Dil, ilk insandan günümüze kadar insanlar arasında iletişimi sağlayan en etkin araçtır. Hiç şüphesiz dili kullanma tarzında nicelikten çok nitelik ön planda yer almaktadır. Yani genellikle insanın ne söylediği kadar nasıl söylediği de çok önemlidir. Aslında bu özellik az çok bütün insanlarda bulunmaktadır. Günlük hayatta ifadelerimizi daha açık, anlaşılır ve güçlü kılmak için farkına varmadan bu özellikleri kullanmaktayız. Tarih boyunca edebî sanatları en etkin kullananlar İlahî vahye muhatap olan Peygamberler olmuşlardır. Belâgat, Allah tarafından alınan mesajın insanlara doğru ve etkin bir şekilde aktarılması, davetin muhataplar tarafından anlaşılması ve kabul edilmesi için çok önemli bir husustur. Bu özellik Hz. Muhammed (s.a.v)’in şahsında adeta zirveye ulaşmıştır. Kur’an-ı Kerim’in indirildiği ilk toplum olan arapların o dönemdeki edebî zevkleri ve üstünlükleri bunu gerekli kılan belki de en önemli âmil olmuştur.
Çalışmamız Hz. Peygamberin sözlerinin edebî özelliklerini ihtiva ettiğinden konu bütünlüğünü sağlaması açısından öncelikle belâgat ilminin tanımının yapılması ve Hz. Peygamberin edebî yönünün ortaya konulması çok büyük önem arzetmektedir. Böylelikle tezimizde ele alacağımız hadislerin bağlamı daha iyi anlaşılmış olacaktır.
Belâgat sözlükte “sözün fasih ve açık seçik olması” anlamında mastardır (el- Fîrûzâbâdî, İbn Manzûr). Terim olarak ise biri “meleke”, diğeri “ilim” olmak üzere iki mânâda kullanılmıştır. Meleke olarak belâgat, sözün, fasih olmakla beraber yer ve zamana da uygun olmasıdır. Diğer bir söyleyişle bir fikrin sözlü veya yazılı olarak yerinde, yeterince ve zamanında ifade edilmesidir (el-Hâşimî)
Bütün insanları ve cinleri kendisine ibadet etmeleri için yaratan Allah(Zâriyât,56), onların dünya ve âhiret saadetine kavuşabilmeleri için peygamberleri vasıtasıyla bir takım emir ve yasaklar koymuştur ve bu emirler mecmuâsı olan İlahî kitapların muhatapları tarafından okunup anlaşılmasını istemiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu hakikat “Biz, öğüt alırlar diye, Kur ’ân ‘ı senin dilinde indirerek kolayca anlaşılmasını sağladık”(Duhân, 58; Ayrıca bkz: Muhammed, 24; Zümer, 28; Âl-i ‘İmrân, 7; A’raf, 52.) âyetiyle ifade edilmiştir.
Kur’ân-ı Kerim Arap dilinde tedvin edilmiş ilk kitaptır. Hayatın hemen her safhasının Kur’ân’a göre yeniden tanzim edildiği bir ortamda duygu, düşünce ve dilde bir takım değişiklikler meydana gelmiş, vicdana, akla ve duygulara hitap eden ayetler,
Müslümanların düşünce ve davranışlarının değişmesine büyük tesir etmiştir. Allah’ın emir ve yasaklarıyla, bunların maksat ve hedeflerinin doğru bir şekilde kavranılması, Kur’ân’ın iyi anlaşılmasına bağlıdır. Bu bakımdan, dil kaideleriyle, din kurallarının öğrenilmesi arasında sıkı bir alâka vardır. İlahî kitaplardan Tevrât ve İncil’i bu açıdan değerlendirdiğimizde onların mecâzlarının hakîkat, kinâyelerinin sarih şekilde yanlış anlaşılarak tahrife uğratıldığını görürüz. Bu sebeple, Kur’ân-ı Kerîm’in maksatlarının doğru bir şekilde anlaşılması da, onun edebî vasıflarının, belâgat ve fesâhat üstünlüklerinin sağlam bir tarzda değerlendirilmesine bağlıdır. İslâm ilimleri ve meslekleri tarihine göz attığımızda, itikâdî ve amelî ihtilâflarının temelinde, Kur’ân’ın edebî inceliklerini anlamadaki farklılıkların önemli bir tesiri olduğunu müşâhede etmekteyiz.
Bilindiği gibi birçok İslâmî ilimlerde olduğu gibi, belâgat ilminin gelişmesine sebep olan en önemli etken Kur’ân-ı Kerîm olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm her türlü ahlaksızlık ve cehaletin hâkim olmasına karşılık, sözün önemsendiği, edebiyatın ve şiirin zirvede olduğu bir zamanda kendi içlerinden okuma yazma bilmeyen ümmî bir Peygamber’e (s.a.s) indirilmişti. İşte bu ümmî Peygamber (s.a.s) kendisine Allah tarafından vahyedilen, her yönüyle mucize olan Kur’ân-ı Kerîm’i okuyup o zamanın milli kahramanları sayılan şair ve ediplere meydan okuyor, bir benzerini getirmek hususunda onları muarazaya davet ediyordu. Kur’ân-ı Kerîm’in edebî üslûbu karşısında büyük bir hezeyâna uğruyorlardı. Hatta Velid b. Muğîre gibi müşriklerin ileri gelenleri bunun beşer kelamı olmadığını itiraf etmek zorunda kalıyorlardı. Kur’ân-ı Kerîm’in edebî özellikleri o dönemin insanları tarafından rahatça anlaşılabilmedeydi. Daha sonra İslâmî fetihlerin neticesinde Arap olmayan halkların İslâmî kabul etmesiyle beraber fasih Arapça bozulmaya başlamış, bunun neticesinde insanlar gün geçtikçe Kur’ân-ı Kerîm’in edebî i‘câzını anlamakta zorluk çekmeye başlamışlardı. Bu durum İslâm âlimlerini Kur’ân’ın edebî i‘câzını ispata zorlamıştır. Böylelikle belâgat ilminin temelleri atılmaya başlanmış oluyordu
Belâgat ilmi Kur’ânın tefsiri için gerekli olmasının yanında yapılan tefsirde hataya düşülmesini önlemesi de bu ilmi daha da önemli hale getirmektedir. Şâyet Belâgat kaideleri dikkate alınmaz, âyetlerdeki mecâz, teşbih, kinâye vb. unsurlardan yüz çevrilirse böyle bir tefsirin hatadan beri olması mümkün olamaz. Mesela “yüzünü Mescîd-i Haram tarafına çevir”( Bakara, 149) âyetinde geçen ”vecheke” kelimesinin mecâz yoluyla tüm bedeni çevirmenin kastedildiği düşünülmeyip hakiki anlamda kullanıldığı düşünülürse ve âyetin indiği an göz önünde bulundurulursa; Hz. Peygamberin, bedenini Mescîd-i Aksâ’ya yüzünü de Mescîd-i Harama döndürmesi gerekirdi ki bunun imkânsız olduğu aşikârdır.
Yine Hz. Peygamberin “ Utanmazsan dilediğini yap” sözü, tehdit üslûbu göz ardı edilirse, kişinin her istediğini yapmasının mübâh olduğu anlayışını ortaya çıkarır ki Hz. Peygamberin böyle bir şeyi emretmeyeceği aşikârdır. Buna benzer örnekler tezimizde yeterince yer almakta olduğundan, burada konunun önemine binâen sadece bu iki örnekle iktifa ettik.
Sonuç olarak belâgat ilmi hem Kur’ân-ı Kerîm’in hem de Hadis-i şeriflerin doğru anlaşılması için çok önemlidir. Nitekim birçok itikâdî ve fıkhî hüküm de Belâgat ilmi sayesinde istinbat edilmektedir.
Belâgat ile ilgili bu kısa açıklamalardan sonra şimdi de belâgat ilmi’nin üç ana şubesi olan “Beyân”, “Me‘ânî” ve “Bedî‘”’ hakkında kısa bilgiler vereceğiz.
BEYÂN
Beyân sözlükte “ortaya çıkmak, açık seçik olmak; açıklamak, anlaşılır hale getirmek” gibi mânâlara gelir.Beyân kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’in üç âyetinde geçmekte olup buralarda “ilân etme” (Âl-i İmrân, 138), “açıklama” (el-Kıyâme, 19) ve “ifade etme” (er-Rahmân, 4) anlamlarında sahiptir; Buhârî, “Nikâh”, 47, “Tıb”, 51) hadisinde ise “söz ve ifade” mânâsına gelmektedir. Edebiyat terimi olarak beyân, mânâyı ifadede lafzı açıklığa kavuşturmak için gereken melekeyi kazandıran, duygu ve düşünceleri değişik yollarla ifade etme usul ve kaidelerini inceleyen ilim.
Bir dilde anlatılmak istenen mânâyı birbirinden farklı açıklık ve nitelikte ifade eden lafızlar vardır. Meselâ bir kimsenin cesur olduğu, “o cesurdur”, “o cesarette aslan gibidir”, “o aslan gibidir”, “o aslandır” sözleriyle anlatılabilir. Birincisi diğerlerinden daha açık ve herkesin kolayca anlayabileceği bir ifade şekli olmakla beraber hepsinin en zayıfıdır. Sonuncusu ise hepsinden kuvvetli, ancak diğerlerine göre açıklık derecesi en az olanıdır . Bu ilmin konu başlıları şu şekilde sıralanmaktadır: 1) Teşbîh, 2) Mecâz, 3) İsti‘are, 4) Kinâye.
ME‘ÂNÎ
Me‘ânî kelimesi, “mâ‘nâ” kelimesinin çoğuludur. Mânâ lugatta “maksüd” yani “kast edilen şey” demektir.
Bu ilim muktezâ-yı hâl’e(duruma ve yerine) göre söylenen Arapça sözlerin durumu, kendisi vasıtasıyla bilinen bir ilimdir. Durumun değişmesiyle sözün şekilleri de değişir. Bu ilmin konu başlıkları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1) Haber Cümlesi, 2) İnşâ Cümlesi: a) Emir, b) Nehiy, c) İstifhâm, d) Temenni, e) Nîdâ, f) Kasr, g) Vasi ve Fasl, h) îcâz, İtnâb ve Müsâvât, k) Takdim ve Te’hîr, 1) Zikir ve Hazif.
BEDΑ
Bedî‘ kelimesinin sözlük anlamı “örneksiz ve modelsiz olarak bir şey icat eden, örneği ve modeli olmadan yaratılmış olan” demektir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “O göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır” (el-Bakara,117) meâlindeki âyette yer alan bedî‘ bu mânayı ifade etmektedir. Bir edebiyat terimi olarak bedî‘, edebî sanatlarla örülü ifadenin lafız bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip olmasının usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir. Veya kelâmın lafız ve mânâlarının güzelleştirme yollarına ait bilgileri inceleyen bir ilimdir. Bu süsleme tarzlarının bir kısmı, mânâ ile ilgili olup bunlara; “mânevi güzelleştirici san’atlar” denilir. Bir kısmı da lafızla ilgili süsleme san’atlarıdır. Bunlara da; “lafza ait süsleyici san ’atlar’’ denilir.
Mânevi güzelleştirici sanatların başlıcaları şunlardır: 1) Tevriye, 2) Tıbâk, 3) Mukâbele, 4) Mürâ’âtü’n- Nazîr, 5) İstihdam, 6) Cem, Tefrîk ve Taksîm, 7) Hüsnü’t- Ta’lîl, 8) İ’tilâf.
Lafza ait süsleyici sanatlar şunlardır: 1) Cinâs, 2) İktibâs, 3) ‘Akd, 4) Tazmîn, 5) Seci‘, 6) Reddü’l-‘Acüz ‘Ala’s- Sadr.
Belâgat ilmine ait sayılan bu maddelerden konumuzla alakası bulunan terimler, tezimizin dördüncü bölümünde yeri geldiğince tanımı ayrıca yapılacaktır. Bizler Hz. Peygamberin sözlerindeki belâgat özelliklerini ele alacağımızdan, Hz. Peygamberin edebi yönü hakkında kısa bir açıklamanın yapılmasının da faydalı olacağını düşünmekteyiz. Bu vesile ile bu bölümde Hz. Peygamberin fesâhati, belâgati, belâgatine etki eden unsurlar ve edebi uslubuna kısaca değinilip bazı örnekler verilecektir.
Tarih boyunca insanları etkileyen birçok edip ve hatip gelip geçmiştir. İnsanoğlu fıtratı gereği daima kendisinden bilgili olan ve sözü etkili kullanan ediplere itibar etmişlerdir. İnsanlık semasının yıldızları olan Peygamberlere de davetin etkili olabilmesi için Allah tarafından üstün hitabet özellikleri verilmiştir. Nitekim Hz. Musa’nın (a.s) “Rabbim! Göğsümü genişlet, işimi kolaylaştır, dilimdeki düğümü çöz ki sözümü iyi anlasınlar”( 4Taha, 25-27) şeklinde yaptığı dua ve “Ey Musa! İstediğin sana verilmiştir”(Taha, 36) şeklinde Allah tarafından bu talebinin kabul edilmiş olması sözün tebliğ ve iletişimdeki yeri açısından anlamlıdır. Allah (c.c.), bütün peygamberlerine, kendi hak davalarını te’yid edici mucizeler vermiştir. Bu mucizeler, umumiyetle, söz konusu peygamberin kendi devrinde revaçta bulunan bir konuda idi. Sihirbazların en revaçta olduğu devirde, Hz. Musa’nın asası, tıbbın üstün olduğu bir zamanda, Hz. İsa’nın tıbbi mucizeleri gibi Hz. Peygamberimizin (s.a.s) devrinde de, edebiyat ve belağat, cahiliye Araplarında en parlak devrini yaşamaktaydı. Bu sebeple de, Hz. Peygamber (s.a.s)’in en büyük mu’cizesi, Kur’ân-ı Kerîmdir. O’nun bu mucizesi, hem akla hitab edici, hem de, kıyâmete kadar bâkidir.
Hz. Peygamber, ne bir edip ne de şâirdir. Onun şâir olmadığı ve görevi gereği şairliğin ona yakışmayacağı Kur’ân’da açıkça belirtilmiştir(Yasin: 69). Kur’ân’ın indiği Arap toplumunun, edebî yönden ileri düzeyde olmasından dolayı Allah, Hz. Peygamber’e onları iknâ edecek ileri seviyede dil yeteneği vermiştir. Ayrıca bu toplumda doğup büyüdüğünden, onların dil ve edebî kabiliyetlerini hem fıtrî hem de aralarında yetişerek almıştır. O dönemde Kureyş kabilesi, Araplar’ın dil yönünden en fasihi idi. Hz. Ali’nin, Hz. Peygamber’in Benî Nehd kabilesi elçilerine hitap ederken, “sizinle aynı soydan olduğumuz halde konuşmalarınızın bazısını anlayamıyoruz” demesi üzerine, Hz. Peygamber:“Beni Rabbim yetiştirdi ve beni çok iyi eğitti” demek suretiyle özel eğitimden geçtiğini belirtmiştir. Yine Hz. Peygamber,“Bana az lafızla çok anlam ifade etme kabiliyeti verildi” sözüyle ilham yoluyla bir eğitim aldığını ifade etmiştir.
Hz. Peygamberin edebî yönünün birçok özelliği bulunmaktadır. Bizler burada Hz. Peygamberin edebî üslûbunu ve buna etki eden amilleri alt başlıklar halinde kısaca zikretmeye çalışacağız.
FESÂHATİ
Fesâhat sözün açık ve kusursuz olması demektir. Hem söze hem de söyleyene ait bir vasıf olan bu terim; Belâgat, bir ilim olarak teşekkül etmeden evvel “güzel ve etkili söz” anlamında beyân, berâ’at ve belâgat terimleriyle eşanlamlı olarak kullanılıyordu.
Dilde fesâhat’ın, sözde kullanılan her kelimenin telaffuzunun kolay olup, dile ağır ve zor gelmemesi (tenâfir-i hurûf), kelime türetme kurallarına aykırı olmaması (kıyâsa aykırılık) ve az kullanılan kelimelerden teşekkül etmemesi unsurları ile yine cümlede kullanılan bütün kelimelerin dile ağır gelmemesi, cümle bilgisine (nahiv) uygun olmayan ifade kullanılmaması, lafız ve anlamda karışıklık ve zorluk çekilmemesi ile çok tekrar gibi özelliklerin olduğu düşünülürse , fesahat kusurları o dönemin meşhur şairlerinin şiirlerinde de bile görülmektedir. Ama Hz. Peygamber’in sözlerinde fesahat kusurlarına rastlamak zordur .
Hz. Peygamber Kureyş kabilesine mensuptu. O günkü Arap toplumu içerisinde en fasih lehçe Kureyş lehçesiydi. Nitekim her yönüyle mu‘ciz olan Kur’ân-ı Kerîm de Kureyş lehçesi ile indirilmişti. Kureyş kabilesi o günkü Arap yarımadasının ticaret merkezi olan Mekke’de bulunuyorlardı. Arabistan’ın dört bir tarafından Mekke’ye ticaret kervanları gelmekteydi. Bu vesile ile diğer lehçelere de muttali olmuş oluyorlardı. Diğer bir husus da Kureyş kabilesi ticaret maksadıyla yazın Şam’a kışın Yemen’e sefer düzenliyorlardı(Kureyş, 2). Böylelikle en uzak lehçeler hakkında da bilgi sahibi oluyorlardı.
Hz. Peygamber (s.a.s)’in hayatına baktığımızda Arap kabilelerinin en fasih, en temiz ve en güzel kabileleri arasında hayat sürdüğünü görmekteyiz. Benî Hâşim de doğmuştu, dayıları Benî Zühre’den idi, Sa’d b. Bekr’de süt emmişti, Kureyş içinde büyümüştü, Benî Esed’den evlenmişti ve Benî ‘Amr’a (Evs ve Hazrec) hicret etmişti. Bunlardan sadece Kureyş ve Benî S‘ad kabileleri dahi fasih bir dil sahibi olmaya yetecek nitelikteydi. Bu yüzden “Ben Arapların en fasihiyim, zira Kureyş kabilesine mensubum ve Sa‘d b. Bekr oğulları içerisinde büyüdüm”
Hz. Peygamber bu sözü bütün Araplara hitaben söylemiştir. Risaletle görevlendirildiği dönemde fesâhat onların çarşı ve pazarlarında en fazla rağbet gören bir mal, beyân ise amellerinin efendisidir. Adeta o dönemde söz kılıçtan daha keskin ve mızraktan daha tesirliydi. Buna rağmen muhalifleri O’nu reddedememiş, tenkit edecek bir sözünü bulamamış ve töhmet altında bırakacak bir ifadesine rastlayamamışlardır. Eğer içlerinde daha fasih biri olsaydı onu alıp karşısına çıkacak ve mu‘araza edeceklerdi. Sonra davetine karsı çıkmak ve onu iptal etmek için onu vesile edineceklerdi. Fakat onlar Allah Rasûlü’nde sadece mükemmel bir fesâhat görmüşlerdi. Allah O’na ilhamlara açık öyle bir vicdan ve güçlü bir dil vermiştir ki arzu ettiği mânâyı kolaylıkla ifade edebilmekte ve gönlünün ilhamlarını muhataplarına rahatça aktarabilmektedir. O’nun sözlerinde hoşa gitmeyen bir anlam yoktur, dilinden kusurlu bir kelime çıkmamıştır, konuşamadığı bir lehçe, ifade edemediği bir mânâ olmamıştır. O, fasih olduğu kabul edilen insanların dahi düştükleri ibâre zayıflığı, sözün zor anlaşılması, anlam kapalılığı, söyleyiş güçlüğü gibi hata ve kusurlardan uzaktır. Eğer O’ndan fesâhat adına bir kusur sadır olsaydı muhalifleri onu allayıp pullayıp meclislerinde bahis mevzu yapacak, O’nu küçük düşürmeye çalışacak ve bu ayıbını her tarafa yaymaya çalışacaklardı. Hatta bunu bahane edip Kur’ân’ı reddetme yoluna dahi gideceklerdi. Çünkü Allah Rasûlü’nün muhatabı olan toplum fasih bir toplumdu ve ancak kendilerinden fesâhatça ve belâgatça daha üstün birine kulak verirlerdi. Özellikle bu husus İslâm davetinin ilk zamanlarında daha bir önem arz etmekteydi. Fakat tarih bizlere, bu konuda Allah Rasûlü’nün fesâhatine gölge düşürecek en küçük bir itirazın dahi vaki olmadığını nakletmektedir. Aksine O, “Ben peygamberim bunda yalan yok! Ben Abdulmuttalib’in oğluyum! Ben Araplar içinde beyânı en fasih olanım! Ben Kureyş’in içinde doğdum ve Benî Sa‘d b. Bekr içinde büyüdüm. Bana lahn (hatalı konuşma) nereden/ nasıl bulaşacak!” diyerek kendisinin her türlü hatalı konuşmadan, fesâhat ve beyân ayıplarından uzak olduğunu ifade etmiştir.
Mahlukâtın en fasihi hiç şüphesiz Hz. Muhammed (s.a.s) idi .Muhatapları onun bu fesâhati ve etkili beyânı karsısında hayranlıklarını gizleyemiyor ve bunu her fırsatta dile getiriyorlardı. Onun konuşmasını dinleyen ashaptan biri “Ey Allah’ın Rasûlü ne kadar fasihsin! Meramını senden daha güzel ifade eden birini görmedik” dediğinde Allah Rasûlü “Bu benim hakkımdır zira Kur’ân bana apaçık bir Arapça ile indirilmiştir” buyurmuştur .
FESÂHAT VE BELÂGATİNE ETKİ EDEN UNSURLAR
Hz. Peygamberin bu kadar yüce edebî bir güce sahip olmasının elbette ki bir takım sebepleri vardır. Şimdi bunları alt başlıklar halinde kısaca sıralayalım.
Allahın Hibesi
Hz. Peygamber (s.a.v) mektep-medrese görmemiş ümmî bir insandı. Allah Rasülü’nde bulunan dil melekesi ancak; eğitim öğretimle, bütün arap kabilelerini gezip dolaşarak aralarında yaşamasıyla, rivâyetleri ezberlemesi vs. ile mümkün olabilirdi. Ancak biz biliyoruz ki Allah Rasûlü böyle bir faaliyette bulunmamıştı. Eğer böyle olmuş olsaydı mu‘arızları bununla Hz. Peygamberin risâletini tartışmalı hale getireceklerdi. Hz. Peygamber (s.a.s)’den südûr eden sözler, ilahi bir lütflın tecellisinden başka bir şey değildi (er-Rafı’î, 2005: 195).
Yaratılışının Temizliği
Arap lehçelerinin en fasihi Kureyş lehçesidir. Hz. Peygamber Kureyş kabilesinde yetiştiği için bu lehçeyi çok iyi biliyordu. Hatta belâgat sahasında, Kureyş halkından daha ileri bir seviyedeydi. Zira O’nun fıtratı temiz, hisleri isabetli, görüşü sağlam, işleri doğru idi. Bunun içinde hem dilinde edep hem de ahlakında edep vardı. Güzel konuşurdu. Konuşması emsalsiz idi. Zira Allah O’nu, hem vahyi almak hem de tebliğ etmekle vazifelendirmişti.
Fesâhat ve Belâgata Sahip Olan Bir Çevrede Büyümüş Olması
Kur’ân’in indiği Arap toplumunun, edebî yönden ileri düzeyde olmasından dolayı Allah, Hz. Peygamber (s.a.s)’e ileri seviyede dil yeteneği vermiştir. Ayrıca bu toplumda doğup büyüdüğünden, onların dil ve edebî kabiliyetlerini hem fıtrî hem de aralarında yaşayarak almıştır
Hz Peygamber Benî Hâşim de doğmuştu, dayıları Benî Zühre’den idi, Sa‘d b. Bekr’de süt emmişti, Kureyş içinde büyümüştü, Benî Esed’den evlenmişti ve Benî ‘Amr’a (Evs ve Hazrec) hicret etmişti. Bunlardan sadece Kureyş ve Beni S‘ad kabileleri dahi fasih bir dil sahibi “Ben Arapların en fasihiyim, zira Kureyş kabilesine mensubum ve Sa‘d b. Bekr oğulları içerisinde büyüdüm” buyurmuştu. Ayrıca Hz.Peygamber tüccar bir ailenin ferdi idi ve iki defa Şam’a seyâhat etmişti.
İnsanoğlu en çok muhtaç olduğu iletişim gereksinimini ağırlıklı olarak konuşma yeteneği ile gerçekleştirmektedir. Gerek günlük iletişim ihtiyaçlarının karşılanması için bütün insanların ve meslekleri konuşmaya dayalı olan kimselerin etkili ve verimli konuşma metotlarını bilmeye daha fazla ihtiyaçları vardır. Bu konuda da en mükemmel model Hz. Peygamberdir.
Hz. Peygamberin konuşma üslûpları hakkında Arap edebiyatının önde gelen imamlarından el-Cahız (ö./ 868) şunları söylemektedir: “Onun kelimeleri az ama mânâsı çoktu, yapmacık tavırlardan ve tekellüften uzaktı… Uzun konuşulması gereken yerde sözü uzatmış, kısa tutulması gereken yerlerde de sözü kısaltmıştır. Kulağa hoş gelmeyen garip kelimelerden uzak durmuş, çarşı-pazar dilinden yüz çevirmiştir. O, ancak bir hikmet mirasından konuşmuş, ismetle kuşatılmış, İlâhî te’yidle güçlendirilmiş ve tevfîk- i İlâhî ile kolaylaştırılmış sözler söylemiştir. Bunlar Allah’ın sevgisine mazhar olmuş ve kabul ile kuşatılmış sözlerdir. Allah O’nun sözlerine mehabet ile tatlılığı, güzel ifade ile kelime azlığını bir arada vermiştir. O, sözlerini tekrar etmeye ihtiyaç duymadığı gibi dinleyenler de tekrara ihtiyaç hissetmezdi. O’nun sözlerinde eksik kelime yoktur, konuşurken asla hata etmemiştir. Hiçbir delil ve hiçbir hasım O’na karşı duramamış, hiçbir hatip de onu susturamamıştır… Sonra insanlar ondan daha faydalı, lafız yönüyle daha doğru, vezin bakımından daha düzgün, üslûp itibariyle daha güzel, istek bakımından daha şerefli, etki yönüyle daha güçlü, mahreç bakımından daha kolay, mânâ itibariyle daha fasih, anlam bakımından daha açık bir söz işitmemişlerdir.” .
Dil, edebiyat ve belâgat âlimi ünlü müfessir ez-Zemahserî (ö. /1144) ise şunları ifade eder: “… sonra bu Arap dilini sanki kudreti yüce olan Allah çalkalamış ve özünü Muhammed (s.a.v)’in diline yerleştirmiştir. O’nun karşısında duran hiçbir hatip yoktur ki ayaklarının bağı çözülmüş olarak geriye dönmesin. O’nun gibi olmaya, O’na yaklaşmaya çalışan hiçbir gür sesli kimse yoktur ki eli boş dönmesin. O’nun konuşmasına kıyas edilen hiçbir kelâm yoktur ki mükemmel asil bir atın beygire nispeti gibi olmasın ve O’ndan, diğer insanların sözlerine benzer sadır olan hiçbir kelâm yoktur ki karanlığı delen parlak ışık gibi olmasın.
O şöyle buyurmuştur: Bana cevâmiu’l-kelim verilmiştir. Ben Arapların en fasihiyim zira Ben Kureyş’tenim ve Benî Sa‘d b. Bekr’de süt emdim Hz. Muhammed (s.a.v) sözün nasıl bir değere ve nasıl bir güce sahip olduğunu biliyordu. Fasih ve beliğ cümlelerin insanlar üzerindeki etkisini, “ Beyânın bazısı vardır ki sihir gibi (etkili)dir.” buyurarak vurgulamıştır. Sözün bu etkisini artırmak ve güzel bir şekilde beyân etmek için Allah Rasûlü (s.a.v) sözlerinde edebî sanatların edebiyatçıları hayran bırakacak kadar yerli yerinde ve çok güzel bir biçimde kullandığı görülmektedir.
Ayrıca az sözle çok şey anlattığı için O’nun (s.a.v) hadislerinde Cevamiu’l-Kelim (kısa ve öz ifade) özelliği belirgin bir biçimde görülmektedir. Zira bir hadisinde Hz. Peygamber, “Bana özlü ve son derece veciz sözler söyleme melekesi verildi” (Buhârî, Ta‘bîr: 11, 22; Cihad: 122; Î’tisam: 1; Müslim, Eşribe: 71)buyurmuştur. İşte Allah Rasûlü (s.a.s) sözlerindeki bu anlam derinliğini beyân ederken
söz sanatlarını da ustalıkla kullanmıştır. Örneğin O (s.a.v), “ İhsan; sanki görüyormuşsun gibi Allah’aibadet etmendir. Her ne kadar sen O’ nu görmüyorsan da, O seni görüyor.” hadisinde lafızlarla anlamlarının eşit derecede olması yani müsavat yapıldığı görülmektedir.
Hz. Peygamber kısa, öz ve tane tane konuşmayı severdi. Sözlerini ezberlemek isteyenler rahatlıkla ezberleyebilirdi. Sözleri kısa olmasına karşın anlamları genişti. Bunun için “cevamiu’l- kelim” sıfatı ile vasıflandırılmıştır. Mesela bir hadislerinde “Zarar vermek de yoktur. Zarara zararla karşılık vermek de yoktur.” Buyurarak îcâz yaptığı görülmektedir.
“Kim de şüphelilerin içine dalarsa haramın içine dalar. (Bunun hali) tıpkı koruluğun etrafında sürü otlatan çoban gibidir ki, sürüsünü korulukta otlatıverir.” sözünde teşbih yapıldığı görülmektedir; mükellef çobana benzetilmiş, insanın nefsi meranın etrafında otlayan hayvana benzetilmiş, şüpheli şeyler, meranın etrafına benzetilmiş, haramlar meraya benzetilmiştir. Hz Peygamber’in, İbn ‘Abbas’a hitaben söylediği “Allah’ı gözet ki onu karşında bulasın” sözünde Allah’ın yardımı, muhafazası ve kişinin isteklerini yerine getirmedeki sür’ati, kişinin hemen önünde bulunan bir hâminin durumuna benzetilerek isti’are yapılmıştır. Yine aynı Hadis-i şerifte geçen “Kalemler kaldırılmış (işleri bitmiş), sahifeler kurumuştur.” Sözünde yazım işi bittiğinden ve artık değişiklik yapılamayacağından dolayı sahifeler kurumuştur ifadesi kullanılmış ve kinâye yapılmıştır. Hz. Peygamberin Hadis-i şerifleri bu ve buna benzer ifadelerle dolu olup fesâhat ve Belâgat özellikleri ile doludur. Bizler tezimizde geniş bir şekilde ele alacığımız bu özellikleri burada şimdilik bunları zikretmekle yetindik.
Hz. Muhammed (s.a.s) söz ustalarını hayrette bırakan ve çevresinde hep hayranlık uyandıran mükemmel bir söz ustasıdır. Allahu Teala’nın fesâhat, belâgat, hitabet, feraset, basiret…. saymakla bitiremeyeceğimiz türlü hikmetlerle yarattığı Rasûlullah (s.a.s), Kur’ân’m tebliğ edilmesinde ve izâhında dilin bütün inceliklerini kullanarak, muazzam bir üslûpla herkesin seviyesine ve lehçesine uygun bir şekilde hitap etmiştir.
Hz. Muhammed (s.a.s) böyle güzel sözler söylemesine rağmen, hayatında hiç şiir nazmetmemiştir. Çünkü Kur’ân’da O’na (s.a.s) hitaben, “Biz O’na şiiri öğretmedik, O’na da yaraşmaz zaten ” (Yasin,69)Buyrulmuştur. İslâm öncesi şiirde İslâm dininin hoş karşılamadığı yalan sözler, iftira, kişilik haklarına saldırı, aşırı hiciv gibi konularda söylenen şiirleri Kur’ân hoş görmemiş, Hz. Peygamber’in de şâir olamayacağı vurgulanmıştır. Hz. Peygamber de, bu tür şiirleri uygun görmemiştir. Ona göre “Gerçeğe uygun şiirler iyi, gerçeğe uygun olmayan, yalan sözler ihtiva eden şiir ise kötüdür”. İslam öncesi dönem şiirinde yalan sözlü şiirler rağbet görmüş hatta teşvik edilmiştir. Muhtemelen Hz. Peygamber, bu görüşün yanlış olduğunu belirtmek amacıyla bu sözü söylemiştir
Allah Rasûlü (s.a.v) aynı konulardaki sorulara farklı cevaplar ve misaller getirerek Allah’ın (c.c.) dinindeki zenginliği de ortaya koymuştur. Ümmî bir insan olan Hz. Muhammed (s.a.s), Allah (c.c.) tarafından eğitildiği için sözlerinde dil hatası yoktur. Ayrıca O’nun (s.a.s) sözlerinde müthiş bir anlam derinliği ve zenginliği vardır. Bu sebeplerden ötürü Hadis-i şerifler zamâna ve mekâna meydan okumuşlardır. Nice insanları Allah (c.c.) yoluna sevk eden bu sözler, çok güçlü bir ikna kabiliyetinin ürünüdür. İlk bakışta basit gibi görünen, ama dikkatle bakıldığında müthiş bir derinlik olduğu fark edilen bu sözler, Allah Rasûlü’nün ne kadar geniş bir gönle ve akla yeni ufuklar açan bir zekâya sahip olduğunun göstergesidir.
İsmail Rencber
]]>“Şu Ensar grubu senin bugün yaptığın Fey ‘ dağıtımı konusunda, Senin kendi kabilene ve diğer Arap kabilelerine büyük miktarda paylar verdiğin halde kendilerine pay vermediğine dair içlerinde senin aleyhine kuşku taşımaktadır. ”
Hz. Peygamber: “Bu konuda sen hangi düşüncedesin? Ey Sa’d”
Sa’d: “Bende kavmimden biriyim. ”
Hz. Peygamber: “O halde kavmini şu çadırda topla” buyurdu.
Sa’d, Ensar topluluğunu söylenen mahalde topladı. Onlara katılmak isteyen Muhacirlere müsaade etmedi. Durumu kendisine bildirince peygamberimiz geldi ve Allah’a hamd ve senadan sonra onlara şöyle seslendi:
Hz. Muhammed (s.a.s): “Ey Ensar topluluğu! Bana, içinizden kederlendiğiniz haberi ulaştı. Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”
Ensar Grubu: “Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”
Hz. Muhammed (s.a.s): “Bana karşılık vermeyecek misiniz? Ey Ensar topluluğu!”
Ensar Grubu: “Sana ne cevap verelim ya Resûlallah? Lütuf ve kerem yalnız Allah’a ve O ’nun elçisine aittir. ”
Hz. Muhammed (s.a.s): “Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş olurdunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz:
‘Yalanlanmış bir şekilde bir şekilde bize geldin de biz seni tasdik ettik. Horlanmış olarak geldin, sana yardım ettik. Kovulmuş olarak geldin, seni barındırdık. Fakir olarak geldin, malımızla destekledik. ’
“Ey Ensar topluluğu! Ben, yanımda sizi Müslümanlığınıza ve bağlılığınıza güvenirken, nefisleriniz, insanları İslâm ’a ısındırmak için verdiğim dünyanın yeşertisine mi meyletti?”
“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz? Muhammed’in canı elinde olan Allah’a yemin olsun ki, eğer hicretin fazileti olmasaydı muhakkak ben Ensar’dan olurdum. Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim.
Rabbim! Ensar toplumuna, onların çocuklarına ve torunlarına rahmet eyle!”
Bunun üzerine Ensar topluluğu sakalları ıslanıncaya kadar ağlayarak dediler ki:
“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”
Hatibin Özellikleri Bakımından Hutbenin Tahlili
Kararlılık ve Metanet: Bu hutbeyi değerlendirirken esas ilgi alanımızı aydınlatacak ölçüde hutbenin öncesinde ve sonrasında meydana gelen olayları hatırlatmakta fayda vardır. Peygamberimiz, Huneyn savaşından sonra elde edilen ganimetleri dağıtırken, kalplerini İslâm’a ısındırmak için, henüz yeni Müslüman olmuş Arap kabile mensuplarına, özellikle de hayatı boyunca İslâm’la mücadele etmiş dünya malına düşkün Kureyş mensuplarına öncelik vermiştir. Aralarında Ebû Süfyan, onun oğlu Muaviye ve Safvan b. Ümeyye’nin bulunduğu Mekke ileri gelenlerine yüzer deve pay vermişti.
Yeni Müslüman olanlar, ganimet için büyük bir çaba ve gayret sarf ediyorlardı. Öyle ki bazıları, ganimetten daha fazla pay alabilmek adına Allah’ın peygamberini adaletsizlikle suçlayacak, cübbesini çekiştirecek kadar kaba ve saygısız davrandılar. Kaba ve saygısız tutumlarına rağmen onlara ganimetten pay vermeye devam etti. İlk etapta peygamberimizin bu tutumunu anlamakta güçlük çeken, aralarında Ensar’ın da bulunduğu samimi müminler, onun davranışını yadırgadılar. Buna rağmen O, ‘müellefetü’l-kulub’a ganimet dağıtımında özel muamele yapmaya devam etti. Kalplerinde imanın yerleştiği insanları ise, manevi zenginlikleriyle baş başa bırakmayı tercih etti. Tutumunun doğruluğunu da gayet zarif bir lisanla onlara anlattı. O sözünde ve davranışında metanetli ve kararlıydı.
“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (ona dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever. ” (Al-i İmran:159)
Anlayış ve Samimiyet: Ensar’da meydana gelen şüphe ganimet alıp alamamaktan ziyade, kendilerinin İslâm’a hizmetleri konusundaki dereceleri ile ganimeti doğru orantılı görmelerinden kaynaklanıyordu. Hz. Peygamber, henüz Müslüman olmuş Araplardan gördüğü saygısız tutum karşısında sekiz yıldır kendisiyle birlikte her türlü fedakârlığa katlanan Ensar’ın üzüntülerinden kaynaklanan incitici tavırları karşısında en ufak bir sarsıntı yaşamadan onlarla samimi ve engin bir anlayışla meseleyi konuşmuştur. Bütün içtenliğiyle, onlarla empati kurarak düşündüklerini, hatta akıllarına bile gelmeyeni bizzat kendisi açık bir şekilde ifade ederek onlara hitap etmiştir.
Hak ve Adalet Duygusu: Hz. Muhammed’in (s.a.s.) hicretiyle Medine Arap yarımadasının merkezlerinden birisi haline geldi. Peygamberimiz, göçünün Medinelilere neler kazandırdığını soru cevap yöntemiyle ve beliğ bir üslupla kendilerine anlattı. Ensar, dinledikleri yalın gerçekleri şu özlü sözle tasdik ettiler:
“Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”
Peygamberimizin hakikati vurgulamak adına sorduğu sorular, ilk etapta minnet duygusu oluşturmaya yönelik olduğu hissi uyandırabilir. Ancak sözün devamında muhataplarının en muarızının bile ancak aklına gelebilecek, kendisine yapılan iyilikleri de çok açık bir biçimde sayarak aralarındaki yakınlık ve fedakârlığı vurgulamak istediğini anlıyoruz. Resûlullah üstün bir vefa duygusuyla, hakkı, hiç kimsenin aklında en ufak bir şüpheye yer bırakmayacak bir adalet anlayışı içerisinde anlatarak aralarındaki ortak duyguyu pekiştiriyor:
“Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş oludunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz… ”
Hatibe ve dinleyicilere güç veren bu ortak zemin ve tecrübe hak ölçüleri dahilinde belirtildikten ve tasdik edildikten sonra iletişim elbette çok daha kolaylaşacaktır. Çünkü sözdeki yücelik dinleyiciler tarafından ağızlarından çıkmış gibi onlarda büyük bir coşku ve heyecan meydana getirir. Peygamberimiz, bu yumuşak ve kadirşinas tutumuyla onlar adına soru sorması ve bunlara cevaplar vermesi kalplerdeki bütün şüpheleri izale eden bir kuvvete sahiptir.
Muhatap Açısından Hutbenin Özellikleri
Muhatabı Tanımak ve Ona Değer Vermek: Peygamberimizin hitap ettiği kişiyi tanıma prensibine daha önce değinmiştik. Bu hutbe için Ensar’ı toplamakla görevlendirdiği Sa’d b. ‘Ubade’ye hutbe mahalline onlardan başka kimseyi almamasını tembihledi. Kendisi de hitap için gittiğinde: “Aranızda sizin dışınızda kimse var mı?” sorusunu sordu ve Ensar’dan başka kimsenin olmadığından emin olduktan sonra konuşmasına başladı. Çünkü bu hutbede onlara mahsus bir konu konuşulacaktı. Allah’a hamd ve senadan sonra dinleyicilerini tanımlayan ve onları onurlandıran, ‘Ey Ensar topluluğu!’ nidasıyla başladığı konuşması boyunca bu ifadeyi tekrarladı. Onların faziletlerini sayarak onların İslâm’a bağlılıkları ve sadakatleri sebebiyle kendi yanındaki konumlarını ve değerlerini onlara hatırlattı ve bu konuma uygun olarak onlara hitap etti.
Muhataplarını Toplamak: Peygamberimiz, sözlerinin ve duygularının daha iyi anlaşılması amacıyla sağlıklı ve samimi bir iletişim ortamı oluşturmak için Ensar’ın bir çadırda toplanmasını istedi. Dinleyicilerin toplu bir şekilde durması hatibin duygularını daha coşkulu bir şekilde onlara aktarmasına yardımcı olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Sadece Ensar’ın ileri gelenlerini değil, bu hutbenin îradına neden olan kuşku ve üzüntüyü taşıyan genç veya yaşlı herkesi bu mekânda bir araya getirdi. Diyaloğun sıhhatine zarar verecek veya yanlış anlamalara mahal verebilecek farklı hiç kimsenin ortamda bulunmasına izin vermedi.
Belâgat Açısından Hutbenin Özellikleri
Hüsn-ü İbtida: Başarılı bir hutbenin en belirgin özelliklerinden birisinin etkileyici bir başlangıç olduğunu belirtmiştik. Hutbeye güçlü bir girişin şartları şüphesiz konuya, yere ve muhatapların durumuna göre kısacası muktazay-ı hale göre değişiklik gösterebilir. Peygamberimiz, genellikle yaptığı gibi Allah’a hamd ve senadan sonra muhataplarının aklını, duygularını ve vicdanını harekete geçiren çarpıcı sorularla hitabına başlamaktadır. Muhataplarının sorularda dile getirdiği hakikatlerle buluşmasını sağladığı gibi onların geçici hayal kırıklığından uyanmalarına neden oldu. Hz. Muhammed (s.a.s.), bir kısmının cevaplarını bizzat kendisinin verdiği sorularla son derece kibar bir şekilde Ensar’ın taşıdığı duygu ve kuşkuların aralarındaki sağlam bağlara karşı bir vefasızlık olduğunu da ihsas ediyor. Zira aklı başında hiçbir mümin peygamberi vesilesiyle hidayete ulaştığını ve Medine halkının kendi aralarındaki kin ve düşmanlığın bittiğini, daha önce sıradan bir şehirken İslâm devletinin makarr-ı saltanatı olduğunu tasdik edecektir. Böylece bu sorular ve cevaplar daha sonra söylenecek önemli fikirler için onları tamamen hazırladığını görmekteyiz. Unutmamalı ki, hatibin dinleyiciler tarafından ortaya çıkması muhtemel soruları doğal bir biçimde ortaya koyarak onlara cevap vermesi hitabetin ikna gücünü ve yüceliğini pekiştirir.
Husn-u İntiha: Başarılı bir hutbeyi sonlandıran söz veya sözler dinleyicilerin aklında uzun süre kalabilecek düzeyde çarpıcı ve veciz olmalıdır. Bu hutbenin son sözlerine baktığımızda peygamberimizin yalnız Ensar’ın şüphesini gidermekle iktifa etmediğini görmekteyiz. Onlara yaptığı dua, orada mevcut olanları kapsayacak şekilde bütün Ensar’a hatta onların çocukları ve torunlarını da içine almaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s.), sadece Ensar’ı değil onların çocuklarını ve torunlarını da sevdiğini göstermektedir. Peygamberin duası onlara sükûnet ve sekînet bahşetmiştir.
“…ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. ” (Tevbe: 103)
Duadan hemen önceki söz de kalblere nakşolabilecek kadar onurlandırıcıdır:
“Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim. ”
Bu sözler başta Ensar olmak üzere ona şahit olan Enes b. Malik tarafından gelecek nesillere aktarılarak ölümsüzleştirilmiştir.
İkna Gücü ve Yüksek Fikirler: Aristo’ya göre hitabetin üç sacayağından birincisi, tasdiki hedefleyen ikna faaliyeti ve buna bağlı olarak delillerle fikirler oluşturabilmektir. İkincisi, bu doğrultuda gelişen bir dil ve üslup inşasıdır. Bu açıdan hutbeye baktığımızda şunu görürüz. Hz peygamber dinleyicilerinin aklına, kalbine, duygularına en güzel hitabet ve belâgat unsurlarını kullanarak hitap ediyor. Oldukça veciz bir konuşmayla onların kuşkularını izale ediyor ve gönüllerini kazanıyor.
Ensar’ı endişelendiren ve öfkelendiren iki ana saik vardır:
Ganimetten pay almayı, manevi konumun ve peygambere yakınlığın bir yansıması olarak değerlendirmeleri ve Peygamberimizin Kureyş mensuplarına ganimetten yüksek pay vermesini, onun tekrar Mekke’ye yerleşebileceğinin bir işareti olarak değerlendirmeleridir.
Hz. Muhammed (s.a.s.), ilk düşüncelerinin yersizliğini, fazla ganimetin kalpleri İslâm’a ısındırılmaya muhtaç kişilere verildiğini, sadakatleri ve manevi dereceleri yüksek olanların buna muhtaç olmadığını belirttikten sonra Ensar’ın yararlıklarını saydı. İkinci endişenin geçersizliğini de şu muhteşem benzetmeyle anlattı:
“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz?”
Böylece kalplerindeki öfke, keder ve kuşkuları kökünden söküp aldı. Bu başarısının en açık göstergesi, muhataplarının sözün sonunda sakalları ıslanıncaya kadar ağlamaları ve şöyle demeleridir:
“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”.
Buradaki ikna çabasında, yüksek fikirler ve edebi üslubun yanında asıl etkili olan hiç kuşkusuz peygamberimizin iman, sadakat, samimiyet, vefa, müminlere karşı engin şefkat ve merhamet gibi ahlâki faziletleridir.
İstifham: Soru sormak, hatibin hâkimiyetini arttırdığı gibi dinleyenlerin zihinsel ve duygusal olarak konuya odaklanmasını sağlıyor. Böylece muhatapları hitabın hedefi doğrultusunda yönlendirilmeleri kolaylaşıyor. Amaçlı olarak sorulan sorulara verilen ikna edici cevaplar, muhatabın konuyu daha net anlaması ve kalben mutmain olmasına yardımcı oluyor. Peygamberimiz hutbenin başından itibaren birçok soru soruyor. Olumsuz karşılanması imkânsız sorular. Sadece kendisi adına değil muhatapları adına da adil bir biçimde hedefli sorular sorarak cevaplarını da onların tasdikiyle bizzat kendisi veriyor. Soru tekrarının ve sorularda oluşan mukabele ve ahengin, dinleyiciler üzerinde büyüleyici bir etki meydana getirdiği net bir biçimde anlaşılabiliyor.
“Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”
Kasem: Peygamberimizin söz ve üslup özelliklerini anlatırken Kasem’in önemine değinmiştik. Bu hutbede nebevî belâgatta sık rastladığımız bir kinaî yemin ifadesi vardır:
“Muhammed’in canı elinde olan (Allah)’a yemin olsun ki”
Bu yemin ifadesinde lafzatullah geçmemektedir. Onun yerine, “Muhammed’in canı elinde olan” kinaî ifadesiyle yaratan ve yaşatan Allah Teâlâ kastedilmektedir.
Üsmetullah Sami “Arap Dili Belâgatı Ve Retorik Açısından Hz. Muhammed (S.A.S.)‘İn Hutbeleri” adlı Y.lisans tezinden alınmıştır.
]]>