Bu yönüyle İslami olup, olmadığı konusunda pek çok tartışmalar yapılan demokrasi, aslında semavi dinlerin hedeflendiği insan tipini oluşturmaya yönelmiş bir rejim ya da bu fertlerden oluşan bir zeminde yeşerecek bir sistemdir. Bu noktada fazilet kavramı gündeme gelmekte; demokratik bir toplumu oluşturacak fazıl cumhur olmaksızın, cumhuriyetin oluşabilmesi mümkün gözükmemektedir. Cumhuriyet ve fazilet bu açıdan birbirini tamamlayan iki önemli sosyal olgu gibidir. Fazilet ise Hz. Adem’e eşyanın öğretilmesi ile başlayan bir süreçte vahyin, semavi kitapların ve nübüvvetin insanlığa kazandırdığı bir özelliktir. Demokrasi ve dinin, özellikle de İslam’ın kesiştiği nokta bu özellik olsa gerektir.

Meşrutiyetin Kaynağı, Demokrasi ve İnsanlık Kolektif Şuuru

İşte meşrutiyeti veya demokrasiyi bu bakış açısıyla algıladığı anlaşılan ve “İslamiyet’in hakiki insaniyet olduğu” tezinden hareketle, insanlık şahs-ı manevisinin insana en uygun olduğu düşünülen bu üretimini, kendi toplumuna ve İslam alemine taşıma gayreti ile Bediüzzaman, özellikte kişi hakimiyetinin ön planda olduğu Doğu toplumlarına demokrasi kavramını anlatmak amacıyla Münazarat isimli eseri kaleme almıştır. Bediüzzaman meşrutiyetin kaynağını, İslamiyet olarak göstermekte (Asar-ı Bediiye (Osmanlıca), 1. baskı, s. 372.) ve Hz. Adem’den bu yana devam eden nübüvvet silsilesinin bir meyvesi olarak görmektedir. Bu tezin kutsi kaynaklarının; “Ve işlerinde onlarla (Sahabeler) istişare et!” (Âl-i İmran Suresi: 159) ve “Onların aralarındaki işleri istişare iledir” (Şura Suresi: 38) gibi ayetler olduğunu ifade etmektedir. Aslında demokrasi varlık içinde gizlenmiş, kişilerin arzu ve meyillerinin etkisi ile gölgelenmiş ilahi mesajın kolektif şuur ile daha rahat algılanabileceğinin sosyolojik olarak ifadesidir. Varlıkta aslolan, külli iradedir. Lokal alanda, cüzlerde yansıyan iradelerde külli irade benliklerle, şahsiliklerle ve ferdiliklerle gölgelenir. Bütünde, genelde ise bu durum azalacağı için külli irade daha fazla netleşir. Dolayısı ile kâinat kitabında ifade edilen varlık içinde gizlenmiş ilahi külli iradeyi anlayabilmek ve ona muhatap olabilmek için şahs-ı manevi, topluluk ya da millet halinde bütünleşmek daha sağlıklı bir yol olmalıdır. İslami yaşantıda cemaatin teşvik edilmesi, ibadetlerde bile ferdilik yerine cemaat ruhunun özendirilmesi belki de bu yüzdendir. Demokrasi özünde topluluk iradesine, kolektif şuura, yani meşveret ve şuraya saygı ise bu da milletin iradesini yönetime yansıtmak şeklinde ortaya çıkıyorsa, özünü İslam’dan almış olmalıdır. İstibdat ve meşrutiyetin tariflerini yaparken Bediüzzaman şöyle der: “İstibdat tahakkümdür, muamele-i keyfiyedir, kuvvete istinat ile cebirdir, rey-i vahiddir, suistimalata gayet müsait bir zemindir, zulmün temelidir, insaniyetin mahîsidir. Sefalet derelerinin esfel-i safiline zillet ve sefalete düşürttüren ve ağraz ve husumeti uyandıran ve İslamiyet’i zehirlendiren, hatta her şeye sirayetle zehrini atan, o derece ihtilafı beyne’l-İslam ika edip, Mutezile, Cebriye, Mürcie gibi dalalet fırkalarını tevlid eden, istibdattır.

“Evet taklidin pederi ve istibdad-ı siyasinin veledi olan istibdad-ı ilmidir ki Cebriye, Rafıziye ve mutezile gibi İslamiyet’i müşevveş eden fırkaları tevlit etmiştir.” (Nursi, Bediüzzaman Said, Münazarat)

Burada insaniyet ve İslamiyet arasındaki gizemli, ancak Bediüzzaman tarafından önemle vurgulanan kuvvetli bağın işaretlerini görmekteyiz. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli unsurlardan biri, ihtiyar sahibi oluşudur diye düşünüyoruz. İhtiyar sahibi olmak bir tercih ortaya koyabilmek demektir. Yani bir fert olarak kendi özellikleri ile kişilerin kabullenilmesi sonrasında gerçek insanlık konumlarını elde etmiş olabilirler. Hür iradelerde ve serbest tercihlerde bunların müdahalesiz ve fıtri bir ahenkle bir araya gelmesinde ilahi mesajlar gizli olmalıdır. Çünkü, açıkça ifade edilmiş olan ilahi mesajda istişare ve meşveret emredilmektedir. Kısacası İslamiyet’in açığa çıkması insaniyetin açığa çıkması ise, Bediüzzaman’ın da işaret ettiği gibi, zulmün temeli, suistimallere açık, zor ve kuvvete dayanan ve tek kişinin tercihi doğrultusunda şekillenen istibdadın boyunduruğundan kurtulması ile mümkün olacaktır. Zaten asırlardır devam eden bir sürecin sonunda insanlık kolektif şuurunun, dünya toplumlarının genel iradesinin geldiği nokta da bu olmuştur. Temennimiz, düşüncede gelinen bu noktanın pratik uygulamalara da yansıdığı, insanlığın kolektif ruhundan ortaya çıkan İslami güzelliklerin hayata aksettirildiği bir dünyada yaşamaktır.

İnsaniyetin ve İslamiyet bağlantısı içinde meşrutiyeti izah eden Bediüzzaman, ilginç bir yaklaşımla bu kavramın yukarıda da bahsi geçen “Ve işlerde onlarla istişare et”, “Onların aralarındaki işleri istişare iledir” meallerindeki ayetlerin tecellisi olduğunu ifade etmektedir. Yani meşveretin ve meşrutiyetin kaynağı şer’idir. Bugün demokrasi kelimesi ile ifade edilen mana meşveret ve meşrutiyetin insanlığın kolektif şuuru ile bulunmuş şekli olmalıdır. Yani kolektif irade şer’i bir hükme fıtrî seyri içinde ulaşmış ve kolektif akıl külli aklın hükmünü istibdadın sınırlamalarından sıyrılarak bulmuştur. Bu noktada insanlığa yakın olmanın Kur’an’a yakın olmak anlamına geldiğini görüyoruz. Bu yaklaşımla meşrutiyetin ya da demokrasinin gelmesi ile şeriatın gelmesinin eş anlamlı olduğunu anlıyoruz. Demokrasiye küfür rejimi diye karşı çıkanlarla, şeriata demokrasi adına karşı çıkanların anlamaları gereken ve buluşacakları nokta bu olmalıdır. Bu manayı yine meşrutiyet için, “O vücud-u nuraninin kuvvete bedel, hayatı haktır, kalbi marifettir, lisanı muhabbettir, aklı kanundur, şahıs değildir.” (Münazarat) ifadelerini kullanan Bediüzzaman’da daha net görürüz: “Evet, meşrutiyet hakimiyet-i millettir, siz dahi hakim oldunuz. Umum akvamın sebeb-i saadetidir. Siz de saadete gireceksiniz. Bütün eşvak ve hissiyat-ı âliyeyi uyandırır. Uyku bes! Siz de uyanınız. İnsanı hayvanlıktan kurtarır, siz de tam insan olunuz. İslamiyet’in bahtını, Asya’nın talihini açacaktır.” (Münazarat)

Bütün şevklerin ve yüksek duyguların uyanmasını meşrutiyete bağlamak oldukça ilginç bir yaklaşımdır. Sonra İslâmiyet’in gelişimini ve Asya’nın geleceğini meşrutiyete bağlamak genel İslamî algılayış içinde olağan dışı karşılanabilecek bir tezdir. Çok çarpıcı bir yaklaşım ile meşrutiyetin ferdi plandaki gelişimine zemin hazırlayıcı yönünün “İnsanı hayvanlıktan kurtarır; siz de tam insan olunuz.” şeklinde izahı meşrutiyet, İslamiyet ve insaniyet ilişkilerinin üzerine oturduğu temel bir yaklaşım olarak kabul edilebilir.

Eğitim, Demokrasi ve Demokrat Kişilik

İslami ve insanî gelişim bir anlamda beraber yürüyen iki unsurdur. Çünkü her ikisinin de özünü fazilet teşkil eder. Bu ise hürriyeti gerekli kılar. Faziletler ancak hür ortamlarda gerçek anlamları ile ortaya çıkabilirler. Mesela, kanun zoru ile hırsızlık, gasp, dolandırıcılık gibi suçlardan uzak durmak bir itaat örneği olabilir, ama gerçek anlamıyla faziletin yansıması olarak kabul edilemez. Bu yüzden otoriter yönetimlerde potansiyel suç patlamaları hep mevcuttur. Bu potansiyel arttıkça baskısının da artmasını gerekli kılan bir kısır döngü içinde hep gerilim hakimdir. Oysa baskıları ortadan kaldırıp, kişi iradelerinin yönetime ve yaşantıya yansıtılmasını hedefleyen demokraside temel yapıtaşı olarak faziletli insanlar şarttır. Faziletli insanlar için ise demokratik bir ortam şarttır. O halde, demokratikleşme yönünde ilk adımlar insana yönelik olarak atılmalı ve fâzıl olmayan insanların oluşturduğu bir toplumda bu insanlara yönelik fazilet eğitimi ve terbiyesi yine demokratik zeminde yapılmalı, geçiş döneminin sıkıntıları da göze alınabilmelidir. Böyle bir girişimin başlangıç noktası da kuşkusuz eğitim olmalıdır. Bu konuda, Dr. Ben Levin’in düşünceleri dikkat çekmektedir: “Eğitim ve demokrasi tam anlamıyla iç içe girmiş fikirlerdir. Evrensel eğitim 19. yy.’da peş peşe gelen demokratik gelişmelerle canlandı; Thomas Jefferson ve Benjamin Disraeli’nin tavsiye ettiği gibi, çoğu insan eğitimi, demokrasinin işlemesinde temel bir element olarak gördü. Geniş anlamıyla ele alındığında eğitim demokrasi ilişkisi dünyanın her yerinde aynıdır. Eğitimin güçlü olduğu yerde demokrasi; demokrasinin de güçlü olduğu yerde eğitim güçlüdür.

“Eğitim ve demokrasi, ayrıca insanların yoğun olarak ilgi duydukları kavramlardır. Bunlar toplumumuzun en çok gururlandığı ve en çok inandığı değerler içinde yer alır. Her iki terim de teori ve pratikte oldukça geniş bir alanda uygulanabilir.

“Pearson’ın Gutmann’dan aktardığı tanıma göre: ‘Demokratik bir toplum ya da katılımcı bir demokrasi… öyle bir şeydir ki, bu sayede toplumun üyeleri kendileri ve toplumu ilgilendiren politikalara ilişkin karar vermeleri konusunda yetkilendirilir. Ama bu kararlar baskıdan ve ayırımcılıktan uzak ilkeler doğrultusunda olmalıdır.’

“Haller ve Strike demokrasiyi, içinde her ferdin isteklerinin dikkate alındığı ve her ferdin kendi tercihlerinde etkin olduğu ortak kararların bir süreci olarak tanımlamaktadır. Held ve Barber gibi birçok başka yazarlar ise, dar anlamda politik bir demokrasi fenomeninden öte sosyal bir demokrasi görüşüne destek verdiler. Bu tanımlar, çoğunluk ve azınlık haklarından neyin kastedildiği, karar verme ve katılımcılığın ne anlama geldiği gibi kompleks meselelerin anlaşılmasını kolaylaştırır.” (Levin, Ben, Okulda Demokrasi, )

Aslında, 20. yüzyılın sonlarında ortaya konmuş bu tanımları, aynı yüzyılın başında Bediüzzaman’ın çözümlediği, Münazarat isimli eserinde gözlenmektedir. Demokrasinin bir hayat tarzı olduğu ve hayat tarzının anlatımdan ziyade yaşanarak ve yaşatılarak öğretilebileceği bu eserde ortaya konmaktadır. Eserin en başta gelen farklılığı bir eğitim yöntemi olan soru-cevap tarzının tercih edilmesidir. Bunu Bediüzzaman şöyle izah eder: “..Kürtlerin tabiat-ı meşrutiyetperveranelerine binaen, dersi münazara ve münakaşa suretinde okuyorlar. Onun içindir ki, medreseleri küçük bir meclis-i mebusan-ı ilmiyeyi andırıyor. İşte, ta’mimen lil-faide, suallerini cevaplarımla musafaha ettirerek şu kitabı yazdım, ta birbirine muavenette bulunsun. Hem de görmediğim Ekrat ve emsaline şu kitap, bana bilvekâle onlarla konuşarak cevap versin; hem de lisanları kalplerine tercümanlık edemeyenlere bedelen sual etsin. Elhasıl, şu kitap, tarafımdan cevap, onların canibinden sual etmek vazifesiyle mükelleftir.” (Münazarat)

Burada meşrutiyetin soru ve cevap şeklinde ders verilmesi dikkat çekicidir. Meşrutiyetin günümüzde ifade ediliş şeklini demokrasi olarak ele alırsak, demokrat bir toplumun sorgulayıcı olması gerektiği bizzat böyle bir uygulama ile ortaya konmaktadır. Toplum sorgulamalı, muhataplar cevaplandırmalıdır. Demokrat kişilik yapısı, sorgulayan kişilik yapısıdır; demokrat konuşmacı ya da idareci sorulara cevap verme ve muhatabını ikna etme mecburiyetini hissetmelidirler. Yine, bu bölümde geçen “işte teşhis-i maraz için miftah-ı kelamı onlara verdim” cümlesi çok ilginçtir. Özellikle psikiyatrik muayenede önemli kabul edilen bir yaklaşım şeklidir. Hastanın problemini anlayabilmek ve doğru teşhis koyabilmek için açık uçlu sorular sorulmalı ve hasta sorularla yönlendirilmemelidir. Ancak bu şekilde hasta kendi aleminin kapılarını size açabilir. Bu durumda cümleler, mimikler, tavırlar adeta bir anahtar gibidir. Bu da idareciler veya sorumlular açısından demokratik anlayışın karşı tarafın kendini hür ve serbest ifade etmesine izin vermek, yönlendirici olmamak şeklinde bir yol izlemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Hemen takip eden cümlede bu durum daha net ifade edilmektedir. “Ey ehl-i hamiyet, anlayınız! Kürt ve emsali, fikren meşrutiyetperver olmuş ve oluyorlar. Lakin, bazı memurun fiilen meşrutiyetperver olması müşküldür. Halbuki, akılları gözlerinde olan avama ders veren fiildir.” (Münazarat)

Yani demokrasi yaşanan bir olgudur. Ailede, okulda, iş yerinde, ülkede ve dünyada… insanla alakalı her ortamda yaşanmalıdır. Yine meşrutiyet dersinin meşrutiyet prensipleri ile verilmesi gerektiğini, yani demokrasinin yaşanarak öğrenilebileceğini Münazarat’ta adeta günümüz toplumunun kontrolsüz, organize olmamış, tek tek çıktığı için gürültüye dönüşen sorgulama şeklini ifade eden şu bölümden sonraki ifadelerde buluyoruz:

“Sual: İstibdat nedir? Meşrutiyet nedir?

“Diğeri: Ermeniler ağa oldular. Biz sefil kaldık.

“Başkası: Dinimize zarar yok mu?

“Daha başkası: Jön Türkler şöyledirler, böyledirler, bizi de zarardide edecekler?

“Diğeri: Gayrimüslim, nasıl asker olacak? ila ahir…” (Münazarat)

Farklı endişeler, farklı beklentiler ve bunların organize olmamış, netleşmemiş ve birbirine karışır tarzda dile getirilmesi, gelişmemiş toplumların belki de en temel problemi. Bu durumun çözümü de yine bir hayat tarzı ya da günlük uygulama şeklinde şöyle ders verilmektedir:

“Cevap: Yahu, şu gürültülü, karma karışık sizin gibi intizamsız suallerinize nasıl cevap vereceğim?’

“Sual: Kaide: suali sen göster?

“Cevap: Meşrutiyet kanunuyla sual ediniz. Yani içinizden bir iki zekiadamı intihap ediniz, ta size vekil olarak müşteri olup sual etsin. Siz de dinleyiniz.” (Münazarat)

Yönetilenler, himaye edilenler ve yönlendirilenler açısından katılımcılık, sorumluluk duygusu, sağlam kişilik yapısı önem kazanmakta; yönetenler, himaye edenler ve yönlendirenler açısından tek tek fertlerin ve sonuçta toplumun fikirlerine önem verme, kendini toplumun üstünde görmeme, bulunduğu makamı bir hizmet yeri olarak görme, muhataplarını anlamaya çalışıp, onları ikna yöntemiyle yönlendirme gibi hasletler önplana çıkmaktadır.

Ancak günlük yaşantıda durumun biraz farklı olduğu, insanların ya kurt ya da koyun oldukları Erich Fromm tarafından ifade edilmektedir: “Kurtlar öldürmek, koyunlar birisinin peşinden gitmek istiyorlar, cinayet işletiyor, insan boğazlatıyorlar; koyunlar da hoşlandıklarından değil, yalnızca birisinin peşinden gitmek istedikleri için boyun eğiyorlar buna. Gene de katiller, yaptıklarının soylu bir şey olduğunu kanıtlamak için masallar uydurmak zorunda kalıyorlar. Koyunların çoğunun kendileri gibi davranmalarını sağlamak için kurtlar, özgürlüklerinin tehdit edildiğini, süngülenen çocukların, ırzlarına geçilen kadınların, çiğnenen onurların öcünü aldıklarını söylüyorlar. Yanıt akla uygun görünüyor, gene de bazı kuşkular var. Bu yanıtla iki ayrı insan ırkının -kurtların ve koyunların- bulunduğu mu söylenmek isteniyor? Dahası, yaratılıştan öyle olmadıklarına göre, nasıl oluyor da koyunlar, şiddet kendilerine kutsal bir görev olarak da sunulsa, kurtlar gibi davranmaya razı edilebiliyorlar. Kurtlar ve koyunlarla ilgili varsayımımız akla yatkın değildir; bu durumda kurtların, insan yaradılışının temel niteliğini gösterdiği, doğru olmasın sakın? Bütün bunlardan sonra, bu iki yanlı olasılığın bütünüyle yanlış olduğunu da düşünebiliriz. Belki insan hem kurttur, hem koyun ya da ne kurttur, ne de koyun” (Fromm, Erich, Sevginin ve Şiddetin Kaynağı

Deveye: “İnişi mi seversin, yokuşu mu?” diye sorulduğunda: “Bunun düzü yok mu?” demiş. İnsanın kurt mu, kuzu mu olduğu konusu da buna benzer bir şey olmalı. Evet, insanlığın da bir düzü olmalı, bu da “vasat” olsa gerek.

“İnsandaki kuvvelere şeriatça bir had ve nihayet tayin edilmiş ise de, fıtraten tayin edilmemiş olduğundan bu kuvvelerin her birisi, ‘tefrit’, ‘ifrat’, ‘vasat’ namıyla üç mertebeye ayrılırlar.” (Nursi, Bediüzzaman Said, İşaratü’l-İ’caz)

“Vasattan ifrat ve tefrit bölgelerine geçildikçe kurtlar ve kuzulara rastlanır. Burada dikkatimizi çeken önemli bir nokta insandaki kuvvelere şeriatça bir nihayet tayin edilmemiş olmasıdır. Yani her insan potansiyel bir kurt ya da potansiyel bir kuzudur. Bu potansiyel özelliklerinin ne kurt ne kuzu ya da insan şeklinde ortaya çıkabilmesi için hadleri ve nihayetleri belirleyici şeriat ön plana çıkmaktadır. Bu noktada ‘şeriat’ kavramını genelleştirip insanlığın genel olarak sahiplendiği ahlâkî değerleri, toplumda kültür ve çevresel faktörlerin ortaya çıkardığı örf, adet gibi unsurları da içine dahil edebiliriz.” (Yalman, Hakan, Cumhuriyet İnsanı, Köprü, Güz/1998, No: 64, s. 35) Belki, bunlara hukuk kurallarını da eklememiz lazım. Bütün bu kuralların toplamından ortaya çıkan sonuç, sınırsız arzular ve meyiller içinde kuvve-i şeheviye, kuvve-i gadabiye ve kuvve-i akliyenin  vasatını ortalarından geçen bir yol belirleyecektir. Bu doğrultuda giden yolda, kurt ve koyun kişilikli insanlar değil, vasatta ve istikamette giden; kimseyi ezmeyen, ancak kendini de kimseye ezdirmeyen sağlam kişilikli fertler ortaya çıkacaktır. Bunun temel şartı ise kendinden emin ve aynı zamanda kendini tanıyan bireylerin toplumu oluşturmasıdır. Kendinden eminlik, kendine mana-i harfi ile bakmaktan kaynaklanacak, bu bakışın sonucunda kendinin zannettiği güç, kuvvet ve ilim gibi şeylerin asıl kaynağının ilahi olduğunu görmekle, sahip olduklarına Allah namına sahiplenecek ve başkalarına baskı unsuru olarak kullanmayacaktır. Başkalarında gözlediği güç, iktidar ve idareyi de aynı bakış açısı ile değerlendireceği için bunların altında ezilmeyecek ve haksızlıklara boyun eğmeyip, hukukunu muhafaza için canını dahi feda edebilecektir. Bu psikolojik yapı üzerindeki sağlam kişiliğin manevi temellerini Bediüzzaman, “hamiyet-i milliyenin mi, yoksa hamiyet-i İslamiyenin mi daha gerekli olduğu” sorusuna verdiği cevapta şöyle ifade eder: “Birden, şimendiferimiz tünelden çıktı. Biz de başımızı çıkardık, pencereden baktık. Altı yaşına girmemiş bir çocuğu, şimendiferin tam geçeceği yolun yanında durmuş gördük. O iki muallim arkadaşlarıma dedim: İşte bu çocuk lisan-ı haliyle sualimize tam cevap veriyor. Benim bedelime o masum çocuk, bu seyyar medresemizde üstadımız olsun. İşte lisan-ı hali bu gelecek hakikati der:

“Bakınız, bu dabbetü’l-arz, dehşetli hücum ve gürültüsü ve bağırmasıyla ve tünel deliğinden çıkıp hücum ettiği dakikada, geçeceği yolda bir metre yakınlıkta o çocuk duruyor. O dabbetü’l-arz tehdidiyle ve hücumunun tahakkümüyle bağırarak tehdit ediyor. ‘Bana rast gelenlerin vay haline!’ dediği halde, o masum yolunda duruyor. Mükemmel bir hürriyet ve harika bir cesaret ve kahramanlıkla beş para onun tehdidine ehemmiyet vermiyor. Bu dabbetü’l-arzın hücumunu istihfaf ediyor ve kahramanlığıyla diyor: ‘Ey şimendifer! Sen ra’d ve gök gürültüsü gibi bağırmanla beni korkutamazsın.’” (Nursi, Bediüzzaman Said, Hutbe-i Şamiye)

Burada eğitim ve demokrasi açısından çok önemli bir nokta ortaya konmaktadır. Demokrasi, hür insanların yaşayabileceği bir sistemdir. Hürriyetin en temel başlangıç yeri ise “ben” ve “tabiat” ya da “varlıklar”dır. Varlıkların ya da benliklerin şeriat-ı fıtriye doğrultusunda ve ilahi kontrolle hareket ettiklerini bilen bir fert onlarla ilgili farklı korkulara ve endişelere kapılmayacak ve bunların esiri olmayacaktır. Örnekteki çocuğun rayların üstüne çıkmaması gerektiği gibi, varlığın işleyiş mekanizmalarına uygun hareket eden, bir anlamda fiili dualarını yerine getiren, ancak her şeyin kontrol altıda olduğunu bilen bir fert, kendini Yaratıcı dışındaki unsurlara karşı tam bir serbestiyet ve mükemmel bir hürriyet içinde hissedecektir. Kişilikli olmanın, hukukunu muhafazanın, diktatörler ve otoriteler karşısında ezilmemenin, hukuku üstün tutmanın en temel şartı da bu olmalıdır. Bu anlayıştaki fertlerin oluşturduğu topluluklarda kuzulara ve kurtlara rastlanmayacaktır. Bu ise, gerçek demokrasinin sarsılmaz temeller üzerine oturtulabilmesinin, eğitimin manevi temelleri ile çok yakından alakadar olduğunu ortaya koyar. Sultan-ı Kâinat’a kul olmak, masivasına ya da onun dışındakilere karşı tam bir serbestiyet kazanmak zulmün topu, güllesi, kal’ası karşısında sinmeyen, ezilmeyen, eğilmeyen bir hürriyetle sağlanır.

Müslüman kimliğinin demokrasi ile en çok uyumlu olduğu noktalardan biri burası olmalıdır. Şahısların ilmi ya da siyasi otoritesi karşısında eğilmeyen Kur’an’ın temel değerleri olan hak ve adalet ile oluşan varlık algısı çerçevesinde herkese ve her şeye değer verdiği gibi iç dünyasında korkulacak otoriteler ve ölçüsüz kutsiyetler atfetmeyen bir noktada durmak da bu kimliğin önemli bir özelliğidir. Hakiki ya da tahkiki iman, meselenin merkez noktasını oluşturmaktadır. Kâinata meydan okuyabilecek bir ruh halini hakiki imanla -örnekteki çocuk misali- kazanan bir insan boyun eğmeyen, boyun eğdirmeyen ve tahakküm etmeyen insan olacaktır. Bu konuyu daha önce “Cumhuriyet İnsanı” (Yalman, Hakan, Cumhuriyet İnsanı, Köprü, Güz/1998, No: 64) isimli makalemizde, yine trenin yanında korkmadan duran çocuk misalinden hareketle şöyle özetlemiştik:

Bu misalde imanla gelen barışın, bu durumun sağladığı çevre, toplum ve varlıklarla barışıklık halinin ve Doğan Cüceloğlu’nun deyimiyle “Biz Bilinci”nin müşahhas bir şekilde gözümüz önüne konduğuna tanık oluyoruz. En küçük zerreden kuyruklu yıldızlara kadar bütün varlıkların kendilerine tayin edilen yolda ve kendileri ile ilgili kanunlar çerçevesinde hareket ettiğini bilen insan, karanlıkta akıl fenerinin verdiği ışıkla canavarlar, hayaletler illüzyonundan iman ışığı ile kurtuluyor ve hepsi kendi yararına olan eşyalarla dolu bir odada bulunduğunu anlıyor. Ruh ve beden sağlığı için gerekli olan bu kendi ve çevresi ile barışıklık hali bilmenin ve inancın sonucu olarak ortaya çıkacaktır. Demir yolunun hemen yanı başında durup üzerine doğru gelen trenden korkmayan çocuk, onun rayında gideceğini bilmekte ve buna tereddütsüz inanmaktadır. Kendisine, çevresine ve topluma, daha da ötesi kâinattaki bu işleyişe inancın eksikliği “kurtlar ve kuzular” doğurmaktadır. Lem’alar adlı eserinin 17. Lem’asında Bediüzzaman Said Nursî insanları Avrupa fen ve medeniyeti adı altında dalâlet ve sefahete sürükleyen anlayış ile ideal manada olması gereken ancak, numuneleri pek fazla olmayan İslâm ve Kur’an ışığında oluşan medeniyetin mukayesesini yaparken “kurtlar ve kuzular” topluluğunun “küfür ve küfranı dağıtıp neşreden bedbaht ruh”’un bir mahsulü olduğunu ortaya koyuyor; “Senin karanlıklı dehân, nev-i beşerin gündüzünü geceye kalbetmiş. Yalnız o sıkıntılı, zulümlü ve zulmetli geceye ısındırmak için, yalancı muvakkat lambalarla tenvir ettin. O lambalar sürur ile beşerin yüzüne tebessüm etmiyorlar. Belki beşerin ağlanacak acı hallerindeki eblehâne gülmesine o ışıklar müstehziyâne gülüp eğleniyor.

“Her bir zihayat, senin şakirtlerin nazarında, zâlimlerin hücumuna mâruz, miskin birer musibetzededirler. Dünya bir mâtemhane-i umumiyedir. Dünyadaki sadâlar ölümlerden, elemlerden gelen vaveylalardır. Senden tam ders alan şakirdin, bir firavun olur. Fakat en hasis şeye ibadet eden ve menfaat gördüğü her şeyi kendine Rab telakki eden bir firavun-u zelildir. Hem senin şakirdin mütemerriddir. Fakat bir lezzeti için nihayet zilleti kabul eden miskin bir mütemerriddir. Hasis bir menfaat için şeytanın ayağını öper derecede alçaklık gösterir. Hem cebbardır. Fakat kalbinde bir nokta-i istinad bulamadığı için, zatında gayet âciz bir cebbar-ı hodfüruştur. O şakirdin gaye-i himmeti hevesât-ı nefsaniyeyi tatmin ve hamiyet ve fedakârlık perdesi altında kendi menfaat-i nefsini arayan ve hırs ve gururunu teskin etmeye çalışan bir dessastır. Nefsinden başka ciddi olarak hiçbir şeyi sevmiyor; her şeyi nefsine feda ediyor. (Doğan Cüceloğlu’nun Ben Sen Bilinci şeklinde tarif ettiği durum bu olsa gerek.)

“Amma Kur’ân’ın halis ve tam şakirdi ise bir abddir. Fakat âzam-ı mahlukata karşı da ubudiyete tenezzül etmez ve Cennet gibi en büyük ve âzam bir menfaati gaye-yi ubudiyet yapmaz bir abd-i azizdir. Hem halim selimdir. Fakat Fâtır-ı Zülcelâlinden başkasına izni ve emri olmadan tezellüle tenezzül etmez bir halim-i âlihimmettir. Hem fakirdir. Fakat onun Mâlik-i Kerimi ona ileride iddihar ettiği mükâfat ile bir fakir-i müstağnidir. Hem zaiftir. Fakat kudreti nihayetsiz olan Seyyidinin kuvvetine istinad eden bir zaif-i kavidir ki, Kur’ân hakiki bir şakirdine Cennet-i ebediyeyi gaye-i maksat yaptırmadığı halde, bu zail, fani dünyayı ona gaye-i maksat hiç yapar mı? İşte iki şakirdin himmetlerinin ne derece birbirinden farklı olduğunu anla!”

Bu ikinci paragraftaki tarif bir anlamda cumhuriyet insanının ve fazıl cumhuru teşkil edecek bireylerin tarifidir. Allah’a kul olmadan hür olmak mümkün olmayacağına ve en alt düzeyde sebeplerin esiri olmaktan kurtulunamayacağına göre gerçek anlamda fazilet olan hürriyet bütün varlıklara ve her sebebe hükmü geçen Zat’a kulluktur. Bu kul; paranın, makamın, şöhretin, benliğinin ve korkunun esiri olmayacaktır. “Kim var?” denildiğinde sağına soluna bakmayacak kadar kendine güvenli ve kendi ile barışık, haksızlık karşısında susmanın “dilsiz şeytanlık” olduğunun idrakinde, padişah da olsa Allah’ın hükmü altına girmediğinde hain olacağının şuurunda olacak bir insan. Bu insan rejimin şekli ne olursa olsun, hangi şartlar altında bulunursa bulunsun en azından halifesi olduğu iç aleminde, ailesinde ve yakın çevresinde cumhuriyetin ve demokrasinin hedeflediği faziletleri yaşayacak, yaşatacak en azından yaşanmasından rahatsız olmayacaktır. Bu anlamda imana yapılan hizmet cumhuriyete yapılan hizmettir. Ancak bütün varlıkları, atomları ve galaksileri tasarrufu altında bulunduran, amirlerin, hakimlerin ve firavunların Terbiye Edicisine, Hâkim’ine köle olan insan bunların baskı, zulüm ve tazyiklerinden kurtulup gerçek anlamda hür olabilir. Bu insanlar ne kurt, ne kuzu; iffet, şecaat ve hikmetin çizdiği doğru yolda ve ikisinin ortasındaki insanlık noktasındadır. Bu insanlar atomları bile “Biz” kavramı içine dahil edecek kadar geniş bir “Biz Bilinci”ne sahiptir. Ancak bu türden insanların teşkil ettiği topluluk ‘cumhur’ olabilir.

Sonuç

Sonuçta şunu söyleyebiliriz; şeriat-ı fıtriyenin, yani kitab-ı kâinat verilerinin, başka bir ifade ile hakkın arayışı içinde, doğrunun peşinde olan sosyoloji, siyaset, hukuk, psikoloji gibi bilimlerin ortaya koyduğu hükümlerin şeriat-ı kelamiye, yani semavi kitapların verileriyle birlikte ele alınması ve birlikte değerlendirilmesi şarttır. Bu değerlendirmeler tarafgirlikler, hisler, çıkarlar, kısır çekişmeler bir tarafa bırakılarak yapılırsa, sosyal yaşantı şekli ve idare şekli olarak ulaşılacak kesişim noktası demokrasi şeklinde ortaya çıkacaktır. Kur’an’a kâinat kitabını okuttuğunuzda hür yaşantı, meşveret ve milletin şahs-ı manevisine hürmet gerektiğini işitirsiniz. Kim bilir? Belki de önümüzdeki dönemde insanlık bu ortak paydada bütünleşecek ve Kur’an’ın, varlığı aydınlatacak ve kalpleri ısıtacak ışığı demokratikleşme penceresinden girip, insanlık zemininde gelişecektir.

Bundan sonraki süreçte Müslüman toplumlara ve Müslümanlaşacak dünyaya lazım olan, karizmatik liderlerin zuhuruna zemin hazırlayan sosyal süreçlerden ziyade, sağlıklı ve sağlam sistemlerin kurulduğu eğitim modelleri ve sosyal yapılar oluşturmaktır. Liderliğin ve karizmanın fertlerden çok kurumlar ve şahs-ı manevilerce üstlenildiği toplum düzeni sağlıklı bir Müslüman toplumun ve gerçek Müslüman kimliğinin şu asırda ortaya çıkabilmesinin temel şartı haline gelmiş gibidir. Bundan sonraki süreçte etkili hocalar ve karizmatik liderlerin yerine sağlam kurumların her şahsın karizmasının güçlenmesi Müslüman toplulukların özellikle de Türk toplumunun en sağlıklı çıkış yolu olacak gibidir.

Özet

Bir varlık algısı ve bir yaşam biçimi oluşturan dinler ferdi ve sosyal hayatı derinden etkileyen yapılardır. Demokrasinin son yıllarda bir yönetim şekli olmaktan çok, bir hayat tarzı olarak algılanmaya başlanması din ve demokrasi arasındaki ilişkiyi tekrar gündeme getirdi. İslami olup, olmadığı konusunda bugüne kadar hakkında pek çok tartışmalar yapılan demokrasi, aslında semavi dinlerin hedeflendiği insan tipini oluşturmaya yönelmiş bir rejim ya da bu fertlerden oluşan bir zeminde yeşerecek bir sistem olarak bugün karşımızdadır. Bu yazı buradan hareketle demokrasinin İslam ile kesiştiği noktaları ele almayı hedeflemekte Müslüman tipinin demokrat kimliği ile ilişkisini irdelemektedir.

Köprü Dergisi Kış 2014 125.Sayı

Fethullah Gülen’in kendinden emin pozitif dünya görüşü, “Vahhabilikten, Tebliğ Cemaatçi ve Cihatçı anlayışlardan keskin bir biçimde ayrılır. Gülen Hareketi’nin Sufilik tasavvuru ile ete kemiğe bürünen bu anlayış dünyaya da olumlu bir gözle bakar. Kâinatın işleyişine dair, bilim, tarih, siyaset, sanat, kültür ve felsefe gibi alanlar, Müslümanların çekinmesi ya da hemen İslâmî bir kılıf giydirmesi gereken mevzular değil, aksine, İslâm’ın ruhi görüşü açısından temasa geçilmesi ve olumlu ilişkiler kurulması gereken mevzulardır.”  Doğudan yüz çevirmeyi kabul etmeyen Gülen, “Batı’nın yanında Doğu tutulmalı” der ve ekler:

“Ama Doğu diye de şu anda çok yüceltilecek bir şey görünmüyor ortada. Hoşgörü, insanlar ve medeniyetler arasında müspet bir alışveriş sağlayacak öyle bir köprü ki, onun yanında her şey cılız kalıyor. Çok açık ve net olarak söyleyebilirim, Avrupa ile entegrasyonu gerekli görüyorum ben.”

Herhangi bir şekilde Batı ile bütünleşmek önemlidir ve böyle bir entegrasyonun çeşitli faydaları olacaktır.  Gülen’in “Türk kimliğinde var olan İslâmî ve Avrupalı yönleri kabul etmesi ve bunları birbirine zıt değil, tamamlayıcı unsurlar olarak görmesi, hem İslâmî hem de seküler kesimin bu ikiliği reddettiği bir zamanda oldukça önemlidir. Gülen’in milli-güvenlik kimliği, dış politikanın mimarlarını Avrupa Birliği üyeliği konusunda cesaretlendirir. Önemli bir İslâmî hareketin mimarı olarak Gülen’in AB üyeliği sürecini onaylaması, diğer İslâmî hareketlerin de AB üyeliğine destek vermesine yol açmış ve muhafazakâr kesimin AB karşıtı bloğa verdiği desteği sona erdirmiştir. Ancak Gülen, Türk diplomasisinin Batı’da başarılı olmasını Doğu’daki başarısına endeksler.”  “Gülen’in Batı’ya gösterdiği bu ılımlı yaklaşım, başlangıçta bu yaklaşımı dolayısıyla eleştiren diğer İslâmî grupların da Avrupa ve Amerika karşıtı tavırlarını yumuşatmalarında önemli bir rol oynamıştır. Muhafazakâr camianın AB üyeliğini hem ülke güvenliği hem de İslâmî kültür açısından bir tehlike olarak gördüğü bir dönemde Gülen, üyelik fikrini destekleyen ilk liderlerdendir.”

Gülen dünyaya siyaset açısından bakmadığı gibi hayali sınırlar da çizmez. Sıklıkla kullandığı darü’l-hizmet kavramı (Allah rızası için insanlara hizmet edilen yer) onun sınırları aşan vizyonunun bir göstergesidir.  İçtihat kavramı üzerinden sınırları aşan bu vizyonunu İslâm fıkhı üzerine inşa eder. Aynı derecede dışlayıcı özellikler taşıyan darü’l-harp ve darü’l-Islâm kavramlarını kullanarak dünyayı bölmeye kalkışmak yerine, onu kaynaşmış bir yer olarak görür ve darü’l-hizmet kavramı üzerinden sürekli hizmet götürülmesi gereken bir mekan olarak tasvir eder.

O, Müslüman bir yönetimden uzaklarda bile olsa Müslümanların bulundukları yerlerin kanunlarına uymaları, diğer insanların haklarına riayet etmeleri ve doğru davranışlar sergilemeleri gerektiğini savunur. Bu açıdan, her şeyin iç içe geçtiği bu devirde darü’l-harp ve darü’l-İslâm tartışmalarından uzak durmak gerekir.  Gülen düşüncesinde ümmet, ulus ötesi sosyo-kültürel bir kimliktir, ütopik hukuki ya da siyasi bir kimlik değildir.

Gülen, diyaloğa açık olmasına ve “inşa edici öteki” (constitutive other) kavramına sahip çıkmamasına rağmen disiplinli bir söylem geliştirmiş. Ancak bu söylem aşırı uysal özellikler de taşımaz. O, dinin imana ve ibadete bakan bireysel pratikleri konusunda çok sıkı prensiplere sahiptir, İslâm’ın temel prensiplerine sıkı sıkıya ve tamamen bağlıdır. Burada zikredilmesi gereken, Gülen’in, etrafındaki dünya ile olduğu kadar Batı ve modernite ile de girmiş olduğu eleştirel ilişkidir.

Klas Grinell’in de söylediği gibi, bu eleştirel tutum medeniyet hattının her iki tarafına da bakmaktadır. Gülen’e göre;

Esasen birbirini bütünlemesi gereken bu Doğu ve Batı kaynaklı medeniyetler arasındaki ayrışma, birinin gittikçe akıl ve bilimden, diğerinin ise ruh, mânâ ve ebedi, değişmez değerlerden uzaklaşması neticesinde, milenyumun son asırları, beşeri başarılara paralel gelişen beşeri tekebbür ve bencillik neticesinde ölçü tanımayan felaketlere, arz çapında müstemlekeciliğe, toplu katliamlara, on milyonların hayatına mal olan devrimlere, dünyayı kana, ateşe boğan savaşlara; ırk ayrımcılığına, çok büyük siyasi, iktisadi adaletsizliklere, nihayet, insan mahiyet, hürriyet, değer ve onurunu adeta inkâra dayalı anlayış, felsefe ve rejimlerin inşa ettiği demir perdelere şahitlik etti.

Eleştirel de olsa Gülen’in söylemi modernite ve Batı ile uyumlu yapıcı bir ilişkiyi öngörür. Modernleşme yalnızca Batılı tarzda olacak denilemez.   Batı dünyası, kendi kültürünün de önyargılar ve boş inançlar taşıdığını gördüğü zaman, global iletişim çok daha kolay olacaktır. Batı’nın yerleşik olan önyargıları, özellikle savaş ve çatışma zamanlarında ilkel ve ateşli tepkilere neden olmuştur.  Gülen eleştirel tavrını korur ve kayıtsız şartsız bir Batı kültür ve değerleri tarafından asimile edilme fikrine karşı çıkar:

Avrupa ile makul ve kendi şartları içinde, bizim de kendi şartlarımızı ortaya koyarak bir noktaya yürümemiz geleceğimiz adına güzel şeyler vaat edebilir.

Şu uyarı da yine Gülen’e aittir:

Bir dönemde olduğu gibi kendi kimliğimizi tamamen bir tarafa atıp, Avrupa kimliği arkasında koşma, sadece red ve aşağılanma getirir.

Gülen’in Düşünce Hürriyeti, Çoğulculuk, Sekülerizm ve Demokrasi Konularındaki Görüşleri Akıl ve İslâm’ın farklı şekillerde yorumlanması, İslâm hukuk ve geleneğinin gelişimi açısından vazgeçilmez unsurlardır. “İslâm hukuk ekollerine ve kitaplarına yansıyan değişik anlayışlar, aklın etkisi, farklı kültürel bağlamlar ve tarihteki değişimleri yansıtmaktadır.”  Çoğulculuk ve demokratikleşme, İslâm toplumlarında çok sağlam köklere sahiptir: “İslâm’da fakihler ve ulema varsa da, papalık, rahiplik ve kilise hiyerarşisi gibi düzenleyici şahıs veya kurumlar yoktur.”  Bu yüzden “İslâm toplumunda dini otorite, bölünme ve çoğulcu hâle gelme eğilimi gösterir.”  “İslam dininde var olan şura, icma ve içtihat sayesindedir ki” Müslümanlar İslâm’ın demokrasi ve çoğulculukla tutarlı ve uyumlu olduğunu belirtirler.

Gülen’e göre akıl ve özgürlük, İslâm’ın ilk ve en önemli unsurudur. Gülen açıkça, “insanı insan yapan akıldır ama hemen ardından en önemli özelliği olarak onun hürriyetini koyuyor.” demektedir.  İnsan için en önemli hususiyetlerinden biri de düşüncedir.  Gülen’e göre düşünce ve ifade özgürlüğü vazgeçilmezdir; “Bir (…) baskı olmaması lazım. insanların kendilerini ifade edebilmeleri lazım.”  Yine Gülen, İslâm ülkelerinin karşı karşıya kaldıkları en büyük problemin fakirlik ve özgürlüklerin kısıtlanması olduğunu; bireysel ve sosyal özgürlük olmadan, özgür bir yaşam tarzı olmadan bu problemlerin çözülemeyeceğini ileri sürer.  İnsan onuruna özellikle vurgu yapan Gülen, “Her fert, başka türlere göre bir nev, yani bir türdür.”  der. Buna karşın baskı, insanların yeteneklerinin kaybolmasına ve baskı kuranlara karşı nefret duygularının çoğalmasına neden olur.

Gülen, özgürlükler, çoğulculuk, hoşgörü, seçme hürriyeti ve demokrasi konularında konuşurken şüphesiz İslâmî bir perspektiften konuşur. Bu değerlerin ve yaklaşımların temel özelliklerinden ve durdukları yerden asla taviz vermeyen Gülen, İslâmî temel kaynak ve kavramları zaman ve mekâna göre yeniden yorumlar.  Bu tavrını, Şâtibî tarafından formüle edilen İslâm hukukunun beş temel prensibi (makasidü’ş-şeria)’da  da görmek mümkündür; canın korunması (nefs), aklın korunması (akıl), çoğalıp soyun devam ettirilmesi (nesil), mülkiyetin korunması (mal) ve dinin korunması (din).

Fark edileceği üzere bunlar temel insan hak ve özgürlüklerindendir. Aklın korunması konusu, düşünce ve ifade hürriyeti, inanç hürriyeti, çoğulculuk ve demokrasi ile yakından ilişkilidir. İslâm hukukunda aklın önemini gösteren gerçeklerden biri de, sorumluluk sahibi bir Müslüman olabilmek için, belli bir yaşa gelme (rüşt) ve aklen sağlıklı olmanın şart olmasıdır. Yine İslâm’a göre, insanlar Yaratıcı’yı bilip şükür ve ibadet etmenin yanında denenmek, imtihana tabi tutulmak için buradadırlar. Özgür bir irade bahşedilerek yaratılan insan, iyi ve kötüyü ayırt ve tercih edecek ve “dinde zorlama yoktur” prensibi uyarınca (bu aynı zamanda Kur’ân’dan bir âyettir), aklına, tercihlerine ve ifade özgürlüğüne saygı gösterilecektir.

Gülen, İslâm’ın insanı neden kendi kaderi ve dolayısıyla memleket idaresi konusunda sorumlu tuttuğunu şöyle özetler:

“Bir topluluk, kendisini, kendi iç dünyasını (inancını, karakterini, hayat tarzını) değiştirmedikçe, Allah da, onların durumunu değiştirmez” âyeti,  toplumların kaderinin bir bakıma kendi ellerinde olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı gerçeği ifade eden bir hadis-i şerif-te ise, “Nasılsanız, öyle idare edilirsiniz.”  buyrulur. İslâm’da, buraya kadar bahsini ettiğimiz düsturlarla de-mokratik prensipler arasında meselenin kaderî boyutu noktasında ve pratikte bir tenakuz görmek herhalde mümkün değildir… “

İslâm’da demokratik düşünceye yer olduğunu söyleyen Gülen, “parlamenter sisteme geçen ilk Müslümanların Osmanlılar, Cumhuriyet kavramını ilk kullanan Müslümanların da Türkler” olduğunu belirtir.  Gülen, bazen itiraz edilen ilahi ve beşeri hakimiyet kavramlarına da değinir:

“Zannediyorum burada zuhûle kurban giden bir mülâhaza daha var; o da, hakimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması, -hâşâ- onun Allah’tan alınarak insanlara verilmesi değil, Allah tarafından insanların tasarrufuna tevdi edilen bir hususun herhangi bir fert, bir müstebid ve bir diktatörden alınıp cumhura tevdi edilmesidir ki, bu da bir mânâda Raşit Halifeler dönemindeki uygulama demektir. Allah’ın kozmolojik anlamda her şeye hâkim olduğunda şüphe yok; bizim düşüncelerimiz, plânlarımız hep o Kudret-i Kahire’nin tasarrufu altındadır. Ancak bu, bizim iradelerimiz, temayüllerimiz, tercihlerimizin de olmadığı mânâsına gelmez. İnsanlar ferdî hayatları adına bazı seçimlerde muhtar bırakıldıkları gibi bir kısım içtimaî ve siyasî meselelerde iradeleriyle -min vechin- baş başa bırakılmışlardır. Yasama ve yürütme organlarını seçen kimseler farklı bir intihapta da bulunabilirler. “

İslâm ve demokrasiden bahsederken Gülen, İslâm’ın siyasi bir sistem ya da ideolojiden çok bir din olduğunu dile getirir:

“İslâm ve demokrasi söz konusu edildiğinde bunlardan birincisinin ilâhî, semavî bir din, diğerinin ise beşerî bir yönetim şekli olduğu gözardı edilmemelidir.”

Dolayısıyla tek bir yönetim şekli yoktur ve İslâm birçok yönetim şeklini destekleyebilir:

O (İslâm), belli bir idare şekli teklif etmez; devlete şöyle veya böyle şekil vermeye kalkmaz. Bunun yerine, öyle ana düsturlar ortaya koyar ki, devletin yapısını ve idare şeklini bu düsturlar çerçevesinde zamana ve şartlara bırakır.

Gülen’e göre yönetim konusunda İslâm’ın temel prensipleri, sosyal sözleşme ve genel konuları görüşmek üzere bir grup insanın seçilmesidir (meşveret ve seçim).  Gülen ayrıca şunları da kaydeder; “problemlerin yalnızca güç temelinde çözüldüğü bir yerde, akıl, adalet, adil yargı, eşitlik ve hukukun korunması söz konusu olamaz.  “Hak ve adalete dayanmayan kuvvet, er-geç zulme sapar ve bu da, onun sonunu hazırlar.”

Gülen’in çoğunluk idaresi anlayışı, çoğunluğun tahakkümüne kapı aralamaz:

İçtihat, istinbat ve istihraçlar, çağdaş dünyanın bulunduğu yer itibarıyla temel insanî hak ve hürriyetlerin, siyasî katılımların, azınlık haklarının, fert ve toplumun karar mekanizmalarının üzerinde ağırlıklarını hissettirmeleri, herkesin bir başkası üzerinde belli yollarla baskı kurmaması şartıyla kendini ifade edebilmesi, inandığı gibi yaşaması ve milletlerarası hukukî normlara, sözleşmelere aykırı düzenlemelerin yapılmaması demekse İslâm’ın bu hususlardan hiçbirine karşı çıkması söz konusu değildir. Bu itibarla da Kur’ân ve Sünnet’in ortaya koyduğu evrensel değerler görmezlikten gelinerek İslâm’ın demokrasi düşmanı, zıdd-ı beyyini gibi gösterilmesi doğru olamaz.

Gülen’in nazarında seküler kanunların yapılması, bir antitez özelliği taşımadığı gibi İslâm tarafından da yasaklanmamıştır:

İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Ona göre hukuk yönetenin de yönetilenin de üstündedir, Allah’a aittir, değiştirilemez, gasp edilemez; Yaratan’ın emri, Peygamberin tebliğ ve tatbiki çerçevesinde uygulanmaya çalışılır. İslâm, hukuk dışı bir yönetimi meşru saymaz, onu tanımayan yöneti-lenleri de asi kabul eder. İslâmî bir idarede en zirvelerdeki kimseler dahi sıradan bir insan gibi hukukî esaslara riayet etmekle mükelleftirler. Bu esasları kat’iyen ihlâl edemez ve onlara aykırı uygulamada bulunamazlar.

Siyaset ve Devlet Karşısında Gülen Hareketi Gülen, devletçi bir zihniyeti savunmamasına karşın, hukukun üstünlüğü konusunda büyük bir endişesini dile getirir:

İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Bu yüzden hukuk, yönetenin de yönetilenin de üstündedir.

Bazıları onun istikrarı anarşiye tercih etmesini devleti kutsamak olarak yorumlasa da, Gülen bu anlayışa şiddetle karşı çıkar:

Ben, ‘Devlet lazımdır, yıpratılmamalıdır’ gibi ifadelerle devlet hakkında takdirlerimi -takdir kelimesini tercih yerinde kullanıyorum- dile getirirken, ‘en kötü devlet bile devletsizlikten iyidir’ kaydını mutlaka düştüm; devleti kutsal görenler gibi takdis etmedim. Böyle bir tercihi de lüzumlu görüyorum, çünkü, devletin olmadığı yerde anarşi, kaos ve başıbozukluk hâkim olur. O zaman fikirler saygı görmez, din-vicdan hürriyeti kalmaz, hakka saygıdan bahsedilemez. Ayrıca bazı zamanlarda insanımız devletsizlikten çok çekmiştir. İşte bu gibi sebeplerden dolayı devletin yanında olmayı aynı zamanda vatandaşlık görevi olarak görüyorum… Güzel görüp, güzel düşünme, güzel değerlendirmelere varma yolunu tutuyorsak, meseleyi -günümüzde bazı muhaliflerin yaptığı gibi- sürekli tenkide, tahribe, muhalefete, kine, düşmanlığa nefrete bina etmekte fayda mülahaza etmiyorsak, bu bazı yanlışları görmemize rağmen, onları sinemize çekerek yaptığımız bir tercihtir. Yoksa, ‘devlet masumdur, peygamberane bir ismet içindedir, ne yaparsa isabetlidir, asla hata yapmaz’ gibi mülahazalarım hiçbir zaman olmadı. Onlar da yanılabilirler.

Geçmiş dönem Türk hükümetlerinden yeterli demokratik olgunluğa ulaşamayanlar Gülen’in faaliyetlerine karşı çıksa da o,devlet baskısının, kendisine engel olmasına ve hareketinin duraksamasına izin vermemiştir. Gülen’in duruşu, ne devleti kutsama ne de onu yıkmaya çalışma gibi uç noktalara sapmamıştır. Bazıları Gülen Hareketi’ni “katılımcı direnişin mükemmel bir örneği olarak görmüşlerdir ki, bu ifade edilmese de Antonio Gramsci’nin ideolojik mücadele konusundaki düşüncelerini hatırlatır.”

Eleştirenler, Hareket’in sosyal etkisi dolayısıyla apolitik olmadığını söylemektedir. “Hareket, açıkça görüleceği üzere, bireyin dönüşümü üzerinden sosyal bir dönüşümü amaçlamaktadır. Bu süreç, ahlâki önermeleri dikkate alacak, sosyal ve milli kurumların oluşturulması yönünde müşterek kararlar alınmasına doğru ilerlemektedir. Uzak bir ihtimal olarak, toplumu dönüştüren her hareketin siyasal bir hareket olduğu kabulünden yola çıkarak bu harekete de siyasal bir proje denilebilir. Ancak benim görüşüm bunun daha çok sosyal ve ahlâki bir hareket olduğudur. Zaten “siyasal” kelimesi, toplumu dönüştüren her çabaya eşit oranda uygulanırsa anlamını yitirir. Eğitim, öğretim ve bilgi üzerinden yapılan değişim çalışmaları, resmen kurumsal bir yapıyla siyasal arenaya çıkmadıkları takdirde siyasal hareket sayılmazlar.”

İslâmî bir yönetim biçimini savunan siyasal İslâmcıların aksine Gülen, hem İslâm’ı yaşama konusunun hem de Müslümanların 21. yüzyılda karşılaştıkları problemlerin din adına siyasete girmeden de halledilebileceğini düşünür. Dinin siyasetten tamamen ayrılmasını savunur ve dini temelde kurulan partilere de karşı çıkar, bunların “eninde sonunda ya dinden taviz vereceklerine ya da dine dışarıdan bir şeyler bulaştıracaklarına ve dinin toplumdaki yerine zarar vererek sosyal kargaşaya neden olacaklarına” inanır.  Gerçekten de Gülen, heptenci bir İslâmcılık ideolojisini reddeder:

“Hatta bazılarınca böyle bir düşünce tarzı İslâm’ı da, herhangi bir siyasî ideoloji durumuna getirmiştir. Bu ise, tamamen hukuka dayanan, temel prensipleri itibarıyla hiçbir kesimi baskı altına almayan, hatta açıktan açığa buna karşı çıkan ve her zaman cumhurun görüşlerine göre -re’ye açık alanlarda- icraatta bulunan bir sistemin ruhuna aykırı düşmektedir. “

Yine orijinal, saf, otantik ve gerçek İslâm’ı savunduklarını söyleyen ideolojik İslâm anlayışını da reddeder:

Bütün bunlara rağmen Kur’ân’da doğrudan ve birinci derecede sarihan siyasetin, din-i mübin-i İslâm’ın olmazsa olmaz temel unsurlarından olduğu ve muhkemat ölçüsünde dinin ilgi alanına girdiğine dair iddiada bulunmak doğru olmasa gerek. Bunu, Kur’ân’da yer alan bir kısım hükümlerin siyaset, devlet yapısı ve yönetim biçimleriyle alâkası biraz da ilgi kuran şahsın/ şahısların bakış açıları, İslâmî heyecanları, sadece tarihî tecrübeleri nazar-ı itibara almaları ve İslâm toplumunun problemlerinin siyaset ve idare yoluyla daha rahat çözülebileceği düşüncesinden kaynaklanıyor diye de ifade edebilirsiniz. Bu mülâhazaların hepsinin kendine göre bir mânâ ifade ettiği muhakkak; ama gerçeğin ondan ibaret olmadığı da açık.

Gülen bu durumu şu şekilde açıklar:

“İslâm’da ne idareyi ne de siyaseti erkân-ı imaniye ve esasat-ı diniyede olduğu gibi tek bir kalıba ifrağ etmek mümkün değildir. Tarih bize İslâm dünyasında Asr-ı Saadet’ten bu yana intihap ve intihapta aranan evsaf.. türünden şeyler istisna edilecek olursa, pek çok devlet şekli bulunduğunu göstermektedir. Bunlar arasında usulde ciddî farklılıklar görülmese de teferruatta o kadar çok ayrılıklar vardır ki, işin temel esprisini kavrayamayanlar bu idare şekillerinden her birini ayrı bir sistem gibi görebilir/görmüştür de. Hemen arz etmeliyim ki, bu farklılıklar dinin yoruma açık yanları ve içtihat alanları itibarıyladır. “

Her ne kadar İslâmî siyaset bir şekilde din ve devleti birleştirmek ve siyasal İslâmcıların sözleriyle İslâm, hem din hem de devlet olsa da, Emeviler ve Abbasiler zamanından bu yana önemli devlet-dışı yapı ve kurumlar gelişmiştir.  Bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm tarihinin erken dönemlerinden bu yana devam edegelmiştir. Yine daha sonraki dönemde “devletten bağımsız hatta zaman zaman devletle çelişen ve popülerlik kazanan sivil kurumlar” olarak tarikatlar ortaya çıkmıştır.  Devletten bağımsız ve siyasete girmeyen Sufi geleneği yeniden canlandırmaya çalışan Gülen, İslâm’ın bu çağda devlet desteğine ihtiyaç duymayacağını söylemektedir ki, bu oldukça yeni bir içtihattır. Dolayısıyla Gülen, din ve devletin karşılıklı özerkliğine karşı değildir:

“Bir devlet, herkese kendi dinini yaşama fırsatı veriyor ve onları kendileri gibi düşünme, öğrenme ve uygulamada destekliyorsa böyle bir sistem Kur’ânî öğretilere zıt sayılmaz ve ortada böyle bir devlet varsa, alternatif bir devlet düşüncesine gidilmez. “

Müslümanların çoğunlukta olmadıkları yerlerde dahi dini hayatlarını yaşayabildikleri günümüzün sivil toplum çağında İslâmî devlet kurmak Müslümanların yapmaları gereken dini bir görev değildir.

Türkiyeli bir İslâm bilgini olan Ali Bulaç’ın yazdıklarından, Gülen’in devlet ve Müslüman azınlık gibi konularda gayet net şeyler söylediğini anlıyoruz:

Uzun zamandır zihnimi meşgul eden bir konu vardı. Kendi kendime şunu soruyordum: Bir Müslüman’ın fert ve topluluk olarak dünya hayatındaki cehdinin nihai amacı nedir? Cehd, mücahede ve cihadın iki hedefi olduğunu düşünüyorum: 1. Allah’ın rızasına uygun yaşayabileceği, helal ve haramı hayatında tesis edebileceği özgür bir ortama kavuşması; 2. İslâmî hakikatleri başkalarına tebliğ edebileceği, ifade özgürlüğüne sahip olabileceği imkân, güç ve araçlara sahip olması.

… Siyasi, sosyal ve hukuki bir vasat temin edilmişse, Müslümanların son derece küçük azınlık olduğu bir yerde illa da bağımsızlık savaşı vermek gerekir mi? Her Müslüman küçük azınlığın bağımsız bir ulus devlet kurması dinin olmazsa olmaz emri mi? Mesela 150 milyonluk devasa Rusya denizinde, küçücük bir Müslüman ada olan Çeçenlerin illa da bağımsız bir devlet için savaşmaları gerekir mi? 1994 anlaşması onlara takviye edilmiş bir özerklik veriyordu; öylesine ki İslâm hukukunu uygulayabiliyorlardı. Kendi kaynaklarına büyük ölçüde sahiptiler, kimse onlara dil veya kültürel yönden bir empozede bulunmuyordu, sadece dış meselelerde Rusya’ya bağlı kalacaklardı. Şartları daha da iyileştirilebilirdi. Bilindiği üzere Dağıstan’a saldırı oldu ve ilk günden konulan hedefe ulaşmak üzere silaha sarıldı. O günden bugüne kadar on binlerce insan hayatını kaybetti, bir nesil helake uğradı, siviller öldürüldü. Acaba bu doğru bir siyaset miydi?

Eğer özerklik çerçevesinde Çeçenya’da bir Müslüman toplum ortaya çıkıp enerjisini bağımsız ‘bir ulus devlet’ için değil de, komünizmden yeni çıkmış bütün eski Sovyetlere İslâmiyet’i tebliğ etmeye, güzelliklerini anlatmaya hasretseydi, acaba İslâmiyet bir anda dalga dalga bütün Rusya’ya yayılmaz mıydı? Var olan tüm olumsuzluklara ve aksi propagandaya rağmen İslâmiyet Rusya’da yayılıyor. Bu maliyeti çok yüksek savaş, söz konusu yayılmanın hızını kesmedi mi? Dünyanın diğer bölgelerinde Müslümanların giriştiği mücadele ve savaşların önemli bir kısmı bu çerçevede ele alınamaz mı? …Bu suali konuyla ilgili düşüncelerimin isabet derecesini test etmek gayesiyle Hocaefendi’ye sordum. Beni teyit etti ve elbette uzun açıklamalarda bulundu. Buna çok sevindim.

Gülen düşüncesinde, İslâmî bir devlet kurmanın Müslümanlar için dini bir görev olmadığını anlıyoruz ki, bu durum azınlık durumunda olan Müslümanlar için daha ayrı bir önem arz etmektedir. Ona göre, günümüzde demokratik standartların yakalandığı yerlerde sivil toplumun varlığı İslâm’a sahip çıkmak için yeterlidir, sivil toplum bağımsız bir şekilde bunu gerçekleştirebilir. Gülen’in konuya yaklaşımı Alexis de Tocqueville’in 19. yüzyılda Amerika’da yaptığı gözlemleri anımsatıyor. Tocqueville’e göre bağımsız kiliselerin mevcudiyeti demokrasi kültürünün yerleşmesi açısından çok önemlidir; din ve devlet işlerinin ayrılması konusundaki Amerikan tecrübesi, devleti insanlara baskı yapmaktan kurtarmış ve dini de kamusal hayattan çıkarmıştır. Bu sayede din Amerikan sivil toplumunun en önemli özelliklerinden biri olarak kalmıştır.  Tocqueville’in Amerika analizi gibi, Jurgen Habermas’ın  kamusal alan kavramı da, demokratik hayatın yalnızca resmi yapı ve kurumlar tarafından değil, aynı zamanda gayr-ı resmi kaynaklar, ilişkiler ve toplum hareketleri tarafından belirlendiğini söylemektedir. İslâm tarihi boyunca, devlet dışı aktörler ve yapılar önemli fonksiyonlar eda etmişlerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm toplumlarına çok önemli tecrübeler kazandırmıştır. Yine devletten bağımsız sufi hareketlerin ortaya çıkması halka açık dini hayat bağlamında gerçekleşmiştir. Bu kurum ve sosyal yapılar, şüphesiz birer kilise değildirler, ancak bağımsız ve zaman zaman devletle çelişebilen özerk bir yapıya sahiptirler.  Bu açıdan bakıldığında Gülen’in, din ve devletin birbirinden büyük ölçüde özerk olduğu ve tüm temaslarının kamusal alanda gerçekleştiği bir geleneğin yeniden yorumladığı anlaşılıyor.

Sonuç olarak, “Gülen anlayışının en önemli yönü olarak gözümüze çarpan şeyin, İslâm’ın demokrasi, adalet ve bireysel özgürlükler gibi Batılı değerlere bakışının ve bunlarla ilişkisinin yeniden altını çizmek olduğu anlaşılıyor.”  Gülen, sosyal anlamda aktif olmayan bir düşünür ve bir kenara çekilip söylediklerinin uygulanıp uygulanmadığını görmeye çalışan münzevi bir gözlemci değildir. O, yaşadığı dünya ile aktif ve eleştirel olarak temasa geçen ve düşüncelerini sunarak kendi dünya görüşü ve onun pratikteki yansımaları yoluyla etkileşim gerçekleştiren bir düşünürdür ki, kitabın takip eden kısımları bu konular üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Nil Yayınları, John L. Esposito, İhsan Yılmaz,“İslâm ve Barış İnşası Gülen Hareketi İnisiyatifleri” adlı kitaptan alınmıştır.

About the author

John L. Esposito

Georgetown Üniversitesi’nde Din ve Uluslararası İlişkiler ve İslâmî Çalışmalar bölümlerinde profesör olan Esposito aynı zamanda Prens Al Waleed Bin Talal Merkezi, Walsh Dış Hizmetleri Okulu, İslâm-Hristiyan Anlayışı Bölümü’nün de kurucu direktörüdür. ABD Dış İşlerine, Asya ve Avrupa’da birçok hükümet ve şirkete ve medya kuruluşları ile üniversitelere danışmanlık hizmetleri vermiştir. Kuzey Amerika Orta Doğu Çalışmaları Birliği eski başkanı, İslâm ve Demokrasi Çalışmaları Merkezi başkan yardımcısı ve Dünya Ekonomik Forumu’nun 100 Lider Konseyi’nin de üyesi olan Esposito, Radikalleşmeye Karşı Avrupa Uzmanlar Ağı üyesi ve Birleşmiş Milletler Medeniyetler İttifakı’nın da elçilerinden biridir. 2005 yılında Amerika Dinler Akademisi’nin verdiği Martin E. Marty ödülünü alan Esposito, Pakistan tarafından verilen Quaid-i Azzam ödülünü de İslâmî çalışmalara yaptığı olağanüstü katkıdan dolayı almaya hak kazanmış ve yine Georgetown Üniversitesi Dış Hizmetleri Okulu’ndan da seçkin eğitimci ödülünü almıştır.

İhsan Yılmaz

Fatih Üniversitesi’nde Siyaset Bilimi Bölümü’nde Doçent olan Yılmaz, üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Uluslara Arası İlişkiler bölümü doktora programının da müdürüdür. Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde tamamladı. 1999 yılında Londra Üniversitesi, Orta Doğu ve Afrika Çalışmaları (SOAS) bölümünde Hukuk ve Sosyal Bilimler alanında doktorasını tamamladı. 1999-2001 yıllarında Oxford Üniversitesi’nde çalıştı ve 2001-2008 yılları arasında, yine Londra Üniversitesi’nde Türk siyaseti ve devlet, hukuk sosyolojisi, karşılaştırmalı hukuk ve İslâm hukuku dersleri verdi. Aynı üniversitede Etnik Azınlık Çalışmaları Merkezi başkan yardımcılığı ve Londra Sosyal Çalışmalar Merkezi kurucu başkanlığı görevlerinde bulundu. İhsan Yılmaz, Türkiye’de İngilizce yayın yapan Today’s Zaman’da köşe yazarlığı yapmaktadır.

1. Demokrasinin Tanımı ve İlkeleri

Demokrasi Yunanca bir kavram olup demos ve kratia kelimelerinden oluşur. Demos, halk; kratia ise idare ve iktidar anlamına gelir. Buna göre demokrasi “halk iktidarına dayanan hükümet şekli” demektir. Demokraside egemenlik kayıtsız şartsız milletin sayılır. Yönetime topluca katılması mümkün olmadığı için halk egemenlik hakkını milletvekilleri aracılığıyla kullanır.

Vatandaşların yönetime katılması, yöneticiyi seçmesi ve yöneticinin kendi adına iş görmesi haklarını içermesi bakımından demokrasinin şu ilkeleri öne çıkar:

Millî Egemenlik: Yönetme yetkisi halka aittir. Dolayısıyla demokraside egemenlik kayıtsız şartsız milletindir.

Halkın iradesi ve egemenliği, belirledikleri temsilciler aracılığıyla gerçekleşir. Halk temsilcilerini seçer; temsilciler de halk adına yasalar yapar. Ülke bu yasalara göre yönetilir.

Seçme ve Seçilme Hakkı: Halkı teşkil eden fertlerden her birinin yönetime fiilen katılması mümkün değildir. Halk bu hakkını seçim aracılığıyla kullanır. Seçimde seçme hakkı olduğu gibi seçilme hakkı da vardır. Halk seçimle yönetime getirdiği idarecilere belirli bir süre için kendi adına yönetme yetkisini devretmiş olur.

Katılım: Demokraside vatandaşlar yönetime katılım haklarını iki şekilde kullanırlar: Birinci olarak seçme ve seçilme haklarını kullanmak suretiyle yönetime iradesini yansıtırlar. İkinci olarak da sivil toplum kuruluşlarındaki etkinlikleriyle bu hakların takipçisi olurlar.

Özgürlük ve İnsan Hakları: Bireyin yönetime katılım hakkının bulunması aynı zamanda onun özgür bir varlık olmasını gerektirir. Başkalarının haklarına zarar vermeden birey istediğini yapabilme hakkına sahip olmalıdır. Özgürlüğün bulunması da bir özgürlük alanının bulunmasını, yani insan haklarının olması gerektirir. Netice itibariyle demokrasi, insan hakları temeline dayanan bir yönetim biçimi olmaktadır.

Eşitlik: Demokraside her vatandaşın yönetime eşit seviyede katılma hakkı olduğu için, sonuç itibariyle bütün vatandaşlar haklarını kullanmada ve yasalar önünde eşit konumdadır. Yasalar herkese aynı biçimde uygulanır; herhangi bir kişiye, aileye, zümreye ayrıcalık tanınmaz.

Farklı Görüşlere Saygı: Demokraside her vatandaşın eşit konumda olması, her görüşe, her anlayışa ve her inanışa saygı gösterilmesi gereğini doğurur. Görüş, anlayış ve inanç farklılıkları da ayrı siyasî partiler yoluyla kendilerinin temsil edilme hakkını tevlid eder. Dolayısıyla seçimlere birden fazla siyasî partinin katılma hakkı olur. Böylece farklı görüş ve düşünceler yönetimde kendilerini ifade imkânını bulmuş olurlar.

Çoğunluğun Yönetimi: Demokraside herkesin fiilen yönetime katılması mümkün olmadığı gibi siyasî partilerin de katılması mümkün olmayabilir. Bu durumda demokraside çoğunluk ilkesi öne çıkarılmıştır. Buna göre seçimlerde çoğunluğu elde eden parti iktidar olur; diğer partiler de muhalefeti oluşturur. Yönetimi iktidar partisi veya partileri elinde bulundurmakla birlikte muhalefetin de taleplerini yeterince ortaya koyma hakkına sahiptir.

Hoşgörü: Demokrasi çoğunlukta olanlara düşüncelerini uygulama, azınlıkta olanlara da eşit haklar ve düşüncelerini özgürce ifade etme hakkı tanıdığı için, her iki tarafın anlaşamadıkları konularda birbirlerine karşı hoşgörülü olmalarını gerekli kılmaktadır. Demokrasi ancak bu hoşgörü sayesinde problemsiz yürüyebilir. Bu yüzden demokrasi bir hoşgörü ve bir fazilet rejimi olarak kabul edilmiştir. Demokraside farklılıklar vasıtasıyla insanlar birbirlerine tahammül etmeyi ve birbirleriyle uzlaşmayı öğrenirler. Farklılıklar bir zenginlik unsuru kabul edilir.

Hukukun Üstünlüğü: Yönetim çoğunluğun elinde olmakla birlikte devlet idaresi hukukun üstünlüğü prensibine uygun şekilde gerçekleştirilir. Yöneticiler işlerini hukuk çerçevesinde yürütürler ve vatandaşlar için de hukuk güvenliğini sağlarlar. Demokrasi ile yönetilen bir ülke hukuk devleti olmak zorundadır. Devletin yaptığı bütün işler yargı denetimine açıktır. Hukuk devletinde güç hükümette değil, kanundadır, hukuktadır. Kanunlar insan haklarına; uygulama da hukukun üstünlüğü prensibine uygun olmalıdır. İktidar hiçbir kimse ya da grubun tekelinde olmamalıdır.

Kuvvetler Ayrılığı: Montesquieu’den beri demokrasilerde kuvvetler ayrılığı ilkesinin uygulanması önem kazanmıştır. Yasama, yürütme ve yargının tek elde toplanması iktidar tekeli oluşturacağı için, bu kuvvetlerin ayrılıp birbirinden ayrı organlar tarafından temsil edilmesi demokratik yönetimin en önemli ilkelerinden biri olarak kabul edilmiştir.

Demokrasilerde bu ilkelerin uygulanması için bazı kurumlara ihtiyaç duyulur. Ana hatlarıyla bu kurumlar parlamento, siyasi partiler, anayasa, sivil toplum örgütleri ve kolluk kuvvetleridir. Demokrasinin ilkeleri bu kurumlar aracılığıyla uygulama alanına taşınır. Bir ülkede kurumlar arasındaki ilişkiler ne kadar iyi olursa, demokrasi kalitesi de o kadar yüksek olur.

2. Eski Yunan Demokrasisi

Doğuşundan itibaren demokrasi yukarıda niteliklerini saydığımız özellikleriyle ortaya çıkan ve uygulanan bir sistem değildi. Demokrasinin nasıl bir gelişme kaydettiğini anlamak için ilk örneklerine bakmamız lazımdır.

En eski demokrasi uygulaması Yunan şehir-devletlerine dayanır. En iyi uygulayıcısı, o dönemde en güçlü şehir olan Atina idi. Bu sebeple Atina demokrasisi olarak da adlandırılmıştır. Belli başlı tüm kararlar, bütün vatandaşların üye olduğu meclis veya Eklesya tarafından alınıyordu. Bu meclis senede en az kırk defa toplanıyordu. Tam zamanlı çalışacak kamu görevlilerine ihtiyaç duyulduğunda, bütün vatandaşları temsil eden küçük bir örnek olmaları için kura usulü ile veya dönüşümlü olarak seçiliyorlardı ve mümkün olan en geniş katılımın sağlanması için görev süreleri kısa tutuluyorlardı. Meclisin yürütme komitesi olarak faaliyet gösteren ve beş yüz vatandaştan oluşan bir konseyi vardı, elli kişilik bir komite de bu konseye teklifler hazırlardı. Komite başkanlığı görevi sadece bir günlüktü. Neredeyse bütün vatandaşların katılımını sağlayan bu uygulamaya bakarak “bu ne mükemmel demokrasi” diye düşünebilirsiniz. Fakat gerçekte bu bir demokrasi değil, bir oligarşi idi. Yani belirli bir grubun ülkeyi yönettiği bir yönetim biçimi idi.

Zira, o günün koşullarına göre kadınlar, köleler ve o şehir-devletinde doğmamış olanlar (metikler, yerleşik yabancılar) bu haklara sahip değillerdi. Bu sistemin en güçlü uygulayıcısı olarak Atina’yı ele alırsak: M.Ö. 4. yüzyılda nüfusun 250.000-300.000 arasında olduğu tahmin edilir. Bu nüfusun 100.000’i Atina vatandaşı ve Atina vatandaşları arasında da sadece 30.000’i oy verme hakkına sahip yetişkin erkek nüfusu bulunduğu tahmin edilmektedir. Atina demokrasisinde vatandaşlar büyük bir iştiha ile yönetime katılmak istiyorlardı. Çünkü onlarda yönetime katılmak demek, kadınlara, şehirli olmayanlara ve kölelere yeni görevler yüklemekten ibaretti. Atina demokrasisi tam tamına sorumsuz insanların başkalarına sorumluluk yüklemesinden ve belirli bir grubun hâkimiyetinden ibaretti. Bir oligarşi idi. Bu yüzden Aristo ve Eflatun gibi eski Yunan filozofları demokrasiyi eleştirmişler ve bu uygulamayı “ayak takımının yönetimi” olarak görmüşlerdir. Fakat daha sonra bu vahşî demokrasi ehlîleştirilerek günümüzde “ideal bir yönetim biçimi!” haline getirilmiştir.

3. Cumhuriyet – Demokrasi İlişkisi

Demokrasi halkın iktidarına dayanan bir yönetim biçimi olarak ifade edilmekle birlikte hiçbir devletin yönetim şekli doğrudan “demokrasi” olarak nitelendirilmez, en iyi ihtimalle “demokratik cumhuriyet” olarak nitelendirilir. Yani demokrasi, cumhuriyetin bir sıfatı olarak gösterilir. Bu nedenle biraz da cumhuriyet-demokrasi ilişkisi üzerinde durmamız gerekmektedir.

Cumhuriyet, Arapçada “cemiyet, toplum, kamu” anlamına gelen cumhûr kelimesinden türetilmiştir. 18. yüzyıl Avrupa’sında monarşi ile yönetilmeyen Hollanda, İsviçre (ve 1789 Devrimi sonrasında Fransa) gibi ülkeleri tanımlayan Latince respublica ile Fransızca république sözcüğünün Türkçe çevirisi olarak benimsenmiştir. Latince res publica klasik kullanımda “kamusal olan” anlamındadır. Bir topluluğa onları birleştirmek suretiyle halk olma özelliğini kazandıran, kamusal nesne anlamına gelir.

Bir yönetim şekli olarak cumhuriyet, “milletin, egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunu belirli süreler için seçtiği milletvekilleri aracılığıyla kullandığı yönetim biçimi” olarak tanımlanır. Bu tanım yaklaşık olarak demokrasinin de tanımıdır. Ancak hemen bütün ülkelerde cumhuriyeti tanıtan en önemli ve tek ortak özellik, “devlet başkanlığı makamının babadan oğula veya aile yakınlarına miras kalmaması” şeklindedir. Yani genellikle cumhuriyet “ne olduğu” ile değil “ne olmadığı” ile tarif edilmeye çalışılmıştır.

Türkiye’de “devlet kuran parti” olarak nitelenen Cumhuriyet Halk Fırkası’nın ideolojisini oluşturan “cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, devrimcilik ve laiklik” şeklinde ifade edilen “altı ok”unda demokrasi yoktur. Halkçılık dışındaki ilkeler totalitarizmi simgeler. Esasen “halkçılık” da “Kendi ideolojimiz istikametinde halkı yönlendirmek” anlamında olduğundan bu ilke de totalitarizm kokmaktadır. Cumhuriyet, demokrasi ile beslenmediği zaman sadece iktidar savaşında “siyasal” bir manevra olarak kalır. Cumhuriyetçilik bazen demokrasiden o kadar uzak olur ki M. Şükrü Hanioğlu gibi bazı akademisyenlerin cumhuriyetçiliği “demokratikleşmenin önünde engel” olarak tanımlamasına sebebiyet verir.

Aristo, cumhuriyeti; “umumun menfaatini gözeten halk idaresi” diye tarif etmiştir. Montesquieu ise, cumhuriyet rejiminde üç ana kuvvet (yasama, yürütme, yargı) bulunduğunu; bunların birbirine karşı bağımsız ve denetleme esasına göre işleyen, başında seçimle gelmiş yöneticilerin olduğu siyasi rejim olarak ifade etmiştir. 1789 yılında Fransa’da vuku bulan ihtilalle Avrupa’daki zalim krallık rejimlerine tepki olarak doğmuş bulunan cumhuriyet rejimi, zamanla cumhuriyete tamamen zıt rejimler tarafından, gerçek yüzlerini örtmek için kullanılmıştır Sosyalist ülkeler isim olarak cumhuriyet kelimesini benimsemişler, fakat “halka rağmen halk için” düsturunu uygulamışlardır. Cumhuriyet ilk olarak ABD’de 4 Temmuz 1776’da, Fransa’da ise 1789’da ilan edilmiştir.

Şüphesiz bir dilde iki ayrı kavram hiçbir zaman aynı anlama gelmez. İki kavram % 90 aynı anlama gelse bile, % 10 farklı anlamda kullanılır. Cumhuriyet ile demokrasi arasındaki ilişkide de aynı durum söz konusudur. Nitekim cumhuriyetin niteliklerine bakıldığında yaklaşık olarak demokrasinin nitelikleriyle örtüşen şeyler zikredilir. Ama her ikisi tam tamına aynı şey değildir. Cumhuriyet daha çok bir rejim, demokrasi ise cumhuriyetin uygulanış şekillerinden biri olarak algılanmıştır.

Bu uygulanış biçimlerinden yola çıkarak sloganik bir biçimde cumhuriyet- demokrasi farkını şu şekilde ortaya koyabiliriz:

Netice itibariyle cumhuriyet, sırf bu ismi taşıdığı için iyi veya değerli olamaz. Onun iyi veya kötü, değerli veya değersiz oluşu, dayandığı değerlere, benimsediği ilkelere, peşinden koştuğu amaçlara, kullandığı yöntem ve araçlara bağlıdır. Bir şeyde aslolan o şeyin mahiyetidir; o şeyin mahiyeti ise onun hakikatidir. İsimlerin değişmesiyle hakikat tebeddül etmez. Zülme adalet külahını giydirmekle zulüm adalete dönüşmez. Bu bağlamda Bediüzzaman’ın “adalet, meşveret ve kanunda inhisar-ı kuvvetten ibarettir” diyerek tarif ettiği cumhuriyet; istibdad-ı mutlak olarak uygulanan birinci kısımdaki cumhuriyet değil, demokratik bir cumhuriyettir.

4. İslâm ve Demokrasi

Öncelikle İslâm’ın, insanların dünya ve ahiret mutluluğunu hedefleyen ilahî kaynaklı bir din; demokrasinin ise, insanların kendi bilgi birikimlerine dayalı olarak ortaya koydukları bir yönetim biçimi olduğunu vurgulamak gerekir. Bu vurguyu yapmanın maksadı, bu iki kavramın, birbirinin zıddı veya birbirinin alternatifi ya da birbiriyle tamamen uyuşan unsurlar gibi takdim etme gayretlerinin doğru olmadığını belirtmektir. Bu yüzden, İslâm’ı, bir din olarak kendi kulvarında, demokrasiyi de bir yönetim şekli olarak kendi kulvarında değerlendirmek gerekir. Bunu yaparken, sadece kavramlara takılıp kalmadan, bu kavramların muhtevasını, objektif bir bakış açısıyla karşılaştırmak zarureti vardır.

İslâm, çerçevesi belli bir yönetim biçimi öngörmemekle birlikte, Kur’an, Sünnet ve Hz. Peygamber’in (salllahu aleyhi vesellem) uygulamalarından yönetimle ilgili bazı evrensel prensipler çıkarmak mümkündür. Bu prensiplerden hareketle dünyanın herhangi bir bölgesinde, dönemin ihtiyaçlarına, insanlarının kültürel yapısına, oluşan siyasî şartlara, zamanın ve coğrafyanın getirdiği imkân ve zorunluluklara göre, yeni bir yönetim modeli geliştirilebilir.

Sözlük anlamı itibariyle halîfe, “öncekinin yerine geçen” anlamına gelir. Hz. Peygamber (salllahu aleyhi vesellem) savaş maksadıyla (gazve) şehir dışına çıktığında Medîne’de yerine vekil olarak bıraktığı kişilere halîfe denildiği gibi, vefatından sonra devlet başkanı hüviyetiyle onun yerine geçen Hz. Ebû Bekir’e de halîfe denilmiştir. Hz. Ömer, halife olunca da ona “Halîfetü halîfeti Resûlüllah (=Resûlüllah’ın halifesinin halifesi)” denmiştir. Fakat bu söyleniş biraz garip ve uzun olduğu için sonradan Hz. Ömer’e “Emîrü’l-Mü’minîn (=Mü’minlerin Emîri)” denilmeye başlanmıştır. Halîfelik İslâmî yönetimin mutlak adı olmadığı gibi, ilke ve sınırları belirlenmiş bir yönetim şekli de değildir. Genel yönetim prensiplerinden taviz vermemek şartıyla İslâmî yönetiminin adı ve şeklinde zamanın şartlarına göre değişiklik olabilir. Esasen yönetim şekillerinde isim ve kavramlara pek takılmamak gerekir. Günümüzde pek çok krallık (monarşi) vardır, fakat yönetim şekli demokratiktir. Adı cumhuriyet olan pek çok devlet vardır, fakat gerçekte yönetim şekli monarşi, oligarşi, totalitarizm veya despotluktur. Çok partili döneme geçinceye kadar Türkiye’de de rejimin adı cumhuriyetti, fakat mahiyeti monarşi veya oligarşi idi. Osmanlı Devleti yıkıldıktan sonra Padişah’ın yerine tek adam (monarşi), daha sonra da ideolojik bir kadro (oligarşi) gelmiştir.

5. Demokrasi İlkelerinin İslâm Açısından Değerlendirilmesi

Millî Egemenlik Açısından: Demokraside egemenlik kayıtsız şartsız millete ait iken, İslâm’da hâkimiyet Allah’a aittir. İslâm ile demokrasi arasında en temel fark bu husus görünmektedir. Fakat bu husus zannedildiği kadar önemli bir fark doğurmamaktadır. Zira Allah bir hüküm vazederken bunu kendisi için değil, kulları için koyar. Allah kullarını, kulların kendilerini bilmesinden daha iyi bildiği için bu hüküm insan fıtratına daha uygun olur. Allah’ın insanlar için hüküm koyması, büyüklerin kreş çocukları için düzen koymasına benzer bir durumdur.

Kur’an’da hukuk için esas alınacak 300 kadar âyet vardır. Bunların da büyük bir kısmı kaide niteliğinde hüküm içerir. Kaynak olarak kullanılan hadislerin sayısı da 800 civarındadır. Bunların dışındaki kitaplar dolusu hükümler tamamen genel kurallardan çıkarılmıştır. Buna göre İslâm hukukunun büyük bir kısmının beşerî ağırlıklı olduğunu söyleyebiliriz.

Seçme ve Seçilme Hakkı Açısından: Demokraside olduğu gibi İslâm’da da seçme ve seçilme hakkı vardır. Ancak İslâm’da bir kişinin devlet başkanlığına doğrudan aday olması hoş karşılanmamıştır. Devlet başkanı olacak şahsın, ehl-i hal ve akd denilen kurul tarafından aday gösterilmesi uygun görülmüştür.

Diğer taraftan geçmişte seçilen devlet başkanları ölünceye kadar başkan seçilirdi. Günümüzde bir kişinin ömür boyu devlet başkanlığı koltuğunda oturması, bir hayli problemli görünmektedir. Ayrıca seçilen devlet başkanının bu görevi ömür boyu sürdürmesi gerektiğini ifade eden herhangi bir âyet, hadîs ve Sünnet yoktur. Bu görüş tamamen Hz. Peygamber’den sonraki uygulamalara dayanmaktadır. Günümüz İslâm hukukçularının büyük çoğunluğu devlet başkanının belli bir süreyle seçilebilmesinde bir mahzur görmemektedirler

Katılım Açısından: Demokraside olduğu gibi İslâm’da da vatandaşlar yönetime katılım haklarını, hem seçme ve seçilme haklarını kullanmak, hem de sivil toplum kuruluşlarındaki etkinlikleriyle bu hakların takipçisi olmak suretiyle kullanırlar. İslâm tarihinde Müslümanlar, sivil toplum kuruluşları etkinlikleri vasıtasıyla yönetime katılımın en yüksek örneklerini vermişlerdir. İslâm tarihinde vakıfların, ahîlik teşkilatlarının, medreselerin, tekkelerin, imârethânelerin, kütüphanelerin, hatta mescidlerin yaygınlığı bu durumun en açık göstergesidir. Öyle ki vakıflar söz konusu olduğunda hemen herkes “İslâm bir vakıf medeniyetidir” sözünü dile getirmeden edemez. Günümüzde bu katılım daha da çeşitlendirilebilir ve yaygınlaştırılabilir.

Özgürlük ve İnsan Hakları Açısından: Demokraside halkın yönetime katılımı ve bu hususta eşit haklara sahip olmasından çok, hangi hak ve özgürlüklere sahip oldukları daha önemlidir. İdeal anlamda hiçbir düşünce ve rejim İslâm’la yarışamaz. Demokrasinin en önemli ayağı hak ve özgürlükler olduğu için bu konuyu aşağıda “İki Ölçütlü Hak ve Özgürlük Teorisi” başlığı altında inceleyeceğiz.

Eşitlik Açısından: Demokraside olduğu gibi İslâm’da da, her vatandaş, haklarını kullanmada ve yasalar önünde eşittir. Yasalar herkese aynı biçimde uygulanır. Ancak İslâm, dinî inançları varoluşsal bir gerçeklik olarak kabul ettiği için, dinler kendi mensuplarına farklı hükümlerin uygulanmasını öngörürse, İslâm bu farklılığı kabul eder. Bu hususta İslâm belli bir oranda çok hukuklu bir sistem öngörür. İslâm insanlara inandıkları gibi muamele edilmesini teklif eder. Ne Müslüman olmayanlara İslâm inançlarının, ne de Müslüman olmayanların inançlarının Müslümanlara dayatılmasını kabul etmez. İnançlar karşısında eşitlik ilkesini öne çıkarır.

Farklı Görüşlere Saygı Açısından: Demokrasilerde olduğu gibi İslâm’da da her görüşe, her anlayışa ve her inanışa saygı gösterilmesi gerekir. Demokrasilerde insanlar görüş ve inanışlarını siyasî partiler yoluyla ortaya koyarlar. İslâm’da siyasî partilerin varlığını bütünüyle reddetmek mümkün olmamakla birlikte, bu durum İslâm’ın geniş anlamdaki tevhid ve uhuvvet anlayışıyla pek uyumlu olmadığı için, bu görüşlerin partiler yoluyla değil, günün şartlarına uygun başka araçlarla ortaya konması gerekir. Hz. Ömer, Hıristiyanları ilgilendiren bazı konularda onlarla danışırdı. Müslümanların yaşadığı ülkede başka inançtan olanlar varsa, -ki her zaman olmuştur- şura meclisinde onlara da yer verilmesi gerekir. Ayrıca hangi inançtan olursa olsun bütün vatandaşlar sivil kuruluşlar vasıtasıyla kendi taleplerini yönetime bildirme hakkına sahiptirler.

Çoğunluğun Yönetimi Açısından: Demokrasi çoğunluğun yönetimidir. Çoğunluk, yönetimi, azınlığın haklarını koruyacak biçimde gerçekleştirmek zorundadır. Ancak hem yasama hem yürütme çoğunluğun elinde olduğu zaman, azınlık aleyhinde bazı uygulamalar olabilir. İslâm’da yürütme, çoğunluğun elinde de olsa, Kur’an, Sünnet ve İcmâ ile ortaya çıkan kesin hükümlerin dışına çıkılamaz. Yani İslâm’da azınlık hakları daha ziyade koruma altındadır.

Hoşgörü Açısından: Ahlâkî alanda “hoşgörü” kavramını kullanmak “hoş” karşılanabilir, fakat hukuk alanında bu kavramı kullanmanın pek de “hoş olmayacağını” söyleyebiliriz. Hoşgörünün anlamı sözlüklerde müsamaha ve tolerans kelimeleriyle ifade edilir. Yani hoşgörü, bir şey hoş olmasa da onu hoş karşılama anlamına gelir. İyi ve güzel olan şeyin hoş karşılanması söz konusu olamaz. Onlar kendiliğinden iyi ve güzeldir. Onların hoş karşılanmaya ihtiyacı yoktur. Fakat demokraside hak ve özgürlüklerle ilgili hususlar “görece doğru” sayıldığı için, kişi “Ben kendime göre haklıyım, karşı taraf haksızdır; fakat o da kendisini kendine göre haklı saydığı için, onun haksızlığını hoş görüyorum” demeli ve karşıt görüşler karşısında hoşgörülü olmalıdır.

İslâm’ın konuya bakışı çok daha farklıdır: Bir konuda âyet, hadis ve icmâ ile sabit kesin bir hüküm varsa, bu hüküm bütün Müslümanlar tarafından ittifakla “doğru” kabul edilmelidir. İctihadî konularda ise her müctehidin hem isabet, hem hata etmesi söz konusudur. Bu konularda kişi şöyle demek mecburiyetindedir: “İctihadıma göre ben haklıyım, fakat hata etmiş olabilirim. Karşı taraf haksızdır, fakat isabet de etmiş olabilir. Dolayısıyla ben karşıtaraf için mutlak anlamda ‘Sen haksızsın’ diyemem.” Durum böyle olunca, kendi ictihadının haklılığı ve karşısındakinin de haksızlığı konusunda sahip olduğu delilleri ortaya koyar, fakat karşı tarafı mutlak haksızlıkla suçlayamaz, daima onun da haklı olabileceğini ve kendisinin haksız olabileceğini düşünmelidir.

Müslüman olmayanlara gelince, bir Müslüman onların doğru yolda olmadıklarını kabul eder, ancak onların bu şekilde inanmalarına Allah müsaade ettiği ve sosyal hayatta onlara bu hakkı Allah verdiği için, kendisinde, onlara “karışma hakkı” görmez. Onların haksızlığını “hoşgörmek” yerine, bunun onlar için “kendilerine Allah tarafından verilmiş bir hak” olduğuna inanır. Dolayısıyla Müslüman olmayanı kabahatinden dolayı “hoş görülecek bir kişi” olarak değil, bizzat “haklı” bir kişi olarak görür. Bir kişiyi “hoş görmek” gerçekte “haksız görmek” demektir. Haksızlıklar nereye kadar hoş görülebilir ki! Fakat bir kişiyi haklı görürseniz, ona karışamazsınız. İşte İslâm’ın bakış açısı budur. İslâm’ın zuhurundan günümüze kadar İslâm memleketlerinin her tarafında cami, kilise ve havraların yan yana bulunuşu bunun en açık göstergesidir. Hiçbir Doğu ve Batı ülkesinde bu “haklı” görüş olmadığı için, en kısa zamanda istilâ edilen ülkelerden İslâm’ın ve Müslümanların izi silinmeye çalışılmıştır. Günümüzde de aynı zihniyet devam etmektedir. Avrupa’nın ortasında Sırpların Bosna’da yaptıkları en kahredici şey, masum insanları öldürmenin yanı sıra özellikle camileri yıkmak olmuştur. Doğu’da Arakan Müslümanlarına yapılan zulüm de Sırp vahşetinden geri kalan bir şey değildir. Hatta bu yüzyılda Müslümanlar Batı zihniyetiyle yetiştikleri için birbirlerine karşı da aynı vahşeti gösterebilmektedirler.

Demokraside farklılıklar hoşgörü şartıyla bir zenginlik kabul edilirken, İslâm’da “hak” ve “zorunluluk” olarak görülür.

Hukukun Üstünlüğü Açısından: Demokraside çoğunluğu elinde bulunduran iktidar, yönetimi hukukun üstünlüğü prensibine uygun şekilde gerçekleştirmek mecburiyetindedir. Ancak kanunları da koyma yetkisinin kendisine ait olması, bir nevi hukuku belirleme yetkisinin de kendisine ait olması neticesini doğurmaktadır. İslâm’da temel haklar, Allah ve Peygamber (salllahu aleyhi vesellem) tarafından belirlenir. “Hak yücedir, onun üstüne çıkamaz.” ifadesi hadis olarak rivayet edilmiştir.

Demokraside hukukun üstünlüğü sadece bu dünyadaki müeyyidelerle desteklenirken, İslâm’da ahiret inancıyla en kuvvetli desteğini bulur. Demokraside haksızlık yapan kişiyi yakalayıp cezalandırılmaz, ya da haksızlığı kanuna karşı hile yaparak gerçekleştirirse, zâlim zalimliğiyle, mazlum mazlumluğuyla kalacaktır. Fakat İslâm’a göre bırakın bir insana haksızlık yapılmasını bir hayvana dahi eziyet edilse, kişi mutlaka onun hesabını verecektir. Dolayısıyla İslâm’da “hukukun üstünlüğü” prensibi, inanç esaslarıyla desteklenen ve vicdanlarda yerini alan bir husustur. Günümüzde Müslümanların böyle olmadıklarını biliyoruz. Bu durumda yapılması gereken şey, herkesin kendisini “ne kadar Müslüman olduğu” hususunda sorgulamasıdır.

Kuvvetler Ayrılığı Açısından: Demokraside kuvvetler ayrılığı prensibi Montesquieu’den beri var olan bur husus olmakla birlikte, zihniyet itibariyle İslâm’da daha başından beri var olan bir ilke olmuştur. Hz. Peygamber (salllahu aleyhi vesellem) döneminden itibaren kadılar serbest hüküm verme yetkisine sahiptiler. Yasamanın esasını teşkil eden içtihatlar da genellikle hür bir ortamda ortaya konmuştur. Müctehid imamlara yapılan zulümler daha çok itikadî ve siyasî sebeplerden kaynaklanmıştır. Bu baskılar sebebiyle hatalı içtihatlarda bulunduklarını ve bu içtihatların da fıkıh kitaplarımızda yer aldığını söyleyemeyiz.

İki Ölçütlü Hak ve Özgürlük Teorisi

İnsanın demokratik haklarını sınırlı bir şekilde saymak mümkün değildir. Zira insan hakları sınırlı sayıda değildir. Demokratik haklar içerisinde insan için en önemli olanları temel hak ve özgürlüklerdir. Günümüzde bunların neye göre tespit edileceği önemli bir problemdir. Her ne kadar ilkesel olarak bu haklarda bir görüş farklılığı yokmuş gibi görünüyorsa da tikel olaylara inildiğinde görüş farklılıkları hemen ortaya çıkar.

Meselâ insanlar arasındaki cinsiyet farklılığı ister istemez bir düzenlemeyi gerektirir. İnsanlar yaratılıştan kadın ve erkek cinslerine ayrılırlar ve her ikisinin en azından biyolojik özellikleri farklı olduğundan, haklarında farklı hükümler koymak gerekecektir. Sosyologlar “doğru düzen” için, toplumu referans alırlar. Yani onlara göre bu konuda sabit bir kriter yoktur; toplumun genel temâyülü hangi yönde ise düzenleme de o şekilde yapılmalıdır. Toplumlar arasında temâyül farklılıklara varsa, bu konudaki düzenlemeler de farklı olacaktır. Buna göre “doğru düzen” göreceli bir kavramdır ve toplumdan topluma değişir; birinin “ahlâklı” dediği düzen, diğerine göre “ahlâksızlık” olabilir.

Her toplumda yöneticiler kendi “düzen”lerinin doğru olduğunu söyler; birçok insan hakları savunucusu teşkilatı da bunun “ideolojik bir belirleme” olduğu iddia eder. Esasen her iki taraf da “kendi ideolojisine veya düşüncesine göre doğru olanı” dayatmaktadır. Bu farklılıklara rağmen insan hakları konusunda hedonizme, bedensel hazza doğru bir kayış vardır. Bireysel hak ve özgürlüklerin “başkalarının hak ve özgürlüğü” ile sınırlandırılmış olması önemli bir prensip olarak kabul edilmekle birlikte, toplumda bazı değer hükümleri “değer” olarak kabul edilmiyorsa veya “düşük değer” olarak değerlendiriliyorsa, bunları “yüksek değer”, “temel değer” olarak kabul edenler zarar görüyor demektir. Günümüzde “hukuk”un ve “yüksek değer”lerin hedonizm karşısında gittikçe eridiğini ve hedonistlerin bir “insan hakları emperyalizmi” doğurduğunu söyleyebiliriz. Bu hedonizm hâkimiyeti, gittikçe o “insan” denen yüksek değeri yok edip tüketmektedir. Demokrasi, hedonizme yenik düşmektedir.

İslâm’ın, hayatın her alanıyla ilgili teklifleri vardır. Bunlar bazı konularda özel, ama çoğunlukla geneldir. Bu konularda Allah hiç kimseye insanlar için hüküm verme yetkisi vermemiştir. İş başına çoğunluğun iradesiyle de gelse, hiçbir yasama organının Allah’ın hükümlerinin var olduğu bir konuda yeni hüküm koyma hakkı yoktur. Bu konuda devlet başkanı ile çoban eşittir. Ancak bu hükümler herkes için geçerli değildir.

İşte burada iki türlü muhatap ortaya çıkıyor: İnananlar ve inanmayanlar. Allah hükümlerini işte bu iki gruba göre koyuyor: İnananlar için bütün hükümler geçerli; inanmayanlar için fıtrat kanunları geçerli. Yani İslâm insanlara iki ölçütlü bir sistem sunuyor: Mümin isen, Kur’an ve Sünnet’in hükümlerine uyacaksın; mümin değilsen Allah’ın fert ve topluma koyduğu yaratılış kanunlarına uyacaksın. Dolayısıyla inanmayanların İslâmî hükümlerin kendilerine tatbik edileceği endişesine kapılmaları boşunadır. Ama onlar da tamamen serbest bırakılmamışlardır, fıtrat kanunlarına uymakla mükelleftirler.

İnsanın biri ferdî, diğeri toplumsal olmak üzere iki özelliği vardır. Meselâ cinsiyet açısından insanlar kadın ve erkek olmak üzere iki cins olarak yaratılmıştır; bir üçüncü cins yoktur. Ancak bazı insanlar biyolojik olarak tek bir cinsin özelliklerini taşıdığı halde psikolojik bir yatkınlık sebebiyle kendi cinsine yönelme hissine sahip olabilirler. Bu his sebebiyle aynı cins arasında evliliklere cevaz verilemez. Bu kişilerin tedavisi mümkün ise tedavi edilmelidirler; tedavileri mümkün değilse kendilerini karşı cinse ilgi duymaması itibariyle özürlü gibi kabul edip gerekirse evlenmeden yaşamlarını sürdürmeye devam ettirmelidirler. İslâm’a göre inanmayanlar için de homo-seksüel ilişkiler yasaktır ve bunlar insan hakkı çerçevesinde mütalaa edilemez. Çünkü bu tür ilişkiler fıtrat kanunlarına  aykırıdır. Yine Müslüman olmamakla birlikte bir kişi kız kardeşiyle ve kayınvalidesiyle evlenemez. Bu da toplumsal fıtrata aykırıdır. İş, yeme içme meselesine gelince insanın bedenine ağır derecede zarar vermeyen her şey serbesttir. Bu açıdan bakıldığında içki ferdî açıdan yasaklanamaz. Ancak trafik kazası neticesinde başkasına zarar verme ihtimalinin yüksek olduğu durumlarda içkili araba sürme yasağı gibi bazı yasaklar getirilebilir.

Buna göre İslâm, hak ve özgürlükler konusunda iki ölçüt sunmaktadır. Müslümanlar için Kur’an ve Sünnet; Müslüman olmayanlar için ferdî ve sosyal fıtrat. İslâm’a göre cinsiyet değiştirme, homoseksüelik ve sübyancılar için eylem özgürlüğü gibi hususlar insan hak ve özgürlüklerinden sayılamaz.

İslâm’a göre insan eşref-i mahlûkattır, Allah’ın güzel isimlerini tecellîgâhıdır, yeryüzünün halifesidir, yer ve gök ona musahhar kılınmıştır, her şey elinde bir emanettir, Yaratıcı’nın koyduğu kanunlar dairesinde emanetten istediği şekilde istifade edebilir. Ancak emanete ve fıtrata hıyanet etme hakkı yoktur.

Demokrasi konusunda sıkıntı Müslümanların tutumlarındadır. Aynı problem diğer din mensuplarında da bulunmaktadır. İnananların bir kısmı lafızcı ve tutucudur. Mezhepleri ve içtihatları din yerine koymakta; diğer içtihat ve mezhepleri kabul etmemektedirler. Bir kısmı da mümin olmakla birlikte amelen Müslüman değildir. [*]

[*] Bediüzzaman Said Nursî Dokuzuncu Mektupta bu problemi şöyle tartışıyor: Ulema-i İslâm ortasında “İslâm” ve “iman”ın farkları çok medar-ı bahis olmuş. Bir kısmı “İkisi birdir,” diğer kısmı “İkisi bir değil, fakat biri birisiz olmaz” demişler ve bunun gibi çok muhtelif fikirler beyan etmişler. Ben şöyle bir fark anladım ki: İslâmiyet iltizamdır; İmân iz’andır. Tabir-i diğerle, İslâmiyet, hakka tarafgirlik ve teslim ve inkıyaddır; İmân ise, hakkı kabul ve tasdiktir. Eskide bazı dinsizleri gördüm ki, ahkâm-ı Kur’âniyeye şiddetli tarafgirlik gösteriyorlardı. Demek o dinsiz, bir cihette Hakkın iltizamıyla İslâmiyete mazhardı; “dinsiz bir Müslüman” denilirdi. Sonra bazı mü’minleri gördüm ki, ahkâm-ı Kur’âniyeye tarafgirlik göstermiyorlar, iltizam etmiyorlar; “gayr-ı müslim bir mü’min” tabirine mazhar oluyorlar…

Bu grubun sıklıkla sorudukları sorulardan biri “Bir Müslüman, hem Müslüman hem laik olamaz mı?” şeklindedir.

Genel olarak laiklik “devlet yönetiminde herhangi bir dinin referans alınmaması ve devletin, dinler karşısında tarafsız olması” şeklinde tanımlanır. “Devletin, dinler karşısında tarafsız olması” şeklindeki kaydı esas alınırsa İslâm’ı da, Müslüman’ı da “laik” olarak tanımlamak mümkün olabilir. Çünkü İslâm, kendisi de dahil olmak üzere bütün dinler karşısında tarafsızdır, sözgelimi ne Hıristiyanlara, ne de Hıristiyanlığa karşı bir müdahalesi olamaz. Burada ana duruş “Sizin dininiz size, bizim dinimiz bize” şeklindedir. Bediüzzaman’ın “bîtaraf kalmak, yani hürriyet-i vicdan düsturuyla dinsizlere ve sefahetçilere ilişmediği gibi dindarlar ve takvacılara da ilişmez bir hükümet telakki ederim” yaklaşımında sergilediği laiklik anlayışa da bunu ifade etmektedir.

Laiklik tanımındaki “devlet yönetiminde herhangi bir dinin referans alınmaması” şeklindeki kayıt ise birçok yönden problemlidir. Öncelikle bu kaydın mutlak geçerliliği yoktur. Dinler karşısında kendini tarafsız gören bir devletin, dinlerle ilgili herhangi bir düzenleme yapmaması düşünülemez. En azından devlet, dinî günleri ve haftalık tatilleri dinî esaslara göre ayarlar, dinin hak olarak gördüğü hususlarda geri çekilir ve dine ya özel bir hukuk alanı bırakır, ya da Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığı’nda olduğu gibi bazı dini müesseseleri bizzat içine alıp düzenler. Bu uygulamalar karşısında devletin dini referans almaması gibi bir husustan söz edilemez. İkinci olarak, diğer dinlere aynı özgürlük tanınmak şartıyla, sözgelimi çoğunluğu Hıristiyan olan bir ülkede hukukun bu din esaslarına göre düzenlenmesinde ne mahzur olabilir. Meselâ Hıristiyanlığa göre nikah akdinin kilisede yapılması gerekiyorsa ve zina yasaksa, Hıristiyanlar için geçerli olmak üzere genel kanunun bu şekilde hazırlanmasında ne mahzur olabilir? Tabii ki bu durum, inananların dinlerinde samimi oldukları haller için geçerlidir. Eğer bir Hıristiyanın bundan şikayeti varsa, bu kişi samimi bir Hıristiyan değil demektir.

Problem laiklik meselesi değil, herhangi bir dine mensup olan insanların o dinin gereklerini yapmak istememelerindedir. İslâm’ın da gerçek anlamda laiklikle bir problemi yoktur; ama Müslümanların vardır.

İman, ahlak, ibadet, muâmelat, ukubât, ekonomi ve devlet konuları itibariyle İslâm bir bütündür, parçalanamaz, bölünme kabul edilemez. Eğer bir Müslüman’ın uygulamada herhangi bir şikayeti varsa – ki benim dağlar kadar şikayetim vardır-, İslâm’ın ana kaynaklarını esas alarak çare üretmek mecburiyetindedir. Tarihte hiçbir zaman Müslümanların sıkıntıları bu kadar uzun süreli ve çok yönlü olmadı. Bu sıkıntılardan kurtulmak için herkese düşen bir görev vardır.

Ameli noksan Müslümanların laiklik konusunda sarıldıkları önemli bir delil “Dinde zorlama yoktur” ayetidir. Bu ayet, Müslüman olmayanı zorla Müslüman yapmakla ilgili olup, Müslüman olanın üzerine düşen vecibelerini yapmakla ilgili değildir. Bir öğrencinin bir okula kaydolduktan sonra, “ben bu okulun şu derslerini kabul ediyorum, şu derslerini ise kabul etmiyorum” deme hakkı olmaz. Belli bir tahsil seviyesinden sonra özellikle bir fakülteye veya yüksek okula kaydolup kaydolmamak konusunda öğrenciler serbesttir. Kimse onları belli bir okula gitme hakkında zorlayamaz. Fakat okula kaydolduktan sonra da, o okulun yönetmeliğine uymak mecburiyetindedirler. Kendi rızasıyla Müslüman olan kişi de İslâm’ın zorunlu hükümlerine uymak zorundadır. Hemen yukarıda ifade ettiğimiz gibi, İslâm bir bütündür, parçalanamaz.

Bununla birlikte günümüzde “amelsiz Müslümanlık” revaç bulduğu için, kanun zoruyla insanları ibadetlere zorlamanın doğru olmayacağı kanaatindeyiz. Çünkü böyle bir düzenleme insanları mümin seviyesinden münafık veya kâfir derekesine düşürebilir. Bu da büyük bir vebaldir.

Said Nursî ve Demokrasi

Devlete karşı hiçbir şey yapmadığı halde, devlet, kanun, cumhuriyet, rejim, laiklik adına Bediüzzaman Said Nursî kadar sıkıntı çeken bir başkası olmamıştır. O devlete karşı gelenleri uyarmış ve sonra bir dağda inzivaya çekilmiş, devlet onu oradan alıp uzak diyarlarda başka bir dağ başına sürmüş, orada da insanlar gelip kendisini ziyaret edince ceza dahi veremeden yıllarca kendisini hapishanelerde çürütmüşlerdir. Bununla birlikte o, milletine hizmet etmekten geri durmamış, en zor şartlarda Risâle-i Nurları telif etme ve Nur talebelerini yetiştirme başarısını göstermiştir.

O çok da kaliteli bir demokrasi hayali kurmamıştı. Onun tek istediği cumhuriyet, demokrasi ve laiklik adına dinin “zehir” olarak görülmemesi ve din hürriyetinin tanınmasıydı. Cumhuriyet fikir ve vicdan hürriyetinin en geniş anlamda tatbik edildiği bir rejimdir. Durum böyle ise dini inançları sebebiyle insanların mahkûm ve muhakeme edilmeleri demokrasi ilkeleriyle asla bağdaşmazdı. Demokratlar dine taraftar olmak ve halka şefkat ve adaletle muamele etmek mecburiyetindedir.

Bediüzzaman “dine taraftarlık” anlamında da demokratlardan dine ve dindarlara yapılan zulüm ve istibdadın kaldırılmasını, ezanın tekrar Arapçaya çevrilmesini, Risâle-i Nurların neşrine izin verilmesini, dinî değerlere sahip çıkarak komünist ve masonluk cereyanına karşı vaziyet almalarını istemiştir.

Netice itibariyle İslâm, insan hakları ve yönetim konularında Müslümanlar için Kur’an ve Sünnet’i, Müslüman olmayanlar için ise fıtrat kanunlarını esas alan iki ölçütlü bir demokrasi modeli sunmaktadır. İslâm nur ve fazilet, fıtrat da insanlıktır.

Özet

Demokrasinin en önemli özelliklerinden birisi, insan hak ve özgürlüklerine saygılı bir yönetim biçimi olmasıdır. Günümüz dünyasında insanlık giderek sekülerleşmekte, insan hakları da hedonizm temeline oturtulmaya çalışılmaktadır. İslâm insan hak ve özgürlükleri konusunda iki ölçütlü bir sistem sunmaktadır: Müslümanlar için Kur’an ve Sünnet; Müslüman olmayanlar için yaratılış ve fıtrat. Bu sebeple İslâm yönetim biçimini “iki ölçütlü demokrasi” olarak nitelemek mümkündür. İslâm fazilet; fırtat insanlıktır.

Ali Bakkal – Prof. Dr. Akdeniz Üniversitesi Öğretim Üyesi, Köprü Dergisi 2014 125.sayı’dan alınmıştır.

1876 yılındaki Birinci Meşrutiyet’i başlangıç sayarsak zaman zaman kesintilere uğrasa da yaklaşık yüz elli yıllık bir demokrasi geçmişimiz bulunmaktadır. Demokrasiye, en yalın haliyle, insanların kendi kendini yönetmesi denmektedir. Peki yaklaşık yüz elli yıllık demokrasi geçmişimizde gerçekten hiç kendi kendimizi yönetebildik mi? diye bir soru sorsak, cevabımız her halde pek müspet olmayacaktır. Oysa anılan dönemde demokrasinin şekli unsurlarının yerine getirildiğini biliyoruz. Yani periyodik olarak seçimler yapılmış, parlamento oluşturulmuş, çoğunluğu elde eden partiler hükümet kurmuşlardır. Demokrasinin şekli unsurları bulunmasına rağmen toplumun yönetimi belirleyemiyor olması, ortada başka bir sorun olduğunu bize göstermektedir. Biz bu sorunu, insanların demokrat olmamasına ve toplumda demokrasi kültürünün yerleşmemesine bağlıyoruz. Bu kanaatimize devlet içerisine çöreklenmiş kudretli bir oligarşik yapının varlığından, bu yapının ipleri ellerinde tuttuğundan, bu yüzden halkın seçtiği hükümetin muktedir olamadığından bahisle itiraz edenler olacaktır. Bu itiraza karşı cevabımız şu şekildedir: “Devlet içinde oligarşik bir yapının olduğu ve ipleri ellerinde tuttuğu doğrudur; ancak bu yapının devlete sirayeti ve etkin olması da, ferdin birey haline gelememesi ile toplumda demokrasi kültürünün eksikliğinden ötürüdür. Fert demokrat olabilse, toplumda da demokrasi anlayışı yerleşik bulunsa, ne fert, ne de toplum böyle bir yapının oluşmasına izin vermeyecektir. Keza söz konusu yapı da buna cesaret edemeyecektir.”

Eleştirel yaklaşıma cevap

Batı’da gelişen demokratik yönetim tarzının bugüne kadar insanoğlunun geliştirdiği en iyi rejim olduğu şeklindeki kanaatlere zaman zaman itirazlar ileri sürülmektedir. Bu şekilde itiraz edenlerin bir kısmı, demokrasinin en iyi olduğu sonucuna, demokrasinin alternatifi olan monarşi, aristokrasi veya teokrasi ile yapılan mukayese neticesi ulaşıldığını, bunun ise yanıltıcı olduğunu belirtmektedirler. Onlara göre yapılacak şey; bir kişinin veya bir hanedanın mutlak idaresi olan monarşiler veya halkı hakir gören bir avuç seçkinler sınıfının yönetim tarzı olan aristokrasiler ya da din adamlarından oluşan teokratik yönetimler yerine, demokrasinin kendi içinde ulaşmak istediği idealleri gerçekleştirip, gerçekleştirmediğiyle ilgili bir mukayesedir (geniş bilgi için bk. Ali Bulaç, İslam ve Demokrasi, İz yay. İst. 1995).

Yine demokratlıkla ilgili yapılan toplantılarda bir kısım akademisyenler, Churchill’in, “demokrasi en iyi yönetim şekli değildir, ama mahzurları en az olan yönetim şeklidir” ifadesinden hareketle, demokrasiye ve demokratlığa olumlu bir anlam yüklenmemesi gerektiği yönünde görüş sergilediklerini müşahede etmekteyiz. Söz konusu yaklaşımların her ikisi de demokrasi ve demokratlığa yargılayıcı gözle bakmaktadırlar. Bu yaklaşım sahipleri demokrasi ve demokratlığı yargılarken maalesef aklanmış bir başka yönetim şekli ortaya koyamamaktadırlar. Esasen demokrasi semadan indirilmiş lahuti bir yönetim tarzı değil, insanlığın geliştirdiği beşeri bir sistemdir. İlerde demokrat kişinin özelliklerini tespit ederken ele alıp değineceğimiz gibi demokrasinin temelinde kendini önemseyen, şuurlu, sorumlu, özgür ve özerk birey ile toplum vardır ve olmalıdır. Elbette birey ve toplum bu özellikleri taşıdığı nispette gelişmiş bir demokrasiden bahsedilecek, söz konusu özelliklerin eksikliği nispetinde de demokratik yönetim özürlü olacaktır.

Demokrat Özellikler

Demokrasinin en basit ve yalın tarifi; toplumun kendi kendini yönetmesidir. Demokrasinin bu yalın tarifini tekil insana taşıdığımızda demokrat insan tarifine ulaşmak mümkün olacaktır. Söz konusu yalın tariften hareketle diyebiliriz ki demokrat: kendi kendini yönetebilen insandır. Kendi kendini yönetmek başlı başına bir iştir. Pek çok haklarla donatılmayı ve sorumluluklar üstlenmeyi gerektirir. Bu da ferdin birey haline gelmesi demektir.

İsterseniz demokrat kimliğin ayrıntılı bir şekilde özelliklerini belirleyelim. Bu özelliklerin neler olduğunu iki tariften hareketle tespite çalışacağım. Birinci yaklaşım Benjamin Barber’e aittir. Barber, demokrasi için: “diktatörlüklerin büyük önderlere, demokrasilerin ise her şeyden önce kendilerini ciddiye alan, bilinçli, sorumlu, büyük vatandaşlara ihtiyacı vardır.” ifadesini kullanır. İkinci yaklaşım Sami Selçuk’a aittir. Selçuk demokrasiyi: “özgür, özerk, eşit bireylerden oluşan, bilgilendirilmiş özgür halkın, hukukun egemenliği altında, sivil toplumun özgürlükçülüğe, çoğulculuğa ve katılımcılığa yaslanan normlarına göre, özgür halk tarafından, özgür halk için yönetilmesidir.” şeklinde tarif eder. Her iki tarif bize demokrat kişinin özelliklerini vermektedir. Bunları; kendini ciddiye almak, şuurlu, sorumlu, özgür ve özerk olmak diye sıralayabiliriz. Demokrat kişide bulunması gereken bu özellikleri tek tek ele almadan önce referansımızı da belirtmek isterim.

Söz konusu nitelikleri Bediüzzaman Said Nursî’nin görüşlerini referansla ortaya koymaya çalışacağız. Bunun sebebi İslamî bakış açısına sahip olan Bediüzzaman’ın eserleri, gerçek manada demokrat insanın altyapısını tespit açısından zengin bir kaynak oluşturmasıdır. Bilindiği gibi Bediüzzaman Said Nursî ikinci meşrutiyetin ilanını memnuniyetle karşılamış, ancak bu tarz özgürlükçü bir yönetimin devam edemeyeceği konusunda endişeye kapılmıştır. Bediüzzaman, hürriyetçi bir yönetimin ancak hak ve hukukunu bilen, ödev ve sorumluluklarına müdrik, birbirinin haklarına saygılı, özgür fert ve topluluklar ile gerçekleşebileceğini, oysa toplumun bu yapıda olmadığını görmüştür. Endişesi bu yüzdendir. Bediüzzaman alim olmanın verdiği sorumlulukla meşrutiyetin başarısı için kolları sıvamış, topluma çoğulcu ve özgürlükçü bir yönetimin özelliklerini sayarak, bu şekilde bir idarenin alt yapısını oluşturmak üzere halkı irşad faaliyetine koyulmuştur. Münazarat isimli kitabı söz konusu çalışmanın ürünüdür. Eserlerinde demokrat kimlikle ilgili verilerin fazlalığı bu çalışmalarından dolayıdır. Meramımızı bu şekilde ifade ettikten sonra artık demokrat kişinin özelliklerini incelemeye geçebiliriz.

A- Kendini ciddiye almalı

Kendini ciddiye almak varlığımızı önemsemektir. İnsan varlık kategorisi içerisinde mümkünül vücuttur. Mümkün; varlık kazanmaya istidatlı anlamındadır. Yani insan ancak var olmak, kendini var kılmak yönünde tercih kullanmakla fiilen varlık kazanacaktır. İnsanın varlık kazanmasının önünde engeller bulunmaktadır. Bediüzzaman Hazretleri bunların en önemlilerini yeis, gurur, ucb ve su-i zan diye sıralar. Söz konusu hastalıklar insanın içsel potansiyelinin ortaya konulmasına ve kendisine sunulan dış imkanlardan istifadesine mani olmaktadır.

1- Yeis (Ümitsizlik)

Ümitsizlik; insanın kendi hayatı ve içinde yaşadığı toplum için etkili bir şeyler yapma konusunda kendini güçsüz hissetmesidir. Bu his insanın potansiyelini ortaya koymasına en büyük manidir. Kullanıldıklarında vücut ve varlık kazanan akıl, irade ve kesp gibi insan ruhunun en önemli donanımları söz konusu hastalık sebebi ile atıl kalmaktadır. Bu donanımlar kullanılmaya kullanılmaya zaman içinde kadükleşmektedir. Ezcümle, söz konusu donanımlar atıl hale gelince insan temyiz ve tesir edemez, tahsiste bulunamaz olur. Bu durum ise insani açıdan bir sukuttur. Bediüzzaman Hazretleri ümitsizliği 20. yüzyılda Müslümanların en büyük hastalığı olarak görmüş ve göstermiştir. Esasen bu hastalık 20. yüzyılda sadece Müslümanlara münhasır bir hastalık olarak kalmamış, tüm insanlığa şamil olmuştur. Ümitsizliğin yaygın bir hastalık halini alması sebebiyle Leslie Farbes, geçen yüzyılı “bozuk irade çağı” diye nitelendirmiştir.

2- Ucb (Amelini yeterli görmek)

Ucb; insanın yaptığı çalışmayı yeterli görmesi, bu çalışmaya güvenmesidir. Oysa insan sınırları olmayan, emelleri sonsuza uzanan bir varlıktır. Ucb insanı sınırlayan, onu sonsuzluktan alıkoyan nakıs ve hastalıklı bir bakıştır. Bediüzzaman Hazretleri insanın önüne alayı illiyinden, esfeli safiline uzanan sonsuz derece ve mertebeden oluşan bir yolun açıldığını, insanın bu sonsuz yolu katetme liyakatinde bulunduğunu belirtir. Hz. Peygamberin “iki günü birbirine eşit olan zarardadır” hadisi insanın bu sonsuz potansiyelini ortaya koymasını temin ve teşvik sadedindedir.

3- Gurur (Zaafının farkına varmama)

Gurur; insanın zaaflarını görmemesi, keza zaafı kendine yakıştırmaması, yine kendini kendine yeterli zannetmesidir. Bu şekilde bir zan insanı sosyal ilişkilere girmekten, kendisi dışındaki insanların ve varlıkların güç ve tecrübesinden mahrum bırakır. Gurur nefsin büyük bir yanılgısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bediüzzaman Hazretleri “Sözler” isimli insanı tanıtan temel eserine, nefsin bu hastalığına işaretle başlar. Kur’an okumaya nasıl ki istiaze ile başlanıyorsa, insanı tanımanın da ilk adımı da nefsin gurur takıntısının farkına varmakla olur. Gurur insanı ele alan tüm kadim öğretilerin istiaze ettikleri manevi bir hastalıktır. Bilindiği gibi Hristiyanlığın kerih gördüğü yedi ölümcül günahtan biri de gururdur.

4- Su-i zan (Kötü zan)

Su-i zan; insanın kendi dışında başka kimseye güvenmemesidir. Su-i zan ruhsal bir hastalıktır. İnsanı kolektif faaliyetlere girmekten alıkoyar. Oysa insan büyük hedefleri diğer insanlarla oluşturduğu organizasyonlarla gerçekleştirir. Hatta gerçek kişilerin ortak faaliyetindense, gerçek kişilerin dışında kurgusal olarak vücuda getirilen tüzel kişiliklerin çok daha büyük atılım gerçekleştirdiği görülmüştür. Bu yüzden kolektif, komandit, limited ve anonim gibi gerçek kişiliği olmayan tüzel kişiliğe sahip şirketler, ticaret hayatının lokomotifi haline gelmişlerdir. Ticari hayatımızda geçerli olan bu durum, insani değerlerin oluşmasında ve insanlık diye mükemmel bir şahsiyetin vücuda gelmesinde de aynen geçerlidir. Ticari hayatımızda tüzel kişilerin kazançları ortaklara hisseleri oranında dağıtılırken, manevi tüzel kişiliklerin tüm hasılası bölüştürülmeksizin tüm katkı sağlayan insanlara aynen verilmektedir. İşte su-i zan tek başına bir insanın asla ulaşamayacağı böyle büyük hedeflerden, onu mahrum bırakan marazi bir haldir.

B- Şuurlu olmalı

Bütün semavi dinler gibi İslam da, insanın serüveninin yasak meyveyle başladığına vurgu yapar. Yasak meyveyi yiyen, yani başına şuuru takan beşer, çıplaklığının, yani diğerlerinden ayrı bir varlık olduğunun farkına vardı. Esasen bu farkındalık başkasına kıyasla gelişen bir sonuçtur. Başkası olmazsa, o zaman bu şuur oluşmayacaktır. Şuur en yalın haliyle farkında olmak demektir. Bu farkındalık hem kendini, hem de diğerini kapsar. Kendini fark etmek ve vücud kazanmak için başkasına ihtiyaç vardır. Başkasından maksat tüm maddi ve manevi varlıklar ve diğer insanlardır.

1- İnsan dışındaki diğer varlıkları mahal almak

Tasavvufta vücud: bir şeyin kendisini veya başkasını kendisinde veya başkasında bulmasıdır. Bu noktada “başkası” mahal veya mertebe olabilir. Yine mantık ilmine göre de bir varlığı tarif için yakın cins ve yakın ayrım ilkesi kullanılır. Bu kurala göre insanı tarif için insana yakın, ancak insanı ondan ayırabileceğimiz bir cins varlık gereklidir. Bu varlık üzerinden ancak insan tarif edilebilir. İnsana en yakın cins hayvan olduğu için de, insan, hisleri ile temayüz etmiş hayvana nispetle “insan, düşünen bir hayvandır” şeklinde tarif edilmiştir. Bu tarifte insan kendini hayvana göre konumlandırmakta ve yerini tayin etmektedir. Mahal ve mertebe tayininde hayvan esas alınmaktadır. Hayvanla sınırlı bir tarif ve mertebe tayini, Allah’ın insan için tayin ettiği mertebeyi ortaya koymakta oldukça yetersiz kalmaktadır. İnsanın gerçek tarifi ve mertebesini tayin için başka cins, mertebe ve mahal sahibi varlıklara ihtiyaç olduğu açıktır. Bu eksiklik melek ve cinlerle giderilmiştir. İnsan, şuuruyla temayüz etmiş nurani varlık olan meleklerle, iradesiyle ön plana çıkan ateşten yaratılmış cinlerle kendini kıyasladığında çok farklı bir konumda olduğunu derk edecektir.

2-İnsanı mahal almak

Hegel’e göre insan benliği ancak ötekini, yani diğer insanları yaşayarak ve öteki tarafından yaşanarak, onu tanıyıp onun tarafından tanınarak hayat bulur; bir karşılıklı tanıma süreciyledir ki benlik inşa edilir. Hegel, insanın kendi bilincine ancak bir başkası tarafından tanınmakla varacağını ileri sürmektedir. Tanınma arzusu engellendiğinde bir çatışma, bir mücadele doğar. Karşısındakini tanımak ihtiyacı duymaksızın tanınan efendi, muhatabı tarafından tanınmadan onu tanıyan da köle olur. (geniş bilgi için bk. Kemal Sayar, Ruhun Labirentleri, Kara Kalem Yay, İst. 2007)

Hegel’in insan benliğinin inşası için ortaya koyduğu gerçekler, insan topluluğu için de aynen geçerlidir. Kolektif benlik, ancak bir başka kolektif benliği tanıyarak ve onun tarafından tanınarak, inşa edilebilir. Kolektif benliğin tanınma arzusu engellendiğinde ortaya çatışma ve mücadele çıkar. Bir topluluğun diğer topluluğu tanımaksızın kendini ona tanıtmaya kalkması efendilik taslamaktır. Keza bir topluluğun kendini diğer topluluğa tanıtmadan onu tanıması köleliktir. İnsan olarak takınacağımız tavır, kolektif bilincimizi başkalarına tanıtmak, diğer kolektif bilinçleri de tanımaktır; yani ne köle olmak, ne de efendilik taslamaktır.

C- Sorumlu olmak

Sorumluluk; hakkaniyet ve adaletin birey ve toplum yaşamında hayat bulması için üzerimize düşen davranışı gerçekleştirmektir. Bediüzzaman Hazretleri toplum hayatına katılan bir müminin ihtiyaç ve emellerini gerçekleştirme noktasında imanının gereği sergilemesi gereken davranışları üç noktada toplar. Bunlar; izzetini muhafaza etmek, şefkatli olmak ve hakka hürmette kusur etmemektir. Söz konusu noktaları açtığımızda sorumluluk; kendini gerçekleştirme, başkasının hakkına riayet ve üçüncü kişilerin ilişkilerinde adil hakemlik diyebiliriz. Bediüzzaman Hazretleri insanı değerlendirdiği bir yazısında, “insanlık denilen değerleri bir kapı olarak kabul edersek, o kapıyı açıp içine baktığımızda karşımıza çıkan şey Hakk ismi olacaktır” der. Esasen insani sorumlulukların tamamı, hakkın farklı makamlarda ortaya çıkan, farklı tezahürlerinden başka bir şey değildir.

1- Kendine haksızlık yaptırmamak

İzzetli olmak; başkalarıyla kurulan ilişkilerde kendine haksızlık yapılmasına müsaade etmemeyi gerektirmektedir. Bu insanın kendisine olan sorumluluğunun ve saygısının bir sonucudur. Esasen bu tarz bir karşı duruş güce teslim olmayan bireyin varlık nedenidir. Var oluşun düşünmeye, hissetmeye ve baş kaldırmaya bağlı olduğunu dile getiren Descartes, Andre Gide ve Albert Camus insanın bu hakikatine parmak basmaktadırlar. İnsanın tüm erdemlerinin altında yatan temel ve onlara gerçeklik kazandıran duygu kuvve-i gadabiyenin vasat mertebesi olan cesarettir. Hakkı değil, gücü esas almak ve ona teslim olmak ruhsal bir hastalıktır. Zilleti kabullenmektir. Mazoşist bir tavırdır.

2- Başkasına haksızlık yapmamak

Şefkatli olmak; insanın başkalarıyla münasebetinde, ona haksızlık yapmamasını gerektirir. Bilindiği gibi gücü ele geçirenin, bu gücü er geç kötüye kullanacağı varsayılır. Bu yüzden “Güç insanı bozar, mutlak güç ise insanı mutlaka bozar” denmiştir. İnsanın bu eğilimi sebebiyle gücün kötüye kullanımının engellenmesi bir zaruret olarak belirmiştir. Pozitif hukukun büyük bir bölümü bu zaruretten naşidir. Adalete uygun oluşturulmuş kanunlar medeni bir insanın hem haksızlığa uğramamasının güvencesi, hem de haksızlık yapmasının engelidir. Ancak insan ruhunun şuunatı zatiyesi olan şefkatın düğmesi açılıp, harekete geçirilmişse, bu duygu, kişinin, ne kadar güçlü olursa olsun, yasalar cevaz verse dahi başkasına haksızlık yapmasına engel olacaktır.

3-Üçüncü kişilerin ilişkilerinde hakim veya hakem olmak

Hakka hürmet; başkasına haksızlık yapmama ve kendine yapılacak haksızlığa karşı durmadan maada, üçüncü kişilerin kendi aralarındaki ilişkilerde birinin diğerine haksızlık yapması durumunda, haklının yanında yer almayı gerektirir. Mümin insan, imanının gereği olarak hem kendi, hem de toplumun velayetini üstlenmiştir. Müminin her gün en az kırk defa kendi dışındaki varlıkların, bu arada diğer insanların adına yaratıcıdan yardım talep etmesi söz konusu toplumsal velayetinin gereğidir. Bu velayet sadece kavli olarak ifade edilmekle yerine getirilmiş sayılmaz. Dış dünyada fiilen icrayı da içinde barındırmaktadır. Bir kişiden münker sadır olduğunu gördüğünde, mümine, söz konusu münkeri eliyle veya diliyle düzeltmeye çalışması, bunlara gücü yetmezse kalbiyle buğz etmesi yönündeki İslami emir, velayetinden ötürüdür.

D- Özerk olmak

Yasak meyveyi yiyen beşer, çıplaklığının, yani ayrı bir varlık olduğunun farkına vardı. Bu ilk olarak tabiattan kopuştu. Daha sonra anneden, kabileden kopuşlar birbirini izledi. Her bir kopuş oldukça sancılıydı. İnsanın yalnızlığını artırıyor ve onu dayanaksız bırakıyordu. Ancak insanın kendi ayakları üstünde durması, özgünlüğünü ortaya koyması, yani birey olabilmesi için bu kopuşlar gerekli ve zaruriydi.

Özerklik, bu kopuşlara ve dayanak noktalarını kaybetmesine rağmen insanın her alanda bağımsız hareket etmesini, kendi başına ayakta durmasını gerekli kılar. Ancak bağımsızlık büyük bir yüktür, bu yükü taşımak için sağlam bir içsel güce ihtiyaç vardır. Bu güç hak ve adalet duygusudur. Çoğu insan ruhunda bu duyguları geliştirmediği için özerk olmaktan kaçmayı tercih eder. Tüm iplerini dini ve dünyevi otoriteye seve seve teslim eder. Bu teslimiyet sonucu dünyevi hayatın tanziminde despotik yönetimler, uhrevi hayatın kazanılmasında aracı dini otoriteler vücut bulmuştur. Özerklikten kaçış, bir bakıma özgürlükten ve dolayısı ile insanlıktan kaçış demektir.

1- Özerklikten kaçış

Peygamberlerin insanları özerk kılmak için geldiğine, insanların ise özerklikten kaçındığına dair en güzel tasviri Karamazof Kardeşler isimli romanında Dostoyevski yapar. Hikaye 16. yüzyılda Sevilla’da kilise karşıtlarının şehir merkezinde yakılması ile başlar. Hikayeye göre infazın ertesi günü Hz. İsa şehre gelir. Halkla birlikte kilisenin kardinali Büyük Engizötör’de O’nu görüp tanır. Hz. İsa’nın gelişi kilisenin varlığı ve kazanımlarını tehlikeye sokmuştur. Kardinal hemen Hz. İsa’yı yakalatıp hapse attırır. Akabinde kendi de hapishaneye gider. Hz. İsa’ya hitaben: “Niçin bizi engellemeye geldin? Sen insanlara, insanların basitlikleriyle ve doğal asilikleriyle anlamayı bile beceremeyecekleri özerkliği vaat ettin, ama onlar bundan korkar ve kaçarlar, çünkü bir insan için ve insan toplumu için özerklikten daha tahammül edilmez bir şey yoktur… Bu talihsiz yaratığın (insanın) doğuştan getirdiği o özerklik yeteneğini elden geldiğince çabuk ellerine teslim edeceği bir kimse bulmaktan daha önemli bir ihtiyacı olamaz. Kilise ve biz bu ihtiyaca cevabız.” der.

2- Özgürlükten kaçışın sonuçları

İnsanın bireysel ve toplumsal hayatında hakkı değil kuvveti esas alması, özgürlük ve özerklikten bir kaçış ve dolayısı ile insanlıktan bir sapmadır. Ferdin hak yerine kuvveti üstün tutmasının sonucu vahimdir. Güce teslim olanlar, yani izzetini koruyamayanlar Karamazof Kardeşler isimli romanda; özerklikten korkan ve kaçanlar diye tasvir edilen figürlerdir ki, bu insanlara psikiyatri dilinde mazoşist denir. Gücü egemen olmak için istimal edenler, yani şefkatli olmayanlar ise, yine aynı romanda kilisenin kardinali Büyük Engizötör tipiyle okuyucuya sunulmuştur, psikiyatri dilinde bunlara da sadist denmektedir. Güce tapınma çoğu zaman hem sadist, hem de mazoşist eğilimleri aynı insanda bir araya getirmektedir ki, bu tiplere sadomazoşist denir.

Tıpkı Bediüzzaman Hazretlerinin “felsefenin halis bir tilmizi, bir firavundur. Fakat, menfaatı için en hasis şeye ibadet eden bir firavun-u zelildir.” ifadesinde tarif ettiği gibi. Özgürlük ve özerklikten kaçış ferdi nasıl hasta bir ruh haline getiriyorsa, aynı durum toplum içinde geçerlidir. Toplumun hak yerine gücü esas alması da bir sapma ve kaçıştır. Bu toplumsal kaçış geçen yüzyılda olduğu gibi Hitler ve Musollino gibi sadomazoşist liderlerin öncülüğünde faşist devletlerin doğumunu netice vermiştir.

E- Özgür olmak

Özgürlük, insanın elde edebileceği en büyük bir haktır. Bütün hakların ve değerlerin de kaynağıdır. Özgürlüğün mahiyeti kendini gürleştirmektir. Ne olacağına insanın kendisinin karar vermesidir. Paul Tillich, “özgürlük: kendini saptamaktır” der. İnsanın bir “tabula rasa” yani boş sayfa olduğu, bu sayfada hikayesini kendisinin yazıp, yine kendisinin oynayacağı kabul edilir. Dini tabirle ifade etmeye kalkarsak, özgürlük: bütün varlığın kendisinden kaçtığı emaneti yüklenmektir. Peygamberlerin gönderilme nedeni; insanları (emanete sahip çıkmaya çağırmak) özgür kılmaktır. Özgürlük her alanda kesintisiz bir şekilde hakka karşı duyarlı olmayı ve hakkın tahakkuku için sorumluluk yüklenmeyi gerekli kılar.

1- Özgürlük aşama aşamadır

Özgürlüğün ilk aşaması adalettir. Bu aşama, insanın hem bireysel, hem de toplumsal yaşantısında hakkı gözetmesini gerektirmektedir. Bediüzzaman Hazretleri bireysel ilişkilerde izzetli ve şefkatli olmanın gereğine değinir. İzzetli olmak; kişinin kendisine yönelen haksızlıklara karşı koymasını, şefkatli olmak ise; kişinin başkasına haksızlık yapmamasını gerektirir. Bu “ne kendine, ne de başkasına zarar vermeme/verdirmeme” şeklindeki özgürlüğün ilk kuralının bireysel yaşantımızda hayat bulmasıdır.

İnsanın içinde yetiştiği toplumun da özgürlük için hava toprak ve su gibi önemli olduğu kabulden varestedir. Dolayısı ile toplum hayatında da adalet çerçevesinde ilişkilerin yürütülmesini sağlayan kurallar oluşturulmalıdır. Bu olguya, Bediüzzaman Hazretlerinin “Belki hürriyet budur ki: Kanun-u adalet ve tedipten başka, hiç kimse kimseye tahakküm etmesin. Herkesin hukuku mahfuz kalsın, herkes harekât-ı meşruasında şâhâne serbest olsun” sözleri ile tarif ettiği ilke işaret etmektedir.

Ferdin bireysel ilişkilerinde kuvvete karşı hakkı esas alabilmesi için, insanlığın varlığını muhafazasının hakka bağlı bulunduğu ve hakkın ihtirama layık olduğu anlayışını içselleştirmesi gerek. Bu durum ferdin Hak ile irtibat kurmasına gerekli kılmaktadır. Aynı durum toplumsal ilişkileri düzenleyen kurallar için dahi caridir. Toplumsal ilişkileri düzenleyen kuralların adaletle oluşturulması buna bağlıdır. Zira; bilindiği gibi, adalet: haklıya hakkının verilmesidir. Kimin ne kadar hakkı olduğunu belirleyecek makamın ise müstağni olması, adalet için lazım şarttır. Bu durum aşkın bir varlığı ve bu varlığa dayalı oluşturulacak adil kanunları gündeme getirmektedir. Demek ki hem ferdin bireysel ilişkilerinde hakkı esas alması, hem de toplumsal ilişkileri adil bir şekilde düzenlemekte, aşkın varlıkla irtibatı bir mecburiyettir. Gelinen aşama Bediüzzaman Hazretlerinin “ İmân ne kadar mükemmel olursa, o derece hürriyet parlar” ifadesinde dile getirdiği hakikatın tezahürüdür.

2-Özgürlüğün sevgi ile pekiştirilmesi

Özgürlüğün ilk aşaması dürüstlük ve adalet ilkesiydi. Bu ilke “sana nasıl davranılmasını istiyorsan, sende başkasına öyle davran” anlayışının tezahürüdür. Bu anlayış özgürlüğün korunmasını sağlar. Ancak özgürlüğü pekiştirmek için bu ilk kuralın arkasından hemen “sevmek” olan ikinci ilkeyi hakim kılmak gerek. Sevgi üreticidir. Bu özelliği nedeniyledir ki kainat sevgiden neşet etmiştir. Seven, sevdiği için sorumluluk üstlenir. Onu tezyid eder. Erıch Froom sevgi için:“sevgi, her şeyden önce özgün bir nesnenin sebep olduğu bir duygu değil, insanda, yalnızca belli bir nesnenin yaşama geçirdiği kolay kolay ölmeyen bir duygudur.” der. Bu tariften hareketle diyebiliriz ki, kişi, özünü, gayra yönelttiği sevgiyle güçlendirmektedir. Sevgi bir kez faaliyete geçince, karşı taraftaki sevginin de yaşama geçmesini tetikler. Bu süreç sonsuza dek devam eder. Dolayısı ile hem seven, hem de sevilen öz(ü)gürleşir.

Hülasa

Yaklaşık yüz elli yıllık demokrasi geçmişimizde halkın iradesinin iktidar olamamasının altında yatan pek çok etkileyici sebep bulmak ve saymak mümkün; ancak bize göre belirleyici sebep demokrat insan eksikliğidir. Demokrasi diğer beşeri sistemlerin aksine büyük önderlerin değil özgür ve demokrat insanların kurduğu bir yönetim şeklidir. Demokratlık kendini ciddiye almak, şuurlu, sorumlu, özerk ve özgür olmak demektir. Kendini ciddiye almayan; bu yüzden kendi potansiyelini ortaya koyamayan, diğer insanlarla ilişkiye girmeyen ve onlara güvenmeyen fert ve topluluklar demokratik bir yönetim kuramazlar. Farklılıkların zenginlik olduğunun, benliğin oluşturulmasında buna ihtiyaç bulunduğunun şuuruna eremeyenler, çoğulcu demokratik bir yönetimi gerçekleştiremezler. Kendi haklarını bilmeyen ve onu koruyamayanlar, başkasının hakkına riayet etmeyenler, keza toplumdaki haksızlıklara karşı duyarlı olmayanlar istikrarlı bir demokratik yönetim oluşturamazlar. Keza bağımsızlıklarını gerçekleştiremeyen insanlardan katılımcı bir demokrasi beklenemez. Yine özünü güçlü kılmayan insanlardan özgürlükçü bir demokrasi asla sudur etmez. Çoğulcu, katılımcı, istikrarlı ve özgürlükçü bir demokrasi arayışı insanlığın gereğidir. Söz konusu arayış ve özlemi içinde olanlar, her şeyden önce çabalarını demokrat insan yetişmesi konusuna teksif etmelidirler. Unutulmasın ki demokrasi için belirleyici unsur insandır. Gerisi teferruattır vesselam.

Özet

Demokrasiye, en yalın haliyle insanların kendi kendini yönetmesi denmektedir. Yaklaşık yüz elli yıllık demokrasi geçmişimizde gerçekten hiç kendi kendimizi yönetebildik mi? Sorusunun cevabı sanırım müsbet değildir. Demokrasinin şekli unsurları bulunmasına rağmen toplumun yönetimi belirleyemiyor olması, ortada başka bir sorun olduğunu bize göstermektedir. Bu yazıda demokrasinin yerleşmesinin önünde önemli bir engel olarak gördüğümüz demokrat insan tipinin yetişmemesinin nedenleri Bediüzzaman’ın görüşleri ışığında ele alınırken demokrat insan tipine duyulan ihtiyaç dile getirilmektedir.

Köprü Dergisi, Kış 2014, 125.Sayı’dan alınmıştır.