiştir ki bu şiiri ancak XX. asırda, Türkçenin ulaştığı bu en yüksek seviye ânında söylemek mümkündür. Aynı şiirin:

Kadın erkek ve çocuk, gönlü dolanlar, yer yer,

Dinliyor hepsi büyük hâtıralar rüzgârını,

Çaldıran toplan ardınca Mohaç toplarını.

mısralarında da aynı seçme sözler, seçme vak’alar, seçme sesler ve seçme hâtıralarla işlenmiş bir ses ve söz kompozisyonu nağmelenmiştir. Bu öyle tılsımlı söyleyiştir ki Yahya Kemal, topu topu yirmi bin kelimelik bir Türkçe içinden seçilmiş sözlerle fakat yüzbin kelimesi olan fransızcanın veya 125 bin kelimesi olan İngilizcenin söyleyebileceği bir ifâde kudretine ulaşmıştır. Kısaca, Süleymâniye’de Bayram Sabahı şiirinde Türk dili o üstün seviyeye yükselmiştir ki, bu şiiri, eğer o muhteşem fransızcasiyle. La Leğende des Siecles: Asırların Efsânesi şâiri Victor Hugo söyleseydi, ancak bu kadar söyleyebilir, belki de böyle ve bu güzellikte söyleyemezdi.

Süleymâniye’de Bayram Sabahı’nın Yahya Kemal tarafından 1957 Nisanında bitirilen son kısımları: Şair, yukarıdaki bölümün 9-10, mısralarını son dakikada, değiştirmiş ve evvelce:

Vatan ufkundaki her merhaleden, tâ Van’dan

Şimdi top sesleri bir bir geliyor her yandan

şeklinde söylediği bu mısraları 5 Mayıs 1957 de, Hürriyet Gazetesinde intişar ettiği gün; yukarıdaki şiirin altına elyazısıyle yazdığı şu son şekliyle yayımlamıştır:

Şimdi her merhaleden, tâ Beyazıd’dan Van’dan,

Aynı top sesleri, bir bir, geliyor her yandan

Kendi elyazısıyle, Süleymâniye’de Bayram Sabahı’nın son bölümü: Şair, yukarıda:

Gökte top sesleri, bir bir, nerelerden geliyor?

Hep birer hâtıranın kaldığı yerden geliyor:

mısralarını da son dakikada değiştirmiş ve yukarıdaki ikinci mısraı:

Mutlakaa herbiri bir başka zaferden geliyor:

şeklinde, dördüncü mısraı da:

Anıyor, herbiri, bir vak’ayı heybetle bu an

şeklinde söylemiştir.

İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi’nden alınmıştır. (Sayı II, 1964)

Kişi hacca giderken kendi kendine “hacc ne demektir diye sormalı ve haccın Allah’a doğru yükselmesi olduğunu bilmelidir.” Hacc ibadeti pek çok şeylerin aynı anda gösterisidir.

Gösteride Allah, sahnenin yöneticisidir. Adem, İbrahim, Hacer ve şeytan başlıca karakterleridir. Sahneler Mescid’ûl Haram, haram bölge(Mıntıka-i Haram) meş’a (Safa-Merve arası)Arafat, Meş’ar (Arafat’la Mina arasında hacıların gece kaldığı ve şeytan taşlamak için taş topladığı yer) ve Mina’dır. Önemli semboller Kâbe, Safa, Merve, gündüz, gece, güneş ışığı, güneşin batışı ve kurbandır. Kostüm ve makyaj ihram, halk ve taksirdir. Hacc’a giden kişiler erkek, kadın, genç ve yaşlı siyah beyaz ne olursak olalım Allah’la şeytan arasındaki karşılaşmada Adem İbrahim ve Hacer’in rolü tarafımızdan oynanır. Hacc’da şunlar şöyle yapılmalı böyle yapılmalı gibi şeylerden ziyade Hacc’ın Müslümanlara niçin farz olduğu üzerinde durulup öğrenilmesidir.

BOŞ BİR FELSEFEYİ RED

Hayat yaşadığımız şekliyle tiyatroyu andırır. Kişi gayesiz, gece ve gündüzleri izler. Gün be gün yaşamayı temel kabul eden insanın yönü yoktur. Amacı sadece yaşamaktır.”Yaşayan bir bedende ölü bir ruhtur var olan. Ama Hacc olayı bu sağlıksız durumu değildir. İnsan Hacc’a gitmeye karar verdi mi gerekli adımı attı demektir. Hacc’ı gerçekleştirme yoluna girilmiştir. Hacc gayesizliğin karşıtıdır. Evinden çıkacaksın Allah’ın evini (BEYTULLAH) veya insanların evini ziyaret et, çevreni terk et, pak topraklara git orada Meş’ar-i Haramın cana can katan seması altında Allah’la (cc) karşılaşabilirsin. Çektiğin yabancılıklar bitecektir. insan sonunda kendini bulacaktır.

ALLAH’A ULAŞMA

Hacc, haram aylardan Zilhiccede yapılır. Mekke toprağı asûde ve huzur doludur. Çöl korku nefret ve savaşın yerine barış ve güvenlikle tanınır. Halkın Allah’la karşılaşmaya serbest olduğu bir ibadet havası hakimdir. Sen ey çamur, Allah’ın ruhunu ara ve O’nun ardından git davetini kabul et O’nu görmek için evini terk et. O seni bekliyor. İnsan varlığı, gaye, Allah’ın ruhuna yaklaşmak olmadıkça bir saçmadan başka bir şey değildir. Seni Allah’tan uzaklaştıran bütün şu ihtiyaç ve doymak bilmez arzularından sıyrıl. Dolayısıyla Hacc’a giden sonsuz insan göçüne katıl. Kâdir Allah’ı gör !

Hacc için evinden ayrılmadan önce bütün borçların ödenmelidir. Yakınlarına veya dostlarına karşı duyduğun bütün nefret ve kızgınlıklar yok olmalı. içinde bir arzu doğmalı. Bütün bu jestler, bir gün herkesin başına gelecek ölüme hazırlanmada birer deneydir. Bu hareketler, kişisel ve malî arınmayı garanti eder. Vedanın son anları ve insanın geleceği sembolize edilir. Sen ve bedeninin her azası amellerinizden sorumlusunuz. Bu amel yurdundayken, hesap yurduna hazırlan. Ölmeden önce ölümü duy. Hacca git.

MİKATA GİRİŞ VE BİR OLUŞ

Gösteri Mikat’ta başlar. Bu noktada insan elbiselerini değiştirmelidir. Niçin dendiğinde çünkü kişinin elbisesi kendisi kadar karakterini de örter. Kişi elbise giymez fakat gerçekten elbiseler onu gizler. Mikat’ta elbiselerini çıkar ve bırak. Düz beyaz kumaştan kefeni giy. Herkes gibi giyineceksin. Bir parçacık halinle kalabalığa katıl bir damla olarak okyanusa da. Gururlanma, buraya birini görmek için gelmedin. Alçak gönüllü ol, Allah’ı göreceksin. Ölümcüllüğü kavrayan bir kişi ol veya bir ölümcül ol, varlığını duyan.

Mikat’ta ırkını veya kabileni hiç düşünmeden günlük hayatında seni bir kurt (vahşet ve zulmün sembolü) bir fare (kurnazlığın ve istifçiliğin sembolü) bir tilki (hilekarlığın sembolü) veya bir koyunun(köleliğin sembolü) yapan bütün örtüleri çıkar at. Bunların hepsini Mikat’ta bırak ve sonunda nasıl bir ölü olacaksan, şimdi de bir insan, yalnızca bir Adem olarak başlangıçtaki şekline bürün. İki parçalı kumaşa dolan birini omuzlarına ört, diğerini beline sar. Hiçbir özel şekil ve araç kullanma. Giydiğin kumaş oldukça basit ve sade dokunmuştur. Herkes aynı ihramı giyer. Hiçbir görünüm farkı yoktur.

Dünyanın her tarafından gelip Hacc’a doğru yol alan kervanlar Mikat’ta toplanacaktır. Aynı yerde ve aynı zamanda karşılaşacaklardır. Allah yolunda kişi olduğu gibi değil olması gerektiği gibi olacaktır ve dönüş Allah’adır. Kişi Allah’a dönmeye karar verir. Bütün benlik ve bencillik eğilimleri Mikat’ta gömülür. Kendi ölü bedenini görür ve kendi mezarını ziyaret eder. Kişiye hayatının son noktası hatırlatılır. Mikat’ta ölümü ve tekrar dirilmeyi duyduktan sonra, Mikad’la Miyad arasındaki çöl görevine devam etmelidir.

Hacc’ı eda eden herkes Allah’la karşılaşmak üzere kendinden uzaklaşmıştır. Ona Allah’ın ruhu bahşedilmiştir. Bir sürgünden kurtulup ahirete gittin. Cehaleti ve zulmü yenerek ilim ve adaletle aydınlandın. Şirki terk ettin, tevhidi kabul ettin. Haccı eda etmeden önce, insanlar insan olma özelliğini kaybetmişlerdi. Kuvvet, servet, kabile, ülke ve ırklarla kendinden kopmuşlardı. Hayatları sadece bir varolmaktan öte geçmiyordu. Sonunda hac ibadeti kendilerini keşfetmelerini sağladı. Şimdi birbirlerini bir olarak ve bir fert olarak algılıyorlar başka hiç bir şey değil.

NİYET

Büyük bir değişiklik başlangıcı olan Mikat’a varmadan önce niyet edilmeli. Bu niyet benlikten, Allah’a giyimli olmaktan soyunuk olmaya, günlük hayattan ebedi hayata bencillik gayesizlikten bağlılık ve sorumluluğa geçme niyetidir. Kısaca ihramlı oluşa geçiştir. Niyetini kuvvetle belirlemelisin. Hurma tohumları gibi kabuğundan çıkacaksın. Son derece bilinçli olarak inancını kalbinde duymalısın. Kalbini aşk aleviyle aydınlat. Yan ve parla, kendini tamamen unut! Geçmişteki hayatın, ihmal ve cehaletten ibarettir. Her bakımdan yardımsızdı. İşinde bile alıştığından fazla veya zorla köle olmuştun. Şimdi bu yaşama şeklini bırak. Tam anlamıyla Cenab’ı Allah’ın kendinin ve insanların bilincine er.

MİKATT’TA NAMAZ

Mikat’ta hac etmeye hazırlan, neyi niçin yapman gerektiğini bil. İhrama girdiğinde kendini Allah’a arz ederek namaza dur. Mikat’ta namaz Allah’ın senin huzurunda putlara tapan değil Kurt değil tilki değil fare değil İbrahim gibi duruyorum demektir. Bu duruş bilinçli ve bilerek Allah’a itaat etmek Allah’la daha içten konuşuyor gibi olma ve Allah sanki hemen karşında gibi niyetlenmektir. Mikat’ta namaz artık ondan başka kimse karşısında rüku ve secde etmeyeceğine dair Allah’a verilecek bir sözdür.

BAZI DAVRANIŞLARDAN KAÇINMA (Muharremat)

İnsan ihramlıyken yapmaması gereken bazı şeyleri bilmesi gerekir. Aynaya bakmamak lazım, benliğini unutmak için, güzel koku kullanma, kimseye emir verme kardeşlik havasında ol, tamamen itaât etme zamanıdır. Herkes yer yer kendisi Allah’a sesleniyor ve Kâbe’ye yaklaşıyorsun, yaklaştıkça heyecan artıyor. O atmosferde Allah’tan başka kimseyi görmüyorsun. Tek o var diğerleri köpük ve dalga gibidir onun dışındaki her şey sahtedir. Hacc’ın çeşitli bölümlerini yerine getirirken insan kendinden koptuğunu ve Allah’a doğru bir hareket içinde olduğunu hisseder. Mekke’ye yaklaşırken haram bölgeyi gösteren işaret vardır. İşte bu bölgede yasaktır. (Avlanma, Bitki koparma gibi) Harem-i Mekke’ye yaklaştığınızda lebbeyk sesleri kesilir.

Allah’ın evine varış herkesin kalbini Aşk ateşi ile yanmakta olduğu hissedilir. Şimdi Kâbe ye daha da yakınız sessizlik, düşünce ve sevgi dolu gözlerin büyüdükçe büyüyor ve kıbleye dikiliyor. İnsan o anda soluğunu yakalaması güçleşiyor. Vadiyi inerken yıkılacak gibi olursun. Fakat karşında o Kabe gözüküyor. Burası imanın, sevginin ve hayatın merkezidir.

KÂBE

Oldukça sade bir şekilde döşenmiş ve araları tebeşirle doldurulmuş siyah taşlardan yapılan Kâbe boş bir küp şeklindedir Kâbe yi boş görmek ne kadar güzel orada hac için bulunduğunu hatırlatıyor. İnsanın varacağı son nokta değil. Kâbe, yön gösteren bir kılavuzdur.

Sonsuzluğa varmaya karar verdikten sonra Hacc’a başlarsın Hac Kâbe ye doğru değil Allah’a doğru sonsuz bir harekettir. Allah’ın pak kulu olmakla şereflendirilmiş bulunuyorsun. Hala kendine bağlanmış ve kendini düşünüyorsan bu kutsal eve girmene izin verilmez. Mekke’ye Beyt’i Atik denir. Atik hür oluşu temsil eder. Mekke kimseye ait değildir. Allah Mekke’nin sahibidir. Benliğinden gelen eğilimlerin tamamını atabilirsen aileye katılmaya hazırız demektir. Allah’ın ailesinin kıymetli bir ferdi ve dostu olarak kucak açarlar sana. Duvarla Kâbe arasında dar bir geçit vardır. Kâbe’yi tavaf ederken Allah duvarın etrafında dönmeyi emretmiştir. Aksi halde Hacc’ın kabul olmaz.

TAVAF

Kâbe çevresinde insanlar daire çizerek dönerler. Kâbe Allah’ın ölümsüzlüğünü ve sonsuzluğunu sembolize eder. Dönen daireler ise yaratıklarının sürekli hareket ve değişimlerini temsil eder. Allah’ın yolu insanların yoludur. Allah’a yaklaşmak için önce insanlara yaklaşmalısın. Her dinin kendine özgü bir ibadeti vardır. Bu İslam’da cihattır. Tavaf süresince Kabe’ye giremezsin. Çevresinde herhangi bir yerde duramazsın. Kalabalığa katılmalı ve kalabalıkta kaybolmalısın. Tavaf eden insan çağlayanın içine dalmalısın. Hacı olmanın yolu buradan geçer.

HACERÜ’L ESVED VE BİAT

Tavaf Hacerü’I Esved’in bulunduğu noktadan başlar. Burası evrenin düzenine girdiği yerdir. İnsanlara katıl eğer insanlara katılmazsan yörüngeni bulamayacak ve Allah’a yaklaşamayacaksın. Hacerü’I Esved’e dokunmak lazım sonrada insanların arasında kaybolmalısın. ‘ Hacerül Esved yer yüzünde Allah’ın sağ elidir. ” Hacer insanlık için bir örnektir. Ona memedeki çocuğu ile evini terk etmesini emretti. Hiç bir bitkinin öyle ki bir deve dikeninin bitmediği korkulu Mekke vadisine girmesi söylendi. Oda Allah’a olan aşkından bu emri anladı ve kabul etti. Böyle bir yerde, su varlık için gerekli, bebek süt ister, insan arkadaşa muhtaçtır. Kadın bir desteğe ihtiyaç duyar ve bir anne yardım bekler, bütün bunlar doğru ama ilahi aşk bütün bunların yerini alabiliyor. Eğer ruhu O’nu tanırsa bir kimse yalnızca aşkıyla yaşayabilir. Sonuç olarak Allah’a kesinlikle güvenmeliyiz.

MAKAMI İBRAHİM (Hz. İbrahim’in makamı)

Tavaf yedinci dönüşünü tamamladıktan sonra tavaf hali sona erer Makam-ı İbrahim de iki rekat namaz kılınır. İbrahim’in makamı ayak izlerinin bulunduğu taş parçasıdır. İbrahim bu taşın üzerinde durarak Kâbe’nin köşe taşını (Hacerü’l Esved) yerine koydu. Kâbe’yi yapmaya buradan başladı. Gel Hacc et, tavaf eden insan seline katıl ve sende tavaf et. Bu sevgi deresinde bir saat yüzdükten sonra üzerine titrediğin ölümcül varlığını terk edecek ve Allah’ın sonsuz yörüngesinde sonsuz var oluşa eren insanlar arasında yeni bir hayata kavuşacaksın.

İşte şimdi İbrahim gibisin.

SA’Y

Sa’y bir arayıştır amacı olan bir harekettir. Koşmak ve seyretmek diye tanımlanır. Sa’y çalışmasıdır bedenin Susuzluğunu gidermek ve çocuklarını doyurmak için su ve ekmek ardından koşman ve çaba harcamandır demektir. Say ihtiyaçların için tabiatın kalbinde araştırma yapmak ve kavga etmektir. Taştan su çıkarma girişimidir. Şaşırtıcıdır ki mesafe olarak tavafla sa’y arasında ancak bir kaç adım ve bir kaç saniye vardır. Yine de bu ikisi arasında büyük bir farklılık göze çarpıyor. Tavaf: Mutlak sevgi, sa’y: Mutlak akıl Tavaf: Tamamen O, Tamamen sen.

Tavaf yalnızca Kadir-î Mutlak’ın iradesi sa’y yalnızca senin iraden Hac tavaf ve sa’yın birleşimidir. Tavaf yaşamak için değil Allah davası için yaşamak Sa’y yalnızca kendin için değil insanlar içinde elinden geleni yapmak.

SA’Y IN SONU (TAKSİR)

Merve’de sa’yın son noktasında saçını kısalt veya tırnaklarını kes. İhramını çıkar ve her günkü elbiseni giy kendini serbest hisset eli boş ve susuz Merve’den ayrıl İsmail’ini bulmaya git. Ey sa’y ederek yorgun düşen insan Aşka güven. Ey sorumlu insan elinden geleni yap. Çünkü İbrahim susuzdur ve sen sa’y yapmaktan gelen Hacc’ı kalbine dikkatle kulak ver. Şırıltıyı duyacaksın Merve tepesinden zemzeme doğru yürü bir kap yudum al yüzünü yıka ve geldiğin yere bir miktar götür ki hediye diye insanlara sunasın.

BÜYÜK HAC

Zilhiccenin dokuzuncu günü hac başlar. Mekke’ye gitmeye karar vermek Hacc’ın bütünüyle gerçekleşmesi olmadığı gibi Kâbe ve Kıble’de Hacc’ın hedefleri değildir. Tevhidin önderi (İbrahim) Hacc’ın Kâbe’de bitmediğini tersine Kâbe’yi terk ettiğin anda başladığını öğretiyor. Sana Kâbe varacağın son durak değil başladığın ilk noktadır. Umre için ve Mikat’ta evini terk ediyorsun şimdi ise Hac için Allah’ın evini terk etmelisin. Şimdi Allah’a yaklaşacaksın. Evi ziyaret etmeyecek fakat sahibini göreceksin ve varış Allah’adır. Kâbe son durak değil yalnızca yöndür. Mekke’ye geldin burada kalma haramda durma Mekke’ye gelişten daha büyük bir yolculuğa (Hacc’ı temettü) başlamalıyız. Zilhiccenin dokuzunda nerede olduğumuza bakmadan ihramını giy. Mekke’ye sırtını dön ve yürü Mekke’den daha kutsal ve daha saygı değer neresi vardır. Durma göreceksin.

ARAFAT

İhramını giyip de Mekke’den çıkınca güneş batımına kadar kalman gereken doğuya (Arafat’a) doğru yola çıkacaksın geri dönüşte Meş’arı haram arkasında Mina’da kalacaksın. Vakfe için Arafat’a giderken yavaş yavaş durup dinlenmeden Arafat’a gideceğiz. Onuncu günün sabahında on ikinci güne istersen on üçüncü güne kadar Mina’da kalınacak. Allah’a dönerken içlerinden geçerken üç bölüm vardır. Arafat, Meş-ar ve Mina. Bunlar üç ziyaret yeri değildir. Allah bizzat onların ilahi isimlerini kendisi vermiştir. Arafat hikmet ve ilim demektir. Mahşer bilinç ve anlayış demektir. Mina aşk ve inanç demektir.

Arafat’ta güneş batınca insanlar Meş-ar’a doğru yola koyulurlar ve orada dururlar. Sonrada Mina’ya hareket ederler buraların sınırı yoktur. Takva kendini eğitme dua kendini Allah’a arz etme Arafat’ta ihtişam bakışında olmalı. Baktığın şeyde değil hangi durumda olursan ol bu günü işlediğin gibi geçirebilirsin. Senden istenen şey durman (Vakfe) ve sonra Arafat düzlüğünü güneş batımını terk etmelidir.

MEŞ-AR

Arafat’ta kaybolurken sen de oradan ayrılıyorsun, Arafat kaybolmuştur. Durmak mı asla, oturmak mı hiç bir yerde bir yarım gün tam bir gece veya iki gün kalmak, hepsi bu kadar. Çadırların hepsi kaldırılmalıdır. Karanlıkta ve gecenin sessizliğinde düşünceleri bir noktaya daha fazla toplayabilmek suretiyle elde edilen anlayış gücüne Meş-ar denir. Arafat tecrübe ve nazar bölümü, Meş-ar ise görüş ve basiret bölümüdür. Yer ve gök hürriyet ve alçak gönüllülük içindedir.

İlim Allah’ın dilediği kimselerin kalbine yerleştirdiği bir nurdur. Bu doğru kılavuzluk bilgisidir. Arafat bilgisini her hangi bir kişi öğrenebilir ama Meş-arın nuru Allah’ın dilediği kimselerin kalbine yerleştirdiği ışıktır. Mikat’ta iken kendini unutup insanlara katılmışsın. Tavaf’ta onlarla sürüklenmişsin.

Say’dan sonra kendini bulmuş Arafat’ta okyanusa çekilmiştin ve sonra yeniden Meş-arda kendini bulacaksın. Böyle bir kalabalık içinde herkes kendi başınadır. Burada örtüsüz renksiz maskesiz veya makyajsız pak gerçeğini keşfettin. Bu gece bir dostla (Allah) özel bir konuşma yapacaksın. Kendini ona aç ve günahlarını itiraf et. Şimdi bütün bu sınırları görmeyip duvarları yıkma zamanıdır. Yıllardır içinde tutsak kaldığın şeylerden sıyrıl. Burada kendinlesin. Elini çenene koy ve bu gece Allah’la baş başa ol. Silahların ve inancınla yanında yalnızca O ve sen varsın. Eğer Muhammed’in iyi bir ümmeti isen O’nun gibi yap. Bırak kalbin aşkla aydınlansın. Orduda kurallara dikkat et. Üç gün Mina ‘da kalman gerektiğini unutma.(10.,11.,12. Günler) kurşunların boşa gitmeyeceğinden emin ol. Yalnızca düşmana çarpanlar kabul görecektir. Mina savaş alanıdır. Savaşmak lazımdır. Meş-ar kamp yeridir. Sabah namazında sessizlik hakimdir. Meş-arda herkes uykudaymış gibi gece dağların üzerinden süzüldü. Meş-arda uyuyanların üzerinden sıyrıldı ve Mina boğazında kayboldu ve şu anda güneş doğuyor.

MİNA

Son ve en uzun kalış Mina’dadır. Güneş doğduktan sonra Meş-arda durma. Çünkü gündüz ilk Mina’da olma vaktidir. Güneşin doğuşuyla birlikte hücuma geçmek hücum vakti girdiği zaman güneşin emri zamanın emridir. Bu emre uy. Yalnızca güneşe kulak ver ve onuncu günün güneşini bayram güneşini gözle. Her şeyi anladığını söyleyen hiçbir şey anlamayandır.

Allah’a yaklaşmaya karar vermiş olan insanlar ümmet sonsuz ve harekat eden cemaat bütün kaya ve setleri delecek ve sonunda kuşkusuz denize ulaşacak olan gürleyen sel. ..Evet. Meş-ardan Mina’ya giden yolun üzerinde durmazsan yanlış yola gitmez veya insanlara karışırsan Mina’ya ulaşacak, şeytanları yenecek ve İsmail’ini kurban edeceksin. Bu hacca giden herkese Allah’ın açık emridir.

SAVAŞ CEPHESİ (ŞEYTAN TAŞLAMA: RECM)

Kral Caddesi boyunca yerleşmiş üç Şeytan birbirinden 100 metre kadar uzaklıktadır, her biri bir anıtı, bir heykeli veya bir putu temsil eder; her yıl yüzleri beyaza boyanır.

`Allahu Ekber’ ne kadar anlamlı! Ordu geldi; hepsinin ellerinde silahları(taşları) ve ateşlemeye hazırlar. Birinci puta vardığında(cemre-i ula) ateş etmeden geç git. İkinci puta vardığında da aynısını yap. Fakat üçüncüye vardığında geçme, ateş et! Niçin? Şu akıllı ve tecrübeli öğretmenler, genellikle sürüp giden bir yolda yavaş yavaş ve sessizce dönüş yapmamızı söylerler, ama burada kumandan ve emir veren İbrahim’dir. İlk hücumda sonuncuyu vur ve vuruşların başından ve yüzünden olmalıdır savaş bitmiştir. Son put düştüğü zaman birinciler ve ikinciler karşı koyamaz. Cepheden ayrılınca işimiz kurban kesmektir. İhramını çıkar, istediğin elbiseyi giy, saçını kes, istersen koku sürün.

Artık serbestsin. Hacc süresince her hareket niyetine bağlıdır ve niyetle yapılır. Haccın özünü anlamayan kimse boş bir zihinle ülkesine döner.

HACC SÜRESİNCE

Tavafla tevhid inancını ilan edeceksin. Say ile Haccın uğraşını yapacaksın Kâbe, den Arafat’a gitmekle Ademin inişini göstereceksin. Arafat’tan Mina’ya gitmekle insanın yaratılış felsefesini düşüncelerin saf bilimden saf aşka doğru evrimini ve ruhun çamurdan Allah’a (cc) doğru yükselişini sergileyeceksin. İbrahim’in sahnesi Mina’dayız. Şu anda İbrahim gibi davranmaktayız. O oğlu İsmail’i kurban etmek için getirmiştir. Bizim İsmail’imiz Kim veya Ne? İşte onu bilemiyoruz. Ama bizi kör ve sağır ne ediyorsa işte odur kurban edeceğimiz.

İSMAİL’İN KURBAN EDİLMESİ

Sevgili oğlun, hayatının meyvesi, neşen, oluş nedenin, varlığının anlamı, oğlun; hayır, İsmail’in. O’nu bir kuzu gibi yatır ve kurban et! Ayaklarının altına al ki, kaçıp kurtulamasın. Ellerinle kavrayarak başını tut, boyun damarını kes, fakat daha fazla kımıldayamayacağını sezinciye kadar ayaklarının altında tut. Sonra ayağa kalk ve O’nu yalnız kendi haline bırak! Ey “itaatkar” olan ve Allah’ın(cc) kulu”!Allah’ın senden istediği budur. Bu inancının çağrısı, tebliğinin özüdür. Bu sorumluluğundur. Ey ‘sorumlu adam!’ Ey ‘İsmail’in babası!’

İbrahim’in iki seçeneği vardı; ya kalbinin ağlayışlarına kulak verecek ve İsmail’i kurtaracak veya Allah’ın emirlerine uyup O’nu `kurban edecekti! Birini seçmek zorundaydı.

İçinde `sevgi` ve `gerçek’ kavga ediyordu (`sevgi’,hayatı;’gerçek’ ise inancıydı)! Allah kendi hayatını istemiş olsaydı vermek çok daha kolay olacaktı İbrahim, hayatını Allah davası uğruna adamıştı ve bu nedenle Allah’a itaat etmesi gerektiğini hissediyordu. Bu, O’nun için bir ‘bencillik’ ve ‘zayıflık’ idi. Bazı kişiler için iyi ve güzel olan, İbrahim gibi şerefli bir insan için kötü ve çirkin olabilir. O Allah’a en yakındı.

İbrahim çağrıyı düşününce her şeyiyle teslim oluyor, fakat sıra İsmail’i kurban etmeye gelince katlanılmaz bir acı duyuyor, kemiklerinin kırıldığını ve yüzünde üzgün bir ifade belirdiğini hissediyordu. İbrahim’i böyle kötü bir durumda gören şeytan; Nerede ve kimde bir korku, zayıflık, kuşku, kıskançlık, ümitsizlik, aptallık ve sevgi belirtisi görse çirkef işini yapmaya koyulur. Seni eğlendirir ve görevlerini yapmaktan alıkoyar ki çağrı gerçeği kavranmasın.

“Bilin ki, mallarınız ve çocuklarınız ancak bir fıtnedir”.(Enfal 28)

Oğluna olan sevgi bile, seni `deneme’ yoludur. İsmail sevgisi İbrahim için bir imtihandı; şeytanla karşılaşmalarında O’nun tek zayıf yönü olmuştu bu. İbrahim bunun açık bir vahiy olduğunu ve oğlunu kurban etmesi gerektiğini biliyordu. Üzgün ve kalbi kırıktı. Şeytan bundan dolayı O’nu kandırma fırsatı buluyordu.

Şeytan bu durumdan faydalanarak önüne çıktı ve aynı şeyi fısıldadı: “Bu çağrıyı rüyanda duydun”. Hayır bu yeterli, bu yeterli” dedi İbrahim kendi kendine; karar verdi ve seçimini yaptı: “Mutlak hürriyet olarak Allah’a itaat”, yani İsmail’i kurban etmek. Hürriyetine giden yolda bu son daha kalmalı ve oturup bütün çağların üzerinde birleştiği şu soruyu kendi kendine sormalısın: “Toplum için ne yapabiliriz?” Ve cevabı bulmaya çalış. Sadece otur ve hacc boyunca ne yaptığını düşün!

BABA VE OĞUL ARASINDAKİ KONUŞMA

Mina’da kuytu bir köşede İbrahim (a.s) oğluyla konuştu! Yüz yıl yaşamış ak saçlı sakallı babanın yanı sıra İsmail gençlik çağına yeni giriyordu. Dünyanın değil Arap yarımadasının göğü böyle bir görünüme katlanamazdı! Tarih, baba ile oğul arasındaki böyle bir konuşmayı kaydetmemişti hiç. Kimse de, dostça fakat ürkütücü bir konuşmayı düşünmemişti!

İbrahim başlangıçta hikayeyi yeniden anlatıp oğluna “burada seni ellerimle kurban edeceğim demek için ağzını açmadı. Sonunda, Allah’ın güvenine sığındı ve ” İsmail rüyamda seni boğazlıyorum” dedi! Öylesine hızlı söylemişti ki bu kelimeleri kendisi bile işitmedi. Sonra sustu. Korkulu ve solgun, İsmail’in gözlerine bakmaya dayanamıyordu. İsmail babasının içinde bulunduğu durumu sezerek onu teselli etmeye çalıştı. “Baba itaatkar ol ve Allah’ın emrini yerine getirmek için tereddüte düşme. Beni de itaat edici olarak bulacaksın. Katlanabilirim ben ” dedi.

Allah Teala ders veriyordu. Bundan böyle Allah için insan kurban olarak kesilmeyecektir. İbrahim gibi, İsmail’ini seçip Mina’ya getirmelisin. Kimdir İsmail’in? Kendin bileceksin, başkalarının bilmelerine gerek yok. Karın olabilir, yeteneğin, işin cinsiyetin. gücün rütben Mevkin vs. olabilir. Hangisi olduğunu bilmiyorum, fakat senin İsmail İbrahim’in yanında ne kadar sevgiliyse senin yanında da o kadar sevgili olması gerekir! İsmail’in bazı göstergeleri, hürriyetini senden alan ve görevlerini yapmana engel olan her şey, seni eğlendiren gerçeği bilmen ve duymadan alıkoyan sorumluluğu kabul etmekten çok seni özür aramaya iten her şey ve yalnızca ileride desteğini almak için seni destekleyen her herkestir. Onu hayatında arayıp bulmalısın. Eğer Allah Teala’ya yaklaşmak istiyorsan, İsmail’ini Mina’da kurban etmelisin. İsmail yerine bir koyun kesmek kurbandır, fakat yalnızca kurban kesmek için, bir koyun kurban etmek kasaplıktır.

ÜÇ PUT ÜÇLEMENİN (TESLİS) SEMBOLLERİ

Mina’da üç putun İbrahim’i aldatmaya çalışan şeytanı temsil ettiğini hatırla.

Birinci put (cemre-i ulâ):’Arafat’ın düşmanı’

İkinci put (cemre-i vustâ):Meş’ar’ın düşmanı’

Üçüncü put (cemre-i ukbâ):’Mina’nın düşmanı’

Ey hacı. Şu anda Mina’dasın. Ateşle silahını İsmail’ini kurban yerine getirdin. İbrahim gibi üç putu vur ve devir.

BAYRAM

Hareket bitti ve biraz sonra hacc sona erecek.

Nerede?

Mina’da!

Şaşırtıcıdır ki, Mekke’nin komşusu olan yerde! Neden hacc Mekke ve Kâbe yanında bitmezde, burada biter? Haccın bu sıralarını anlamalısın. Bu kalabalığın ortasında ne yaptığının tam anlamıyla bilincinde olmalısın. Burada düşünebilmelisin; evinin bir köşesinde veya hayallerinde değil! Hacc birlikteliği teşvik eden bir bütünlüktür. Allah (cc), İbrahim (asm) ; Muhammed (sas) ve insanlarla karşılaşılan yerdir. Haccı anlamak ve tanımlamak gidebilmek ve şimdiye kadar söylediklerimizi yapabilmek demektir.

MİNA’DA GECİKME

İnancını ve ne yaptığını düşünmen için iki gün daha kalınır. Bayram günü kurban kesildikten sonra merasim biter. Mina’da iki gün veya üç gün daha kalman gerekir. Bu günlerde Mina’dan ayrılman, Mekke’ye dönmen düşünülmez. Niçin şeytan yenildi, kurban kesildi, İhram çıkarıldı ve bayram kutlandı. İnsan için İbrahim’in makamına ulaşmaktan başka daha üstün bir rütbe yoktur ve burada herkesten rolünü oynaması istenmiştir. Bütün bu menasikin sonunda, ülkene dönmeden önce, bayramdan sonra iki gün daha kalmalı ve oturup bütün çağların üzerinde birleştiği şu soruyu kendine sormalısın. Toplum için ne yapabiliriz? Ve cevabı bulmaya çalış. Sadece otur ve hacc boyunca ne yaptığını düşün.

BAYRAM GÜNÜNDEN SONRA ARKA ARKAYA YAPILAN HÜCUMLAR

İlk gün, ilk hücumunda son putu vurur ve kurban yerine giden yolu açarsın. Sonra ihramını çıkarır ve sevinçle zaferini kutlarsın! İkinci gün tekrar vurmalısın, ama putların üçünü de. Bu kez, sırayla, birinci, ikinci ve son olarak da üçüncü putu vurursun. Üçüncü gün, ikinci gün yaptıklarının bir tekrarıdır. Dördüncü gün, istersen Mina’da kalabilir istersen ayrılabilirsin. Kalmaya karar verirsen ikinci veya üçüncü günün atışlarını tekrarlamalısın. Dördüncü gün kalmamaya karar verirsen kalan silahlarından arta kalanı Mina’da bir yere gömmelisin! Bu bir zorunluluktur!

SON MESAJ

Hacc süresince yapılan bütün davranışlar, Kur’an’ın kelimelerle anlattığı mesajı nakleder. Haccı bitirmeden önce, Kur’anı hiç olmazsa baştan sona bir kez okuman ve son suresinde bir ders çıkarman öğüt verilir.

Neden son sure? Hacc’ın son aşaması vurmak olup, Kur’an’ın son suresinin son kelimeleri de bir tehlikeden uyarma konusundadır! Hacc’ın sonunda sen üç putu vurursun, Kur’an’ın sonu da üç gücü reddeder. Hacc’ın son bölümünde, Müslüman, bir tehlikeye karşı uyarılırken, Kur’an’ın son bölümünde de bir şerre karşı uyarılır. Kur’an’ın biterken şerrin bitmemesi, Peygamberliğin biterken tehlikenin sürmesi bize şaşırtıcı geliyor belki! Kur’an’ın son iki suresi, `şer’den sığınma `dan söz eder ve aynı zamanda, İbrahim (as.)’ın peygamberliğini tamamlayan, tevhidin son peygamberi Hz. Muhammed’i (sas) uyarır. Ve Hacc’ın son iki günü, kişinin savaşmak zorunda kaldığı ve Allah’ın(cc) İbrahim’e(as.) uyarıda bulunduğu Mina’da geçer. Ve sen ey Muhammed’in (sas) ve İbrahim’in (as.) sünnetinin yolunda giden, yalnızca menasike uyman değil, fakat `şifre’leri çözmen gerekir. Mina’dan sonra nereye gidiyorsun? Ey hacı, ülkemize dönmek için Mina’dan ayrılmadan önce oturup muzaffer peygamberimizin uyarıldığı tehlikeyi anlamak için Kur’an’ın son iki suresini okuyalım. Allah’ın sevgili elçisinden sığınmasını istediği şeyleri anlamak için, şu vahiylere kulak verelim:

“De ki: Sabahın Rabb’ine sığınırım,

Yarattığı şeylerin şerrinden,

Karanlığı çöküp bastığı zaman gecenin şerrinden.

Ve haset edenin, haset ettiği zaman şerrinden ,

Düğümleri üfleyenlerin şerrinden”.(felâk suresi)

Ey habilin varisi `,’babanın katilinden öc alıcı’; Kabil ölmedi! Ey ‘meleklerin secde ettiği’,’Adem’in varisi’; şeytan şimdi öc alıyor! Üç yüzü, yedi rengi, yetmiş bin hilesi olan ve insanların kalbine fısıldayan bu şerden uzak dur..

Allah’a (cc), Şafağın Rabb’ine ,’insanların sahibine,’İnsanların Maliki’ne ve İnsanların sevgilisine, İlahına’ sığın. Ve sen ey hacı, Kurban Bayramı’ndan sonra Mina’da kal ve günde yedi kez üç putu vur ! Her günü Kurban günü. Her ayı Zilhicce. Her yeri Mina ve…hayatı hacc bil.

SONUÇ

Mina’da kalma zamanı bitti ve Mekke sınırı yakınında törenler son buldu. Zilhiccenin sonuna doğru istediğin zaman, gerektiğinde Arafat’a gitmeden yapabileceğin bir Tavaf ve Sa’y daha var. Hacc menasiki bitmiş bulunuyor, işte yapman istenen şeylerin hepsi bu kadar. Ey, Hacc’ın son bölümü olan Mina’dan ayrılan hacı ! İbrahim’in çağrısını kabul ettin Kişisel hayatının kısır döngüsünden kurtuldun. Zamanında Mikat’a geldin; Vahy’e kulak verdin ;elbiselerini çıkarıp beyaz kefenini giydin. Evini ve ülkeni terk ederek bir misafir gibi Allah’ın Evi’ne ve cihad toprağına geldin. Sağ elini sıkarak Allah’a (cc) söz verdin. Tavaf çemberine katılarak tavaf eden insanların arasında kayboldun. Kendi kendin eliği bıraktın. Dağların tepesinde su bulmak için elinden geleni yaptın. Sonra Mekke’den Arafat’a indin ve bölüm bölüm (Meş’ar ve Mina’ya Giderek ) geri Allah’a dönüp bilinç kazandın. Meş’ar karanlığında silah topladın. Aynı zamanda, diğerleriyle birlikte Mina sınırını geçtin. Şeytan ilk hücumunda yenildi. Hür oldun ;İnanç ve aşk toprağını kurtardın. İbrahim makamına ulaştın, şerefin zirvesine -şehâdetin ötesindeki bölüme-çıktın. Son olarak bu çabanın bitiminde bir koyun kurban ettin

En tehlikeli ve en korkunç yaratılış geçitlerini –Tevhit, isar, cihad, şehadet, iblisle savaş ve aşk ülkesini fethi-geçtikten sonra bu en büyük kutsal gezinin ve en yüksek insani dereceye çıkışın bitiminde nereye geliyorsun? Ne yapıyorsun? Kurban:  Bir “koyun” boğazlamak! Neden ? Hangi düşünceyle? Sırrı ne bunun? Haccın sonunda bir koyun boğazlamanın sırrı nedir? Bir şey diyemem! Bırak cevabı Allah versin:

“…Ondan hem kendiniz yiyin, hem ihtiyacını gizleyen ve gizlemeyip dilenen fakir(ler)e yedirin “.(hacc 36)

Yine tekrar ediyor:

“…İşte bunlardan yeyin, yoksulu, fakiri de yedirin”.(hacc 28)

Ey hacı! Nereye gidiyorsun şimdi? Hayatına ve dünyana mı dönüyorsun? Geldiğin aynı yola mı giriyorsun hacdan sonra? Asla! Asla! Bu sembolik gösteride İbrahim’in rolünü oynadın! İyi bir aktör, kişiliği, rolünü oynadığın şahsın karakterinden tamamıyla etkilenen insandır. Eğer bunu iyi becerirse, gösteri bitecek, fakat eseri sürecektir. Oynadıkları rolü sürdüremeyip, unutulup giden pek çok aktör vardır!

`Makam -ı İbrahim’desin; tam durduğu yerde. Yükselişinin en son basamağı, Miraç’da Allah’a olan en kısa mesafedir. Şimdi makam-ı İbrahim’de duruyorsun ve onun rolünü oynayacaksın; onun gibi yaşayacak ve inancının icâbesinin mimarı olacaksın. İnsanları içinde yaşadıkları bataklıktan kurtar. Cehaletin karanlığı ve zulmün çileleriyle uyuşmuş ve ölmüş bedenlerine yeniden hayat üfle Ayağa kalkmalarına yardım et ve onlara yön ver. Onları hacca çağır, tavaf etmeye çağır.

İbrahim’in niteliklerini kazanmak için tavaf etmeye çağır. İbrahim’in niteliklerini kazanmak için, tavafa katılıp bencilliğini bırakarak temizlendikten sonra yolunu izlemek için Allah’a söz verdin. Allah şahidindir.

Zamanını saygıdeğer bir zamana(Zaman-ı Haram) yap, çünkü kutsal mescittesin. Çünkü, yeryüzü Allah’ın (cc) Mescidi’dir…

Hacc, Özgün Yayınevi

Saatlerce, günlerce süren seminerler, müdür beyin nutukları, yeni eğitim yılına hazırlık toplantıları, ders planları… “Birazdan bitecek” sözü, sanki “hiç bitmeyecekmiş” gibi geliyor çocuklara. Ara sıra anneler, dışarı çıkıp şöyle bir bakıyorlar çocuklarına. “Toza toprağa bulanmayın!” diye talimatlar yağdırdıktan sonra içeri giriyorlar. Çocuklar okulda geçiriyor bütün günlerini. Top oynuyorlar, salıncakta sallanıyorlar. Acıkınca kantinden bir şeyler atıştırıyorlar… Uzun uzun seyrediyorum onları. Okulun avlusunda oturduğum banktan kalkıp çocuklara doğru gidiyorum. Saçlarını yeni kestiren gürbüz delikanlıya soruyorum: “Nerelisin sen bakalım?” Yabancı biriyle konuşmaktan çekinmeyerek cevap veriyor: “Taşkentliyim.” Yanındaki küçük kardeşine soruyorum bu kez. Dört-beş yaşlarındaki kız çocuğu, “Aktöbeliyim” diyor.

– Asıl memleketiniz neresi? Bir süre susuyorlar. Yani dedenizin evi nerede?

– Sivas’ta, diyor büyüğü. Vatanı, baba ocağını, dedelerinin evlerinden biliyorlar. Orta Asya, Afrika, Uzakdoğu, Balkanlar gibi farklı coğrafyalardaki Türk öğretmenlerinin her birisinin ayrı bir hikâyesi var… Birkaç yıl bir okulda çalışıp sonra başka bir yere gidince, hele hele ülke değiştirince, çocukları da çok vatanlı, çok kültürlü, çok dilli oluveriyor. Ne kadar rahat söyleyebiliyorlar, Aşkabatlı, Duşanbeli, Pavlodarlu, Tursunzadeli olduklarını, Onların da hayatları, anne ve babalarınınki gibi bütün gün okulda geçiyor.

Uzun ve sabırlı bekleyişlerinin ardından anneleri ve babaları nihayet dışarı çıkıyor. Bu kez oyundan yorgun düşmüş bedenlerini anne ve babalarının kucaklarına bırakıveriyorlar. Öğretmenler, bir bir dağılıp okulun hemen yakınlarındaki evlerinin yolunu tutuyor. Yarının daha yorgun bir gün olacağını bilerek… İçlerinde memleket özlemlerini, ümit ve tedirginliklerini gizleyerek, etraflarına gülümsüyorlar durmadan.

– İsmin ne senin bakalım?

On-on bir yaşlarındaki çocuk kendisine ilgi gösteren bir insana rastlamanın rahatlığını duyuyor:

– Taha

İki kara gözün ardındaki zeki edasıyla her an gülümsemeye hazır bir yüz.

– Nerelisin?

– Bakülü

– Türkiye’de dedenlerin evi nerede?

– Diyarbakır’da.

– Türkiye’yi özledin mi?

– Yazları gidiyoruz oraya. Biliyor musun amca, ben Türkiye’de hiç kış görmedim. Kışın yaşamadım orada.

Çocuk, gördüğü ülkeleri sayarken, Türkiye’yi de katıyor bunların arasına. Babası Özbekistan’da, Azerbaycan’da çalışmış. Şimdi de burada…

Okulun avlusunda geçen hayatlar

Bir okulun avlusunda geçiyor hepsinin hayatı. Aileleri ders hazırlayıp başkasının çocuklarıyla ilgilenirken, onlar yalnız başlarına sabrı, fedakârlığı, aile sıcaklığını başkalarıyla paylaşabilme erdemini yaşıyorlar. Öğretmenler, veli ziyaretine gidiyor, yurtta kalan hasta çocukları doktora götürüyor, olimpiyat grubundaki öğrencileri çalıştırıp ancak gece yarıları evlerine dönüyorlar. Bazen de bir daha hiç dönmüyorlar… Çocuklar bu hayata çoktan alışmış!..

Çoğu, anne ve babalarını uzun aralıklarla görebiliyor. Şehir dışı gezileri, ülke dışına seyahatler, babaların günlük programları arasında sıradanlaşıyor, bu zor hayat. Çocuklar, onların güzel işler yaptıklarına o kadar inanmış ki, kimse şikâyet etmiyor. Herkes bir öğretmenin yoğun ve stresli hayatına ortak olmuş, yaşananları tabii bir hayat tarzı olarak görüyor. “Sizinle bir konuyu paylaşabilir miyim?” Genç bir öğretmenin sorduğu soruyla şaşırıyorum önce. Okulun avlusundaki en kuytu köşeye çekiliyoruz. Bana yazdığı bir hasret mektubunu okuyor. Bir hafta önce ayrıldığı henüz on günlük bebeği için kaleme aldığı mektubu. “Biliyor musun oğlum, sana henüz doymadan vazife aşkıyla uçağa atlayıp binlerce kilometrelik bu ülkeye döndüm. Çünkü birkaç gün sonra okullar açılacak ve dersler başlayacak. Buradaki çocuklara faydalı olmam lazım. Sen ileride büyüdüğünde, bu duyguyu daha iyi anlayacaksın…” Hayatının baharında ilk kez baba olmanın sevinciyle dopdolu bu genç öğretmeni çok iyi anlıyorum. Çocuğunun kokusuna doyamadığını, onu daha şimdiden çok özlediğini anlatıyor bana. İçini açabildiği bir insan bulduğu için çok mutlu oluyor.

Gece yarısı, saat on bir. Yarın okullar açılacak. Duşanbe’nin karanlık sokaklarındaki sessizliği kazma-kürek sesleri bozuyor. Okulun bahçesindeki loş ışık altında parke döşeyen, harç taşıyan, etrafı temizleyip süpüren onlarca insan, yarı uykulu birer hayalet gibi dolaşıyorlar. Yarın okul açıldığında onları asla tanıyamayacaksınız. Gıcır gıcır ayakkabıları, ütülü pantolonları, takım elbiseleriyle karşınıza birer öğretmen olarak çıkacaklardır… Usulca birine yaklaşıp içimde büyüyen şiiri mırıldanıyorum: Sabahın bir şara vardım / Ol şarı yapılır gördüm / Ben dahi yapılır oldum / Taş u toprak arasında” (Hacı Bayram Veli). Asaletini ve duruşunu asla bozmadan hafifçe gülümsüyor bana. Yaptığı işin gündelik bir iş olduğundan o kadar emin ki!.. Birazdan gün doğacak ve etraf aydınlanacak. Anne ve babalar çocuklarının yeni elbiselerini giydirip okula getirecekler. Öğretmen çocukları bu zevki tadamayacak ne yazık ki! Onlar hep başkalarının saçlarını okşayan ve kendi çocuklarından çok başkalarının çocukları için koşturan babalarını, bir yabancı gibi seyredecekler. Ne yazık ki dünyanın dört bir köşesindeki çocuklara yaşanabilir bir hayat sunmak için çırpınan öğretmenler, bu yıl ders zilini Adem Tatlı hocaları olmadan dinleyecekler. Uzak diyarlardaki bir mezarın üzerinde şimal rüzgarları bir bayrak gibi dalgalanacak. Altı yaşlarındaki bir çocuk usulca pencereden dışarıdaki karın yağışını seyredecek. Uzaklarda, çok uzaklarda okul zilleri çalacak. Hep birden sınıflara doluşacak çocuklar. Öğretmen anne ve babalar, yine başkalarının çocuklarıyla ilgilenecek. Öğretmen çocukları büyük bir olgunlukla hayatı kucaklayacak ve taş-toprak arasında büyüyüp onlar da birer öğretmen olacaklar.

Okulun badanasını yeni bitiren fizik öğretmeni yorgun bir halde eve dönecek ve farklı bir karakteri oynamaya çalışan tiyatro sanatçısı gibi, yarınki öğretmen rolüne hazırlanacak.

Birazdan gün doğacak ve uzaklardaki okulların zilleri hep birden çalacak!..

Dr. Selim Hancıoğlu, 9 Eylül 2006, Zaman Gazetesi’nden alınmıştır.