Fethullah Gülen’in rahle-i tedrisinden geçmiş İlahiyatçı sayısı kadar, mesela tarihçi, sosyolog, psikolog, dilci ve edebiyatçı da olsaydı, ne olurdu acaba? Gülen’in ders halkasında sosyal bilimciler, iletişimciler, dilciler de olsaydı!… Cemaat’in dili, söylemi ve kültürü nasıl bicimlenirdi!

Ne ki, Cemaat’in “içdili” daha çok İlahiyatçılarca, “dışdili” de siyaset bilimcilerce biçimlendi genel itibariyle ( Gülen ve Hizmet Hareketi’nin akademik literatürüne bakınız).

Türkiye şartlarında bir Eğitim hamlesi olarak ortaya çıkan ve gelişen  Hareket’in hala tebeyyün etmiş ve genel kabul görmüş bir eğitim teorisinin olmamasının sebeplerini de acaba buralarda mı aramak lazım! Söz sırası gelmişken, “peki Hareket’in, literatürde kabul görmüş bir teolojisi var mı” diye bir başka soru da pekala ileri sürülebilir.

Bence, evet Hareket’in daha çok tecrübevi bir eğitim teorisi ve Risale-i Nur merkezli bir teolojisi vardır, ama bu henüz bir türlü ortaya koyulabilmiş değildir. Sanırım bu, Hareket içindeki eleştirel, yenilikçi düşünmeye “güvenli alanlar” sağlanamamasıyla da ilgili bir husus-tu. Artık, bugün itibariyle “zaman değişti ve asır başkalaştı”, ve deyim yerindeyse “cin şişeden çıktı…”. Umulur ki eleştirel düşünme kendine Cemaat içinde daha köklü ve cemaatkilerce de daha içselleştirilmiş bir yer bulur. Hareket, Batı’da konjöntürel ve muvakkat bir AKP karşıtlığı ile kısa süreli bir hüsn-i kabul görse de, ancak şeffafiyet ve eleştirel düşünmeyle kalıcı, güvenli ve arzuladığı yeri bulur.

Fethullah Gülen’in ders halkasından geçmiş İlahiyatçılarla zaman zaman hem-mekan olmuşumdur. Aralarından 4 kişiyi çesitli sebeplerden dolayı özellikle takip ettim, önemsedim:

Ahmet Kurucan, Osman Şimşek, Enes Ergene ve Süleyman Sargın…Belki bir başka yazıda bu sebepler izah edilebilir. The Circle mülakatları vesilesiyle mezkur zevatın hepsiyle konuşma imkanı buldum.

Süleyman Sargın…Uzunca süredir, kendisini yazdıklarından izlesem de Sorgun hocayla tanışmıyoruz. İstifadeye medar kitapları kütüphanemde.  Hizmet’in mesajını, sehil bir imtinayla geniş kesimlere aktarabilen, manayı üslupta boğmayan bir kalem. Sohbet tarzında, halavetli bir anlatımla kaleme aldığı yazıların içtenliği ve muktesebatı, yazarının yabana atılmayacak bir sahib-i kalem olduğunu hissettiriyor okura.  Daha çok manevi konularda kalem oynatıyor Sargın Hoca. “Dua” diyor, “namaz” diyor… Yaşanan sosyal ve siyasal hadiselere manevi zaviyeden bakıp ruhi reçeteler sunuyor. Yazıları www.tr724.com’daizlenebilir.

Hizmet Hareketi’ne merbutiyeti müsellem: “Otuz senedir, isnat edilen iftiralardan, karalamalardan binde birini bile haklı çıkaracak tek bir emare görmedim bu Hizmet’te. Sadece sevgi gördüm, şefkat, merhamet ve mülayemet gördüm” diyor. Ekliyor:

“Hizmet bir fazilet mektebi oldu hepimiz için. fedakârlık, hasbîlik, beklentisizlik, adanmışlık gibi kavramlar milyonların hayat düsturu haline geldi. Eline çantasını alıp dünyanın herhangi bir yerine arkasına dönüp bakmadan gitmeyi yüz binlere bu hizmet öğretti”.

Kendisi İsveç’te… Ma-aile ayakta kalma mücadelesi veriyor oralarda. Bütün göçmen ve mültecilerin yaşadığı bir post-traumatik dönem. Muhakkak bir düşünsel bir istihaleden de geçiyor. Yeni kültür ve dile adaptasyon, o dil ve kültür iklimindeki akültürasyon bir süre alacak, belki bir on yıl belki iki on yıl…Bu mülakatta kayda değer şeyler söylüyor Sargın Hoca. Bir anlayışı, yerleşik bir telakkiyi, bu dönemde, 2018 Şubatı’nda dile getirmesi önemli kılıyor söylediklerini…Allah nasip etse, aynı soruları kendisine bir on yıl sonra tekrar sormak isterdim.

Süleyman Sargın kimdir?

Boşnak asıllı bir Ege çocuğuyum. Ben de Hizmet’in, köyünden alıp sahip çıktığı binlerce örnekten biriyim. “Okumuşken bari dinini de öğrensin” düşüncesiyle ailem İmam Hatip’te okumamı istedi. Niyet, liseyi bitirip babamın ticari işlerini devam ettirmekti. Ama öyle olmadı. İmam Hatip’te okurken Turgutlu’da Hizmet’in ilk yurtlarından olan Akyazılı vakfına bağlı yurtta kalıyordum. Lise-1’di sanırım, bir akşam bize Hocaefendi’nin bir talebesinin Arapça kursu vereceğini söylediler. Ahmet Kurucan abiyle o akşam tanıştım. Bu tanışma benim hayatımın akışını değiştirdi. Çok etkilendim ve çok sevdim Ahmet Abi’yi. Sevdikçe ve tanıdıkça İlahiyatçı olmayı ve bir gün Hocaefendi’den ders okumayı hayal etmeye başladım.

İmam Hatip’in ardından İzmir İlahiyat’ı tek tercih olarak yazdım çünkü Ahmet Abi o dönem İzmir’de yaşıyordu. Her hafta en az iki gün okul dışında dersler okuduk Ahmet abiyle. İlahiyatın ardından da Allah lütfetti ve Hocaefedi’yle de ders okumak nasip oldu.

Hocaefendi 20 Mart 1999’da Amerika’ya gidince biz biraz arafta kaldık. Birkaç ay sonra malum kaset fırtınası koptu ve Hocaefendi aleyhinde çirkin bir kampanya başladı. O dönem bir süre memlekette kaldım. Daha sonra 2000-2001 döneminde Ankara Samanyolu kolejinde öğretmenliğe başladım. Beş sene öğretmenlik yaptım Ankara’da. Ardından (Eylül 2005) Zaman Gazetesi bünyesinde o zaman Akademi sayfası olarak yayınlanan sayfada çalışmaya başladım. Bir süre sonra da Zaman’ın Dini yayınlar editörü oldum. 2008’de de Cuma ekinde düzenli yazmaya başladım.

2010 yılı Nisan ayında çok fedakâr ve civanmert bir ekibin himmet ve gayretleriyle Hizmetin medya gruplarından bağımsız olarak Radyo Cihan yayına başladı. Maksadımız hiçbir siyasi ve ticari menfaat gütmeden, ulaşmak isteyen insanlara dolu dolu bir manevi içerik sunmaktı. Radyo kısa sürede Türkiye’nin her yanında büyük bir teveccühe mazhar oldu. Dinleyicilerden “Bunun bir de televizyon versiyonu olsa…” talepleri gelince 21 Mart 2013’te Irmak Tv doğdu. Ama televizyon işi radyoya göre oldukça maliyetli ve profesyonellik isteyen bir işti. Bu sebeple Feza Gazetecilik bünyesine katıldık. Onlar da büyük bir özveriyle sağ olsunlar bize sahip çıktılar. Irmak Tv dini içerikli yayın yapan televizyonlar arasında hem görsel hem içerik açısından ciddi bir fark oluşturdu. Gerçekten hepsi birbirinden değerli ve fedakâr, samimi bir ekiple üç yıl boyunca iyi şeyler yapmaya çalıştık. Aynı dönemde Fatih Ünv. İlahiyat Fakültesi’nde Tasavvuf hocası olarak iki yıl çalışmak da nasip oldu.

4 Mart 2016’da kayyımların gaspıyla yayınlarımız durdu. Biz de işsiz kaldık. 24 Mart’ta bir iş görüşmesi için yurt dışına gidecekken havaalanında pasaportumuza el konuldu. Meğer kayyımlar Feza Gazetecilik bünyesindeki bütün yöneticilere tedbir koydurmuşlar. Hakkımızda terör soruşturması başlatmışlar. Yurt dışı yasağına yaptığımız itiraza “Şimdilik sadece pasaportunuzu aldık, sizi de almamız gerekiyordu” mealinde bir cevap aldık.

Şimdi neredesiniz ve ne iş yapıyorsunuz?

Pasaporta el konulduktan sonra biz her gün gözaltına alınma ihtimaliyle yaşadık. 15 Temmuz gecesi İstanbul’da evimde, bitmek üzere olan doktora tezimi yazıyordum. Daha rahat çalışırım düşüncesiyle ailemi de İzmir’e bırakmıştım. O hadise yaşanınca zaten hakkımızda açılmış bir dava var, bizi bu saatten sonra rahat bırakmazlar düşüncesiyle ertesi sabah el çantamı alıp evden çıktım. Nitekim 20 Temmuz günü polisler kapıyı kırarak evimize girmişler. Her tarafı talan edip gitmişler. Daha sonra bir kere daha aynı şekilde baskına gelmişler.

O arada ben bir süre bir arkadaşımın evinde kaldım. Bülent Korucu’yu bulamadıklarında eşini almaları üzerine aynı şeyi yaşayabileceğimiz endişesiyle çocukları da İzmir’de sakladık. Bir aylık bir gaybubetten sonra arkadaşlarımın da yönlendirmesiyle yurt dışına çıkmaya karar verdik. Çıkış tarihimize birkaç gün kala çocuklar da bir şekilde İstanbul’a gelebildiler. Çoluk çocuk hep birlikte Meriç’ten geçerek epey sıkıntılı bir yolculuktan sonra Yunanistan’a ulaştık. İki ay kadar orada kaldık ve İsveç’e iltica ettik.

Şu an İsveç’tesiniz?

Evet. Hamdolsun oturumumuzu aldık. Ailece dil öğrenmeye odaklandık. Çocuklar okula, biz de eşimle birlikte her gün kursa gidiyoruz. Elde avuçta ne varsa hepsini ülkeden çıkarken kaçakçılara verdiğimiz için burada devletin sağladığı sosyal yardımlarla hayatımızı idame ettiriyoruz.

Burada münzevi bir hayat yaşıyorum diyebilirim. Mukayeseli Bediüzzaman ve İbni Arabi okumaları yapıyorum. Doktora tezim de bu minvaldeydi. Bunun dışında İsveççe kitaplar da okuyorum. Bu ülkeyi ve insanını tanımaya çalışıyorum. Haftada bir defa TR724’e yazmaya çalışıyorum. Ayrıca Meşale FM adıyla bir internet radyosundan insanların manevi beslenmelerine fayda sağlayacak bir içerikle yayın yapıyoruz. SCF bünyesindeki arkadaşlarla da zaman zaman bir araya geliyoruz. Onlara çok katkım olmasa da kendilerinden çok yararlanıyorum.

Bir dönem Hizmet Medyası’nda çalıştınız. Hizmet’in medyası olmaması gerektiğini söyleyenler var. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?

Bu tür genellemelerin doğru olmadığı kanaatindeyim. Hele ki “Hizmetin medyası olmamalıydı” yaklaşımı kesinlikle doğru ve hakkaniyetli değil. Otuz senedir ülkede ve dünyada pek çok haksızlığın, hukuksuzluğun karşısında dimdik duran bir medya geçmişi var Hizmet’in. Mevcut ortamın hararetinden etkilenip geçmişi yok saymak, hizmet medyasına “hiçbir faydası olmamış da hep zarar üretmiş” muamelesi yapmak adil bir yaklaşım değil. Bundan sonrası için şartlar ne getirir onu bilemem. Ama Hizmet’in Medyası olsa bile bence artık bu “almak ve abone olmak zorunda olduğumuz” bir medya olmamalı. Haksız rekabete meydan verilmemeli. Hizmet medyasını çıkaracak arkadaşlar kalite ve içerikleriyle kendilerini kabullendirip beğendirirlerse onlara “siz olmayın” deme hakkımız olabilir mi?

Bu sadece medya konusunda da olmamalı. Yayınevi mesela. Bugüne kadar Hizmet’ten olup da başka yayınevinde kitabını bastıran insanların kitaplarına hizmetin dağıtım şirketleri mahzurlu muamelesi yapıyordu.

İlginç. Nasıl mesela?

Bir kitap basılacaksa onu da biz basarız mantığı ve bastırmayanın kitabını dağıtmama, onu ötekileştirme yaklaşımı da pek çok insanı yaraladı ve üzdü. Hizmet’in yayınevi olabilir ama sadece o yayınevi olmalı denirse bunun da hiçbir fayda sağlamayacağı açık.

2008’lere, 10’lara baktığınızda Hizmet medyası’nın AKP’yi neredeyse hiç eleştirmediğini, bilakis Erdoğan’a övgüler düzdüğünü görüyoruz. Mesela “Dersane krizi”ne kadar AKP ile ilgili neredeyse hiç yolsuzluk haberi yok? Yanlış mı hatırlıyorum?

O dönemde Akp’yi eleştiren mi vardı? Şöyle bir algı oluşturuluyor; sanki Akp ve Erdoğan ilk günden beri bu kadar zalim ve diktatördü ve hizmet bunu bildiği halde bu adamları destekledi! Yok öyle bir şey. Mesela Çetin Altan’a 2009’da basın özgürlüğü veren Erdoğan bugün Çetin Altan’ın her iki oğlunu da müebbet hapse mahkûm etti. Hizmetin Akp’yi desteklediği dönem herkesin bildiği gibi Akp’nin 28 Şubat dönemi ardından hızla yapmaya başladığı idari ve yargısal reformlar dönemiydi. Avrupa birliğiyle sürekli müzakereler, birbiri ardına açılan fasıllar, demokratikleşme yolunda atılan adımlar vs… Dolayısıyla bu destek, o dönemde yapılan güzel şeylere yönelikti. Bu işin bir yönü.

İkinci yönü de şu, Bülent Keneş’in de belirttiği gibi, o dönemin aktörlerinin hangi maslahatı gözeterek bu desteği verdiğini net olarak bilmeden kesin yargılara varmak doğru olmaz. Ben hizmet medyasının Akp ile ilişkisinde olması gerekenden daha yakın durduğunu ve zaman zaman mesafeyi koruyamadığını kabul ediyorum. Bunun yanlış olduğunu da. Ama Hocaefendi’nin buna bilinçli olarak ses çıkarmadığını düşünüyorum. Bu tabii benim kendi yorumum, bir bilgiye dayanarak söylemiyorum bunu. Ta 2004’te MGK’da hizmeti bitirmek için imza atmış bir siyasi yapının ve niyetlerinin farkında olmadığını düşünmek Hocaefendi’yi oldukça hafife almak ya da tanımamış olmak demektir. Hocaefendi gerek medya vasıtasıyla gerekse seçimlerde destek vererek, Akp’den gelmesi muhtemel saldırıları hep öteledi. Bu ötelemeler hizmete en az 10 yıl kazandırdı. Bu on yılda hizmet özellikle yurt dışında ciddi mesafeler aldı. Önemli açılımlar yaptı. Eğer hizmet hareketi bugün yaşadığı şeyleri on sene önce yaşasaydı yurt dışında kendisini anlatacak bir mecra bulmakta bile zorlanırdı.

Üçüncü olarak, Akp’ye muhalefeti erken başlattığı için takdir ettiğimiz Today’s Zaman da bir hizmet medyasıydı ve Feza Gazetecilik bünyesinde çıkıyordu. Buna rağmen Hocaefendi ne Today’s Zaman’a ne de Zaman ve STV’ye müdahale etti.

Cemaatin şu anda hala neden güçlü bir medyası yok? Belki de en çok ihtiyaç duyduğu bir zaman diliminde.

Medyası olmamalı diyoruz ya, ondandırJ).

Ben öyle bir şey demedim!

Bütün medya organlarına hukuksuzca el konuldu. Binlerce insan işsiz kaldı. Pek çok arkadaşımız içeride. Dışarı çıkanlar da ellerinde avuçlarında olanı kaçakçılara verdiler. Herkes dünyanın ayrı bir yerine dağıldı. Hizmetin de haliyle önceliği mağdur, mazlum insanlar. Zaten imkânlar oldukça kısıtlı. Olan da muavenet maksadıyla mazlum ve mağdurlara gönderiliyor. Yunanistan’da binlerce insan birikmiş. Ekonomik sıkıntılar, parçalanmış aileler vs derken, bahsettiğiniz anlamda “güçlü” bir medya oluşturmaya imkân yok.

Ama bireysel anlamda çok etkili yayınlar yapılıyor. Ben bu anlamda Stockholm’deki arkadaşların kurdukları SCF’yi ilk sıraya koymak isterim. Gerçekten hazırladıkları raporlar ve ortaya koydukları performansla Türkiye’deki zulmü uluslararası platformlarda duyurmayı başarıyorlar. Bugün pek çok uluslararası medya ajansı ve gazeteler, diplomasi çevreleri, basın meslek kuruluşları, Türkiye ile ilgili değerlendirmelerinde SCF’nin raporlarına atıfta bulunuyorlar. Ve arkadaşlar gerçekten her türlü takdire layık bir fedakârlıkla bunu yapıyorlar. Kimi geceleri postanede hamallık yaparak, kimi pizza dağıtarak, kimi uber yaparak ekmeğini kazanıyor ama gazeteciliklerini devam ettiriyorlar. Tasarımcısından içeriğe katkı sağlayanına kadar hepsi kendi şahsi bilgisayarlarıyla evden çalışıyorlar. Bir ofisleri bile yok.

Aynı şekilde TR724 de önemli bir boşluğu dolduruyor. Samanyolu haber sitesi ve Merih Fm ile MC Tv var. Almanya’da yine şahsi teşebbüsleriyle bazı arkadaşlar Emel Radyo ve Barış Radyo adı altında radyo yayınına başladılar. Ailem tarzında bir derginin de hazırlığını yapıyorlar. Bunun dışında Turan Görüryılmaz’ın Tarık Toros’la ve Mahmut Akpınarla yaptığı yayınlar, Erkam Tufan Aytav’ın yayınları, Ekrem Dumanlı’nın, Ahmet Bozkuş’un, Emine Eroğlu’nun yayınları da oldukça dikkat çekici. Belki bütün bunlara zamanla kendi tabii seyri içinde büyüyecek tohumlar olarak bakmak gerekir.

Cemaat’e kimi zor sorular soran gazeteci ve akademisyenler var. Siz bu eleştirilere nasıl bakıyorsunuz?

Aslında insafla ve hakperest bir nazarla baktığımızda son dönemde Hizmet’e en ciddi eleştiri yöneltenlerden biri Hocaefendi. Son on Bamtelini dinleyin, Hocaefendi kendi nezih üslubu ile bu akademisyen arkadaşların dile getirdikleri eleştirileri söylüyor. Müesseseleri daha rantabl değerlendiremez miydik, diyor mesela. Fırsatları kaçırdığımızdan, kendimizi iyi anlatamadığımızdan, gayr-i meşru muhabbetin cezasını çektiğimizden daha pekçok konuya kadar esaslı eleştirileri var.

Bahsettiğiniz eleştirilere gelince, eleştiri ve konuşma, sorgulama hakkına sonuna kadar saygılıyım. Kim ne derse desin, nasıl konuşursa konuşsun asla susturulmamalı, hakarete uğramamalıdır. Eleştiri haklarına saygılı olmakla eleştirilerine katılmak aynı şeyler değil elbette. Katıldığım noktalar da var, katılmadığım noktalar da. Onlar eleştiri özgürlüğü istedikleri kadar eleştirilmeyi de göze almalı ve kendilerini eleştirenlere olgunlukla yaklaşmalı, o eleştirilerde bir dane-i hakikat var mıdır diye bakmalı, onları “duygusallıkla” “hizmetin paralı elemanı olmakla” vs. suçlamamalılar.

Bir kere eleştirenlerin hepsini aynı kategoride görmüyorum. Bazıları sanki üzüm yemekten ziyada bağcıyı dövmeye odaklanmış gibi. Hiç kimsenin niyetini sorgulama makamında değilim. Ama Elijah Muhammed örneğiyle başlayıp Hocaefendi’yi “Peygamber kıssalarıyla takipçilerini yanıltmakla” suçlamanın elle tutulur hiçbir yanı yok. Bu tarz ifadeler bir tespit veya analiz değil maalesef temelsiz ithamlar mahiyetinde. “Otoritesini kiminle paylaştığını bilmiyoruz” sözü de “100-200 kişilik bir cemaati yönetiyor gibi” ifadesi de bence ilmi, akademik ve verilere dayanan bir tespit değil, tamamen bir suizannın dışa vurumu. Böyle temelsiz kişisel yorumlar, gerçekten değerli ve birikimli o akademisyen arkadaşların ortaya koydukları başka tespitleri de değersizleştiriyor.

Hizmet’in tarihi boyunca en büyük çalkantılara maruz kaldığı şu son beş altı yılda Bamteli’ni dinlemediğini ve üç yıldır hizmetin hiçbir toplantısına bilerek katılmadığını söyleyen arkadaşa gerçekten çok üzüldüm. Oysa gerçekten çok değerli ve ciddi katkıları olabilecek bir isim. Ama yaklaşımı böyle olan birinin hizmetle ilgili analizlerinin gerçekliği ve isabet oranı ne kadar olabilir! Hem öyle bir yaman çelişki ki, aynı platformda yazan iki ilim adamından biri Hocaefendi’yi “Peygamber kıssalarıyla takipçilerini yanıltmakla” suçlarken, diğeri “Sahebe ve peygamber kıssası anlatmayıp siyasi mesajlar vermeye başladığı için” bamtelini seyretmediğini söylüyor!

Bir de kendilerine yönelecek muhtemel eleştirilerin önünü almak adına “Dini yapılarda lidere vefa, ahiretimizi kazandırdı duygusu, kuvvetli gönül bağı vs vardır” diyorlar. E, ne olmuş varsa! Elbette olacak. Ahiret benim kazanacağım en değerli şey. Onu kazanmama vesile olan insana vefalı olmam da insanlığımın ve imanımın gereği. Bunda yadırganacak ve küçümsenecek ne var! Buna rağmen eleştirenlerin hemen hepsinin söylediklerinden istifade edilecek yanlar buluyorum.

İhsan Yılmaz hocayı bu bağlamda ayrı düşünüyorum. Zaman zaman Karadenizli üslubuna feda etse de söylediklerinde yüreğindeki ızdırabın izlerini görmek mümkün. Onun derdi gerçekten üzüm yemek. Üstelik sadece Hizmet’i eleştirmiyor. Hizmet’e bir söylüyorsa Akp ve Erdoğan’a on söylüyor. Yapıcı önerilerde bulunuyor. Arkadaşlara yol gösteriyor, yardımcı oluyor.

Bir de hepimizin ve tabii ki akademisyen arkadaşların unutmaması gereken bir şey var. Belki batı düşünce ve bilgi sistemlerinde yeri yok ama ahiret ve hesap denen bir realite var. Konuşurken, yazarken, analiz ederken, ithamlarda ve hatta bazen iftiralarda bulunurken ahirette önümüze konacak faturayı da göz ardı etmemeliyiz. Ümitsizlik aşılayan, ayrıştıran, sevgi dilinden ve saygıdan mahrum ifadelerden kaçınmalıyız. Eleştiri yaparken kalbi kırık insanları, hapishanede çile çekenleri, muhacirleri de düşünerek onlara daha çok moral olacak, inkisara uğratmayacak yaklaşımlar sergilemeliyiz.

İçeride kalan, hapis yatan eski gazeteci arkadaşlarınız hakkında neler düşünüyorsunuz?

Onların mağduriyetlerini duyurmak adına elden ne gelirse yapmaya çalışıyoruz. Bunun dışında pek çoğunu birebir tanıdığım melek-nümûn arkadaşlarıma her gün mutlaka ismen dua ediyorum. Liste o kadar uzuyor ki… Koca bir medya grubunun başkanı Hidayet Karaca mesela, üç yılı aşkındır tutsak. Mustafa Ünal gibi Ankara gazetecilerinin hemen hepsinin sevip saygı duyduğu bir isim terör iddiasyla bir buçuk senedir hapiste. Daha yeni Zaman’ın görsel yönetmeni Fevzi Yazıcı’nın mahkûmiyet haberiyle sarsıldık. Faruk Akkan, Emre Soncan, Alaattin Güner, Tuncer Çetinkaya ve daha onlarca masum gazeteci bir hiç uğruna çile dolduruyorlar. Rabbimden niyazım hepsini tez zamanda hürriyetlerine kavuştursun.

Hareket’in sizce şu an acil ihtiyacı ve buna mebni yapması gerekenler neler olabilir?

Hareket’in acil ihtiyacı bir an önce ciddi manada organize olmak ve insanlara yol göstermek. Bir yanda Türkiye’deki acılar, bir yanda Yunanistan’da birikmiş insanlar, diğer yanda dünyanın pek çok ülkesine dağılmış cebri muhacirler. Hepsine yönelik ayrı ayrı çalışmalar yapılmalı. 15 Temmuz’un üzerinden bir buçuk sene geçti. “Hadisenin şoku” mazereti geçerli değil artık. Mazlum ve mağdurların sesini duyurmak, Hizmet’in masumiyetini bütün dünyaya anlatmak için daha organize ve etkili çalışmalar yapılmalı.

Havuz medyasının propagandalarından etkilenip ümitsizliğe düşen insanlar olabilir. Haklı, haksız eleştiriler var. Onları dikkate almak lazım. İnsanlara ümit aşılamak, geleceğe dair reel perspektifler sunmak gerekir. Ötekileştirici, dışlayıcı söylemlerden, kafası karışıklar, zihni berraklar gibi saçmalıklardan fersah fersah uzak durulmalı ve böyle söylemlere ve söyleyenlere kesinlikle prim verilmemeli.

Cemaat’in lider kadrosu hakkındaki düşünceleriniz? Özeleştirel bir durum, bir sorgulama müşahede ediyor musunuz orada?

Lider kadrosundan kastınız Gökhan Bacık’ın “merkez bürokrasi” olarak adlandırdığı yapı sanıyorum. Uzun zamandır doğrudan bir temasım ve iletişimim olmadığı için (Bu benim tercihim değil tabii ki) özeleştirel bir durum var mı yok mu onu bilmiyorum. Hiç yok demek hem haksızlık hem de su-i zan olur. Sonuçta çok zor bir dönemden geçiyoruz. Her şeyin bir anda düzelmesini beklemek gerçekçi olmaz. O abilerin hizmetin derdiyle hepimizden fazla dertlendiklerini ve bu eleştirileri yabana atmayacaklarını düşünüyorum. Ama bahsedilen sıkıntılar, sorunlar nezle değil ki bir haftada iyileşsin.

Merkez bürokrasi lafını önemsiyorum çünkü Hocaefendi’yi burada ayrı tutuyorum. Son on beş yılda yapılan ve bugün pek çoğumuzun kendi aramızda konuştuğumuz, bazılarını akademisyen arkadaşların dillendirdiği hataların Hocaefendi’yle bir ilgisi yok. Bunu Hocaefendi’yi tabulaştırdığım veya etrafında bir koruma kalkanı oluşturmaya çalıştığım için söylemiyorum. Gerçekçi ve hakperest olmak, her şeyi yerli yerine koymak gerekir.

Unutmamak lazım biz, şu anda büyük hayal kırıklığı yaşadığımız, kızdığımız, öfkelendiğimiz, vefasızlığından dem vurduğumuz bu toplumun çocuklarıyız. Hepimizde bu toplumu ait eksikler kusurlar var. Kimimizde makam, kimimizde şöhret, kimimizde hubb-u cah, kimimizde yönetme arzusu… Üstad’ın hücumat-ı sittesinin bu dönemde altmışa çıktığını söylüyor Hocaefendi. O altmış hücumun hepsine maruz kalıyoruz.

İhsan Yılmaz’ın da tespit ettiği gibi Hocaefendi son on beş yılda hizmetin kendi iç dinamiklerini oluşturması, meşveretin oturması ve kişi odaklı değil, sistem ve ilke odaklı bir yapıya dönüşmesi için hizmetin işlerine –zannedildiğinin aksine- çok müdahil olmadı. Evladına şirketini teslim eden baba gibi, hata yapa yapa işi öğrenmemizi bekledi. Ufak tefek yanlışlara göz yumdu. İstişare kararlarına çoğu kez kendine rağmen saygı duyup hayata geçirdi. Kendisi daha çok ilkeleri, prensipleri hatırlattı ve irşad makamında kaldı. Bu onun bize olan hüsnü zannının neticesiydi ve büyük bir âlicenaplıktı. Ama yukarıda bahsettiğim hastalıkların tesiriyle biz bu yükü taşıyamadık. Çünkü o hastalıklara işaret eden ve tedaviler öneren Hocaefendi’yi dinlemedik.

Burada şu kurum, bu kurum, falan şahıs değil kastım. Hocaefendi’nin elli yıllık yol arkadaşları M. Ali Şengül, Abdullah Aymaz ve İsmail Büyükçelebi abiler dışında bunun istisnası yok. Ben de dâhil hepimizin hataları ve kusurları oldu. Bu sonuçta hepimizin payı var ve bu Hocaefendi’nin ortaya koyduğu ilkelerden değil, o ilkeleri hayata taşıyamamamızdan kaynaklandı. Rica ederim, insanları değil rakamları saymayı bize Hocaefendi mi salık verdi! Ya da hizmetin temsilcisi olarak görev yaptığı ilde belediye başkanının makam arabasıyla gezmeyi o arkadaş Hocaefendi’den mi öğrendi! Okulların gerek eğitim gerek rehberlik kalitesi Hoceefendi’yi çok dinlediğimiz için mi düştü! Misalleri çoğaltıp moral bozmak istemem, maksat anlaşılmıştır herhalde. Hiç kimse bu kadar bulaşığı Hocaefendi’nin önüne atıp işin içinden sıyrılmaya kalkmamalı. Bu anlamda son on beş yirmi yılda irili ufaklı sorumluluk alan herkesin Hocaefendi’ye ve hizmete özür borcu var.

Hizmet yoluna nasıl devam eder?

“Yeis mani-i her kemâldir” der Bediüzzaman. Hocaefendi de “Kişinin ümidi imanı nispetindedir” diyor. Hizmete dair bir tek gün bile ümitsiz olmadım. Bu hizmet tamamen iyilik hedefleyen ve insanları hakiki insan olma ufkuna taşımayı amaçlayan tertemiz, masum bir hareket. Evet, yanlışlarımız, hatalarımız oldu ama en ağır eleştirileri getiren arkadaşlar bile hizmetten bahsederken cümleye “En nezih, en temiz, kaliteli ve beyefendi insanları bu camiada tanıdım” diyerek başlıyor. Şimdilerde daha iyi fark ettiğimiz böyle bir çürümüş toplumun içinden bu denli nitelikli bir topluluğu çıkarmak bile Hocaefendi’yi takdir etmemiz için yeter.

Hizmet ağır bir kaza geçirdi ama Allah’a hamdolsun ölmedi. Yolun kaderinde bu türlü kazalar vardır elbette ama bu, bizim trafik kurallarına hakkıyla riayet edip etmediğimizi sorgulamamıza mani olmamalı.

Binalar, kurumlar gitti belki ama gönüllerdeki hizmet sevdası hala duruyor. Bundan sonrası için dişimizi sıkıp sabredersek ve bahsettiğimiz hatalardan gerekli dersleri çıkarırsak Allah’ın inayetiyle hizmeti çok daha güzel günler bekliyor.

Bulunduğunuz yerden nasıl bir Türkiye manzarası görüyorsunuz?

Orada doğduk, büyüdük, çalıştık, bir sürü hatıra biriktirdik ve güzellikler yaşadık. Elbette seviyoruz ama şimdilerde benim için Türkiye, maalesef koskoca bir hayal kırıklığı demek. Meriçte can veren öğretmen ablamızın babasının cenazeye ilgisiz kaldığını ve sahip çıkmadığını duyunca bu inkisarım katlandı. “Adamlar ne yapsın, havuz medyasının bombardımanına maruz kalıyorlar ve onlara inanıyorlar” diyeceğimiz eşiği çoktan aştık. Hadi bizi tanımıyorsun arkadaş, evladını da mı tanımıyorsun! Bu nasıl bir cehalet, ne menem bir körlüktür anlayamıyorum. Zulme karşı bu vurdumduymaz ve umursamaz körlüğün umumi belaları netice vermesinden endişe ediyorum.

Meriç deyince?

Meriç deyince aklıma Uhud geliyor. Uhud’da yaşanan acıdan sonra sahabenin içinde birikmesi muhtemel öfkeye karşı Efendimiz “Uhud bir dağ; o bizi sever, biz de onu” buyurmuştu. Meriç de öyle. Canlarımıza, kardeşlerimize mezar oldu belki ama binlerce insanın da özgürlüğe yelken açtığı bir mecra aynı zamanda. İnşallah Meriç bundan sonra hep özgürlüğe, güzelliklere ve hayra akar…

Fethullah Gülen?

Fethullah Gülen Hocaefendi ilmi, takvayı ve aksiyonu bir arada barındırabilen İslam düşünce dünyasında benzerleri az görülen ender insanlardan biri. Ona hiçbir zaman harikulade sıfatlar (mehdilik, Mesihlik vs) izafe edilmesi taraftarı olmadım. Bunu kendisi de kaç defa şiddetle reddetti. Ama ortada, yaşanmış seksen senelik her anı dolu bir ömür var. O ömrün hasılası, dünyaya mal olmuş, milyonlara baliğ bir hareket var. Bunu da görmezlikten gelmek, Hocaefendi’yi günlük kısır tartışmaların etkisiyle bir cami imamını eleştirir gibi kolay eleştirmek de doğru değil.

İki tane evladına istediği ahlaki kıvamı kazandırmakta zorlanan, onlarla iletişimde sorun yaşayan insanlar böyle bir toplumdan bu kadar nezih, temiz, ahlaklı ve nitelikli bir topluluk çıkaran Hocaefendi’yi rast gele eleştirmemeliler. Bir sabah namazında camide gördüğü bir tek ortaokul talebesinin peşinden koşan o heyecan bugün dünyanın dört bir bucağında milyonlarca talebeyi netice verdi.

Hocaefendi  70’li yıllardan itibaren gerek vaazları, gerek soru-cevapları ve sohbetleriyle sistematik bir şekilde bir cemaati yetiştirdi. Arap dünyasından bir akademisyenin belirttiği gibi pek çok İslam düşünürü gibi sadece düşünce üretip konuşmakla kalmadı. O düşünceleri hayata geçirdi. En önde kendisi koştu. Altın kaplama diş takmak caiz mi diye soran bir cemaati bugün dünyanın en etkili platformlarında temsil edilir ve konuşulur hale getirdi. Bunu yaparken de onlara dünyalık hiçbir şey vaat etmedi. Kıyamete kadar bu hareketi ve tüm insanlığı ayakta tutmaya yetecek, kaynağını Kur’an’dan, Sünnetten ve on dört asırlık düşünce geleneğimizden alan kuvvetli prensipler vaz etti.

Hayır yapmayı cami çıkışı sergiye üç beş kuruş atmaktan ibaret sanan insanlara malının tamamını infak edebilmeyi öğretti. Buğday tenli Anadolu çocuklarını ODTÜ ile, Boğaziçi ile, doktorlukla, mühendislikle tanıştırdı. Daha sonra aynı Anadolu çocuklarını hiç bilmedikleri diyarlara sahip oldukları güzellikleri temsil etmek ve taşımak için yönlendirdi.

Bütün bunları yaparken hem dışarıdan hem içeriden tazyiklere maruz kaldı. Bizim yeni yeni tanıştığımız sıkıntıları o bir ömür yaşadı. Duymadığı hakaret, maruz kalmadığı iftira kalmadı. Adı gazete denilen paçavraların manşetlerinden neredeyse hiç inmedi. Çilesiz, ızdırapsız tek bir günü ve gecesi olmadı. “Adanmışlık” onun sayesinde yaşanılır bir kavram haline geldi. “Beklentisizlik” Hocaefendi ile bir ütopya olmaktan çıktı.

Bugün milyonlara ulaşmış bu insanlar bunca zulme, haksızlığa, hakarete ve iftiraya rağmen bir tek insana taş bile atmıyorsa… Müslümanlığın cihad adı altında cinayetlerle, canlı bombalarla adının lekelendiği bir dönemde yüreklerindeki sevgi ve yüzlerindeki tebessümle hizmet insanları bütün dünyada farklılıklarını ortaya koyabiliyorsa bu, Allah’ın lütfuyla Hocaefendi’nin vesilesiyledir.

Türkiye’yi düşününce en çok neleri özlüyorsunuz?

İşin doğrusu ruhum o kadar çok örselendi ki, benimle bu recada müttefik akraba ve arkadaşlarımdan, onlarla birlikte oturduğumuz dost meclislerinden, garazsız, ivazsız yaptığımız samimi sohbetlerden başka hiçbir şeyi özlemiyorum.

Kaynak: The Circle

Zamanımızda çocuk meselesi bütün dünyada aktüalitenin ana meselelerinden biri olmuştur. Türkiye’mizde de durum aynıdır, müstakil ”çocuk mahkemeleri nin kurulmasıyla alâkalı kanunun çıkmış olması, çocukla ilgili meselelerin ayrı bir şekilde ele alınması gereğinin resmen benimsenmesi olmuştur.

Müslümanlar olarak bizlere, meselelerimize dinî bir yaklaşımla nazar etmek, dinimiz bu mevzuda neler söylemiş, onu bulup gün ışığına çıkarmak bir vazife olmaktadır. Böylece insanlık kültür ve medeniyetine orijinal katkılarda bulunabilir, yeni terkîb. ve tahlillere yol açabiliriz.

Bilhassa çocukla alâkalı meselelerde bunun zaruretine inanıyor, islamın koyduğu çok orijinal esasların bulunduğunu kesin bir dille ifâde etmek istiyoruz. Zira, ondokuzuncu asrın sonlarına kadar Batı âlemi, çocuğa ’’küçük insan” insana da ’’büyük çocuk” nazarıyla bakarak, büyük küçük tefrikine fazla yer vermez, bu sebeple de meselâ suçlu çocuğu, büyüklerle hemen hemen bir tutup, büyükler İçin vazedilen aynı kanunlarla aynı mahkemelerde yargılayıp, idama varıncaya kadar aynı cezalarla tecziye ederken, İslam Hukuku, Hz. Peygamber’in (aleyhisselam): ”Bulûğa erinceye kadar çocuktan kalem kaldırılmıştır…” hadîsine dayanarak, çocuğu pek çok meselede büyükten ayrı mütâlaa etmiş, hattâ cezaya ehil görmiyecek kadar ayırımı ileri götürmüştür.

İslamın bu konudaki temel telakkisine Batı ancak son zamanlarda gelebilmiş ve “ayrı bir çocuk antropolojisi”’nden bahsedecek kadar çocukların büyüklerden farklı ele alınması gereğinde ısrar etmeye başlamıştır.

Kur’ân-ı Kerîm’e im’ân-ı nazar ettiğimiz zaman çocukla alâkalı olarak, sâdece cezâî ehliyette ayırım meselesini değil çocuğu ilgilendiren belli başlı problemlerin hepsini orada bulabilmekteyiz: Malının korunması, şahsiyetinin korunması, terbiyesi, beslenmesi, geleceğe hazırlanması, oyunu, anne, baba ve kardeşleriyle münâsebetleri vs.     .

Şu halde, bu makalede Kur’ân-ı Kerîm’in çocuk meselelesiyle alâkalı olarak ele aldığı mühim meselelere kısa kısa işâretler koyarak Kur’ân’ın vaz’etmiş olduğu çocuk problemlerinin bir tablosunu, ana hatlarıyla ortaya koymaya çalışacağız.

1. ÇOCUKLA ALAKALI MESELELER KUR’ÂNDA NASIL ELE ALINMIŞTIR?

Öncelikle şunu belirtelim ki, çocukla alâkalı meseleler, Kur’ân-ı Kerîm’de, her seferinde ”çocuk” kelimesi kullanılarak ele alınmaz, hattâ dilimizdeki “çocuk” kelimesinin arapça tam karşılığı olan ”tıfl” ve “sabiy” kelimeleri Kur’ân’ da çok geçmez ve buralarda ele alınan meseleler bütünüyle kıyaslanırsa devede kulak bile olmaz. Zira münhasıran, buluğa ermemiş kimseler için kullanılan bu iki kelimeden biri sâdece iki, diğeri ise dört yerde geçer.

Buna karşılık, diğer mânaları meyanında “çocuk” mânasına da gelen ve Kur’ân’da diğer mânalarda kullanılmış olmaktan başka “çocuk” mânasında da kullanılmış bulunan veya kullanıldığı yer ve üslûb itibariyle bülûğa ermeyen çocuğun kastedildiği başkaca kelimeler de var ve çocukla ilgili meseleler de buralarda işlenmektedir.

Bu çeşit kelimelere ilâveten, çocuğu hatırlatan, çocukla alâkalı meseleleri ele alan, çocuğu doğrudan veya dolaylı ilgilendiren muhtelif kelimeler ve hattâ bahisler de var.

Şu halde öncelikle bu kelime ve tâbirleri belirtmemiz gerekmektedir ki çoğunlukla bunlar dilimize de girmiştir: îbn, veled, zürriyet, yetîm, gulam, zeker, ünsâ, sağir, hafede (torunlar), ecinne (cenîn’in çoğulu ve cenin mânasına, hami, mâ fî batnî tabirleri), ehl, âl (son iki kelime aile manasınadır), mehd (beşik), raza’ (süt emzirme) ed’iyâ (evlatlık), rebâib (üvey kız), ebb, ümm, rabb. Bu kelimeler çocuk problemini, okuyucunun zihninde her an canlı tutacak şekilde ilk sayfadan son sayfaya kadar Kur’ân-ı Kerîm’in her tarafına muvazeneli şekilde dağıtılmıştır.

Şu halde, “Kur’ân’da çocuk meselesi” derken konunun bu şümulü içerisinde ele alınmasını teklif etmiş oluyoruz.

1. ÇOCUK VE ÂİLE

KUR’ÂNDA ZİKRİ GEÇEN AİLELER

Çocukla alâkalı mühim bahislerden biri “âile”dir, Kur’ân’da ”âile” ye ve meselelerine çokça yer verildiğini görmekteyiz. Bir âyetinde, herhangi bir tasrîhe yer vermeksizin ’’geçmiş peygamberlere eşler ve evlat verildiğini” fifâde eden (1) Kur’ân-ı Kerîm, başta Peygamberimiz (aleyhisseiatu vesselam) olmak üzere Hz. Musa, Hz. Hârun, Hz. İbrahim, Hz. İmrân, Hz. Sâlih, Hz. Ya’kûb, Hz. Lût Hz. Dâvud, Hz. Nuh, Hz. İsmail, Hz. Eyûb gibi peygamberlerin (salavâtullâhi aleyhim ecmaîn) ailelerinden bahseder. Bunlardan’Hz. Lût, Hz. Nûh, Hz. Musa ve Hz. Ya’kûb aileleri daha ziyâde zikredilir. En çok zikri geçen âile ise Firavun âilesidir.

Hz. İbrahim ve Hz. İmrân’ın aileleri -Allah’ın, rahmet ve bereketine mazhariyetleri zikredilmek suretiyle- her bakımdan ideal aileler olarak nazara verilirken Hz. Nûh, Hz. Lût ve Firavun’un aileleri de tipik birer örnek olarak nazar-ı dikkate arzedilir. Şöyle ki:’Hz. Nuh’un ailesinden bir oğlu ile hanımı (2) ve Hz. Lût’un da hanımı (3) küfredenlere karışıp, onlarla helak olurken Firavun’un hanımı iman etmek saadetine ermiştir.

Bu üç âile’nin durumuna müstakil bir pasajda ayrıca dikkat çekilir: “Allah, inkâr edenlere, Nûh’un karısıyla Lût’un karısını misal gösterir: Onlar, kullarımızdan iki iyi kulun nikahı altında iken onlara karşı hâinlik edip inkârlarını gizlemişlerdi de iki peygamber Allah’tan gelen azabı onlardan savamamışlardı. O iki kadına: ”Cehenneme girenlerle beraber siz de girin” dendi. Allah inananlara Firavun’un karısını misal gösterir: O: Rabbim katından bana cennette bir ev yap; beni Firavun’ dan ve onun işlediklerinden kurtar; beni zâlim milletten kurtar” demişti”(4).

Aile ile alakalı bahislerde ebeveynde çocuklarına karşı beslenen fıtrî endişe, fıtrî alâka ve şefkate genişçe yer verilir. Hz, Nuh’un kâfir olarak ölen oğlu karşısındaki ızdırabı (5). Hz,. Yâkub’un kaybolan Yûsuf’u karşısında gözlerinin kaybına müncer olan elem ve ağlamaları (6) Hz. Musa’nın annesinin, nehre attığı çocuğu karşısındaki telâşı (7) bu söylenen hususa canlı misaller olarak kaydedilir.            –

İnsanlardaki çocuk sevgisinin ebedî hayatta devam edeceğine işâreten Kur’ân’ da “saçılmış inci taneleri”ne teşbih edilen ”ebedî cennet çocukları”ndan (vildânun muhalledûn) da bahsedilmektedir (8).

HÜKMİ VE HAKİKÎ AKRABALIK

Kur’ân-ı Kerîm çocuklarla ilgili bahisleri işlerken akrabalık müessesesine de yer verir. İman kardeşliği, evlat edinme, müvâlat gibi hükmî akrabalıkları te’yid etmekle birlikte bilhassa mirâs ve evlenme meselelerinde esas olmak üzere ”hakîki akrabalık,” üzerinde durur. Hz. Nuh’un kâfir oğlu ile alâkalı olarak ifâde edilen: ”Ey Nuh o, senin ehlinden değildir, zira o, kötü bir amelde bulunmuştur” (9) âyetiyle verasete esas olacak hakîkî akrabalığın şartlarından, biri olan ”iman birliği”ni beyan eder. Zıharla ilgili âyette hakîkî anne’nin ”bizzat doğuran kadın” olduğu (10); Hz. Peygamber ve oğulluğu Zeyd’le alâkalı bahiste de hükmi ”baba” tesmiyeleri ile ”hakîkî babalık” ın teessüs etmiyeceği (11) belirtilir. Keza bir başka âyette: “(Allah) evlatlıklarının da size öz oğullarınız gibi saymanızı meşru kılmamıştır” (12) diyerek ”hakîkî evlâd”ın tarifi yapılır.

“Usûl” e giren yakınlar böylece tarif edildikten sonra “furû” kendiliğinden anlaşılacaktır.

KARDEŞLER ARASI MÜNÂSEBETLER

Kur’ân, Hz. Mûsa ve Hz. Hârun örneğinde ideal kardeşlik münâsebetlerini vazederken, Hz. Âdem’in iki oğlu Hâbil ve Kaabil örneği ile, Hz. Yâk’kûb’un oğullarının Hz. Yûsuf karşısındaki tutumları örneğiyle de kardeşler arasında fiiliyatta meydana gelebilecek menfî davranışlara dikkat çeker. Yine Hz. Yûsuf’un kardeşlerine karşı avf ve müsamahası örneği ile de aralarında hâdise çıkan kardeşlerin sulh yollarına ideal örnekler sunulmuş olur (13).

VALÎDEYNE KARSI VAZİFELER

Kur’ân sâdece babaların evlatlarına karşı olan vazifelerini değil evlatların babalarına karşı olan vazifelerini de dile getirir. Evladın babasına karşı iki çeşit vecîbesi vardır:

1. Maddî Vecîbe: Evlat herşeyden Önce ebeveyninin maddî ihtiyaçlarını karşılamaktan mes’ûl tutulur: “Ey Muhammed Sana ne sarfedeceklerini sorarlar de ki, sarfedeceğiniz mal, ana, baba, yakınlar, yetimler, düşkünler, yolcular içindir. Yaptığınız her iyiliği Allah şüphesiz bilir” (14).
2. Manevî Vecîbeler: Pek çok âyette Kur’ân anne babaya “iyi davranmayı” emreder (15). Şüphesiz iyi davranmanın kesin bir hududu çizilemez, ancak, bizzat Kur’ân, yanında ihtiyarlayan anne ve babaya onun yaşlılıklarından ileri gelebilecek her çeşit nahoş durumlar, rahatsızlıklar karşısında sabırsızlık ifâdesi olan “öf” bile dememe noktasına kadar bu iyiliğin ileri götürülmesini emreder (16).

Ebeveyn için yapılması emredilen hayır dua, onlara yapılacak “iyilik”lerin bir başka kalemini teşkil eder: “Rabbimiz! Hesap görülecek günde, beni anamı babamı ve inananları bağışla” (17).

ÇOCUK ÖVÜNME VESİLESİDİR

Kur’ân-ı Kerîm, mükerrer âyetleriyle, çocuğu, sâhip olunan maddî servetlerle yan yana zikreder ve aynen emval gibi evladın da güç ve kuvvet kaynağı olduğunu, bu sebeple de övünme ve hattâ aldanma vesilesi yapıldığını ısrarla dile getirir. Âyetlerin sarih beyanlarına göre, çocuk karşısında takınılan bu tavır sâdece kâfir veya fâsıklara has bir vasıf olmayıp, bütün insanlara has bir durumdur, bir zaaftır: ”Kadınlara, oğullara, kantar kantar altın ve gümüşe, nişanlı atlara ve develere, ekinlere karşı aşırı sevgi beslemek insanlara güzel gösterilmiştir. Bunlar dünya hayatının nimetleridir. Halbuki gidilecek yerin güzeli Allah katındadır” (18).

Diğer bir âyette bu mal ve evlad çokluğunun ”her peygambere karşı gelmeye sebep olduğu” bildirilir: ”Doğrusu uyarıcı gönderdiğimiz her kasabanın varlıklı kimseleri, Onlara: ”Biz sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz” diyegelmişlerdir. ”Malları ve çocukları en çok olan bizleriz, azaba uğratılacak da değiliz” derlerdi. De ki! ”Şüphesiz Rabbim rızkı dilediğine genişletir ve bir ölçüye göre verir, fakat insanların çoğu bilmezler” (19).

Şu âyette ise mal ve evladın çokça verilmiş olmasının, Allah’ın lütfuna kesin bir delil olmayacağı ifâde edilir: ”Kendilerine mal ve oğullar vermekle, iyiliklerde onlar için acele ettiğimizi mi zannederler! Hayır, farkınla değiller” (20).

ÇOCUK TALEBİ

Aslında mal ve evlad Cenâb-ı Hakk’ın nimetidir. Bu nimete şükredilmediği, aksine övünmeye, Allah’ı unutmaya vesile kılındığı takdirde nimet olmaktan çıkmakta yukarıda kaydettiğimiz bir iki âyetin de ifâde ettiği şekilde azab vesilesi olmaktadır. Şu halde, mü’min kişi için normalde evlad, istenilecek, taleb edilecek şeydir. Dinen meşru kılınan nikâhın da asıl maksadı tenâsül yâni çocuk elde etmek, neslin devamım sağlamaktır.

Kur’ân-ı Kerîm bir çok âyetlerinde hayır nesil talebiyle alâkalı dualar verir: İdeal bir müslümanın vasıflarını sayan uzunca bir pasajda kaydedilen onbeş kadar vasıftan biri de hayırlı çocuk talebidir: ”Onlar ki: “Ey Rabbimiz’. Bize zevcelerimizden ve nesillerimizden gözlerimizin bebeği olacak (sâlih insanlar) ihsan et, bizi takva sâhiplerine imam kıl derler” (21).

Bu mânada âyet çoktur. Bâzan eski peygamberlerin duası, bâzan mü’minlerin vasfı ve duaları olarak zikirleri geçer (22).

Burada hatırlatılması gereken bir grup âyet de çocuğun şeytana karşı istiâze ve çocuk hakkında yapılacak dualarla alakalıdır: Hz. Meryem’i annesi doğurduğu zaman şöyle dua eder: ’’Ben ona Meryem adım verdim, ben onu da soyunu da, kovulmuş şeytandan Sana sığındırırım” dedi” (23),

Büyük evlad için yapılması gereken duaya Hz, İbrahim’in duası misal olarak kaydedilebilir: ”Rabbim, bu şehri güvenli kıl, beni ve oğullarımı putlara tapmaktan uzak tut” (24).

Kur’ân’da yapmamız istenen duaları, hayatta elde edilmesi gereken hedeflerin ta’yîn ve programı, binâenaleyh, onların husûlü için bizi, gerekli tedbîr ve faaliyetlere bir sevk olarak anlarsak, bu duaların ne derece hayâti bir aktiviteye menşe oldukları anlaşılır.

İLERİ YAŞTA ÇOCUK: Hz. Zekeriya ve Hz. İbrahim’le alâkalı âyetler, ileri yaşta erkek ve kısır durumda olan kadından da çocuk olabilceeğini ifâde etmektedir: Hz. Zekeriya’ya melekler Hz. Yahya’yı müjdeleyince Zekeriya’nın cevâbı şu olur:             .

“Ya Rabbim ! Ben artık iyice kocamış, karım da kısırken nasıl olur oğlum olabilir ?”. Buna mukabil Cenâb-ı Hakk: ”Böyledir, Allah dilediğini yapar” cevabını verir (25).

Hz. İbrahim’le alâkalı durum da şöyle anlatılır: Hz. Lût kavmine gönderilen melekler Hz. İbrahim’e uğradıkları sırada, kendilerine İshak ve Ya’kûb’u müjdelerler. bu haberi işiten hanım: “Vay başıma gelenleri Ben bir kocakarı, kocam da ihtiyar olmuşken nasıl doğurabilirim! Doğrusu bu şaşılacak şey” dedi. “Ey evin hanımı! Allah’ın rahmeti ve bereketleri üzerinize olmuşken, nasıl Allah’ın işine şaşarsınl O, övülmeye layıktır, yücelerin yücesidir” dediler.” (26)

EVLAD FİTNEDİR

Kur’ân-ı Kerim bir kısım âyetlerinde mal ve evladı övünme kaynağı, dünya hayatını tezyin edip süsleyen bir nimet olarak ifâde eder ve bilhassa evlad talebi için teşviklerde bulunurken diğer bir kısım âyetleriyle de ısrarla mal ve evladın Allah’a yaklaşmada yardımcı olmadığı, aksine bir ”fitne” ve hattâ daha sarîh ifâdelerle ”düşman” olduğunu ifade eder. Söz gelimi bir âyette:

“Ey imân edenleri Sizi Bana yaklaştıracak olan ne mallarınız ne de çocuklarınızdır” denir, (27) bir başka âyette de:

”Mallarınızın ve çocuklarınızın aslında bir fitne olduğunu ve büyük ecrin Allah katında bulunduğunu bilin” denir (28).                ,

Şu âyette ise, daha sarih bir ifâde ile evladın düşman olduğu dile getirilir:

“Ey iman edenleri eşlerinizin, evladlarınızın içinde hakikaten size düşman olanlar da vardır, o halde onlardan sakının” (29).

İslam âlimleri, bu âyetten çocuklar İslam terbiyesi üzerine yetiştirilmek suretiyle, çocuklara karşı vazifenin ifa edilmemesi hâlinde onların dünyada ve bilhasssa âhirette düşman olacaklarını anlarlar ve bu paralelde geniş açıklamalar getirirler.

III. TERBİYE VE HEDEFLERİ

RABB VE TERBİYE

Çocuk deyince akla öncelikle terbiye geldiğine göre, Kur’ân-ı Kerim’de ”terbiye meselesi”nin daha ziyâde yer alması gerekir. Gerçekten de Kur’ân’da terbiye ile alâkalı bahisler ve meseleler çoktur. Herşeyden önce Cenab-ı Hakk’ın kendisini daha ziyâde RABB ismiyle tanıtması, Allah’ın bu isminin diğer isimlere nazaran Kur’ân’da daha çok tekerrür etmesi, Cenâb-ı Hakk’ın kendisini âlemlerin Rabb’i yâni ”idârecisi” ve ”terbiyecisi” olarak tanıtması bakımından ehemmiyet taşır.

Kur’ân’da 980 kere geçen Allah isminden sonra 969 sefer geçen RABB ismi, ikinci sırada yer alır. Diğer meşhur isimlerden Rahmân ve Rahim 172, Alîm 162, Gafur 91, Basîr 51, Kadir 45 yerde geçerler.

İlk Sûre Fatiha’da Rabbü’l-âlemîn olan Cenâb-ı Hakk son sûre olan Nâs’da Rabbün’n-Nâs ‘dır.

Bu durum çocuk terbiyesi açısından ehemmiyetli bir husustur. Nitekim çocuk terbiyesi ile alâkalı bir çok mesele Kur’ân’da yer eder, mühimlerine dikkat çekeceğiz.

AİLE VE VAZİFELERİ

Kuruluşu: Kur’ân ailenin kuruluşunu nikaha bağlar ve bunun ”hoşa giden kadınlarla” (30) ve ”âilelerinin izniyle” (31) olmasını emreder.

Kadının Vasfı: Nikah edilecek kadın mü’min olmalıdır. Güzellik, zenginlik, asalet gibi hoşa giden vasıfları sebebiyle gayr-i müslim kadınla evlenilmemelidir;

“(Ey mü’minler) müşrik kadınlarla, onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin, inanan bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından daha iyidir. İnanmalarına kadar, puta tapan erkeklerle mü’min kadınları eklendirmeyin. İnanan bir köle, hoşunuza gitmiş olsa da puta tapan bir erkekten daha iyidir. İşte onlar ateşe çağırırlar. Allah ise izniyle Cennete ve mağfirete çağırır ve insanlara ibret alsınlar diye âyetlerini açıklar” (32).

Kur’ân, ayrıca, zâni ve ahlaksızlarla evlenmeyi de yasaklar (33).

Bu ısrarın sebepleri başka âyetlerde açıklandığı gibi (34) Hz. Peygamber’in (aleyhisselam) hadîslerinde de tafsilât verilir (35). ,

Kur’ân olsun (36), hadîs olsun (37) evlenmeyenlere, evleninceye kadar iffetli olmalarını emrederler.

Karşılıklı Haklar-Vazîfeler: Kur’ân-ı Kerîm sağlam bir âilenin zaruri şartlarından olan âile efradının karşılıklı hak ve vazifelerini de açıklar: Baba reistir ve maddî külfetlerden sorumludur (38). Anne, evde oturacak (39) ve öncelikle çocuğunu emzirip (40) diğer terbiye işlerine bakacaktır. Terbiyeden ma’dûd olmayan işleri kadının yapacağına dâir Kur’ânda hiçbir sarahat yoktur. İslam fukahası bu durumdan hareketle, -başta çocuğa olmak üzere- aileye müteallik diğer bir kısım işlerin (yemek, temizlik, çamaşır vs.) ve hizmetlerin kadına terettüp eden bir vazife, bir vecîbe olmadığı hükmüne varmıştır. ”Kadının onları yapması diyâneten vecîbe olsa bile kazâen vecîbe olamaz” derler. Bundan imtina eden kadının günahkar olmayacağını, kocanın bu hususta ısrar ve icbara hakkı olmadığını Nevevî ayrıca kaydeder. Hanefî fukahası, süt emzirme işinin de anneye bir vecîbe olmadığı, çocuğun hayâtî tehlike ile başbaşa kalma hallerinde annenin buna icbar edilebileceği hükmüne varmıştır (41).

Aile Resinin Mes uliyeti: Âile reisi, âilenin maddî ihtiyaçlarından olduğu kadar, manevî kurtuluşundan da sorumludur: Şu âyet bu manevî sorumluluğu açık bir dille ifâde eder: ”(Ey imân edenler) Kendinizi ve çoluk çocuğunuzu yakıtı insanlar ve taşlar olan cehennem ateşinden koruyun” (42).

Âlimler bu âyetten, aile reisinin âile efradının terbiye ve tedbirinden sorumlu olduğu hükmünü çıkarmada ittifak ederler (43).

Kur’ân-ı Kerîm bir başka âyette yukarıdaki mânayı te’yîden şöyle der: “De ki, gerçek hüsran sahipleri, kıyâmet günü kendilerini de mensublarını da hüsrana uğratanlardır. Dikkat et ki bu, apaçık hüsranın tâ kendisidir. Onların üstlerinde ateşten tabakalar, altlarında ateşten tabakalar vardır” (44). Bu âyet, az bir farkla Şûra suresinde de tekerrür eder (45),

ÇOCUKLAR ARASINDA EŞİTLİK: Kur’ân ebeveynin evladlarına karşı tâkip edeceği terbiye esaslarını beyan ederken bilhassa eşitlik üzerinde durur. Buradaki eşitlikten hem kız çocuklarla erkek çocuklar arasındaki eşitlik, hem de büyük-küçük, kız-erkek bütün çocuklar arasındaki eşitlik anlaşılacaktır. Kur’ân bu hususu teşrî ederken cahiliye araplarının kız-erkek ayırımını kınamak suretiyle (46) yaptığı, gibi, bâzan da erkeği de dişiyi de dilediği şekilde Allah’ın yarattığını ifâde etmek sûretiyle yapar (47).

Kur’ân’da ısrar edilen eşitlik, kişinin ihtiyarı dışında kalan sevgi, nefret gibi kalbi amellerden çok zahire akseden maddî davranışlarla alâkalıdır. Hz. Peygamber (aleyhisselam) bunu, ”öpücüğe varıncaya kadar dışa akseden her şeyde eşitlik” şeklinde tasrîh etmiştir. (48).

NAFAKA VAZİFESİ

Âile reisinin mühim bîr mes’ûliyeti, âile efradının ve husûsen çocukların maddî ihtiyaçlarıyla ilgilidir. Kısaca ’’nafaka” denen, ve âilenin mesken, gıda ve giyim ihtiyaçlarına şâmil olan bu vecîbe, babanın imkânına ve örfe uygun miktarda olacaktır. Baba yok ise veya bu vecîbeyi yerine getirmekten âciz durumda ise, ”verasetteki sıraya göre” gücü yeten bir diğer akraba nafakadan sorumlu tutulur. Kur’ân-ı Kerim, bu bahsi, birbirini tamamlayacak şekilde iki ayrı âyette ele alır (49).

Çocuğun, bakacak kimsesi olmadığı takdirde -kî lakît denen buluntu’nun durumu böyledir- ona bakmak devlete vecîbe olur (50.)

DİNİ TERBİYE

Kur’ân-ı Kerîm, -aile resinin nafaka ile alâkalı vecîbesine birkaç âyette temas ederken, dinî terbiyesi ile alâkalı meselelere pek çok âyette yer verir. Ehemmiyetine binâen bunun üzerinde biraz daha fazla duracağız:

DİNDAR OLMANIN EHEMMİYETİNİ BELİRTMEK: Bu mevzuda Hz. İbrahim ve Hz. Ya’kûb’la alâkalı âyeti kaydedebiliriz: ”Rabbi ona: ”(kendini hakka) teslim et” dediği zaman o: ”Alemlerin Rabbına teslim oldum” demişti. İbrahim bunu oğullarına da tavsiye etti. (Torunu) Ya’kûb da (öyle yaptı): ”Ey oğullarım! Allah sizin için (İslam) dinini beğenip seçti. O halde siz de ancak müslümanlar olarak can verin” dendi” (51)

DİNİ YAŞAYABİLECEK YER SEÇMEK: Muhitin insan üzerindeki menfi tesiri sebebiyle, âile reisi öncelikle ailesinin yaşaması için seçeceği yere dikkat etmelidir. Din yaşanamadıktan sonra her çeşit konforu hâiz olan yerde yaşanmamalı, hicret etmelidir, hicret etmeyen sorumludur (52). Aksine din tam olarak yaşanabilecek yer maddî imkânlarının darlığına rağmen tercih edilmelidir. Hz. İbrahim’den kaydedilen örnekte ”ziraate elverişsiz olmasına rağmen” dinî mülâhazalarla çocuğunu Mekke’ye yerleştirdiği ifâde edilir (53).

DİNİ BİLGİLERİN ÖĞRETİLMESİ: Hz. Lokman, Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’den kaydedilen örneklerde çocuklara tevhid inancı gibi akîdeye giren esaslardan başka, namaz, zekat gibi ibâdât, emr-i bil ma’rûf nehy-i anilmünker, tevâzu gibi ahlâkiyâtın da telkin edildiğini görmekteyiz: ”Lokman oğluna öğüt vererek: ”Ey oğulcuğum! Allah’a eş koşma, doğrusu eş koşmak büyük zulümdür” demişti… Lokman: ”Ey oğulcuğum! İşlediğin şey bir hardal dânesi ağırlığınca olsa da, bir kayanın içinde veya göklerde yâhut yerin derinliklerinde bulunsa, Allah onu getirip meydana kor. Doğrusu Allah latiftir, haberdardır. Ey oğulcuğum namazı kıl, uygun olanı buyurup fenalığı önle, başına gelene sabret, doğrusu bunlar, azmedilmeye değer işlerdir. İnsanları küçümseyip yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek ‘yürüme. Allah kendini beğenip övünen hiç kimseyi şüphesiz sevmez. Yürüyüşünde tabiî ol, sesini kıs. Seslerin en çirkini şüphesiz merkebin sesidir” (54).

Aynca namazın öğretilmesi ve hiçbir bahâne ile bırakılmaması da emredilmiştir: ”Ehline namaz kılmalarını emret, kendin de onda devamlı ol. Biz senden rızık istemiyoruz, sana nzık veren biziz…” (55).

Birinci âyette, bir kısım hakikatlerin çocuklara anlatılmasında, onların iyi tanıdığı hayvanlarla ilgili teşbihlerin müessiriyetine delil çıkarabileceğimiz gibi, bu sonuncu âyetten de Cenâb-ı hakk’ın bizden rızık istemiyeceği açık olduğuna göre- ”çoluk çocuğun helal rızkını kazanıyorum” gibi bahaneleri namaz öğretimi veya bizzat kılma gibi işleri ifâya bahane yapmamak gerektiğini anlamaktayız.

DİNİ İRŞADDA İTAAT VE HİYERARŞİ: Dinî terbiye ile alâkalı olarak Kur’ân’da yer eden bir husus burada hatırlatmaya değer. O da, dine uymayan emirlerde itaat meselesidir. Bir kısım âyetleriyle dünyevî mesâilde anne-babaya karşı itaat ve saygının âzamisini emreden Kur’ân-ı Kerîm dinî mesâile uymayan emirlerinde anne babaya itaat etmemeyi emreder ve bu emri iki ayrı yerde tekrar eder: “Biz insana, anne ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye ettik. {Ancak) eğer, ana baba, seni bir şeyi, körü körüne Bana ortak koşman için zorlarlarsa, o zaman onlara itaat etme. Dönüşünüz banadır, yaptıklarınızı size bildiririm” (56).

HİYERARŞî’ye gelince, bu da, her ne kadar terbiyeden baba sorumlu ise de, âile efradından bilenin, bu sorumluluğu deruhte etmesi gereğidir. Zira Hz. İbrahim’le ilgili örnekte, onun, ailevî hiyerarşiyi düşünmeden, babasını Hakk’a çağırdığını görmekteyiz: “Kitap’ta İbrahim’i de an. Çünkü o, sıdkı bütün bir peygamberdi. Bir vakit o, babasına şöyle demişti’. “Ey babacığım, işitmez, görmez, sana hiçbir faidesi olmaz şeylere niye tapıyorsun ? Ey babacığım, bana muhakkak ki, sana gelmeyen bir ilim gelmiştir. O halde bana uy da seni doğru yola çıkarayım. Ey babacığım şeytana tapma. Çünkü şeytan Rahmân olan Allah’a âsi olmuştur. Ey babacığım doğrusu sana Rahman katından bir azabın gelmesinden korkuyorum ki böylece şeytanın dostu olarak kalırsın” (57).

Bu âyetlerin devamında, ailevî irşadda uyulması gereken nezâket örneği de verilmektedir. Zira Hz. İbrahim, irşadını kabul etmeyen, üstelik ”taşlama tehdidi”nde de bulunarak “uzun müddet gözden kaybolmasını” söyleyen babasına şöyle der: ”Sana selam olsun, senin için Rabbim’den mağrfiret. dileyeceğim, çünkü bana karşı lütûfkârdır. Sizi Allah’tan başka taptıklarınızla bırakıp çekilir, Rabbime yalvarırım” der. (58).

EBEVEYNE TERETTÜP EDEN: GAYRET GÖSTERMEK.

Kur’ân-ı Kerîm’in bir kısım âyetleri değerlendirilince dinî irşad husuusunda ebeveyne terettüp eden sorumlulukla peygambere terettüp eden sorumluluk arasında benzerlik olduğu görülür. Yâni nasıl ki, peygamberler sâdece tebliğle yükümlüdür, bunu yaptıktan sonra insanların kabul edip etmemelerinden sorumlu tutulmuyorlar, ebeveyn de öyle. Bu konuda bütün peygamberlerin tâbi olduğu müşterek prensip Kur’ân’da pek çok tekrarla şöyle ifâde edilir:

”Peygamberlere düşen sâdece tebliğdir” (58). Hattâ Hz. Peygamber (aleyhisselam) kendisine hiç inananı bulunmayan tebliğ sahibi ”peygamberler”in gelip geçtiğini haber verir (59). Demek hiç kimsenin inanmamış olması, onların ”peygamberliğine”, peygamber vasfını, bu vasfın derpiş ettiği makam ve ücretleri almasına mâni olmamıştır.

Babaların durumunun da böyle olacağını, yâni bir baba hakkı ile, sünnette gösterilen şekilde, öğretme ve terbiye vazifesini ifa ettikten sonra evladı, yan çizdiği takdirde ondan sorumluluk kalkacağını Hz. Nûh ve Hz. Lût (aleyhimâsselâm) ile alâkalı âyetlerden anlıyoruz. Söz gelimi, ”gece ve gündüz”, ”gizli ve açık tebliğde bulunan Hz. Nuh’un (60), aynı gayreti kendi çocukları için fazlasıyla göstermiş bulunacağı açık iken, neticede oğlu ve bir karısı kâfirlere katılıyor ve seller arasınna boğulanlardan oluyor (61).

Kur’ân-ı Kerîm, ebeveynin gayretine rağmen küfründe devam edeceklerin kıyamete kadar devam edeceğini ifâde eder (62).

MESLEK ÖĞRETİMİ

Mesleğe Hazırlayan Dispozisyonlar: Kur’ân-ı Kerîm, meslekî terbiye ve formasyon mevzuunda, dinî terbiye mevzuunda olduğu kadar açık ve ısrarlı görünmez, hele teferruata hiç girmez. Ama bu meseleyi ihmal de etmez. Bu mevzuda kesinlikle söylenecek husus şudur: Meslekî öğretim ve formasyonu netîce verecek pek çok dispozisvona Kur’ân’da yer verilmiştir. İçtimâi hayatın ilcaatı ile herkesin ister istemez uyacağı bâzı maddî emrivakilerin müsbete olan yönlerini Kur’ân-ı Kerîm göstermekle bu söylenilen dispozisyonları hazırlamış oluyor. Sanki tamamen dinî, uhrevî bir maksadla mü’minden bir takım şeyler talebedilmektedir, ancak bunların ifâsı müslümanı bir meslek sahibi olmaya ve bir meslek icra etmeye ve çocuğunu bir meslek üzere yetiştirmeye sevk ve mecbur etmektedir. Şu halde doğrudan mesleğe sevk ve teşvik eden âyetler bu sebeple yoktur, gerek de yoktur. Şimdi, bu dispozisyonlar nelerdir, onları belirtmeye çalışalım:

RIZIK HELAL VE TEMİZ OLMALIDIR: Bu mevzu üzerine gelen bir çok âyetten biri şudur: “Ey Peygamberler temiz şeylerden yiyin ve salih ameller işleyin, doğrusu Ben yaptığınızı bilirim” (63) Bir başka âyet de şöyle: ”Ey imân edenler, size rızık olarak verdiklerimizin temizlerinden yiyin (64).

Hz. Peygamber bu âyetleri açıklar mâhiyette olmak üzere en temiz, en hayırlı rızkın kişinin kendi eliyle kazandığı rızık olduğunu söylemiştir; (65),

İNSANLAR BİRBİRLERİNİ ÇALIŞTIRACAKTIR: Şu âyet, insanların rızık yönünden farklı mertebelerde yaratıldığını, bundan da maksadın birbirlerini ’’ÇALIŞTIRMAK” olduğunu beyân eder: ”Rabbinin rahmetini onlar mı taksim edip paylaştırıyorlar! Dünya hayatında onların, geçimlerini aralarında biz taksim ettik. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini kimine derecelerle üstün kıldık” (66).

Birbirlerine iş gördürme esâsına dayandırılan rızık te’mîni için her hâl u kârda bir meslek öğrenimi ve öğretimi şarttır.

HELAL RIZIK GAYRET ESERİDİR: Şu âyet, kişiye helal olarak, gayretiyle kazandığını göstermektedir: ”insan için çalıştığından başkası yoktur” (67).

DÜNYA İÇİN TALEB DE EMREDİLMİŞTİR: İslam dini, bütün gücüyle insanlarda âhiret düşüncesini hâkim kılmak ister ve ona hayatını bu düşüncenin te’sîri altında tanzim etmeyi emrederse de, dünyayı ihmali emretmez. Dünyanın da imâr edilmesini ister ve kişiye: (68)

”Dünyadaki payını da unutma der. Sâdece dünyayı talebetmek veya sâdece âhireti talebetmek istenmez, ikisi beraber istenecektir: ”Rabbimiz! Bize dünyada ver” diyen insanlar vardır. Öylesine, âhirette bir ‘pay yotktur, Rabbimiz! Bize dünyada iyiyi, âhirette de iyiyi ver, bizi ateşin azâbından koru ’’ diyenler vardır, işte onlara kazançlarından ötürü karşılık vardır, Allah hesâbı çabuk görür” (69).

Şu halde, Kur’ân-ı Kerîm’de ”çocuklarınıza bir de meslek öğretin” şeklinde emir yoksa da helal yemeyi emreden, dünya için de çalışmaya teşvik eden çok sayıdaki âyetlerden bu mâna kendiliğinden çıkmaktadır.

ÇOCUKLARIN MADDİ İSTİKBALİ DÜŞÜNÜLMÜŞTÜR: Yukarıda da kaydedilen umûmi dispozisyorlar dışında, bizzat çocuğun dünyevî istikbâlinin te’mîn ve garantiye alınması için başka tedbîrler ve emirler de söz konusudur. Ancak bu hususları, YETİM’le alâkalı bahiste belirtmeye çalışacağız.

ÇOCUKLARIN MESLEĞİ MESELESİNDE YÜKSEK İDEALLER VERİLMİŞTİR

Kur’ân-ı Kerîm’de, çocukların maddî istikballeriyle alâkalı olarak dikkatimizi çeken bir husus, bir orijinalite, meslek mevzuunda yüksek idealler vermiş olmasıdır. Daha önce de temas ettiğimiz gibi, sarîh bir meslek emri yoksa da, meslekî bir tevcihe işâreten delâlet eden âyetler var ve bunlarda da yüksek idealler verildiği dikkat çekmektedir; şöyleki:

1. İdeal bir mü’minin onbeş kadar vasfının, beyân edildiği bir pasajda, bu ideal vasıflardan biri de, arkadan gelecek zürriyetin istikbali için Cenâb-ı Hakk’tan talebde bulunmaktır: ”Onlar : (Rabbimiz) Bize eşlerimizden ve çocuklarımızdan gözümüzün aydınlığı olacak insanlar ihsan et, bizi MUTTAKÎLERE İMAM (ÖNDER) YAP” derler” (70).
2. Hz. İbrahim’in Hz. İsmail’le birlikte yaptıkları dua da bu mealde; ”Rabbimiz! İçlerinden onlara Senin âyetlerini okuyan, Kitabı ve Hikmeti öğreten onları her kötülükten arıtan bir peygamber gönder…” (71)’.
3. Yine Hz. İbrahim. Cenâb-ı Hakk’ın: ”Seni insanlara önder kılacağım” hitabına mukaabeleten: ”Soyumdan da” der (72).

İslam âlimleri, çocuklara öğretilecek meslek hususunda şu prensipte itiifak ederler: ”Baba, çocuğuna, kendi mesleğinden daha düşük durumda olan bir meslek öğretmemelidir. Ya daha âli bir meslek öğretmeli, veya en azından kendi mesleğine denk bir meslek öğretmelidir” (73).      –

CİNSİ TERBİYE

Çocukların terbiyesine taalluk eden bahislerden bilhassa cinsî terbiyeyi doğrudan ilgilendiren âyet yok gibidir. Ancak, tesettür ve aile içi mahremiyetin muhâfazasını gâye edinen iki âyette isti’zân prensibi vazedilirken, hususan çocukların zikri, bu iki âyeti cinsî terbiye istikaametinde yorumlamamıza imkan vermektedir:

1-            Tesettür âyeti: Kadınların süslerini kimlere karşı açabilecekleri tâdâd edilirken şu ifâdeye de yer verilir: meâlen: “Kadınların mahrem yerlerini henüz anlamayan çocuklar” denmektedir (74). Âyette ’’bulûğ” kelimesi kullanılmadığı gibi, buna delâlet eden başka bir tâbire de yer verilmemektedir.

Şu halde, belli bir yaştan ziyâde, belli bir fiziki seviyeye ulaşma mevzubahs olmaktadır. Âlimler, burada küçüklüğü sebebiyle kadınların avretlerini tasavvur edemeyen ve ne olduğunu anlamayan veya çirkin güzel arasını tefrik edemiyen, kadınların yürüyüş, konuşma ve hareketlerinde mevcut olan kadınlara has incelikleri tefrîk edemeyen çocuğun kastedildiğini ifâde ederler. Çocuk mürâhıklık yaşına yaklaşmadıkça bu duruma gelmiyeceğini de kaydederler (75).

Şu halde cinsî terbiyenin daha ciddî şekilde başlaması bu yaştan itibaren olacaktır. Hz. Peygamber’in (aleyhis selam): ”On yaşına basınca çocukların yataklarını ayırın” (76) mealindeki emri bu âyeti daha da açıklığa kavuşturur.

2-            İsti’zân Âyeti: Ev içi mahremiyetin korunmasını emreden söz konusu âyet, cinsî terbiye mevzuuna girebilecek ikinci âyettir. ”Ey iman edenler! Ellerinizin altınla olan köle ve câriyeler ve sizden henüz bülûğa ermemiş olanlar, sabah namazından önce, öğle sıcağında soyunduğunuzda ve yatsı namazından sonra yanınıza gireceklerinde üç defa izin istesinler. Bunlar sizin açık bulunabileceğiniz üç vakittir. Bu vakitlerin dışında birbirinizin yanına girip çıkmakta size de, onlara da bir sorumluluk yoktur. Allah size âyetlerini böylece açıklar, Allah alimdir, hakimdir’’ (77).

3-            Büyüklerin Îsti’zânı: Bir diğer âyet bülûğa eren bütün ferdlerin, âile içerisinde birbirlerinin odasına girerken izin talebetmelerini emreder: ’’Çocuklarınız bülûga erdiklerinde büyüklerinin izin istediği gibi onlar da her defasında izin istesinler” (78).

Son iki âyette Kur’ân-ı Kerîm, doğrudan doğruya çocuklara hitabetmeksizin, çocuklarla ilgili bir emir vermektedir. Böyle yapışı, onların henüz mükellef ve teklife mahal olmayışlarındandır. Her çeşit âdabı ve hattâ farzları onlara büyükleri öğretecektir. Müfessirler, burada ”ey imân edenler” tabiriyle erkek ve kadın her iki cinsin de kastedildiğini belirtirler. Çocuklar için de durum aynıdır, kız ve erkek her ikisi de maksuddur.

Âyetler, ayrıca, müslüman ailenin yaşayacağı meskenin oda sayısı hakkında da temel bir fikir verir: En az iki oda olması gereken müslüman meskeni, içinde yaşayacakların sayısına ve diğer durumlarına göre üç, dört …odalı olmalıdır.

Dolayısiyle âyetler, bize, mesken planlamasında ’’çocuk unsurunun” göz önüne alınmasını bilişâre âmir olmaktadır.

CİNSİ TERBİYEDE AYIRIM: Kur’ân-ı Kerîm’de öğretimle alâkalı bahislerde kız ve erkek arasında bir tefrîk görülemez, binâenaleyh âyetlerde gelen hükümler her iki cinse de şâmildir. Ancak, cinsî terbiye hânesine dâhil edeceğimiz bâzı bilgilerin kadın ve erkek her iki cinse de ayrı ayrı hitab edilerek verilmiş olmasından, en azından bu çeşit bilgilerin verilmesinde cinslerin ayrı ayrı ele alınması gereğine bir işâret olabilir. “Ey Muhammed! Mümin erkeklere söyle, gözlerini bakılması yasak olandan çevirsinler, mahrem yerlerini korusunlar… Mü’min kadınlara da söyle Gözlerini bakılması yasak olandan çevirsinler, İffetlerini korusunlar, süslerini kendiliğinden görünen kısmı müstesna, açmasınlar…” (79).

OYUN-EĞLENCE

Kur’ân-ı Kerîm’de “oyun” mânâsına gelen ”la’ib” kelimesi ile bu kökten türeyen fiillerin kullanılışında büyük bir hassasiyet görülmektedir. Bu kelime, büyükler hakkında (80) veya “aldatıcı” olduğu belirtilen ’’dünya hayatı”nın tavsîfi sadedinde (81) veya mahlûkatın bir eğlence olsun diye yaratılmadığını beyan maksadlarıyla (82) kullanılır ve her defasında tezyifi (pejoratif) bir mâna taşır. Hiç birinde oyunu te’yîd eden, tasvîb ve ona teşvîk eden müsbet mâna görülmez.

Ancak, çocuklar hakkında müsbet mânada kullanılmıştır: Hz. Yûsuf için hile hazırlayan kardeşleri babalarına: “Ey babamız, biz Yusuf’a karşı hayırhah olduğumuz halde onu niçin bize emniyet etmiyorsun. Yarın onu bizimle berâber gönder de gezsin, oynasın biz onu her halde koruruz” dediler (82).

Bir peygamber olan babaları Hz. Ya’kub “oynamasına dâir teklîfi” reddetmiyor, ancak endişesini dile getiriyor: “Onu götürmeniz beni üzüyor, siz farkına varmadan onu kurdun yemesinden korkarım” der (83).

Âyet, çocuklar hakkında ”oyun”un cevazını ifâde etmekle kalmaz, oyun sırasında çocukların emniyetinin düşünülmesi gereğini ve ayrıca çocukların kurtla korkutulması eskiliğini de ifâde eder.

Çocukların oyun meselesi, Hz. Peygamber’in (aleyhisselam) hadîslerinde teferruatlı olarak ele alınmış, faydalı olan herçeşit oyun ve oyuncakların tecvizinden başka “Çocuğu olan onunla çocuklaşsın” (84) hadîsinde ifâdesini bulan ayrı bir terbiye vâsıtası kılınmıştır.

TERBİYE YAŞI

Terbiyeyi ilgilendiren mühim meselelerden biri de terbiye yaşı ile alâkalıdır. Normalde âilenin sorumluluğuna düşen terbiye bülûğ çağına kadar olan terbiyedir. Kur’ân-r Kerîm’de de küçükken yapılacak terbiyeye temas edilir: “Ey Rabbim! Küçükken beni terbiye ettikleri gibi sen de onlara merhamet et’” (85),

Hz. Peygamber (aleyhisselam) küçüklükte öğrenilen bilginin ”taş üzerine nakış” gibi olacağını beyan etmiştir (86). Böylece terbiyede ”mümkün mertebe erken” prensibini koyan Hz. Peygamber’in (aleyhisselam) yeni doğan çocuğun kulaklarına ezan ve ikaamet okuması (87), konuşmaya başlar başlamaz Kur’an’ dan parçalar ezberletmeye başlaması (88) bu konudaki fiilî sünnetine dikkat çekici delillerdir.

KÜÇÜK YAŞTA HİKMET : Kur’ân, çocukların, doğuştan hiçbir ilimle mücehhez olarak gelmediklerini (89) ifâde etmekle birlikte istisnaî de olsa bâzı ferdlerin küçük yaşta ’’hikmet” sahibi olabileceklerini, bâzı peygamberlerden örnek vererek ifade eder. Kur’ânî örneklerden biri Hz. İsâ, diğeri Hz. Yahya’dır. Hz. İsa’nın daha ’’beşikte iken konuştuğu” (90), Hz. Yahya’nın ise ”çocukken hükme” (91) yâni ”hikmet, ilim ve nübüvvetle” (92) mazhar olduğu ifâde edilir. Hz. Yahya’nın kendisini oyuna çağıran çocuklara, daha sekiz yaşlarında iken “Ben oyun için yaratılmadım” şeklinde hakimane cevap verdiğini Hz. Peygamber hikâye etmektedir (93).

Erken tedris prensibinin, bir zamanlar İslam âleminde müesseseleşip, üstün kaabiliyetlerin erkenden parlamasını sağladığını göstermek için İbnu Sina, Süfyan İbnu Üyeyne, İmam Şâfiî, Buhârî gibi ünü günümüze kadar gelen büyüklerin, bugün için inanılmayacak kadar erken yaşlarda, kendi sahalarında ilmin zirvesine çıktıklarını belirtmek kâfidir. Nitekim, İstanbul fatihi Fatih Sultan Mehmed Hân da askerlik ve idâre sâhasında erken yaşlarda fevkalade yetişmişliğin bir başka misâlini teşkil etmektedir.

ÇOCUKLA İSTİŞARE : Kur’ân-ı Kerîm’de anlatılan, Hz. İbrahimle Hz. İsmâil arasında geçen kurban vak’ası şahsını ilgilendiren meselelerde ”çocukla istişâre”nin meşruiyetine işaret eder. Zira Hz. İbrahim rü’yasını onüç yaşlarında olduğu belirtilen (94) oğlu İsmail’e anlatarak ”Bir düşün ne dersini” diye fikrini sorar (95).

Keza, yedi yaşlarında olan (96) Hz. Yûsuf da kendi rü’yâsını babasına anlatmış, babası da onu ciddiyetle dinleyip tâbir etmiştir (97).

Hz. Ömer’in gençleri de dinlediği, çocuk yaşta olduğu için itirazlara sebep olan-İbnu Abbas’ı büyüklerin katıldığı istişâre meclisine aldığı meşhurdur (98).

KÜÇÜK KİMDİR? Burada, İslam âlimlerinin ”küçük” mevzuundaki kanaat ve telakkilerini belirtmede fayda var. Hz. Peygamber’in ehemmiyet verdiği “Büyüğe hürmet”, ’’küçüğe merhamet” gibi prensiplerin anlaşılması sadedinde İslam âlimleri, büyüklükte ölçüyü her seferinde “yaş” olarak görmemişlerdir. Birçok durumlarda şüphesiz yaşça büyüktük esas olmakla birlikte bâzı durumlarda ilim ve makam’ca büyüklük esas alınmıştır, Hakîki ilim sahibinin, yaşı ne olursa olsun ’’büyük”, câhil kimsenin de pîr-i fâni bile olsa “küçük”, keza kendi re’yi ile hareket edip Selef’i dinlemeyenlerin de ’’küçük” olduklarını ifâde etmişlerdir (99).

GENÇLER VE TEBLİĞ: Gençlerle ilgili olarak Kur’ân’da gelen iki hususun daha burada açıklanması uygundur:

1-            Bütün peygamberlere (100) karşı çıkıp küfürde direnenler’in ittifakla kullandıkları bir tâbir: “Biz babalarımızı hangi din üzere buldu isek ondan ayrılmayız” cümlesi olmuştur (101).

Bu cümle yaşını başını almış: artık sözü dinlenir duruma gelmiş kiihûl’ün sözü olsa gerektir.

2-            Cemiyetin küfre müstenid an’anesine karşı gelen ilk müminler ’’gençler” dir, Kur’ân bu hususla, alâkalı olarak birkaç örnek kaydeder: a) Ashâb-ı Kehf ”cemiyetlerinin dinsizliği sebebiyle” (102) mağaraya iltica eden ”birkaç genç” ten ibarettir. “Genç” kelimesi onlar hakkında iki kere tekrar edilir (103).

1. b) Kavminin putperestliğine isyan eden Hz. İbrahim’in de “genç” olduğu âyette bilhassa tebârüz ettirilir: “O şöyle dedi: “Hayır; Rabbiniz, göklerin ve yerin Rabbidir ki onları O yaratmıştır. Ben de buna şahitlik edenlerdenim” Allaha yemin ederim ki, siz ayrıldıktan sonra, putlarınıza bir tuzak kuracağım, Hepsini paramparça edip, içlerinden büyüğünü ona baş vursunlar diye sağlam bıraktı. Milleti: Tanrılarımıza bunu kim yaptı Doğrusu o, zâlimlerden biridir” dediler. Bazıları: ”İbrahim denen bir GENCÎN onları diline doladığını duymuştuk” deyince, ”O halde bunların şâhidlik edebilmeleri için onu halkın gözü önüne getirin” dediler” (104).

SÜT DEVRESİ

Kur’ân-ı Kerîm’e göre, çocuğun terbiye ve bakımında en mühim devrelerden biri süt devresi olmalıdır. Zira bu devre ile alâkalı muhtelif âyetler gelmiş hükümler vazedilmiştir. .

Ahkâf sûresinde ’’Hamilelik ve sütten kesme müddetinin otuz ay” olduğu bildirilirken (105) Lokman sûresinde ise sütten kesme işinin iki yıl içinde olacağı (106) ifâde edilir. Bakara sûresinde de ”tam iki yıl’’ diye daha da sarahât kazandırılır. Ancak âyetin devamındaki açıklamaya göre, iki yıl emzirilmesi bir vecîbe değildir. Anne baba, anlaşarak, daha önce de sütten kesebilirler. Aynı âyetin bidayetinde ”annenin emzirmesi” medarı bahs edilmiş iken devamında, ’’sütannece” de verilebileceği dile getirilir. Âlimler, âyetten, çocuğu emzirme hakkının anneye âit olduğu, anne emzirmek istediği takdirde babanın sütanneye verme selâhiyetinin bulunmadığı hükmünü çıkarmışlardır (108).

Bir başka âyette de boşanan âilelerdeki emzikli çocuğun durumu ele alınmakta, bu durumda annesi emzirdiği takdirde annesine emzirme ücretinin verilmesi emredilmektedir. Annesine emzirtilmesi bâzı zorluklar çıkartacak ise, bir süt anneye verilmesi ayrıca tavsiye edilmektedir (109).

1. ÇOCUKLARIN HİMÂYESİ

Daha önce işlenen bâzı bahisler ’’himaye” mânasına girerse de, himâyeyi tazammun etmek üzere İslam’ın derpiş ettiği bâzı meseleleri müstakillen ele almak gerekmektedir. Nitekim Kur’ân-ı Kerim de öyle yapmıştır: Çocukların himayesine mâtuf meseleleri umûmiyet itibariyle ”yetimler” le alâkalı olarak nazarı dikkate arzetmiştir. Yer yer göstereceğimiz üzere, yetim için teşri edilen esaslar, yetim olmayan çocuklar için de aynen vâriddir. Şu halde, İslam’ın bütün çocuklara şâmil himaye edici tedbîrlerini daha ziyâde yetimlerle ilgili olarak açıklamaya çalışacağız.

ÇOCUĞUN HİMAYE MEKANİZMASI

İslam fıkhı, annesi babası olan çocuğun meselelerinin yürümesinde babanın şefkatine güvenir. Hidâne denen ve istiğna yaşı olan on yaşlarına kadarki terbiyesini anneye veya anne tarafından kadın akrabalara verir. Malının ve nefsinin himayesini esas alan velâyeti ise babaya veya baba tarafından akrabalara verir, Velî (veya vasî) den mahrum çocukların velîsi SULTAN’dır. Yâni devlettir, devleti temsil eden mülkî âmirdir. Şu ‘halde çocuk, kırda veya câmi avlusunda bulunmuş bir ”lakît” bile olsa bir sâhibi var demektir.

YETİM: Bu kelime, lügat olarak, ’’yalnız’’ mânasına gelir. Bu aslî mânadan hareketle, anne veya babasını veya her ikisini de kaybeden küçükle, kocasını kaybeden kadına ’’yetîm” veya ’’yetime” denmiştir. Cessâs bu kelimenin, Kur’ân’ da, babasını kaybeden bülûğa ermemiş -kız veya erkek- çocuk için kullanıldığını açıklar (110).

Kur’ân-ı Kerîm’deki yetimle alâkalı âyetleri üç gruba ayırabiliriz:

1-            Yetimlere iyi muameleyi emreden âyetler: Duha, Fecr, Mâûn sûrelerindeki âyetler gibi (111). Bu çeşit âyetlerde yetime iyi davranmak emredilir, kötü davranışlar şiddetle kınanır.

2-            Yetime devlet yardımı meselesinin işlendiği âyetler: Buralarda yetimle alâkalı fiilî tedbîrler söz konusudur ve yardım fonları gösterilir: Ganimetten pay (112), Fethedilen yerlerden gelen maldan pay (113), Miras taksimlerinden pay (114) gibi ki bunların hepsi sâbit gelirler olabilecek şeylerdir.

3-            Yetime bakacak velinin tâbi olacağı hükümler: Bu âyetlerde yetimin terbiyesi, malının korunması, yetimin hayata hazırlanması, evlendirilmesi gibi hususlar ele alınır. Bu gruba giren en mühim, âyetin meâli şöyle:

” Yetimleri evlenme çağına gelene kadar deneyin; onlarda rüşd görürseniz mallarını kendilerine verin. Büyüyecekler de geri alacaklar diye onları israf ederek ve tez elden yemeyin. Zengin olan iffetli olmağa çalışsın. Yoksul olan uygun bir şekilde yesin. Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman, yanlarında şâhid bulundurun. Hesap sormak için Allah yeter” (115).

Yetimin Terbiyesi: Âlimler yukarıdaki âyetle bunu tamamlayan Bakara sûresinin 220. âyetini göz önüne alarak, yetimin terbiyesinde, onu aileye dâhil etmeyi, ailevi atmosfer içerisinde yetiştirmeyi esas almışlardır. Yetim çocuk, âile içerisinde, öz evlada yapılan muamele çerçevesinde terbiye edilecektir. Bu açıdan, bugünkü mânada, yetimevleri İslâmî ruha uygun değildir.

Yetimin Malının Korunması; Yetim rüşd yaşına kadar malı üzerinde tassarrufa yetkili değildir. Velîsi onun adına, belli kayıtlarla tasarrufta bulunur. Malın ticâret, kira gibi yollarla artırılması, çocuğun gerçek ihtiyaçları için harcanması, lüzumsuz harcamalar yapılmaması, velînin muhtaç olmadığı takdirde bakım ücreti almaması, çocuk rüşdüne erer ermez malı derhal, şâhidler huzurunda teslim etmesi velînin bağlı olduğu temel kaidelerdir. Velî gıda, giyecek, tahsil, çıraklık ve meslek öğretimi gibi gerçek masraflar dışında, lüzumsuz sayılacak masraflar yaparsa kendisine tazmin ettirilir.

Evlendirilmesi: Âyet-i Kerîme’nin üzerinde durduğu bir husus yetimin evlendirilmesidir. Bu âyette, bülûğa eren gencin, mümkün mertebe erken evlendirilmesi prensibi de görülmektedir. Yetîm, daha velîsinin vesâyeti altında iken evlendirilmesinin medâr-ı bahs edilmesi, gencin evlenme probleminin, onun şahsından ziyâde âilesinin bir meselesi olduğunu ifâde, eder. Âile bu meseleyi erkenden düşünecek, tedbîrini alacaktır. Nitekim bâzı hadîslerde, çocuğu evlendirmek babaya terettüp eden bir vazife olduğu, gecikme sebebiyle gencin işleyeceği günahtan babanın da sorumlu tutulacağı ifâde edilir (116).

Burada son olarak şunu da belirtelim ki, yetim hakkında kaydedilen hükümler, yetim olmayan çocuklar hakkında da câridir. Vasî kadar çok kayıtlarla olmasa bile, baba da çocuğunun malında tasarruf hususunda tamamen serbest değildir. Umûmî kaide, bülûğa kadar çocuğun malının ebeveyne haram olmasıdır. Çocuğun malından, onlar da zaruret olmadıkça kendi ihtiyaçları için harcayamazlar, harcadıkları takdirde çocuğa borçlanmış olurlar (117).

ÇOCUK ÖLDÜRME YASAĞI

Kur’ân-ı Kerîmin çocukla alâkalı mühim bahislerinden biri, çocuk öldürmekle alâkalıdır. Hz. İsmâil’in Kurbân edilmesiyle alâkalı kıssa (118) ile eskiliğine parmak basılmış olan ’’çocuk öldürme” âdetinin bilhassa Hz. Mûsa zamanında Firavunlar tarafından Yahûdi çocuklara yaygın şekilde uygulandığı dile getirilir (119). Câhiliye araplarının bâzan ar duygusuyla kızlara (120), bâzan da açlık korkusuyla kız ve erkek her iki cinse de uyguladıkları belirtilen (121) çocuk öldürme âdetini Kur’ân-ı Kerîm şiddetle yasaklar. Zamanımızda maltusculuk adı altında ilmî bir görünüm verilmek suretiyle ’’açlık patlaması” gibi tamamen muhayyel tehlikeleri ileri sürerek dünya efkar-ı umûmiyesini ¡ğfal ederek, ’’kürtaj” adı altındaki çocuk katliâmına da şâmil her çeşit katli yasaklayan İlâhî emirlerden biri şudur : ”Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin, sizi de onları da rızıklandıran biziz” (122).

ÇOCUKLAR UĞRUNA CİHAD

Çocukların himaye ve kurtuluşunda, Kur’ân-ı Kerîm, hassasiyeti, hicret meselesinde onların düşünülmesini ve hattâ onların kurtarılması için cihâd etmeyi emredecek kadar ileri götürür: “Kendilerine yazık edenlerin canlarını melekler aldıkları zaman onlara; ”hayatta iken ne yaptınız bakalım” deyince, onlar: ”Biz yer yüzünde zavallı âcizlerdik” diyecekler. Melekler de: ”Allah’ın arzı geniş değil miydi, hicret etseydiniz yal” cevabını verecekler. Onların varacakları yer cehennemdir. Orası ne kötü dönülecek yerdir. Çaresiz kalan, yol bulamayan zavallı erkek, kadın ve çocuklar müstesnadırlar” (123).

Müfessirler, âyetten, mürâhık çocukların hicretle sorumlu olduğu hükmünü çıkarırlar (124).

Şu âyetde, âciz durumda kalan ve yardım bekleyen erkek, kadın ve çocuklar uğrunda cihad emredilmektedir: Sîze ne oluyor da: ”Rabbimiz! Bizi halkı zâlim olan bu şehirden çıkar, katından bize bir sâhip gönder, katından bize bir yardımcı lütfet’” diyen zavallı erkekler, kadınlar ve ÇOCUKLAR uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?” (125).

1. HUKUK AÇISINDAN ÇOCUK

ÇOCUK VE SUÇLULUK: Çocuk meselesinde islamın orijinal yönlerinden biri, suçluluk ve çocuk konusunda kendini gösterir. İslam, prensip olarak, çocuğu suça ve cezaya ehil görmez. Kur’ân’da gelen ve çocuğun tasarrufundaki kısıtlamalarla ilgili, yukarıda kısmen temas edilen hükümlerden başka Hz. Peygamber’in (aleyhisselam) hadîslerinde sarih olarak, çocuğun bulûğa erinciye kadar gerçek mânada suçlu addedîlemıyeceği ifâde edilmiştir:

”Üç kimseden kalem kaldırılmıştır (yaptıklarında hukukî sorumluluk yoktur) (126). Uyanıncaya kadar uyuyandan, bülûğa erinceye kadar çocuktan, aklı başına gelinceye kadar bunak {ve mecnûn) dan” (127).

İslamın, hukûkî ehliyet meselesinde çocukları büyüklerden kesinlikle ayırmış olması, çocukların sâdece mal mülk yönünden korunmuş olmasını sağlamakla kalmamış, onların şahsiyetini de korumuştur. Bâtı âlemi, yakın zamana kadar suçlu çocukları, büyükler için vazedilen aynı kanunlarla, aynı mahkemelerde yargılayıp, idama varıncaya kadar aynı cezalarla tecziye ederken İslam hukuku, çocuklara had tatbik edilemiyeceğini, terbiyevî maksada râci te’dib ve ta’zîrden öte ceza verilemiyeceğini kesin bir dille ifâde etmiş (123), ayrıca, çocuk mahkemeye celbedilebilir mi, edilemez mi münâkaşasını yaparak bir çok hususlarda celbedilemiyeceği görüşünü beyân etmiştir (129).

Çok zengin olan bu mevzuda teferruata girmeden, yukarıdaki hükme menşe olan bâzı temel kaideleri kaydedeceğiz:

1—         Çocuğun getirdiği haber mûteber değildir.

2—         Çocuk şehâdeti makbûl değildir.

3—         Çocuğun ikrarı isbat edici değildir, kendi ikrarı ve başka çocukların şehadeti ile suçlu sayılmaz.

4—         Çocuğa yemin teklif edilmez.

5—         Nâdir durumlarda çocuk mahkemeye celbedilebilir.

6—         Bulûğa yaklaşan çocuklara hapis cezası verilebilir, daha küçüklere verilemez.

ÇOCUĞA KARŞI İŞLENEN CİNAYETLER

Çocuk suça ehil görülmemiş olmakla birlikte, kendi nefsine karşı işlenen cinâyetlerde aynen büyük gibi kabûl edilmiştir. Babasının veya mualliminin terbiyevî müdahaleleri sırasında vukua gelenler dışında çocuğun şahsına karşı işlenen bütün cinâyetlerde o, büyük gibidir. Kısas ve diyet cezalarında câniye hafifletici hüküm uygulanmaz (130).      .

MİRAS

Çocuk anne rahmine düştükten itibaren miras açısından bir kısım hukuka medârdır. O, anne, baba ve kardeşlere nisbeten doğmuş veya doğacak çocuklara göre çeşitli hukûkî meseleler ortaya çıkarmaktadır. Bunların teferruatına inmek ayrı bir konu olduğu için bu kadarcık bir işâretle yetineceğiz (131).

SONUÇ

Kur’ân-ı Kerîm, çocukla alâkalı temel bahislere, ya doğrudan doğruya veya dolaylı olarak temas etmiş, fezlekeler vermiştir. Biz bu tebliğde, ilk nazarda dikkatimize çarpanların mühimlerine işaret etmeye çalıştık. Kur’ân üzerinde, bu paralelde çalışmalar arttıkça, çocukla ilgisi kurulabilecek yeni âyetler ve meseleler tesbît edilebilecektir.

Sunulan bâzı açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, Kuranda kısa olarak gelen fezleke ve işaretler, tek başlarına çocuk meselelerini aydınlatmaya yeterli değildir. Onların vuzuh ve tatbik gücü kazanabilmesi için hem hadîslerin ve hem de geçmiş asırlarda İslam âlimlerinin çıkardığı hükümlerin iyi bilinmesi lazımdır.

Gittikçe tekâmül eden insanlığa, yeni içtimâi ve teknik şartlar, çocuk mevzuunda da karmaşık meseleler getirmektedir ve getirecektir. Bunların çözümünde orijinal katkılarda bulunmak ve böylece yarının cihanşümul medeniyetinde şerefli yerimizi alabilmek için her meselede olduğu gibi, çocuk meselesinde de kaynaklarımızı iyi bilmemiz gerekmektedir.

(1)                  Ra’d J3,38.

(2)                  Hûd 11,44.

(3)                  Ankebût, 39,32; Hıcr 16,60; A’raf 7,83.

(4)                  Tahrim        66,10-11.

(5)                  Hud 11,45

(6)                  Yûsuf 12,84.

(7)                  Kasas 28,10-13; Tâ-Ha 20,40.

(8)                 İnsan 76,19; Tûr 52,24; Vâk-’a 56,17.

(9)                  Hûd 11,45-46.

(10)               Mücâdile 58,2; Ahzâb 33,4.

(11)               Ahzâb 33,37-40.

(12)               Ahzâb, 33.4.

(13)               Bak. Mâide 5.27-28; Yûsuf 12,3-9; Tâ-Hâ 20,25-35; 92-94; A’râf 7,150.

(14)               Bakara 2,215.                ■

(15)               En’am          6, 151-153; Nisâ 4,36; Bakara 2, 83; Nemi 27, 19; Ankebût 29, 8; Abkâf 46, 15; Lokman 31,14; Meryem 19,14,32.

(16)               İsra 17,23-24.

(17)               İbrahim 14,41.

(18)               Âl-i                îmrân 3,14.

(19)               Sebe’ 34,34-35.

(20)               Mü’rninûn 23,55-56.

(21)               Furkân 25,74.

(22)               ÂI-i îmrân 3,35,38; Bakara 2,28, Ahkâf 46, 15; A’râf 7,189,

(23)               Ât-i lmıân 3,36.

(24)               İbrahim 14,35.             ■

(25)               Â!-i İmrân 3,39-40; Hz. İbrahim.için bak, Hûd 11,70-72.

(26)               Hûd 11,70 72.

(27)               Sebe 34,37.

(28)               EnHâl 8,27-28.

(29)               Tegâbün 64, 14.

(30)               Nisi 4,3.

(31)               Nisa 4,25.

(32)               Bakara 2,221.

(33)               Nûr 24,3. .

(34)               Nûh 71, 26-27.            ‘

(35)               Müslim Rada 53; Tirtnizî, Nikâh 4; Ncsâî, Nikâh 10; Aliyyü’l-Kaari, Şerhu Aynil-İlm ve Zeyni’l-HıTm, Beyrut, 1352, 1, 234.

(36)               Nûr 24,33.

(37)               Bııhârî, Savm 10; Nikâh 8.

(38)               Nisa 4, 34.

(39)               Ahzâb 33,33.

(40)               Bakara 2,233.

(41)               Bak.              İbnu Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, Mısır 1272, 1,548; Kâsânî, Bedâi, Beyrut, 1972, 4,24; Nevevî Şerhu Müslim Mısır, tarihsiz, 14,164-165.

(42)               Tahrîm 66,6.

(43)               Bak. Râzî, Tefsîru’l-Kebîr, Kahire, târihsiz, 24,31; Zemahşeri, Keşşaf, Beyrut, tarihsiz, 4,128; İbnu Kesir, Tefsir, Beyrut, 1966, 7, 58-59.

(44)               Zümer 39,15.

(45)               Şûra 42,45.                     ,

(46)               Nahl 16,57-59; Zuhruf 43, 16-18; Saffât 37, 153-155.

(47)               Zâriyât 51, 49; Ra’d 13,3; Nebe’ 78,8; Rûm 30,21; Necm 53 , 45-46; Şûrâ 42, 49-50.

(43) Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, Beyrut, 1972, 2, 297; 4,84.

(49)               Bak. Talâk 56,6; Bakara 2,232.

(50)               Ebû, Beki Îbnu’l-Arabî, Ahkâmul-Kurân, Mısır, tarhsiz, 1,327; İbnu Âbidîn, a.ge.e. 3,314.

(51)               Bakara 2, 132.

(52)               Nisâ 4,97, 100

(53)               İbrahim 14,37.

(54)               Lokman 31,13, 16-19; İbrahim 14,40; Meryem 19-55.

(55)               Tâ-Hâ 20, 132,

(56)               Ankebût 29,8; Lokınân 31,15.

(57)               Meryem 19,47-48.

(58)               Âi-i İmrân 3,20; Mâide 5, 92; Râ’d 13, 40;Nahl 16, 35; 82; Nur 24, 54; Ankebût 29, 13; Yâsin 36,17; Şûra 42, 48; Icğâbün 64, 12; Gâyiye 88, 21-22.

(59)               Müslim, İmân 374,

(60)               Nûh 71, 5-8.

(61)               Hûd              11,43.

(62)               Ahkaf 46, 17 18.

(63)               Mü’m’nûır 23,51.

(64)               Bakara 2,172.

(65)               Buhârî, Büyü 15; Müsnedu Atımed 4,141-

(66)               Zuhruf 43,32.                .

(67)               Necin 53,39.                 ‘ ’

(68)               Kasas 28,77.

(69)               Bakara, 2, 200-202.

(70)               Furkân 25,74.

(71)               Bakara 2, 127-129.

(72)               Bakara 2, 124.

(73)               Bak. Şerbinî, Muğnl’l-Muhtâç, Mısır, 1958, 3, 458; Üstrûşem, Abkûmu’s-Sığar, Mısır, 1301, 1, 215-216.

(74)               Nûr 24,31.

(75)               Bak. Râzî, a.g.e. 23. 209; Ibnu Kesir, a.g.e. 5, 92.

(76)               Ebû Dâvııd, Salât 26; Müsııedu Ahmed 2, 180, 187; Münâvi a.g.e. 5, 521, Heysamî, Mec- maVz-Zevâid, Beyrut, 1967, 1, 294; Dârdkutnî, Sünen, Medine, 1966 1, 230.

(77)               Mûr 24,58..

(78)               Nûr 24, 59.

(79)               Nûr 2, 30-31.      .

(80)               Tevbe 9,65; Mâide 5, 57, 58; En’âm 6, 70; A’râf 7, 51; Enbiyâ 21,55; Zubruf 43, 38; Meâric 70, 42.

(81)               En’âm 6,32; Ankebût 29,64; Mohammed 47, 36; Hadid 57, 20,

(82)               Enbiyâ 21, 16; Duhân 44, 38.

(83)               Yûsuf 12,11-13.

(84)               İbııu Hamza el-Hüseynî, el-Beyân ve’t-Ta’rîf, Haleb, 1329, 2, 228.

(85)               Isrâ 17, 24.

(86)               Heysem!, a.g.e, 1, 125.

(87)               Hâkim, el-Müstedıek, Beyrut, 1335, 3, 179; Tirmjzî, Edâhî, 17; Ebû Dâvud, Edeb 108.

(88)               İbiıu Ebî Şeybe, Musannaf, Haydarâbâd, 1966; 1, 348; Abdıırrezzak, Musannaf, Beyrut,

1970, 4, 334.                .

(89)               Nah! 16, 78.

(90)               Meryem 19,29-33.

(91)               Meryem 19,29-33.

(92)               Râzi, a.g.e. 21, 191.

(93)               Münâvî a.g.e. 4, 28-29; İbnu Kesîr, a.g.e. 4, 442.

(94)               Râzİ, a.g.e. 26, 152, –                      ‘

(95)               Saffât 37, 102.

(96)               Râzi 1-8,87.

(97)               Yûsuf 12, 6.

(98)               Buhârî, Tefsir 110, sûre; el-Muttakî el-Hindî, Kenzu’l-Ummâî, Haydarâbd, 1945, 10, 150.

(99)               îbnu Abdılberr, Câmiu Beyân’i-Iİ’m, Medine, 1968, 1, 209.

(100)            Zııhruf 43,22-23,

(101)            Mâide 5,104; A’râf 7 ,28; Yûnus 10, 78; Enbiyâ 21, 53; Şuarâ26,74; Lokman 31,21

(102)            Kehf 18, 15,

(103)            Kehf 18, 10, 15.

(104)            Enbıye 21, 56-61.

(105)            Ahkâf 46, 15.

(106)            Lokman 31, 14.

(107)            Bakara 2, 233.

(108)            Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, Mısır, Tarihsiz 2, 105.

(109)            Ta’âk 65, 6.

(110)            Cessâs a.g.e, 1, 12,

(111)            Duhâ 93, 6-9; Fecr 89, 1?; Mâtm 107, 1-3; Beled 90,8-16; Bakara 2, 83, 177,214.

(112)            Enfâl 8,41.

(113)            Haşr 59,7

(114)            Nisâ 4,8.

(114)            Nisâ 4,8.

(115)            Nisâ 4,6,

(116)            Tebrizî, M’şkâtu’i-Meslbîh, Dımeşk, 1961, 2, 170,

(117)            Üstrûşcnî, a.g.e. 1, S5;l, 98, 1,146, 1,148, 2,62.

(118)            Saffât 37, 101-102.

(119)            Bakara 2,49; Ar’râf 7, 127,141; İbrahim 14,6; Kasas 28. 4: Mü’mı’n 40, 25.

(120)            Tekvîr 81, 8-9.              ■ (121.) En’âm 6, 140: Saff 61. 12.

(122)            İsrâ 17, 31; En’âm 6, 15.

(123)            Nisa 4, 97-98.

(124)            Râzi, a.g.e. 11,13; Kcşiâf, a.g.e. 1, 1,557.

(125)            N’ısâ 4, 75.                      .

(126)            Bak. Mubârekfürî , Tuhfetu’l-Ahvazî, Kahire, 1963, 4, 685.

(127)            Tirmizî, Hudud 1 (Hadîs Nesâî, Efcû Dâvud ve İbnu Mâce’ds de mevcuttur). Tirmizî bu hadîsle bütün âiimlerin amel ettiğini belirtir).

(128)            Bu mevzu üzerine bir kısım müdellel açıklamaları görmek için İslamda Çocuk Haklan (İstanbul 1980, Yeni Asya yayınları) adlı kitabımız görülebilir, s. 37-57.

(129)            Bu mevzu üzerinde geniş bilgi, tercümesini neşrettiğimiz, Üstrûscnî’nin Ahkâmu’s-s’ğar adlı kitabının Kerâhıyât, Şehâdât, Edebü’l-Kaadı gibi muhtelif bölümlerinde bulunabilir.

(130)            Üstrûşenî, Ahkâmu’s-Sığar, 2,18.

(131)            Şu âeyetlere bakılabilir: Bakara 2, 4,11-12, 176,233,238; Nisâ 4,7,11,23,33,176; Talâk 65,4-6.

O, yılların edeb timsali, tecrübe yumakları ve torunları için ufuk insanlar artık yok evlerimizde. Baştan evlilik binası kurulurken hiç hesapta yoklar baba ve anne. Zaten aile de hesabını iş hayatına göre yapıyorsa artık beraber olma düşüncesi hepten rafa kalktı demektir.

Anne baba evlat yetiştirirken temsil abidesi konumunda evlerimizin bereketi baba ve annelerimiz yok, onlarda yalnız. İşinden yorgun argın dönen aileler, akşam olunca çocuklarını ancak ya televizyonda lüzumsuz çizgi filimlerle ya da akıllı telefon veya tabletlerle oyalama yoluna gidiyorlar. Bu da ancak çocukları sağlıksız, şişman, eğitimsiz ve de kontrolsüz bir hale getiriyor. Yeni nesil dizinin dibinde büyüyeceği çınarlarını kaybetti. Sonuç ise huysuz ve yalnız büyüyen evlatlar..

Artık öyle bir algı yerleşmeye de başladı ki, kızım, oğlum rahatsız olmasın düşüncesinde baba (dede) ve anne (nine); çalışıyoruz onlara bakamayız fikrinde gelin veya damat. Maalesef herşey dünyaya göre şekilleniyor, dünya malından kazancından ödün vermemek adına gecesini gündüzüne katan

karı-koca, iş cennetleri kazanmaya ayağına gelen fırsatı elinin tersiyle itiyor. Her gün yalnız yaşayan baba ve anneler, dede ve nineler, sayıları güngeçtikçe artan huzurevlerine konan yaşlılar.. Ne büyük bir dram. Adına huzurevi denmekle huzurun gelmediği yerler ve kırık kalpler.

Şöyle çocuklarımızın dünyası için titrediğimiz kadar onların ahiretleri için de titreyebilsek ve hem onlara hem de karı-kocaya ailede hüsn-ü misal olacak yaşlı, tecrübe sahibi insanlarla beraber olsak hayatımızın şekli değişmez mi? Aile büyüklerinden tevarüs eden ölçü ve adabın kavranması ve yaşayışımızla bu güzel geleneğin devamının sağlanması bugün aile içinde dede ve ninenin varlığına ihtiyaç hissettiriyor..

Nasıl insanların bir edebi, hayâsı, iffeti varsa, evlerin de iffeti ve edebi vardır;

Çocuklarımıza şöyle bir bakalım,babasının, büyüklerinin karşısında edepli                     oturmayı biliyor mu?. Evde baba ve anne varken ayağını uzatıp oturuyor mu? Büyükler konuşurken söz hakkı verilmedikçe söze dâhil oluyor mu? Büyükler odaya  girdiğinde hemen toparlanıp, kalkıp onlara oturmaları için yer veriyorlar mı?

Baba sofraya oturmadan sofraya el uzatılmayacağını, babanın gelip, «Besmele»           çekerek huzurla hep beraber yemeğe başlanmayacağını..? Sonunda da sofra duâsının    yapılması gerektiğini biliyorlar mı? Evet, Hiç âilece yenen yemek kadar lezzetli yemek  olur mu? Bu sofranın edebidir.

Gelelim göstere göstere şeffaf poşetler içinde çarşı ve pazardan eve alınan yiyeceklere; Komşuların da gözü kalır hakkı geçer gibi bir düşünce verebildik mi çocuklarımıza.. Ama eskiler ne derdi, “Evladım alan var, alamayan var. Göz hakkı, kıskançlık oluyor bu yenenlerde… Hiç şifâ olur mu yavrum?” Bunu anne baba bile atlarken, evde nine ve dededen mahrum yavrulara kim verecek?

Sonra ev mahrem alandır, burada yaşananların dışarıda anlatılmaması gerektiğini verebiliyor muyuz? Yenenler, içenler, muhabbetler ve kavgalar..Ama iletişim deyip anlatmak ne ki, sosyal medya adı altında fotoğrafların bile serrişte edildiği bir toplum da edebi nasıl ve kim verecek.

Büyüklere saygıdadır evin bereketi. Evin iffeti, örtülen perdedir. Sevginin iffeti, gizliliktedir. Gözün iffeti, göz kapaklarındadır. Bedenin iffeti, tesettürdedir. Koca çınarlar artık yok, bunlar okuyarak olmuyor temsil edecek o insanlar olmayınca herşeyimiz ortaya saçıldı.

“Hayâ, utanma îmandan bir şûbedir” buyuruyor Efendimiz (s.a.s.). Bu hayayı yeni yetişen nesle örnekleriyle verecek olan da işte o şahsiyetlerdir.

Evet unuttuklarımız, ihmal ettiklerimiz veya hayatımızdan dünyalık adına çıkardıklarımız geri dönüp bize stres, dert, problem olarak yansımaktadır. Hayatta iken cenneti kazanma fırsatı olan ve de Allah’dan (c.c.) sonra en büyük hak sahipleri olarak Kur’an’da bildirilen baba ve annelerimize gelinler ve damatlar olarak sahip çıkalım, çocuklarımıza güzel örnek bu insanları hanemizin bereketine vesile kılalım.

blog.zaman.com.tr

Öyle fitnelerin kol gezdiği bir dönemdeyiz ki, ahirete inandığı halde elinden ve dilinden emin olmayan   bir topluluk haline geldi cemiyet. Böyle zaman dilimlerinde aynı duygu ve düşünceyi paylaşan insanlar birbirine sıkı sıkıya bağlanıp kıymet bilmelidirler. “Bir musibet bin nasihatten evladır” fehvasınca kaşının karası gözünün rengi deyip kıymet bilmediğimiz arkadaşlarımızın değerini anlayıp ders almalıyız.

Açık yüreklilikle şunu ifade etmeliyiz ki, ister dostlarımız ister iş arkadaşlarımıza bugün bize imtihan vesilesi olanları görmeden empati ölçülerinde davranmıyor, haklı pozisyona kendimizi koyuyor ve kıymet bilmiyorduk. Esen rüzgârlar karşımıza değersiz, pespaye insanlar çıkardı. Gördük ki, kıymet bilme de kusurlarımız var, “Ev danası öküz olmaz” misali gözümüz dışarı da idi. Ama ‘dışarı’ acımasız, enaniyetli, kibirli, pazarlamacı idi. Kendini iyi satıyor ve göze girmede mütevazı insanları ezip geçiyordu.

Ehliyet, kurum kültürü ve davranışlarla desteklenmesi gerekirken yarıyolda bırakıp gidenler bize ders verdiler. Bugün evrensel değerlerden nasibini almamış, benlik ve egoistlikte bir numara insanlar bize “dostlara sahip çıkın” mesajını manen ilettiler. Hele kader değerli yöneticilerimizin konumuna gelen nasipsizleri görünce “bu size ders olsun” diye cebren söyletti.

“(Dalından) bir yaprak düşmesin ki, onu da biliyor olmasın; bunun gibi, ne yerin karanlıkları içinde bir dane, ne de kuru ve yaş hiçbir şey yoktur ki apaçık bir Kitap’ta (Allah’ın İlmi’ne dayanan Kader Kitabı’nda ve Kudret’in kapsamı içinde) bulunmasın.” (En’am Sûresi, 59)ayetinde bahsedilen bir kuru yaprak bile O’nun izni haricinde yere düşmüyorsa bu sosyal olayların kadere bakan yönünü ele alıp ders çıkarmalıyız.

Zulüm ilelebet devam etmez. Buna itikadımız tam. Ama başımıza gelen her imtihandanı Allah’a yakınlaşma vesilesi yapıp ve ondan ders çıkarıp geleceğe hazırlanmak ise bizim için düstur olmalı. Gelecekte ahlakî, fıkhî değerlere sımsıkı sarılarak Müslümanlığı yaşayıp kıymet bilerek karşılaşacağımız daha birçok badireyi atlatacağımıza inanıyorum. Her nimetin şükrü kendi cinsindendir, kıymet bilemediğimiz nimetleri Allah, (c.c) elimizden alıyorsa akledip müstakim çizgiyi kaybetmememiz gerekir.

Müslümanlar olarak Hicretin bir yıl dönümünü daha idrâk ederek 1412 senesine başladık. İslâm âlemine mübarek olsun.

Hicret, Allah’ın dinini yayma gayretinin mühim bir merhalesidir. İman, akidenin kalbde ve akılda iyice yerleşmesi ise, hicret de bu doğru inancın gereğini yaşama, başkalarına da duyurma iradesinin gerçekleşmesidir. Cihad ise, bu tebliğ ve yayma gayretini -gerektiğinde kuvvete de başvurarak- daha ileriye götürmektir. “Onlar ki iman ettiler, Allah yolunda hicret ve cihad ettiler, onlar ki (muhacirleri) barındırıp onlara yardım ettiler… İşte onlardır gerçek mü’minler” (Enfal, 74) gibi birkaç âyet-i kerimedeki iman-hicret-cihad sıralaması, her müminin hayatını dolduran bu üç merhaleye dikkat çeker. Biz bu makalemizde, hicret hâdisesinin ihtiva ettiği birtakım örnek davranışları hatırlamaya çalışacağız. Bunlar, aslında sayacaklarımızdan çok daha fazla olmakla birlikte, biz sadece bazılarına temas edeceğiz:

1- İnsan, yaratılışı gereği doğup büyüdüğü ortama bağlıdır, orayı kolay kolay terk edemez. Daha sonra sosyal ve ekonomik şartlar da, onun bu tabiî meylini iyice kuvvetlendirir. Artık onun vatanından ayrılması âdeta imkânsızlaşır. Fakat insanın iman ettiği bir değer sistemine bağlılığı yüksek bir dereceye ulaşırsa o zor şartları aşar : “Ben Rabbime muhacirim, yani Onun emrettiği yere muhacirim” (Ankebut, 26). Her şeyin dizgini elinde olan, yerin göğün Sahibi, tükenmez hazinelerin Mâliki Allah da, onun bu feragatine ve dünyaya değer vermeyişine karşı: “Her kim Allah yolunda hicret ederse yeryüzünde bereketli yer ve genişlik bulur (…)” (Nisa, 100) buyurarak onu lütfuna mazhar eder. Müslümanların hicret sayesinde devlete ve servete kavuştukları, Medine minberinden, Allah’ın kurtarıcı davetini her tarafa işittiren en büyük Muhacir (aleyhi’s-salat ü ve’s-selâm) kumandasında Medine’yi üs edinerek, İslâm’ı, tarihte başka hiçbir yayılmaya nasib olmayan bir süratle neşrettikleri tarihî bir gerçektir.

2. Müslümanların lideri olan Hz. Peygamber (asm)’in, hicret edecek bütün tâbilerinin hicretlerini temin ederek onların salimen gitmelerini sağlamadan kendisi Mekke’den ayrılmadı. Bunda liderlerin alacağı ders vardır. İmam, icabında koca bir ordu içinde küçük bir hüdhüd kuşunun bile eksikliğinin farkında olacak, bütün efradın durumunu öğrenip gerekli hususları iyileştirecektir. Lider, aleyhteki şiddetleri göğüsleyecek, bağlılarının emniyetini sağlayacaktır.
3. Medine-i Münevvere’ye hicretten sonra Hz. Peygamber (asm)’in teşebbüs ettiği ilk iş, oranın yerli müslümanları ile muhacirleri “kardeşleştirme” olmuştur. Bu “muâhât”, kelimenin tam anlamıyla bir kardeşlik olmuştu. O kadar ki, “kardeşlik” kelimesi bile -bazan çağrıştırdığı aykırı durumlar sebebiyle- bu vakıayı ifade etmekten âciz kalmaktadır. Zira bu muâhât, ensarın sahib olduğu her şeye muhacirleri ortak kılmış, kardeşler vefatlarından sonra birbirlerine vâris olmuşlar, hatta bazıları nikâhı altındaki birden fazla karısından boşanarak, başka bir surette evlenme imkânı bulamayan bir muhacir kardeşinin aile yuvasına kavuşmasını sağlamışlardır. Bu muâhât, İslâm’ın içtimaî hayata bakışını anlamak bakımından çok örnekler ihtiva etmektedir.
4. Muâhâtın hemen peşinden gelen iş, müslümanları Allah’a ibadet edecekleri bir mekâna kavuşturmak teşebbüsü olmuştur. Bir arsa satın alınarak kısa zamanda sade bir mescid bina edilmiştir. Bu mescid, tam ma’nâsıyla bir cami (yani toplayıcı) olmuş, toplu ibadetin yanısıra, müslüman toplumun eğitim ve öğretim kurumu olarak kullanılmış, ayrıca ihtiyaç duyulan daha birçok fonksiyonun ifa edildiği bir merkez olmuştur (adlî işler, yabancı ülke heyetlerinin kabul yeri, duruma göre misafirhane vb.). Demekki ihtiyaçlar için, her an kullanılmaya hazır, kamuya ait bir mekân öncelikle gereklidir.
5. Hz. Peygamber (asm) hicret yolculuğunun sonunda Medine içine doğru ilerlerken, devesi Kasvâ, şimdi Mescid-i Nebevînin bulunduğu yere çökünce, “înşaallah menzilimiz burasıdır” buyurmuştu. Burası hurma kurutmak için kullanılan boş bir arsa idi. Oranın sahibini sorunca, Muaz b. Afra (ra) “Sehl ve Süheyl isimli iki yetime ait olup onlar da benim himayem altındadırlar” dedi. Muaz ile Es’ad b. Zürare (ra) bedelini verip arsayı müslümanlara hediye etmek istediler ise de Efendimiz kabul etmedi. Kendilerinden satın almak üzere o yetimleri çağırttı.

O gençler: “Vallahi satmayız, bedelini Allah’dan umarak teberru ederiz” dediler. Fakat Hz. Peygamber (asm) kabul etmeyip fiat takdir edilmesinde ısrar etti ve değer biçilen on dinara (altına) satın aldı. Halbuki içtimaî ihtiyaçlar için, zaman zaman, Peygamber Efendimizin müminleri teberruya teşvik ettiğini Siret-i seniyyesinden öğrenmekteyiz. Kanaatimce, ya o sırada arsayı alacak imkân bulunduğundan, yahut daha başlangıçta insanları malî bir imtihana sokup bazı zanlar uyandırmak istemediğinden böyle davranmayı münasip görmüştür.

5. Hz. Ebû Bekir (ra), Efendimiz (asm)’ın en sâdık sahabisi idi. Ebû Bekir (ra)’ın, O’nun uğrunda yapamayacağı şey yoktu. Bundan ötürüdür ki hem en ağır görev, hem de en yüksek makam olan Hicret refakatini, ona saklamıştı. Hal böyle iken, Hz. Peygamber, hicret edeceği sırada, biri kendisi, diğeri kılavuzu tarafından kullanılacak iki deveyi, Hz. Ebû Bekir (ra)’dan parasıyla satın almıştı. Böylece, din hizmeti karşılığında halktan bir şey beklememe hususunda örnek olmuş, amelini sırf Allah için hâlis kılmış, şahsî menfaat konusunda hiçbir ittiham veya vesveseye mahal bırakmamıştır.
6. Yaygın bir uygulamaya göre lider işleri plânlar ve emirler verir, fiilen çalışmaz, işleri alt seviyede olanlar yaparlar. Fakat Hz. Peygamber (asm) Mescidin inşasına fiilen katılmış, ağır taşları ve kerpiçleri elbisesine doldurarak taşımış, çalışanları şevklendirmek için nakarat tarzında recez söylemiştir. Şöyle buyurduğu nakledilmektedir:

Taşıdığımız şu yük ey Rabbimiz!

Hayber’in yükünden daha hayırlı, daha temiz!

Ya Rabb! hayır ancak ahiret hayrı,

Muhacirlerle Ensara Sen acı! (M.A. Koksal, Medine Devri, I, 123. Tercüme muhterem Koksal’a ait olup, kaynaklan için oraya bakılabilir).

Demek Hz. Peygamber (asm) fiilî çalışmayı tenezzül mes’elesi saymamış, aksine bir işi emredene imkân ölçüsünde onun yapılmasına katkıda bulunmasını tavsiye etmiş, bunun mevki ve mehabeti gidereceğini düşünmemiş, fakat ashabı (ra) da, O böyle davranıyor diye nazarlarında O’nü küçük görmeye gitmemişlerdir.

7. Hz. Peygamber (asm)’in Medine’ye girişini Abdullah b. Selâm şöyle anlatır: “Resulullah (asm) Medine’ye gelince, halk ona üşüştü. O’nu görmek için ben de halkın arasına karıştım. Resulullah’in yüzünü görünce anladım ki O’nun yüzü, bir yalancının yüzü değildir. O’ndan ilk işittiğim söz şu oldu:

“Ey insanlar! Selâmı, selamlaşmayı yayınız. Yemek yediriniz. Akrabalık haklarım gözetiniz. Halk uyurken siz namaz kılınız. Böylece selâmetle Cennet’e girersiniz!”

Demek ki esas hedef, ferdi ve ayrılmaz bir sonucu olarak toplumu yüceltmektir. Hasbîlik, selîm bir kalb ve onun aynası olan temiz bir sîma, bir iki sözle izhar edilen hayırhahtık (iyi niyet), o zamana kadar bir yahudi bilgini olan Abdullah b. Selâm’ı İslâm’a celbetmeye yetmişti (Radiyallahu anh).

8. Hicret esnasında Efendimiz (asm)’in kılavuzu Abdullah İbn Üreykıt, isimli bir müşrik, Medine’ye girmek üzere olduğunu haber ve müjde veren de bir yahudi olmuştu. Demek ki ihlâs, bazan gayri müslimleri bile musahhar eder, ihlâs sayesinde Allah onları islâm’a hizmet ettirebilir.

ç. Hicreti takib eden ilk dönemde, siyasî ve idarî sahada Peygamberimiz (asm) şu uygulamayı yapmıştı: Sayıca fazla olan müşrikler ve ticarî hayata hâkim olan yahudilerle diyalog neticesinde Medine şehir devletini herhangi bir saldırı karşısında müdafaa için ortak bir savunma paktı tesis etmişti. Böylece hem onların hiyanetlerini önlemiş, hem de başta Kureyş olarak diğer düşmanlarına karşı kuvvetine kuvvet katmıştı. Demek ki müslümanlar, bütün küfür dünyasına birden cephe almak yerine, mevcut şartları mümkün mertebe değerlendirerek Allah’ın hidayetini tebliğ ve kendi varlıklarını emniyet altına almaya çalışmalıdırlar.

10. Ensar ve muhacirden kardeşleşen iki kişiden biri tarlada, bahçede, iş yerinde çalışırken, dünya işlerine verdikleri önem kadar dinî bilgilerini öğrenmeye ve ilerletmeye de önem veriyorlardı. Hz. Peygamber (asm)’in sohbetinde olma işini de, aralarında nöbete bindirmişlerdi. Biri işte iken, öbürü Hz. Peygamber’in civarında bulunuyor, tebliğ edilen yeni ahkâmı, ondan öğrendiği herhangi bir hususu, müslümanları ilgilendiren haberi akşamleyin dönüp arkadaşına naklediyordu. Bunda, başta din olmak üzere faydalı her şeyi öğrenme için zaman ayırmak, emek sarfetmek gerektiğine dair alacağımız ders vardır.
11. Hz. Ömer (ra)’ın hilafeti döneminde sahabe-i kiram (ra) İslâm takvimi için bir başlangıç tesbit etme işini müzakere ettiler. Çeşitli ihtimaller sözkonusu idi. Hz. Peygamber (asm)’ın Mevlidi, yahut bi’seti yani Peygamber yapıldığı zaman veya hicreti yahut şirkin belini kıran Bedir zaferi veya Mekke’nin fethi esas alınabilirdi. Fakat onlar diğerlerini değil de, Hicret-i seniyyeyi esas aldılar. Zira Mevlid-i Nebeviyi esas almada, hıristiyanların Hz. İsa (as)’ı aşırı tazim iddiasıyla düştükleri şirk ihtimali vardı. Diğer vak’alar ise, Hicretin bereketi sayesinde elde edilen semereler idi. Şu halde onlara göre Hicret, İslâm tarihindeki bütün fütuhatların temelinde bulunan başlıca âmil sayılıyordu.
12. Müminler Resulullah (asm)’a gösterdikleri bu itaat ve bağlılık, birbirlerine izhar ettikleri bu tesanüd ve muhabbet sırrıyla, Hicretten sonra bir mekânda toplanma imkânı bulunca, daha önce sahib olamadıkları bir kuvvete kavuştular. Daha yüksek bir sada ile dünyaya İslâm’ı ilan ettiler. İslâm adaleti üzere kâim olan bir toplum kurdular. Gayr-i müslimleri bile hayran bırakan bu ideal gerçeğin, İslâm’ın yayılmasında çok büyük rolü oldu.

Demek ki hicret, bazılarının zannettiği gibi, sadece bir sığınak arama mes’elesi değil, dini yaymak ve İslâm’ın geleceğini plânlamak için müsait ortam aramak gayretidir. Bu fütuhatın vesilesi ve hak ile batılın yeryüzünde, dış dünyada birbirinden ayrılmasının alameti de hicret olduğu içindir ki Hz. Ömer ve ashabı (ra) Hicreti takvim başlangıcı yapmışlardır.

13. Hicreti mahdut anlayanlar, bid’at ve dalalet irtikâb edildiğinde, yahut düşman istila ettiğinde, yaşadıkları İslâm diyarını terk edip müslüman ülkelerden birine hicret ederler. İşi daha tehlikeli hale getiren husus, bazı âlimlerin, gayr-i müslimlerin ekseriyette olduğu veya şer’î hükümlerin uygulanmadığı yerlerde ikamet etmenin haram olduğunu söylemeleridir. Bunlar, anlaşılan, müslümanların Habeşistan’a hicretlerini unutmaktadırlar. Oysa Habeşistan İslâm ülkesi değildi. Şu halde mühim olan Allah’ın dinini yerine getirmek ve tebliğ etmektir. Müslüman, dinini muhafaza ettiği, irtidad tehlikesi olmadığı müddetçe diyarını terketmemelidir. Bu, İslâm düşmanlarının işine gelir. Onun içindir ki Muhacir-i Ekber (asm) buyurmuştur: “Mekke’nin fethinden sonra artık hicret yoktur, ancak cihad ve niyyeti bütün tutmak vardır.”
14. Hz. Peygamber (asm) Hz. Ebu Bekr (ra)’ın evine gitmiş, geceleyin azamî ihtiyatla hicrete başlamışlar, kuzeyde bulunan Medine istikametinin aksine, güneybatı cihetindeki Sevr dağına doğru gitmişlerdi. Demek ki nazik durumlarda müslümanlar azamî tedbir uygulayıp iz belli etmemeye çalışmalı, düşmanlarına fırsat vermemelidirler. Nitekim Peygamberimiz, Tebük seferi hariç hiçbir seferin nereye yapılacağını askerine bildirmemiş, hatta hedefinden başka tarafa gideceği intibaını uyandırmıştır. Dünya safdillerin yeri olmadığı gibi, İslâm da ahmakların dini değildir, aptallara basan vaad etmez.
15. Sevr mağarasına doğru giderlerken, Hz. Ebu Bekr, gâh Peygamberimizin önüne geçiyor, gâh arkasında kalıyordu. Hz. Peygamber (asm) sebebini sorunca tehlikenin önden geleceğini düşündüğünde öne, arkadan gelebileceğini hatırladığında arkaya geçtiğini söylemişti. Sevr mağarasına vardıklarında gece idi. Mağara yılan, akrep gibi vahşi hayvanların yuvası idi. Hz. Ebu Bekir (ra) Peygamberimiz ‘in girmesine mâni oldu, ısrarla önce kendisinin girip kontrol edeceğini söyledi ve öyle yaptı. “Zarar bana gelsin, gelecekse. Ben ölürsem, nihayet ben ölürüm, amma Sana bir şey olursa, semadan gönderilen hidayet Sen’in nezdinde, bu insanlığın hali n’olur?” diyordu. Yoruma ne hacet?

İşte hicret, bu kabîl gerçekleri bize hatırlatıyor. Sayıları ve dünyevî imkânları pek az olan bir topluluğun, ilâhî düsturları uygulayarak nasıl iki cihan mutluluğuna nail olduklarını, nasıl örnek bir insanlık sergilediklerini gösteriyor. O zaman gerçekleşmiş bu durumların benzerlerinin her zaman olabileceğini bize telkin ediyor, bize güç veriyor. Demek biz hicreti mazide kalmış bir kıssa olarak değil, kalbimizi kuvvetlendiren, azmimizi bileyen, ümidimizi kanatlandıran bir güç kaynağı kabul etmeliyiz, o kaynağa yönelerek hayatımızı beslemeye çalışmalıyız.

Hicret ihtifali düzenlemek iyidir. Fakat bu iş sırf anma toplantısı, sadece merasim çerçevesinde kalacak olursa, elbette zikre değer fayda sağlamaz. Aksine, bu anma bize aksiyon kazandırmalı, Resululllah’ın mümine çizdiği çalışma programına göre ilerleme azmi vermelidir. O zaman çok az sayıdaki mümin dünyanın gidişini değiştirdiler, şimdi milyonlarca müslüman neden Allah’ın hayat veren hidayetini yaşayamıyor, yaşatamıyor, insanlığa örnek olacak “ümmet-i vasat” olamıyor, varlık gösteremiyor? Hicreti anma, bize bunları düşündürmeli, çarelerini fiil sahasına koydurmalıdır. Hicret, ıstılah ma’nâsıyla, bitmiştir. Fakat bunu bildiren hadîs-i şerifin devamının gösterdiği üzere, cihad devamlı bir hicrettir. Etrafımızı saran inkarcılıktan, şerlerden, haramlardan yani gayretsizlik, tembellik, yalan, riya, ahitte durmama, haksızlık, faiz, içki, zulüm, rüşvet, kumar, emanete riayet etmeme ilh. gibi bütün haramlardan fert ve toplum olarak hicrete gayret etmektir.

Yeni Ümit Dergisi, Sayı: 13, Yıl: 1991

Saatlerce, günlerce süren seminerler, müdür beyin nutukları, yeni eğitim yılına hazırlık toplantıları, ders planları… “Birazdan bitecek” sözü, sanki “hiç bitmeyecekmiş” gibi geliyor çocuklara. Ara sıra anneler, dışarı çıkıp şöyle bir bakıyorlar çocuklarına. “Toza toprağa bulanmayın!” diye talimatlar yağdırdıktan sonra içeri giriyorlar. Çocuklar okulda geçiriyor bütün günlerini. Top oynuyorlar, salıncakta sallanıyorlar. Acıkınca kantinden bir şeyler atıştırıyorlar… Uzun uzun seyrediyorum onları. Okulun avlusunda oturduğum banktan kalkıp çocuklara doğru gidiyorum. Saçlarını yeni kestiren gürbüz delikanlıya soruyorum: “Nerelisin sen bakalım?” Yabancı biriyle konuşmaktan çekinmeyerek cevap veriyor: “Taşkentliyim.” Yanındaki küçük kardeşine soruyorum bu kez. Dört-beş yaşlarındaki kız çocuğu, “Aktöbeliyim” diyor.

– Asıl memleketiniz neresi? Bir süre susuyorlar. Yani dedenizin evi nerede?

– Sivas’ta, diyor büyüğü. Vatanı, baba ocağını, dedelerinin evlerinden biliyorlar. Orta Asya, Afrika, Uzakdoğu, Balkanlar gibi farklı coğrafyalardaki Türk öğretmenlerinin her birisinin ayrı bir hikâyesi var… Birkaç yıl bir okulda çalışıp sonra başka bir yere gidince, hele hele ülke değiştirince, çocukları da çok vatanlı, çok kültürlü, çok dilli oluveriyor. Ne kadar rahat söyleyebiliyorlar, Aşkabatlı, Duşanbeli, Pavlodarlu, Tursunzadeli olduklarını, Onların da hayatları, anne ve babalarınınki gibi bütün gün okulda geçiyor.

Uzun ve sabırlı bekleyişlerinin ardından anneleri ve babaları nihayet dışarı çıkıyor. Bu kez oyundan yorgun düşmüş bedenlerini anne ve babalarının kucaklarına bırakıveriyorlar. Öğretmenler, bir bir dağılıp okulun hemen yakınlarındaki evlerinin yolunu tutuyor. Yarının daha yorgun bir gün olacağını bilerek… İçlerinde memleket özlemlerini, ümit ve tedirginliklerini gizleyerek, etraflarına gülümsüyorlar durmadan.

– İsmin ne senin bakalım?

On-on bir yaşlarındaki çocuk kendisine ilgi gösteren bir insana rastlamanın rahatlığını duyuyor:

– Taha

İki kara gözün ardındaki zeki edasıyla her an gülümsemeye hazır bir yüz.

– Nerelisin?

– Bakülü

– Türkiye’de dedenlerin evi nerede?

– Diyarbakır’da.

– Türkiye’yi özledin mi?

– Yazları gidiyoruz oraya. Biliyor musun amca, ben Türkiye’de hiç kış görmedim. Kışın yaşamadım orada.

Çocuk, gördüğü ülkeleri sayarken, Türkiye’yi de katıyor bunların arasına. Babası Özbekistan’da, Azerbaycan’da çalışmış. Şimdi de burada…

Okulun avlusunda geçen hayatlar

Bir okulun avlusunda geçiyor hepsinin hayatı. Aileleri ders hazırlayıp başkasının çocuklarıyla ilgilenirken, onlar yalnız başlarına sabrı, fedakârlığı, aile sıcaklığını başkalarıyla paylaşabilme erdemini yaşıyorlar. Öğretmenler, veli ziyaretine gidiyor, yurtta kalan hasta çocukları doktora götürüyor, olimpiyat grubundaki öğrencileri çalıştırıp ancak gece yarıları evlerine dönüyorlar. Bazen de bir daha hiç dönmüyorlar… Çocuklar bu hayata çoktan alışmış!..

Çoğu, anne ve babalarını uzun aralıklarla görebiliyor. Şehir dışı gezileri, ülke dışına seyahatler, babaların günlük programları arasında sıradanlaşıyor, bu zor hayat. Çocuklar, onların güzel işler yaptıklarına o kadar inanmış ki, kimse şikâyet etmiyor. Herkes bir öğretmenin yoğun ve stresli hayatına ortak olmuş, yaşananları tabii bir hayat tarzı olarak görüyor. “Sizinle bir konuyu paylaşabilir miyim?” Genç bir öğretmenin sorduğu soruyla şaşırıyorum önce. Okulun avlusundaki en kuytu köşeye çekiliyoruz. Bana yazdığı bir hasret mektubunu okuyor. Bir hafta önce ayrıldığı henüz on günlük bebeği için kaleme aldığı mektubu. “Biliyor musun oğlum, sana henüz doymadan vazife aşkıyla uçağa atlayıp binlerce kilometrelik bu ülkeye döndüm. Çünkü birkaç gün sonra okullar açılacak ve dersler başlayacak. Buradaki çocuklara faydalı olmam lazım. Sen ileride büyüdüğünde, bu duyguyu daha iyi anlayacaksın…” Hayatının baharında ilk kez baba olmanın sevinciyle dopdolu bu genç öğretmeni çok iyi anlıyorum. Çocuğunun kokusuna doyamadığını, onu daha şimdiden çok özlediğini anlatıyor bana. İçini açabildiği bir insan bulduğu için çok mutlu oluyor.

Gece yarısı, saat on bir. Yarın okullar açılacak. Duşanbe’nin karanlık sokaklarındaki sessizliği kazma-kürek sesleri bozuyor. Okulun bahçesindeki loş ışık altında parke döşeyen, harç taşıyan, etrafı temizleyip süpüren onlarca insan, yarı uykulu birer hayalet gibi dolaşıyorlar. Yarın okul açıldığında onları asla tanıyamayacaksınız. Gıcır gıcır ayakkabıları, ütülü pantolonları, takım elbiseleriyle karşınıza birer öğretmen olarak çıkacaklardır… Usulca birine yaklaşıp içimde büyüyen şiiri mırıldanıyorum: Sabahın bir şara vardım / Ol şarı yapılır gördüm / Ben dahi yapılır oldum / Taş u toprak arasında” (Hacı Bayram Veli). Asaletini ve duruşunu asla bozmadan hafifçe gülümsüyor bana. Yaptığı işin gündelik bir iş olduğundan o kadar emin ki!.. Birazdan gün doğacak ve etraf aydınlanacak. Anne ve babalar çocuklarının yeni elbiselerini giydirip okula getirecekler. Öğretmen çocukları bu zevki tadamayacak ne yazık ki! Onlar hep başkalarının saçlarını okşayan ve kendi çocuklarından çok başkalarının çocukları için koşturan babalarını, bir yabancı gibi seyredecekler. Ne yazık ki dünyanın dört bir köşesindeki çocuklara yaşanabilir bir hayat sunmak için çırpınan öğretmenler, bu yıl ders zilini Adem Tatlı hocaları olmadan dinleyecekler. Uzak diyarlardaki bir mezarın üzerinde şimal rüzgarları bir bayrak gibi dalgalanacak. Altı yaşlarındaki bir çocuk usulca pencereden dışarıdaki karın yağışını seyredecek. Uzaklarda, çok uzaklarda okul zilleri çalacak. Hep birden sınıflara doluşacak çocuklar. Öğretmen anne ve babalar, yine başkalarının çocuklarıyla ilgilenecek. Öğretmen çocukları büyük bir olgunlukla hayatı kucaklayacak ve taş-toprak arasında büyüyüp onlar da birer öğretmen olacaklar.

Okulun badanasını yeni bitiren fizik öğretmeni yorgun bir halde eve dönecek ve farklı bir karakteri oynamaya çalışan tiyatro sanatçısı gibi, yarınki öğretmen rolüne hazırlanacak.

Birazdan gün doğacak ve uzaklardaki okulların zilleri hep birden çalacak!..

Dr. Selim Hancıoğlu, 9 Eylül 2006, Zaman Gazetesi’nden alınmıştır.

Fıkıh

“Asırlardır devam edegelen bizim medeniyetimiz, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir fıkıh ve usûl-ü fıkıh medeniyetidir.” diyerek bu ilmin ne kadar önemli bir yeri olduğuna vurgu yapan Hocaefendi, “Bizdeki fıkıh metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür.” tespitiyle de yapılması gereken çalışmalar adına bir ufuk göstermektedir. Hocaefendi, Usul-i Fıkıh’a ülkemizde yeterince ehemmiyet verilmediğini oysaki usul bilinmeden tenakuzlardan kurtulup, salim düşünceye ulaşılamayacağını ifade ederek, bu sahada yazılmış en az otuz ayrı kitap okumayı tavsiye etmektedir. Hocaefendi’nin Fıkıh ve Usul-i Fıkıh’a dair okuttuğu eserler şunlardır:

1. Kudurî (ö. 428/1037), Muhtasar (1 cilt). Hanefî fıkhının temel kitaplarından biridir.

2. Ebü’l-Fazl el-Mevsılî, (683/1284) el-İhtiyar lita’- lili’l-muhtar. Hanefi fıkhının dört temel metninden biri olan Muhtar’ın şerhidir. Fıkhî hükümlerin delillerini, illetlerini, fıkıh metedolojisi açısından ele alıp işleyen bir kitaptır. Bu kitabı Hocaefendi iki kere okutmuştur.

3. Ebu’l-Hasen Burhânüddin el-Mergînânî (593/1197), el-Hidâye (2 cilt). Hanefî fıkhının en meşhur ve en önemli kitaplarından biridir. Asırlarca Osmanlı medreselerinde fıkıh ilminin en zirve kitaplarından biri olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu önemli fıkıh kitabını farklı talebelerine değişik zamanlarda Hidaye’nin Kemal İbnü’l-Hümam (861/1457) tarafından yapılan meşhur şerhi Fethu’l-Kadir ile birlikte üç defa okutmuştur.

4. Alaeddin İbn Abidinzâde, (1306/1889) el-Hediyye-tü’l-Alaiyye. Hanefi mezhebinin füruata ait meseleleri ele alan çok veciz bir kitabı.

5. İbrahim b. Muhammed el-Halebî (956/1549), Mülteka’l-Ebhur. Hanefi mezhebinde kavl-i esahha göre tertip edilmiş ve uzun müddet Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş bir kitaptır.

6. Vehbe Zuhayli (muasır), el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu (9 cilt). Muasır bir müellif tarafından müdellel, mezheplerin yaklaşımlarına göre telif edilmiş ansiklopedik bir fıkıh kitabıdır. Hocaefendi bu kitabı 6. cilde kadar okutmuştur.

7. Esad Muhammed Saîd Sağarcî (muasır), el-Fıkhu’l-Hanefî ve edilletuhu (3 cilt). Hanefi fıkhını yeni bir üslûpla ele alıp tanzim etmeye çalışan bir eser.

8. Ali el-Kârî (1606), Fethu Bâbi’l-inaye bi şerhi’n-Nukaye (I-III cilt). Tefsir, Hadis ve Kelam sahasında yed-i tûla’ sahibi olan Ali el-Kari’nin bu eseri Hanefi fıkhı merkezli dört mezhebi delilleriyle birlikte mukayeseli ele alan enfes bir kitaptır.

Fıkıh Usulü

Hocaefendi’nin Usul-i fıkıh ilmi ile ilgili okuttuğu eserler şunlardır:

1. Molla Hüsrev (885/1480), Mir’âtü’l-Usul. Osmanlı medreselerinde uzun müddet okunan bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi takrir usulü ile talebelerine okutmuştur.

2. Abdülkerim Zeydan, el-Veciz. Bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi talebelerine cümle cümle tercüme ettirerek okutmuş, bir sonraki derste de bir önceki dersi özetlettirmiştir.

3. İbrahim eş-Şâtıbî (790/), el-Muvafakât (4 cilt). Usul-i fıkıh ilminin zirve eserlerinden biri olan bu kitabı talebeler cümle cümle okuyarak tercüme etmek suretiyle huzurda okumuş, daha sonra da baştan sona özetini vermişlerdir.

4. Seyyid Bey, Medhal. Osmanlıca olan bu usul kitabını talebeler huzurda okuyarak; Hocaefendi de gerekli yerlerde izahlar yaparak, sorulan sorulara cevap vererek tedris etmiştir. Seyyid Bey’in maslahat gibi bazı konulardaki yaklaşımlarına katılmadığını da ifade etmiştir.

Bu sayılanlara ilâve olarak Hocaefendi, kendisinin değişik zamanlarda okuduğu Abdülaziz el-Buhârî’nin Keşfu’l-Esrar isimli usul-i fıkha dair eserini ders kitabı olarak okutmayı arzu ettiğini de söylemiştir.

Tasavvuf

İslamî ilimlerin bir üniversitenin fakülteleri gibi birbirini tamamladığı hakikatine dikkatleri çeken Hocaefendi, “İslam’ın Kalp ve Ruh Hayatı” adını verdiği tasavvuf sahasındaki sofi, derviş ve mutasavvıfların “tefsircilerin yorumlarına, hadisçilerin rivâyetlerine, fakîhlerin içtihad ve istinbatlarına; kendi riyâzâtlarını, ruhî hayatlarını, kalbi tasfiyelerini, nefsi tezkiyelerini, hâsılı, dini bir bütün hâlinde duyma, yaşama zevk ve anlayışlarını da ilâve eden farklı ekoller geliştirdiklerini”, kalbin aksiyonlarıyla alakalı tamamen amelî esaslara dayalı olarak kitaplar yazdıklarını sürekli nazara vererek her ders halkasında bu eserlerden birinin de okutulmasını tavsiye etmektedir. (Fethullah Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, 1/7) Bizzat kendileri de tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi ilimlere dair eserlerin yanında imkan elverdikçe “İslam’ın Kalp ve Ruh Hayatı”nı anlatan bir kitap okutmuştur. Şimdi değişik zamanlarda bu ilim dalı ile ilgili okuttuğu kitapları zikredelim:

1. Kuşeyrî (514/1120), er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî Ulûmi’t-Tasavvuf. Kur’ân ve Sünnet çizgisinde tasavvuf ve mutasavvıfları konu edinen ilk devirlere ait bir eserdir.

2. İmam Rabbânî, Mektubat (2 cilt). Başta tasavvuf olmak üzere İslâmî ilimlerin geneli hakkında ufuk açan en önemli eserlerden biri olan bu kitap, ders halkasında teenni ile okunmuş, birçok yerde Hocaefendi, yorumlarını talebeleriyle paylaşmıştır.

3. Hâris el-Muhasibî (857), er-Riaye Lihukillah. Bir Müslüman’ın sürekli kendisini otokritiğe tâbi tutup, istikamet üzere bir hayat yaşaması adına çok hassas ve önemli kriterler ihtiva eden bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın en az bir iki kere okunmasını tavsiye etmektedir.

4. İmam Gazzâlî’nin İhyâu ulûmi’d-dîn adlı meşhur eserine Murteza ez-Zebîdî’nin yazdığı İthâfu sâdeti’l-müttekîn (14 cilt) adlı şerh. Hocaefendi, bu kitabın yazarının çok vukuflu olduğunu, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf hangi ilim dalında konuşursa konuşsun o sahanın uzmanı gibi konuştuğunu, İhya’nın bu şerhi ile, birkaç ihya olduğunu belirtmiştir. Bu kitabın okunması devam etmektedir.

5. Abdurrahman Cami (Molla Cami) (898/1492), Nefahâtü’l-Üns. Tasavvufî terimlerin ve mâneviyat büyüğü sofilerin hayatlarının anlatıldığı bir eser.

6. Abdulhakim Arvasî, er-Riyadü’t-Tasavvufiyye. Ana hatlarıyla tasavvuf tarihinden, tasavvufun konularından ve bu sahanın büyüklerinden bahseden Osmanlıca bir kitap.

Arapça Grameri

Hocaefendi, tespit edebildiğimiz kadarıyla ders okuturken talebenin seviyesine göre hareket etmiştir. İlk dönemlerde klâsik Arapça gramer kitaplarını okutmuş daha sonraları ise zamanımızda yazılan kitapları talebelerine okutmuştur. Okuttuğu kitaplar şunlardır.

1. Emsile. Yazarı bilinmeyen, Arapça’da bir kaide ve kurala bağlanan fiil ve isim kalıplarını, çekimlerini örneklerle açıklamaya çalışan küçük bir risaledir. Medreselerde yüzlerce yıldır ezberletilen bu küçük gramer risalesini Hocaefendi, okuttuğu talebelere ezberletmiştir.

2. Binâ. Yazarı bilinmeyen ve bir kelimeden pek çok mânâya gelen kelime türetmeye (tasrîf) yarayan 35 kuralı anlatan bir kitaptır. Medreselerin temel gramer kitaplarından olan bu kitabı da ezberletmiştir.

3. Maksud. Müellifi meçhuldür. Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça’nın kelime anatomisini inceleyen “sarf” adı verilen kısmına dair bir kitaptır. Hocaefendi bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.

4. İzzeddin Abdülvahhab bin İbrahim ez-Zincânî, (1257) İzzî. Sarf, nahiv ve lügat konularını işleyen meşhur bir eser. Bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.

5. İmam Birgivî (981/1573), Avamil. Arapça gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, harf-i cerler, kelime sonlarındaki değişmeler (i’rab) gibi nahvin temel konularını misallerle işleyen veciz bir kitap. Metni talebeye ezberletilmiştir.

6. İmam Birgivî (981/1573), İzharu’l-Esrar fi’n-Nahv. Arapçanın daha çok cümle yapısını ele alan “nahiv” denilen kısmına ait bir kitaptır. Müellifin Avamil adlı eserinin şerhi mahiyetinde olup, Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı, çok geniş bir şerh yaparak birkaç kez takrir usulüyle okutmuştur ve metnini de ezberletmiştir. Bu derslerin ses kaydı elde mevcuttur.

7. İbnü’l-Hâcib, (646/1249), el-Kâfiye. Osmanlı medreselerinde asırlarca okutulan nahvin kaidelerinin örneklerle anlatılmasının yanında zaman zaman dilin felsefesine girilen, ileri seviyede okutulan bir nahiv kitabıdır.

8. Abdurrahman Câmi, (898/1492), el-Fevaidü’z-Ziyaiyye. Bu eser Kâfiye’nin şerhidir. Şârihin lakabına nispetle Molla Cami veya Câmi adıyla meşhur olmuştur. Başta Osmanlı medreseleri olmak üzere İslâm dünyasındaki medreselerde nahiv ile ilgili olarak okutulan en son, en kapsamlı bir kitap olarak okutulmuştur. Hocaefendi ilk dönemlerde bu kitabı okutmuştur.

9. Ali Cârim-Mustafa Emin, en-Nahvu’l-Vâdıh (2 cilt). Arapça modern anlatım tekniği ile hazırlanmış sarf ve nahvi birlikte işleyen çok sistematik bir gramer kitabı. Hocaefendi, bu kitabı defaatle okutmuştur.

10. Bahaddin Abdullah b. Akîl (729), Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyet-i İbn-i Malik. Arapça gramerini bin beyitte açıklayan ibn Mâlik’in Elfiye’sinin en önemli şerhlerinden biri. Bu kitap okunmaya başlandığında Hocaefendi’nin hedefi Elfiye metnini talebelerine ezberletmekti. Fakat 30-40 beyit ezberlendikten sonra ezberleme işinde zorlanılınca talebelerin isteği üzerine bırakılmıştır. Kitap kısaca şu şekilde okunuyordu. Talebe ilk önce beyti okuyup tercüme ediyor, arkasından da ilgili beytin i’rabını yaparak şerhe geçiliyordu.

11. Mustafa Galayinî, Câmiü’d-dürusi’l-arabiyye. Son dönemlerde yazılmış bir gramer kitabıdır. Hocaefendi, talebelerine cümle cümle okutup tercüme ettirerek, şiirlerin mânâlarını verdirerek, şiirdeki istişhad noktasını göstererek, temrinatları yaptırarak iki kere okutmuştur.

12. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Mebâdiu’d-Dürûsi’l-Arabiyye.

13. Mehmed Zihni Efendi (1846-1913), el-Müntehap ve’l-muktedab fi kavaiidi’s-sarf ve’n-nahv. Arapça sarf ve nahvini çok geniş ve kapsamlı, bol misalli ele alan Osmanlıca bir eser. Bu oldukça kapsamlı Arapça gramer kitabını talebeleri önceden hazırlanıp huzurda okuyarak, temrinatları yaparak Hocaefendiden okumuşlardır.

14. Tekellüm (3 cilt). Hocaefendi’nin kendisi tarafından hazırlanmış pratik Arapça konuşmaya yönelik bir kitap. Hocaefendi bu kitabı bizzat talebelerine açıklayarak, tatbik ettirerek okutmuştur. Bu derslerin sesli kayıtları mevcuttur.

Hocaefendi, ders gruplarında Arapça grameri ile ilgili bir kitap okutmanın yanında genelde belâgat ilmine ait bir eser okutmuştur. Kur’ân ve Sünnet’ten istifade edebilmek için Arapçanın belâgat ilminin çok önemli bir dinamik olduğuna dikkat çeken Hocaefendi, bu ilim dalının iyi bilinip, hazmedilerek pişirilemediğine dikkatleri çekerek, okutulmasını sürekli teşvik etmiştir. Bu sahada ders kitabı olarak okuttuğu eserler şunlardır:

15. Hatib el-Kazvînî (1338), Telhisü’l-Miftâh. Medreselerde son döneme kadar okutulmuş olan belâgat ilminden muhtasar olarak bahseden bir kitap. Hocaefendi bu kitabı ilk dönemlerde talebelerine okutmuştur.

16. Ahmet el-Haşimî, Cevahirü’l-belağa fi’l-meani ve’l-beyan ve’l-bedi’. Belâgat ilmini klâsik usulden farklı bir sunum ile bol misal ve temrinatla işleyen bir kitap. Talebeler bu kitabı cümle cümle okuyup tercüme ederek, temrinatları yaparak Hocaefendi’den okumuşlardır.

17. Ali Cârim-Mustafa Emin, el-Belâgatü’l-Vâdıha. Yeni bir usul ve metod ile belâgat ilminin konularını anlatan bir kitap. Bu kitap da bir önceki kitabın usulüyle okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı değişik zamanlarda farklı ders gruplarına okutmuştur.

Kelâm

Hocaefendi, “İslâm inanç sistemini aklî ve naklî delillerle müdafaa etmeyi, mü’minlerin düşünce istikametlerini korumayı, dine karşı zaman zaman ortaya atılan veya atılması muhtemel şüphe ve tereddütleri bertaraf etmeyi, bir kısım yanlış felsefî cereyanlara karşı eskilerin “akâid-i hakka-i İslâmiye” dedikleri hakikatleri “Sünnet-i Seniyye” çerçevesinde koruyup kollamayı üstlenen bilgilerin bütünüdür.” diye tarif ettiği kelam ilminin “Kültür Mirasımızın Temel Kaynakları”ndan biri olarak tali bir edile-i şeriye çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmiştir. (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s. 101) Bu saha ile ilgili eserlerden bazılarını okutmuş, bazılarını da özetlettirmiştir. Özellikle Maturidî kelamına dair eserlerin biraz gölgede kaldığını, bunların ehemmiyet verilerek okutulmasını tavsiye etmektedir. Kelam ile ilgili okutulan eserler şunlardır:

1. Sadeddin et-Teftâzânî, Şerhu akaidi’n-Nesefiyye. Maturidiye akaidini anlatan meşhur bir eser.

2. Bediüzzaman Said Nursi, Risale-i Nur Külliyatı. Hocaefendi, kelâm konularını çok farklı bir üslup ve çok zengin bir perspektifle işleyen Nurları, özetlettirerek okutmuştur.

3. Mehmed Vehbi Efendi, el-Akaidü’l-Hayriyye. Ayrıca İhyau Ulumiddin şerhi İthâfu’s-Sâdeti’l-Müttekîn şerhi okunurken bu kitabın içinde yer alan ve oldukça teferruatlı olan kelâm kısmı okunmuştur.

Hocaefendi’nin okuttuğu kitaplar arasında Temel İslâmî İlimlerden herhangi birisinden daha pek çok sahayla ilgili kitaplar vardır. Bunları “muhtelif eserler” başlığı altında vermeyi uygun gördük.

Muhtelif Eserler

1. Hasan el-Benna (1949), er-Resail.

2. Muhammed Zahid el-Kevserî (v.1952), Makâlât. Asrımızın başında İslâm ve Müslümanlık ile ilgili değişik sorulara, zihinleri bulandırmaya yönelik şüphelere, fikir kaymalarına karşı cevap mahiyetinde Kevserî’nin değişik yerlerde yayımlanmış makalelerinin bir araya getirilmesinden oluşan bir eser.

3. Hz. Ali (40/661), Nehcü’l-Belâga (Derleyen: Ebü’l- Hasan Şerif er-Radi). Hz. Ali Efendimiz’in sözlerinin, hutbelerinin yer aldığı kitap. Hocaefendi, bu kitabı okuturken ihtiyaç anında İbn Ebi’l-Hadid’in (655/1257) Şerhu Nehci’l-Belâga eserinden de istifade edilmiştir.

4. Harputî, Kaside-i Bür’e Şerhi. İmam Bûsîrî’nin Peygamber Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) yazdığı ve asırlardır okunan meşhur na’tının şerhi.

Özetlenen Kitaplar

Hocaefendi böylelikle kolektif şuurun gücünden ders halkasında bile istifade etmeyi realize etmektedir. Özet çıkartılan kitaplardan bazıları şunlardır: Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig; Mustafa Sabri Efendi-Mevkıfu’l-akl ve’l-ilmi ve’l-âlem min Rabbi’l-âlemîne ve Rasûlihi; Prof. Dr. Suat Yıldırım-Peygamberimiz’in Kur’ân’ı Tefsiri; Prof. Dr. Orhan Türkdoğan-Alevilik-Bektaşîlik.

İmam Maturidî-Kitab-ı Tevhid, Cabirî-Arap Aklının Oluşumu, İsmail Fenni Ertuğrul-Maddiyun Mezhebinin İzmihlali, Vahdet-i Vücud ve İbn Arabi, İrfan Yılmaz-Evrim Teorisi, Şurnubi-Hikem-i Ataiye-Şerhi, Toshihiko-İbn Arabî’nin Füsusundaki Anahtar Kavramlar, N.S. Banarlı-Türkçe’nin Sırları, Mehmet Ali Işım-Upanişatlar, M. Accac el-Hatîp-es-Sünnetü Kable’t-Tedvin, Alparslan Açıkgenç-Bilgi Felsefesi, Ahmed Cevdet Paşa-Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, M. Tahir İbn Aşur-Makasıdü’ş-Şeriati’l-İslâmiyye, İzzeddin Abdülazîz b. Abdüsselam-Kavaidü’l-Ahkâm fî Masalihi’l-Enâm, Sayın Dalkıran, Ahmet Feyzi Çorumi’nin el-Feyzü’r-Rabbani’si Işığında Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şii Akidesine Tenkitleri, Sızıntı, Yeni Ümit, Yağmur ve Hira Dergilerinin bazı sayıları.

Netice itibariyle Fethullah Gülen Hocaefendi, yaşadığı coğrafyadaki âlimlerden klâsik medrese usulü ders okumuş, daha sonra kısa zamanda aldığı bu bilgiyi gittiği yerdeki değişik talebelerle çok geniş bir açılımla ders okumaya dönüştürmüştür. Okuttuğu kitaplardan da anlaşıldığı üzere klâsik medrese usulünde ve günümüz ders sisteminde olmayan pek çok kitabı ders halkasına taşımış hattâ müracaat kitabı olarak zaman zaman başvurulan kütüphane raflarında yer alan kitapları Hocaefendi ders kitabı olarak okutmuştur.

Dünyanın dört bir yanından değişik ilmî platformlar tarafından hakkında değişik açılardan onlarca mastır-doktora çalışması yapılan Fethullah Gülen Hocaefendi’nin, İslâmî ilimler alanında şu ana kadar, okuttuğu kitapları tespit edebildiğimiz kadarıyla aktarmaya çalıştık. Eksik kalan kitaplar olabilir. Hocaefendi’nin ders müzakere (okutma) metoduna gelince bu ayrı bir makale konusudur.

Yrd. Doç. Dr. Ergün Çapan – Cemal Türk

Yeni Ümit Dergisi Genel Yay. Koordinatörü

Fethullah Gülen Hocaefendi, kitap, makale, sohbet, konferans ve röportajlarından vs. anlaşıldığı üzere çok zengin ilim, irfan ve kültür kodlarına sahiptir. Bunların başında Kur’ân-ı Kerîm, Hadîs ve bu iki temel kaynaktan beslenilerek geliştirilen tefsir, siyer, fıkıh, tasavvuf, kelâm gibi Temel İslâmî İlimlerin hem klâsik hem de çağdaş dönemde telif edilen eserleri gelmektedir. Bunun yanında Hocaefendi, edebiyattan tarihe, sosyolojiden Doğu-Batı klâsiklerine, ondan felsefe, düşünce tarihine kadar pek çok alanda engin bir vukûfiyete sahiptir.

Hocaefendi’nin yazılı-sözlü eserlerini ve kendisi ile yapılan röportajları incelediğimizde, onun Mevlâna, Sâdî, Hâfız, Molla Câmî, Firdevsî, Enverî gibi Şark mütefekkirlerinden; Shakespeare, Balzac, Voltaire, Rousseau, Kant, Zola, Geothe, Camus, Sartre gibi Batı’nın en önemli şahsiyetlerine; Bernard Russel’a, Pushkin’e, Tolstoy’a ve daha başkalarına kadar okumalar yaptığını; Bacon’ın Mantık’ından Russel’in Nazarî Mantık’ına kadar çok değişik referanslara atıflarda bulunduğunu, Pascal, Hegel, Dante gibi Batı düşünce ve kültür hayatının önemli köşe taşlarının eserlerini tetkik ettiğini görmekteyiz. Aynı zamanda Türk edebiyatından, Fuzulî, Bâkî, Nef’î, Şeyh Galip, Leyla Hanım gibi klâsik edebiyatımızın büyük isimlerinin yanı sıra, Namık Kemal, Şinasi, Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy, Yahya Kemal, Necip Fazıl, Nureddin Topçu, Cemil Meriç, Sezai Karakoç gibi yazar ve şairlerin eserlerini derinlemesine tahlil ederek okuduğu anlaşılmaktadır.

Hocaefendi’nin İslâmî ilimlerin değişik sahalarında okuttuğu kitaplara, ders ve tedris metoduna geçmeden önce onun nasıl bir eğitim aldığına ve bu eğitim sürecinde hangi kitapları okuduğuna –tespit edebildiğimiz kadarıyla- ana hatlarıyla temas etmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Tabii daha önce bu konudan Ahmet Kurucan hocamız Fethullah Gülen Hocaefendi’nin Fasıldan Fasıla 1 adlı kitabının önsözünde kısmen bahsetmiş; siyaset bilim profesörü İbrahim Ganim Beyyümî 19-21 Ekim 2009 tarihlerinde Mısır Kahire’de yapılan “İslam Dünyasında Islahın Geleceği: Fethullah Gülen Hareketi ile Karşılaştırmalı Tecrübeler” isimli uluslar arası sempozyumda Hocaefendi’nin tefsir, hadis, fıkıh ve usülleri, kelam, tasavvuf gibi İslamî ilimlerin değişik dallarında okuttuğu kitaplardan bazılarını zikrederek onun hizmet modelinin Kur’ân ve Sünnet kaynaklı olduğuna dikkatleri çekmişti.

Osmanlı medreselerinin kapatılmasından sonra, o sistemde yetişen hocalar Anadolu’nun değişik yerlerinde klâsik medrese eğitim sisteminde Arapça gramerini ve şer’î ilimleri okutmuşlardır. Hocaefendi de Erzurum’da talebelik yıllarında medrese usulü dediğimiz sistemde ders okumuştur.

Hocaefendi’nin yetiştiği dönemde Erzurum’da okuduğu eserleri temelde iki grupta ele alabiliriz: Birisi, Arap grameri ve belâgati ile ilgili eserler. Diğeri ise İslâmî İlimlerin değişik disiplinlerinde yazılmış kitaplar.

Bunlardan Arap gramerinde sarf (kelime bilgisi, kelimenin anatomisi) ile ilgili olarak Emsile, Bina, Maksud, İzzî ve Merah’ı; nahivden (cümle yapısı ve kuruluş özellikleri) de Avamil, İzhar, Kâfiye ve Molla Câmî’yi okumuş, bu sayılanların içinden Avâmil ve Kâfiye’yi ezberlemiştir.

İslâmî İlimler ile ilgili olarak da fıkıh ilminden Mülteka’l-Ebhur’u, usul-i fıkıhtan Mir’âtü’l-Usûl’ü; belâgat ilminden Telhis’i, Muhtasaru’l-Meani’yi ve Mecmau’l-Mütûn’da yer alan manzum bir belâgat kitabını; kelâm ilminden Ûşî’nin Bed’u’l-Emâlî’sinin Aliyyü’l-Kâri şerhini ve Kâdı Beyzâvî’nin Tavaliu’l-Envâr isimli eserini okumuştur. Bu okunan kitaplardan Telhis ile Bed’u’l-Emalî’nin metnini ezberlemiştir.

Tefsir kitaplarından Celâleyn ve Kâdı Beyzâvî’nin Envaru’t-Tenzil’ini, mantık ilmi ile ilgili olarak Muğni’t-Tullâb’ı ve İmam Bûsîrî’nin Kaside-i Bürde’sini Harpûtî şerhi ile okumuştur.

O dönemde okutulan kitaplar ve okutma tekniği üzerinde kısaca da olsa durmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.

Bahsi geçen kitapların okutma metodu şu şekilde idi: Emsile, talebeye noktasına, virgülüne kadar ezberletilirdi. Bina, Maksut ve İzzî ise derste ilk önce hoca tarafından okunur, gerekli izahlar yapılırdı. Ertesi günkü derste ise talebe bir önceki dersi hocaya hem okur hem de o kısmı bir özet hâlinde mefhum olarak arz ederdi. Bina’daki bablar, Maksud’daki kalıplar ve i’lâl kaideleri uzun uzadıya ezberletilirdi.

Nahiv kitaplarından Avamil, İzhar, Kâfiye, Molla Cami’nin tedrisi de aynı şekilde idi. Talebe bir önceki dersi bir sonraki gün hocaya okur ve mefhum olarak özetini arz ederdi. Bunlardan Avamil ve Kâfiye’nin metni ezberletilir, İzhar’ın ise mefhum olarak bilinmesi ve arz edilmesi istenirdi.

Hocaefendi, Emsile, Bina, Maksut, İzzî yani sarfa ait kitapları okuduktan sonra nahiv kitaplarına başlamış, Avamil ve İzhar’ı okuduktan sonra hocası onu bir sonraki kitap olan Kâfiye’yi okutmadan Molla Cami okuyan gruba dâhil etmiş, bu arada da Kâfiye’nin metnini ezberletmiştir. Molla Cami’den sonra da aradaki kitapları okumasına gerek görmeyerek belâgat kitabı olan Muhtasaru’l-Meani’ye başlatmış ve arada Telhis’in metnini ezberletmiştir. O günkü medrese eğitim sisteminde bir üst kitabı okuyan talebe bir alt kitabı okuyanlara müzakere ettiriyordu. Böylelikle talebe bir kitabı bazen elli kere mütalâa ettiriyor ve bu arada da ezberlemiş oluyordu. Hocaefendi’nin ifadesiyle kitabın kenarındaki haşiyeleri, hamişleri bile biliyordu.

Hocaefendi, Erzurum’da çok zor şartlar altında yukarıda kısaca bahsedilen usulde ders aldıktan sonra vazifesi münasebetiyle gittiği yerlerde yanına gelen meraklı ve istekli talebelere -ulaşabildiğimiz kadarıyla- aşağıdaki ilim dallarına göre zikredeceğimiz kitapları okutmuştur.

OKUTTUĞU KİTAPLAR

Hayatını eğitim faaliyetlerine adamış ve her fırsatta okumuş ve okutmuş olan Hocaefendi’nin ilk önce okuttuğu kitapları -ulaşabildiğimiz ve öğrenebildiğimiz kadarıyla- ileride daha geniş çalışmalara bir fikir vermesi açısından İslâmî ilimlerin değişik disiplinlerine göre ele almak, sonra da metod üzerinde durmak istiyoruz.

Tefsir

“Kur’ân-ı Kerim’den hemen herkes bazı şeyler anlasa da onu bütün derinlikleriyle kavrayıp ihata edebilmek, bu alanda gerekli donanımı olan tefsir ve te’vil erbabının işidir.” diyen Hocaefendi’nin bu sahada okuttuğu kitaplar şunlardır:

1. Tefsir-i Celâleyn. Celâleddin el-Mahallî (864/1459) tarafından telifine başlanılıp, Celâleddin es-Süyutî (911/- 1505) tarafından tamamlanan ve bu iki müellifin adına nispetle isimlendirilen bu eser, çok kısa ve veciz tek ciltlik bir tefsirdir.

2. Nâsiruddin Abdullah b. Ömer Beyzâvî’nin (685/-1286) Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil (2 cilt) isimli tefsiri. Bu eser daha çok Beyzâvî tefsiri diye bilinir. Kısa, öz, müfessirlerin görüşlerini özetleyen, Kur’ân’ın i’caz ve belâgatinden bahseden meşhur bir tefsirdir.

3. Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr’in (774/1341) Muhammed Ali es-Sâbûnî tarafından ihtisar edilen, Muhtasaru Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azim (3 cilt) adlı tefsiri. Kur’ân’ın Kur’ân, hadîs, sahabe ve tâbiînin görüşleriyle tefsirinde en önemli eserlerden biridir. Hocaefendi, bu tefsiri değişik ders gruplarına birkaç kere okutmuştur.

4. Zemahşerî’nin (538/1143) Keşşaf isimli tefsirinin mukaddimesi.

5. Seyyid Kutup (1966), Fî Zilâli’l-Kur’ân (6 cilt). Asrımızda yazılmış edebî, sosyolojik, psikolojik derinlikli Kur’ân’ı anlama adına önemli ölçüler veren bir tefsirdir. Hocaefendi bu eseri talebelerine okuturken çoğu zaman gözyaşlarına hâkim olamamıştır. Bununla birlikte Kutup’un tefsirindeki bazı görüşlerine katılmadığını da yeri geldikçe vurgulamış, bu görüşlerin, yaşadığı çok zor şartların tesiri ile olabileceğini söylemiştir.

6. Muhammed Ali es-Sâbûnî (Muasır), Revaiü’l-Beyan Tefsir-i Âyâti’l-Ahkâm (2 cilt). Ahkâm âyetlerini ve bunlardan çıkarılan hükümleri yeni bir üslûp ve tertiple sunan ahkâm tefsiri.

7. Bediüzzaman Said Nursî (1960), İşârâtü’l-İ’caz fî Mazanni’l-İ’caz. Fatiha sûresini ve Bakara sûresini de 32. âyeti-ne kadar tefsir eden orijinal bir tefsirdir. Hocaefendi talebeleriyle bu tefsirin Arapçasını değişik zamanlarda okumuştur.

8. M. Elmalılı Hamdi Yazır (1942), Hak Dîni Kur’ân Dili (9 cilt). Hocaefendi “Arapça’da dahi onunkine denk bir tefsir yazılmamıştır; Hamdi Yazır’ın, kendisinden nakillerde bulunduğu büyük müfessir Fahruddin Razi’nin Tefsir-i Kebir’i bile Elmalılı’nın Hak Dini Kur’ân Dili adlı eserinin çapına erişemez.” (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s.89) dediği bu tefsiri daha önceden talebelerine özetlettirerek tedris ettiği gibi son zamanlarda tekrar ders kitabı yapmıştır.

9. İbn Bâziş (1145), el-İknâ fi’l-kıraati’s-seb’ (2 cilt). Bu, meşhur ve mütevatir kıraatleri anlatan bir eserdir. Her Müslüman’ın en azından namazı caiz olacak ölçüde Kur’ân’ı tilâvet etmeyi öğrenmesi gerektiği üzerinde her fırsatta çok ciddi vurguda bulunan Hocaefendi, kıraatlerin bizim vahiy kaynaklı kültürümüzün önemli bir zenginliği olduğuna, bu zenginliğin ihyâ edilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Ve kendisi teorik de olsa kıraatlerin bilinmesi maksadına matuf, bahsi geçen bu kitabı talebeleriyle okumuştur.

10. İmam Maturidî (333/944), Te’vilâtü’l-Kur’an. Ehl-i Sünnet çizgisinin en önemli akide ve kelâm imamı İmam Maturidî’nin inanç, düşünce ve yorumlarını ihtiva eden bu tefsiri Hocaefendi eline ulaşır ulaşmaz talebelerine okutmaya başlamıştır.

Zikredilen bu tefsir kitaplarına ilâve olarak Hocaefendi, tefsir usulü ile ilgili olarak Muhammed Abdulazîm ez-Zerkanî’nin (1367) Menahilü’l-İrfan (2 cilt) adlı eserini okutmuştur. Bu eser, eski tefsir usulü meselelerini ele almanın yanında günümüzdeki pek çok soruya cevap veren yeni bir üslûp ve yaklaşımla yazılmış çok güzel bir eserdir.

Hadis

1. Muhammed b. İsmail Buhârî’nin (194/810) kısa adıyla Sahih-i Buharî diye bilinen ve Kur’ân’dan sonra en sahih kitap kabul edilen kitabını defaatle okutmuştur. Bu okutmalar iki şekilde olmuştur. Bir kısmı sadece Buhârî’nin metninin okunması şeklinde diğeri ise Buhârî’nin değişik şerhleri ile birlikte olmuştur.

Hocaefendi, Buhârî’yi şu şerhlerle birlikte okutmuştur:

– Kastallânî (923/1517), İrşadu’s-Sâri li Şerhi Sahihi’l-Buhârî. Bu kitap Osmanlı medreselerinde de okutulmuştur. Buhârî’de geçen hadîslerdeki isim, kelime ve ifadelerle ilgili özlü bilgiler içermektedir.

– Bedrüddin el-Aynî (855/1451), Umdetu’l-Kârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî. (20 cilt) Buhârî’nin en önemli şerhlerinden biridir. Nakil ve tahkik yönünden Buhârî üzerine yapılan şerhlerin en hacimlisi, tetkik ve analiz açısından da en derli toplu olanıdır. Farklı mezheplerin görüşlerini zikretmekle birlikte Hanefi mezhebinin yaklaşımları esas alınarak yazılmış önemli bir şerhtir.

Hocaefendi, talebelerle Buhârî’nin metnini okurken kendisi de bahsi geçen bu şerhten takip etmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Umdetü’l-Kârî değişik zamanlarda farklı talebelerle iki defa okunmuştur.

– İbn Hacer el-Askalânî (852/1448), Fethu’l-Bârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî. Bu eser, hadîs ilmi, takrir güzelliği, maksadı ifadedeki üstünlüğü gibi değişik açılardan en güzel Buhârî şerhi kabul edilmiştir. Buhârî’nin en meşhur şerhi olup 14 cilttir. Bu şerhi Hocaefendi, talebeleri ile baştan sona kadar hadîslerin senedindeki ravileriyle birlikte okumuştur.

2. Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccac’ın (261/874) el-Müsnedü’s-Sahih (5 cilt) adını verdiği Sahih adlı hadîs kitabı. Tertibi mükemmeldir ve hadîsin farklı varyantlarını sistematik olarak vermesiyle meşhurdur.

3. Ebû Davud es-Sicistânî’nin (275/888) Sünen’i (4 cilt). Hadîs kitapları arasında çok özel ve önemli bir yeri olan Sünen adı verilen kitaplar vardır. Bunların özelliği fıkıh baplarına göre tasnif edilmiş ahkâm hadîslerini ihtiva etmeleridir. Sünenlerin en önemlilerinden biri Ebû Davud’un Sünen’idir. Hocaefendi bu kitabı farklı zamanlarda değişik şerhleriyle okutmuştur:

a. Halil Ahmed es-Seharenfûrî’nin (1346/1927) Bezlül-Mechûd fi Hall-i Ebî Davud (10 cilt) adlı kitabı, hadîsçilerin metoduna uygun olarak hadîse ait meseleleri tetkik ederek hadîs ve fıkıh ilimlerini birleştirerek, Hanefi mezhebi esas alınarak yapılan bir şerhtir. Talebelerin hadîs-i şerifleri, Hocaefendi’nin de şerhten ilgili yerleri okuması suretiyle ders kitabı olarak takip edilmiştir.

b. Mahmud Muhammed Hattab es-Sübkî’nin (1352/ 1933) Menhelü’l-Azbi’l-Mevrud Şerhu Sünen-i Ebî Davud (10 cilt) isimli eseridir. Ebû Davud’un bu şerhi mezheplerin görüşlerine mümkün mertebe yer verilerek hazırlanmış çok sistematik güzel bir çalışmadır. Fakat yarım kalmıştır. Hocaefendi bu şerhten takip etmek suretiyle belli bir yere kadar Ebû Davud’un Süneni’ni bir grup talebe ile okumuştur.

4. Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizî’nin (279/892) Sünenü Tirmizî veya el-Câmi’i. Hocaefendi bu hadîs kitabını Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim el-Mübârekfûrî’nin (1353/1934) Tuhfetü’l-ahvezî (10 cilt) isimli şerhi ile birlikte okutmuştur. Mübarekfurî’nin yer yer Hanefî mezhebinin yaklaşımlarını kritik ettiği yerler Hocaefendi’nin isteği üzerine bir talebe tarafından Tehanevî’nin İ’lâü’s-Sünen adlı Hanefi fıkhına dair yazılmış müdellel kitabından ilgili yerler özet hâlinde veya metinden okunarak derste sunulmuştur.

5. Malik b. Enes, (179/795) el-Muvatta (2 cilt). En erken yazılan musannef eserlerden biridir. Fıkıh bablarına göre tasnif edilmiştir. Eser, merfû rivayetlerin yanında sahabe ve tâbiîne ait mevkuf ve maktu rivayetlerin yer alması bakımından önem taşımaktadır.

6. Ahmed b. Ali b. Şuayb en-Nesâî, (303/915) Sünen (2 cilt). Tertibi ve en küçük rivayet farklılıklarını vermesi ve en önemlisi de ricale son derece önem vererek kendi kriterlerine göre en mevsuk şahıslardan rivayet ettiği hadisleri seçmesiyle meşhurdur.

7. M. Ali Nâsif (muasır), et-Tâcu’l-Câmi’ (5 cilt). Fıkıh baplarına göre tertip edilmiş, derleme niteliğinde bir hadîs kitabıdır. Müellif bu kitapta Buhârî, Müslim, Ebû Davud, Tirmizî ve Nesâî’nin kitaplarından hadisler seçmiş, bu beş kitapta bulamadığı konular ile ilgili hadisleri de Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inden, İmam Malik’in Muvatta’ından, İbn Mâce’nin Sünen’inden ve Hâkim’in Müstedrek’inden tamamlamıştır. Bu kitap değişik zamanlarda birkaç kere Hocaefendi tarafından okutulmuştur.

8. Murteza ez-Zebîdî (1205/1790), Ukûdu Cevahiri’l-Münife (2 cilt). Hanefi mezhebinin hüküm istinbatında kullandığı hadîslerin Kütüb-i Sitte’de geçen varyasyonlarının da zikredilerek kritik edildiği bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın okunmasını ve okutulmasını sürekli tavsiye etmektedir.

9. Ali el-Müttakî (975/1567), Kenzü’l-ummâl (16 cilt). 46 binden fazla hadîs ihtiva eden ve şu ana kadar yapılmış en büyük derleme hadîs kitaplarından biridir. Hocaefendi 16 cilt olan bu kitabın 10 cildini bir ramazan ayında, geriye kalan 6 cildini de daha sonra talebeleri ile birlikte 6 ayda okumuştur.

10. Zekeriya en-Nevevî’nin (676/1277) Riyazu’s-Salihin min kelâm-i Seyyidi’l-Mürselin’i. Hocaefendi bu eseri okuturken her konu ile ilgili en cami hadîsleri işaretlettirerek bunları ezberlettirmiş ve derste de bu ezberleri dinlemiştir. Ezberlemek üzere işaretlenen bu hadîsler 550 civarındadır.

11. Kâdı Iyâz (544/1149), eş-Şifâ bi ta’rifi hukuki’l-Mustafa (2 cilt). Peygamber Efendimiz’i (aleyhissalâtu vesselâm) değişik hususiyetleriyle tanıtan ve ona karşı olması gereken saygı ve edepten bahseden meşhur bir kitap.

12. Muhammed Fuad Abdülbaki (1388/1968), el-Lü’lüü ve’l-mercan (2 cilt). İmam-ı Buhârî ve Müslim’in ittifak ettikleri ve sıhhat itibariyle birinci mertebede kabul edilen hadîsleri ihtiva eden bir eserdir.

Bunların yanında Ahmed Muhammed Şâkir’in, İbn Kesir’in İhtisaru Ulûmi’l-Hadîs adlı eserini dipnotlarla zenginleştirerek “el-Bâisü’l-hasîs” adı altında neşre hazırladığı kitabını okutmuştur. Ayrıca hadîs usulüne ilişkin Osmanlı’nın son dönem âlimlerinden Ahmed Naim’in Tecrid-i Sarih Mukaddimesi’nin de çok önemli olduğuna dikkatleri çekerek okunmasını tavsiye etmiştir.

Yrd. Doç. Dr. Ergün Çapan – Cemal Türk

Yeni Ümit Dergisi Genel Yay. Koordinatörü