Yıllardan beri, bizim de bağlı bulunduğumuz İslâm dünyasına göz açtırmayan ve milletimize kan kusturan düşmanlarımız, bilmeyerek Müslümanları uyardı ve İslâmî dirilişi hızlandırdılar. Yakın tarihe kadar batının, sehhâr fakat felç edici, şatafatlı ama aldatıcı güzellikleri karşısında özünü ve târihî değerlerini tezyîf ve inkâr eden pek çok Müslüman ülke, bugün daha objektif daha şuurlu; hiç olmazsa daha titiz ve daha dikkatli davranmaktadır.

Bediüzzaman âhiretle ilgili görüşlerini Kur’ân’ın üçte birine denk geldiğini söylediği haşir ve âhiretle ilgili âyetlere bina etmektedir. Bediüzzaman’ın âhiret hakkında ki açıklamalarını Kur’ân’a dayandırmasındaki sebeplerin başında, bütün İslam âlimlerinin “haşir nakli bir meseledir, akıl ile ona gidilmez” görüşünde ittifak etmeleridir. Bu nedenle Said Nursî de âhiretle ilgili görüşlerinde aklın tek başına haşrı idrak edemeyeceğini söyleyip haşir ve âhiretle ilgili bulunan Kur’ân’i delillerden yola çıkmıştır. Bediüzzaman’a göre bunun sebebi, haşrın ism-i azamın tecellisiyle olmasıdır. Fakat ona göre, ism-i azamı ve her bir ismin âzâmi mertebesindeki tecellisiyle ortada olan büyük fiilleri görmek ve göstermekle haşr-i azam bahar gibi kolay ispat edilir ve bu konuda tahkiki iman sahibi olunur. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa aciz kalır, taklide mecbur olur .

Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını açıklarken nakli delillerden yola çıkmakla beraber aklıda tamamen saf dışı ettiği söylenemez. O nakli delillerle yola çıkmış fakat zamanla dînî esasları inkâr eden pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi akımların yaygın ve etkili olduğu bir dönemde yaşaması onu âhiretin varlığı konusunda aklî deliller üzerinde yoğunlaşmaya sevk etmiştir. Bediüzzaman kendi ifadesiyle söz konusu felsefî akımların görüşlerini yansıtan kitapların yaygınlaşması sebebiyle Sözlerin Onuncu bölümünü teşkil eden Haşir Bahsini kaleme almıştır.

Bediüzzaman Haşir bahsinde âhiretin varlığı konusundaki izahlarına, Allah’ın rahmet eserlerinin tefekkür edilmesinin emredildiği Rum suresinin ellinci âyetini hareket noktası alarak başlar. Bu âyette arzın ölümünden sonra diriltilişinin keyfiyetine dikkat çekilmekte ve Allah’ın ölüleri mutlaka dirilteceği ve O’nun her şeye kadir olduğu ifade edilmektedir (er-Rum, 30/ 50).

Haşir bahsinin devam eden bölümünde ise Bediüzzaman, Hz. Peygamber’in şahsında nübüvvet ve onun görevlerine kısaca değinmekte ve âhiretin varlığını Allah’ın rab, kerîm, rahîm, hakîm, adl, cevâd, cemîl, mücîb, celîl, bâkî, hâfîz, rakîb, hay, kayyûm, muhyî, mümît ve hak isimlerinin varlık üzerindeki tecellilerini duyulur âleminden seçilen pek çok örnekle detaylandırılmakta ve bu isimlerin âhiretin varlığına delil olduklarını söylemektedir .

Bediüzzaman’a göre âhiretin en büyük sebeplerinden biri insanın bizzat kendisidir. Çünkü Bediüzzaman, koskoca bir ağacın, küçük meyveleri için bazen kesilip, aşılanması nasıl daha güzel ve bâkî meyveler vermesi içinse, bunun gibi kâinatın yaratılmasına sebep ve kalbi yaratıcının en nurlu ayinesi olan ve kâinatın semeresi durumundaki küçücük insanın, haşir ve neşir gibi muazzam değişmelere ve kâinatın harab edilip tekrar kurulmasına sebep olması; yalnız onun için dünya kapısının kapanıp âhiret kapısının açılacağını göstermektedir der .

Bediüzzaman’ın ilk eserlerinde âhiretin varlığı konusundaki delilleri kısa maddeler şeklinde sıraladığı görülür. Müellif bu maddeleri daha sonra telif ettiği eserlerde detaylandırmaktadır. Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını delillendirmek için yazdığı bu maddeleri şu şekilde özetleyebiliriz:

1. Kâinattaki Nizam ve Hikmetin Âhiretin Varlığının Delil Oluşu

Bediüzzaman’a göre kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığının delilidir. Çünkü ebedî hayat olmazsa söz konusu nizam ve hikmetin değeri kalmaz. Müellif bunu şöyle izah eder: Allah insanı kendine vahiyle muhatap seçmiş, insanı isimlerinin en yüksek derecede tecellisine mazhar kılmış, rahmet hazinelerinden ona ikramlarda bulunarak kendinî tanıtmıştır. Bundan dolayıdır ki ölüm gibi bazı konularda çaresiz kalan insanı tamamen yok edip onu ebedî hayatta da mutlu etmemek Allah’ın bu hikmetine uygun düşmemektedir. Gerçek hikmet devamlı olan olduğundan bu da ancak ebedî olan âhirette sonsuz bir mutlulukla mümkündür demiştir.

Bediüzzaman, kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığına delildir tezini sinema örneğini vererek daha da güçlendirmiştir. Müellif öncelikle varlık sahnesinde hayat ile ölüm içinde toplanıp dağılan mevcudatın başka bir gayesi olduğuna dikkat çekerek bu örneği verir. Bediüzzaman nasıl ki sinema ve benzeri şeylerde kısa bir görüntüyü alabilmek ve bunları insanlara gösterebilmek için büyük gayret sarf edilmekte ve masraflar yapılmaktaysa, ebedî hayatta da gerek hesap, gerekse dünyada meydana gelen olayları tekrar görmeyi temin etmek için bu hayattaki suretler ve amellerin neticeleri kaydedilmekte ve korunmaktadır der. Bediüzzaman’a göre dünyanın âhiretin tarlası olması da bu gerçeği ifade eder. Sonuçta müellif, Allah’ın hikmeti, inâyeti, rahmeti ve adâleti mademki dünyada görülmektedir, öyleyse dünyanın varlığı gibi âhiretin varlığı da kesindir demiştir. Çünkü Bediüzzaman’a göre dünyadaki her şey bir açıdan âhiret hayatına yöneliktir. Bu durumda âhireti inkâr etmek dünya ve içindekileri inkâr etmek gibidir.

2. Kâinattaki Değişimin Âhireti Gerektirmesi

Bediüzzaman’ın diğer delili de kâinatta özellikle canlı varlıklarda gözlenen değişimin de âhirette ki tekrar diriltilmeye örnek teşkil etmesidir. Müellife göre insanın bedeninde bazı hücrelerin ölmesi ve yerine yenilerinin gelmesi veya geceden sonra sabahın, kıştan sonra baharın gelmesi ve baharda binlerce canlının tabiatı kısa sürede şenlendirmesi gibi durumlar âhiretin varlığı konusunda insana ipucu vermektedir .

3. İnsanın Fıtri Özelliklerinin Âhireti Gerektirmesi

Said Nursi’nin bir başka görüşü de âhiretin varlığı konusunda ileri sürülen akli delillerden biri olan ve insanın fıtri özelliklerinden birini oluşturan adâlet duygusudur. Bediüzzaman, Dünyanın hiçbir yerinde ve döneminde adâletin sürekli hâkim olduğunu söylemek mümkün değildir der. Dolayısıyla pek çok insan yaptığı zulüm ve haksızlığın cezasını görmeden, çoğu insan da hakkını alamadan ölmektedir deyip, bu durumun ebedi bir hayatta mutlak adâletin gerçekleşmesi için büyük bir mahkemenin varlığına delil olduğunu söylemiştir. Ona göre kozmolojik planda adl ve hâkim olan Allah’ın zâlim ve mazlumun hesabını görecek bir mahkemeyi kurmaması düşünülemez. Bu sebepledir ki Bediüzzaman, söz konusu adâletin dünyada tam manasıyla gerçekleşmediğine göre ebedi hayatta mutlaka tahakkuk edeceğini ve adâlet duygusuna bağlı olarak kulluk görevini yerine getirenle günah işleyen ve Allah’ı inkâr edenlerin yaptıklarının karşılığını görmek üzere cennet ve cehennemin var edileceğini söylemiştir.

4. Allah’ın Esma ve Sıfatlarının Âhireti Gerektirmesi

Bediüzzaman’ın âhiretin varlığı hakkındaki farklı bir görüşü de Allah’ın rahman ve rahim olmasının ebedi saadetin mevcudiyeti için bir delil oluşturuyor olmasıdır. Said Nursi’ye göre bir şeyi gerçekten nimet haline getiren ve yokluğu halinde kişinin mutsuz olmasını engelleyen şey, insanda bulunan ebedi mutluluk inancıdır. Bediüzzaman’a göre eğer ilâhi ihsanın en büyüğü olan ebedi mutluluk insana verilmezse, bütün nimetler onu huzursuz eder, elindeki bütün ihsan ve lütuflar onun için üzüntü kaynağı olur. Bu sebeple, ona göre Allah’ın rahmetinin dünya üzerindeki tecellileri böylesine apaçık bir şekilde iken, onların bir gün yok olup ebedi bir şekilde devam etmeyeceği düşüncesi, kişiyi bu rahmetin inkârına götürür. Bediüzzaman bu yüzden kıyametin kopmasıyla son bulacak olan bu dünya hayatından sonra mutlaka ebedi bir hayat yaşanacaktır demiştir.

5. Peygamberlerin İcması Âhiretin Varlığını Gerektirmesi

Müellif geçmiş Peygamberlerin ittifakını, Hz. Peygamber’in nübüvvetinin delillerini, Kur’ân’ın mu’ciz oluşunu ve onun konuyla ilgili âyetlerini de âhiretin varlığı hususunda zikredilen deliller arasında saymaktadır.

Ayrıca Bediüzzaman bunlardan başka, itaat edenlere mükâfat, isyan edenlere cezanın bu dünyada verilmemesi, insanın bütün arzularının bekaya uzanması ve insanın fıtri ve sözlü dualarıyla âhireti istemesi, Hz. Peygamber’in duası, âlemde israfa yer olmaması, dünyada bulanan her şeyin geçici olması gibi hususlarında âhiretin varlığına açıkça işaret ettiğini haşir risalesinde dile getirmiştir .

Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Keyfiyeti Cismani veya Rûhî Oluşu:

Bediüzzaman da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını savunan âlimlerimizdendir. Müellife göre cismani olmayan bir âhiret hayatı abes olur. Çünkü Bediüzzaman’a göre insan her fikriyle, aklıyla, kalbiyle ayrı bir âlemdir. Bu özelliğinden dolayı insan, âlemin pek çok nevi ile alakadar olduğu için bir nev hükmündedir. Bundan dolayı müellif âhirette her bir ferdin aynıyla, cismiyle, resmiyle iade edileceğini belirtmektedir. Bu durum Bediüzzaman’a göre, bitkilerin tohumları gibi “acbü’z-zeneb” tabir edilen bir kısım zerrelerin, insanın tohumu olarak âhirette o zerreler üzerine insan bedeninin teşekkül etmesiyle meydana gelecektir.

Bediüzzaman’a göre âhiret hayatının cismani olacağına dair diğer bir delilde içinde bulunduğumuz dünyanın âhiret âlemine bir fihrist hükmünde olmasıdır. Müellif, bu fihristte âhiret âleminin önemli meselelerine olan işaretlerden birinin de, cismani olan rızıklardaki lezzetler olduğunu belirtmektedir. Ona göre bu geçici dünyada verilen nimetler için insanın vücudunda yaratılan hisler ve duyu organlarının varlığı, âhirette altlarından ırmaklar akan kasırların altında, ebediyete layık cismani ziyafetler olacağını göstermektedir. Bediüzzaman böyle lezzetlerin kişinin daha iyi idrak edebilmesi için âhiret hayatının cismani olması gerektiğini belirtmiştir.

Bediüzzaman’a göre Kur’ân’da âhiret hayatının cismani olacağını haber vermiştir. Kur’ân’ın konuyla ilgili âyetleri âhiretin vukuunu temsili bir kıyasla delillendirmekte ve insanları tefekküre sevk etmektedir. Konuyla ilgili bu âyetlerde çürümüş kemiklerin kimin tarafından diriltileceğinin alaycı bir tavırla sorana kendi yaratılışı hatırlatılarak onları ilk defa kim yarattıysa onun dirilteceği (Yasin, 36/ 78-79) ve yine ilkin mahlûkâtı yaratıp ölümünden sonra bunu tekrarlayanın Allah olduğu, bu işin O’nun için daha kolay olduğu (er-Rum, 30- 27), insanların yaptığı fiillerden dolayı sorumlu olacağı ve böylece Allah’ın kullarına zulmetmeyeceği ifade edilmektedir (Fussilet, 41/ 26). Bediüzzaman zikrettiğimiz bu âyetlere temas ederek bunlardan, insanın çeşitli merhalelerden geçirilerek yaratılması ile ikinci yaratılmaya ilk yaratılmanın delil gösterildiği âyetlerde temsîlî kıyasla âhiretin bedenen olacağının delillendirildiğini söylemektedir.

Bediüzzaman’ın konuyla ilgili bir diğer açıklamasıda şöyledir. Said Nursî’ye göre ebedi mutluluk manevî ve maddî olmak üzere iki kısımdır. Manevî olan, Allah’ın rızasına, lutfuna, tecellisine ve yakınlığına mazhar olmaktır ki bu tür mutluluğun keyfiyetini bilmek mümkün değildir. Mutluluğun maddî boyutunda ise mesken, yemek ve cinsel ilişki olmak üzere bedeni lezzetler vardır. Müellif, Allah’ın insanın bu muhtelif lezzetleri hissedebilecek kabiliyetlerini insanın maddî yapısında yarattığını, ayrıca ruhu tatmin eden manevî lezzetlerin kişiye yeterli olduğu halde maddî lezzetleri tatmak için haşrin mutlaka cismani olması gerektiğini söylemiştir.

Bediüzzaman’ın eserlerinde bu konu hakkında çok fazla detay göze çarpmamaktadır. Bunun nedenlerinden birinin müellifin, bu konunun İslam âlimleri arasında çok fazla görüş ayrılığı yaratmamasından dolayı kendisinin de bu mevzuda çok fazla açıklama yapmaya gerek hissetmemesinden olabilir. Sonuç olarak Bediüzzaman’da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını söylemiştir.

Ebedî Oluşu:

Bediüzzaman bu konuda da klasik Ehl-i Sünnet inancını kabul etmiştir. Ona göre eşyada esas olan beka olup adem değildir, hatta yokluğa gittikleri zannedilen kelime ve düşünce gibi gelip geçici şeyler de Bediüzzaman’a göre yokluğa gitmemektedir. Müellif bunların biçim ve vaziyetlerini değiştirerek bazı yerlerde korunduğunu düşünmektedir. Bediüzzaman fizik ilmînin, bu sırrı anlamışsa da çözemediğini, çünkü “âlemde var olan yok olmaz ancak bir dönüşüm vardır” diye hata ettiğini belirtir. Ona göre yokluğa gittikleri sanılan eşya Kudret dairesinden ilim dairesine, şehadetten gayba, fenadan bekaya geçmektedir.

Bediüzzaman, mutlak yokluğun olmadığını, herşeyi kuşatan bir ilmîn bulunduğunu belirtmektedir. Ona göre, ilim dairesi içinde bulunan adem ise, “adem-i harici”dir ve “vücud-ı ilmî”ye perde olmuş bir unvandır. Bu ilmî vücutları bazı ehl-i tahkikin “ayân-ı sabite” diye tabir ettiklerine değinen Bediüzzaman, buna göre fenaya gitmenin, geçici olarak harici libasını çıkarıp, manevî ve ilmî bir vücuda girmek olduğunu ifade etmektedir. Yani, Bediüzzaman’a göre yaratılmış ve fani olanlar harici vücutlarını bırakır, mahiyetleri manevî bir vûcud giyer, böylece kudret dairesinden çıkıp ilim dairesine girerler.

Bediüzzaman’a göre insanın mutlak yokluğa gitmeyeceğine dair bir delil de yine insanın kendisidir. Her kim vicdanına bakıp dinlerse “ebed! ebed!” sesini işitecektir diyen Bediüzzaman, bütün kâinat o vicdana verilse bile, insanın ebede karşı olan isteğinin yerini dolduramayacağını belirtmektedir. Bediüzzaman cennet ve cehennem hayatının ebediliği hususunda ise gerek cenneti gerekse cehennemi oluşturan madde ve cüzlerin kendi aralarında bir zıtlık bulunduğunu, bu nedenle bu cüzler arasındaki ilişkinin bir nizamın meydana gelebilmesi ve onun devamı için gerek olduğunu söyler. Bediüzzaman gerek cennet gerekse cehennem ehlinin buralarda ki hayatlarının ebedi olduğunu söyler. Bu sebeple Bediüzzaman, onların vücutlarını meydana getiren cüzlerde bir değişme olmayacaktır demiştir.

Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Safhaları

Daha öncede belirttiğimiz gibi Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret hayatı ile ilgili kısımlar Bediüzzaman’ın kendi ifadesiyle “Yeni Said” olarak adlandırdığı hayatının 50 yaşından sonraki döneminde detaylandırılmaktadır. Buna rağmen âhiretle ilgili izahlar kelâm kitaplarında olduğu gibi ulûhiyet ve nübüvvet konuları kadar onun eserlerinde geniş bir hacme sahip değildir. Bu bilgiler onun eserlerinin tamamında serpiştirilmîş bir şekilde yer almakla birlikte, konuyla ilgili müstakil bölümler de bazı eserlerinde bulunmaktadır.

Bediüzzaman’ın âhiret hayatıyla ilgili görüşlerini dile getirirken aklın zor anladığı müşkül meselelerde temsili hikâyeler anlatma metodunu kullandığı görülür. Bediüzzaman’ın âhireti safhaları olan kabir, kıyamet, ba’s, haşr, hesap, mizan, sırat, havz, cennet ve cehennem hakkındaki görüşlerini şu şekilde izah edebiliriz.

Kabir:

Bediüzzaman’ın âhiret halleri konusunda ki görüşlerini şu şekilde derleyebiliriz. Öncelikle Bediüzzaman, eserlerinde insanın ölümüyle âhiret hayatının başladığını söyler. Bediüzzaman, ölümden sonra kıyametin kopmasına kadar sürecek olan hayata da kabir veya berzah hayatı ifadesini kullanmaktadır. Ona göre ölüm bir son değil, mekân değiştirip yeni ve sonsuz bir hayata başlangıçtır. Bediüzzaman’ın bu konudaki görüşleri Ehl-i Sünnet kelâmcılarının görüşlerine paraleldir. O’da Ehl-i Sünnet kelâmcıları gibi münker ve nekir meleklerinin sorgulamasına temas ederek mümin için kabrin güzel bir bahçe, âhirete inanan, fakat günahlara dalanlar için ise bütün sevdiklerinden ayrı tutulduğu bir hücre olduğunu ifade eder. Bediüzzaman’a göre bu ceza kişiye âhiret inancının gereğine uygun davranışta bulunmaması sebebiyle verilir. Âhirete inanmayanlara göre ölüm zaten bir yok oluştur. Onlar bu inançlarına uygun olarak berzah âleminde bütün sevdiklerinden ayrı tutulacak ve inkârları sebebiyle ceza göreceklerdir. Bu izahlardan anlaşılacağı üzere Said Nursî, kişinin dinî sorumluluk doğuran fiillerden dolayı kabirde ceza ve mükâfata uğratılacağını kabul etmektedir.

Bediüzzaman Mektubat adlı eserinin içinde kabir hayatının da bulunduğu değişik hayat mertebelerine değinir. Said Nursî’ye göre bu hayat mertebelerinden ilki dünya hayatıdır ki, devamı pek çok şarta bağlanmıştır. İkincisi ise dünya hayatına hiç benzemeyen ve âdeta melek hayatı yaşayan İdris ve İsa’nın hayatları; üçüncüsü dünya hayatına göre daha serbest olan Hızır ve İlyas’ın bulunduğu hayat; dördüncüsü de, Kur’ân’ın da temas ettiği, diğer kabir ehlinin hayatından daha üstün olan şehitlerin hayatıdır. Nursi’ye göre hayatlarını hak yolunda feda etmeleri sebebiyle, Allah şehitlere dünya hayatına benzeyen, fakat zahmeti ve üzüntüsü olmayan bir hayat ihsan etmiştir. Bediüzzaman’a göre onlar ölümden kaynaklanan ayrılığın ıstırabını hissetmeyerek tam bir mutluluğu tatmaktadırlar. Diğer kabir ehli ise öldüklerinin farkında olup şehitler kadar hayatlarından lezzet almamaktadır. Said Nursî bu konuda rüya örneğini vererek konuyu delillendirmeye çalışır. Bediüzzaman’a göre iki kişi rüyalarında cennette güzel bir saraya girerler. Birisi rüyada olduğunu ve uyanacağını bildiği için aldığı lezzet noksandır. Diğeri ise rüyada olduğunu bilmemekte ve tam bir keyif ve lezzet almaktadır. Nursi şehitlerin kabirdeki veya berzah âlemindeki hayatını bu ikinciye benzetir.

Kıyamet:

Bediüzzaman âhiret hallerinden kıyamet hakkında bir anda meydana geleceğini ve melekler dâhil herkesin bundan etkileneceğini söyler. Said Nursî, Allah’ın zatından başka her şeyin helak olacağını ifade eden “…O’nun zatından başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz” (el-Kasas, 28/ 88) âyetinden yola çıkarak bu konuda, O’nun zâtı gibi isim ve sıfatlarının da ezeli ve ebedi olduğunu, bunların tecellisi olan varlığın da mutlak olarak yok edilmeyeceğini ifade etmiştir.

Bediüzzaman söz konusu âyetten yola çıkarak aklen de kâinatın harap edilmesiyle kıyametin kopmasının mümkün olduğunu söylemekte ve bunu şöyle izah etmektedir: Âlemde tekâmül kanunu vardır. Bu kanuna tabi olan her şey gelişme içindedir ve her şeyin yaratılışla belirlenen tabiî bir ömrü bulunmaktadır. Küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Âlem kendisi için takdir edilen fıtrî ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketeceği bir gün gelecek ve Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1), gibi hadiseler gerçekleşecektir. Bediüzzaman’a göre yine kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimler kıyametin kopacağına delildir. Zira kâinatta bir apartman gibi her şeyin birbirine bağlı olduğu mükemmel bir nizam tesis edilmîştir. Bu bağlardan birinin ilâhî bir emirle koparılması durumunda milyonlarca büyük kütlelerin birbiriyle çarpışıp kıyameti koparması imkânsız değildir.

Müellif kâinatta niçin bir değişim kanunu bulunduğu ve ilk yaratılışla beraber onun niçin sonsuzluğa elverişli bir şekilde yaratılmadığı konusunda ise şöyle der: Allah hikmeti gereği insanın istidat ve kabiliyetlerinin ortaya çıkmasını ve onların gelişmesini irâde etmiş ve böylece onları imtihana tâbi tutmuştur. Bu imtihanın gereği olarak hayır ve şer, güzellik ve çirkinlik gibi zıtlar beraber bulunmakta, kâinat bir değişim ve tekâmül çizgisinde yürütülmektedir. Kıyametle beraber imtihan safhası tamamlandıktan sonra söz konusu zıtlar birbirinden ayrılacak, cennet ve cehennem sonsuz bir yapıyla meydana gelecektir. Bu izahlardan da anlaşılacağı üzere müellif kâinat ile cennet ve cehennem arasında organik bir bağ kurmaktadır. Zira beka âlemi bu fânî âlemden yapılacak, onun esas unsurları ebedî âleme gidecektir. Bu durumda cennet ve cehennem yaratılış ağacının ebediyyete uzanan iki sonucu, Allah’ın lütuf ve kahrının tecelli edeceği yerlerdir. Bediüzzaman’a göre kıyamet bir anda meydana gelecek ve melekler dâhil bütün ruhlar, derecelerine göre bundan etkileneceklerdir. Müellif, meselâ bir kişi kendi sıcak odasında bulunmasına rağmen kar ve tipi içinde titreyen bir kimseyi görse bundan etkilenir. Bu örneğe paralel olarak azabı hak etmeyen ruhlar da kıyâmet hadiselerini görünce bir şaşkınlık geçireceklerdir.

Bediüzzaman kıyamet alâmetlerinden ve ahir zamanda meydana gelecek olaylardan bahsetmeden evvel bu konudaki hadisler hakkında ki görüşlerini dile getirir. Bediüzzaman bu tarz hadislerin içinde mevzu hadisler bulunabileceğini benimsemekle beraber, hiçbir rivâyeti reddetmeyip bu hadisleri tevil etmeyi tercih etmiştir. Çünkü ona göre Kur’ân’da olduğu gibi hadislerde de müteşabihat bulunabilir. Ona göre bu tür haberler iman esaslarına dâhil olmayıp nübüvvetin fonksiyonu açısından bir önem taşımamaktadır. Said Nursî, kıyamet alâmetleri ile ilgili hadislerin iman esaslarına dâhil olmadığını söylemesine rağmen bunları tevil ederek eserlerinde yer vermesinin sebebini, sıradan insanların imanını şüphelerden korumak için olduğunu söyler.

Teklif ve imtihan sırrını ortadan kaldırmaması için, bu dünyada gözle görünecek olan kıyamet alâmetlerinin, Kur’ân’ın mûteşabih âyetleri gibi kapalı olduğuna değinen Bediüzzaman, ahirzaman fitnelerinin müddetinin uzun olup bu zamanın ondan bir bölüm olduğunu belirtmektedir. Bu arada ahirzamanda Allah diyenin kalmayacağını bildiren hadisi, iman eden kalmayacak değil, belki Allah’ın namı değişecek şeklinde te’vil eden Bediüzzaman, bir rahmet eseri olarak kıyamet anında inananların ruhlarının daha önceden kabzedileceğini ve kıyametin kâfirlerin başına kopacağına da değinmektedir.

Said Nursî kıyamet alâmetleri çerçevesinde eserlerinde Deccâl, Hz. İsa’nın nüzulü, Mehdi, Zü’l-karneyn seddi, ye’cüc ve me’cüc, dabbetü’l-arz, fitnelerin çıkması ve güneşin batıdan doğup doğudan batması gibi konulara yer verir.

Bediüzzaman’ın eserlerinde Deccâl ile ilgili hadisleri müteşabihattan kabul edip te’vil etmiştir. Ona göre Deccâlle ilgili hadislerden çıkan sonuç iki ayrı Deccâlin olduğudur.

Bunlardan ilki ehl-i küfür diyarında çıkacak olan Büyük Deccâl diğeri ise İslâm dünyasının içinde zuhur edecek olan Süfyâni’dir. Hz. İsa’ya Mesih adı verildiği gibi bu iki Deccâle de Mesih adı verilmîş ve rivâyetlere bakıldığında bunların şerrinden Allah’a sığınılmıştır. Bediüzzaman büyük deccâllin materyalizm ve komünizm gibi dinî ortadan kaldırmayı hedef alan inkârcı akımlar olduğunu söyler. Ona göre İslâm deccâli dediğimiz Süfyani de aynı bunun gibidir. O da aslında tek başına pek çok şeyi yapabilecek bir güce sahip olmadığı halde, fikirleri etrafında meydana getirilen şahs-ı manevî bir akım olarak İslâm dinînin ferdi ve sosyal hayattan kaldırılmasına çaba sarf edecektir. Said Nursî’nin eserlerine baktığımızda onun Büyük Deccâl olarak adlandırdığını müşahhas, belli bir kişi olarak görmediği; buna karşın İslam Deccâli olarak adlandırdığı Süfyani’yi müşahhas bir kişi gördüğü anlaşılır. Bediüzzaman onların kötülüklerinin etkili olmamasının sırf birey oluşlarından değil, yandaşlarından ve temsil ettikleri inkârcı görüşlerin meydana getirdiği güç, otorite ve baskıdan kaynaklandığını ifade etmiştir.

Said Nursî, deccâlin Hz. İsa tarafından öldürüleceğine dair rivâyetleri de (Müslim, “Fiten” 110;Tirmizi, “Fiten” 59) te’vil etmektedir. Ona göre deccâlin öldürülmesi belli bir şahsın öldürülmesi şeklinde değil, aksine inkârcı bir fikir akımının yok edilmesi şeklinde düşünülmesi gerekir. Bediüzzaman’a göre İsevi ruhaniler cemaati deccâlin kurduğu materyalist ve dinsizlik akımını yok edip, Allah’ı inkâr fikrini imha edecektir. Bunlar Hıristiyanlık dinînin hakikatini İslâmiyet ile birleştirecek, bu birleşmeden meydana gelecek güçle deccâlin temsil ettiği inkârcı materyalizmi manen öldüreceklerdir . Bediüzzaman, böylesine muazzam bir netice için ilâhi bir hikmet çerçevesinde Hz. İsa’nın gökten yeryüzüne inmesini, Allah’ın hikmetinin bir gereği olarak görmekte ve Hz. İsa’nın herkes tarafından değil, ancak çok yakınları tarafından iman nuru ile tanınacağını belirtilmektedir.

Bediüzzaman Deccâl ve Hz. İsa hakkındaki görüşlerine paralel olarak Mehdinîn insanüstü vasıflarla ortaya çıkmasını ve herkes tarafından tanınmasını makul bir düşünce olarak görmez. Ona göre genelde kıyamet alâmetleri ve özelde Mehdi ile ilgili hadisler mübhem bir karaktere sahiptir. Bu sebeple Mehdi ve süfyâni gibi âhir zamanda zuhur edecek olan kimseler erken dönemlerde hatta tabiin döneminde beklenmiş daha da ötesi bazı kimseler bu şahısların geçmişte zuhur ettiğini söylemişlerdir. Müellife göre söz konusu şahısların ne zaman zuhur edeceğinin bilinemeyişinin sebebi, her asırdaki insanların, manevîyatlarını güçlendirmek ve ümitsizlikten kurtulmak için bir Mehdi inancına ihtiyaç duymalarıdır. Bediüzzaman’ın bu ifadelerinden anlaşıldığına göre Mehdi tek bir şahıstan ibaret olmayıp her asrın bir Mehdisi bulunmaktadır. Hadislerden gelecekte bir Mehdi gelecek havasının oluşmasının sebebi Mehdi hakkındaki rivâyetlerin birbirinden farklı olması ve hadis sarihlerinin konuyla ilgili hadisleri kendi zamanlarıyla ilişkilendirmesinden kaynaklanmıştır.

Bediüzzaman’ın ifadelerinden Mehdinîn İslâm deccâli olan süfyâniyi gerçekte öldürmeyeceği ortaya çıkar. Müellife göre ölen ve öldürülen birer kişi değil, inanç ve fikirlerdir. Bediüzzaman’ın Mehdi konusunda insanüstü niteliklere sahip bir şahıs beklentisi içinde olmadığı görüşlerinden anlaşılmaktadır. Müellif bu şekilde sosyal kanunlara uygun hareket eden bir kimsenin başarılı olmasını Allah’ın kudreti açısından mümkün görmektedir.

Netice olarak Bediüzzaman, bu konuda insanüstü niteliklerle zuhur ederek zulümle dolmuş olan dünyayı ıslah edecek bir Mehdi beklentisi içinde olmayı doğru bulmamaktadır. Onun Mehdi konusundaki rivâyetlere yaptığı te’viller sosyal prensiplere uygunluk arzetmektedir. Fakat Bediüzzaman’ın yaptığı bu te’viller hiç bir zaman bunların esası olan rivâyetlerin yüzde yüz sağlam olduğu anlamına gelmemektedir

Bediüzzaman da diğer Ehl-i Sünnet âlimleri gibi Kur’ân’daki Ye’cûc ve Me’cûc’ü ve aynı kıssada geçen Zü’l-Karneyn’in seddinîn harap olmasını (el-Kehf, 18/ 83-110), kıyamet alâmetlerinden saymıştır. Bediüzzaman, söz konusu âyetlere eserlerinde temas ederek Zü’l-Karneyn’in, Büyük İskender; seddin, Çin şeddi; Ye’cûc ve Me’cûcün, Mançur ve Moğollar olabileceğine dair muhtelif görüşler bulunduğunu zikreder. Bediüzzaman, Kur’ân’ın bu hâdiseden bahsetmekle aslında uzak bir hadiseyi kastettiğini, buna bu şekilde dikkat etmeyenlerin ise Zülkarneyn ve Ye’cüc ve Me’cüc hâdiselerinin birbirine yakın olduğu sonucuna vardıklarını söylemektedir. Bediüzzaman’ a göre ise bu iki hadise farklı zamanlarda olmuştur. Bediüzzaman, Kur’ân’ın seddin harap olmasından sonra kıyametin kopacağını haber vermesinin zaman açısından bir yakınlık olmadığına da vurgu yapar.

Bediüzzaman, kıyamet alâmetlerinden biri olan Dâbbetü’l-arz hakkında Kur’ân’da buna icmâli olarak işaret edildiğini, fakat onun mâhiyeti hakkında kesin bir kanaatinin bulunmadığını ifade eder. Ancak Bediüzzaman, nasıl ki Firavun’un kavmine çekirge âfeti ve bit belâsı, Kâbe’yi yıkmak için gelen Ebrehe’nin ordusuna “ebabil kuşları” musallat edildiyse, süfyâni ve deccâllerin fitnesine bilerek kananlara akıllarını başlarına getirmek için Ye’cûc ve Me’cûc, Dâbbetü’l-arz gibi hayatı altüst eden musibetler gösterilecektir demiştir. Bediüzzaman’a göre muhtemelen o “dâbbe” bir canlı türüdür. Ve eğe bir tane olsa vereceği zarar da sınırlı olacağından sayı ile ifade etmemek gerekir. Bediüzzaman bunun daha iyi anlaşılması için onun Kur’ân’da yer aldığı üzere Hz. Süleyman’ın değneğini yiyerek öldüğünün anlaşılmasını sağlayan ağaç kurdu (es-Sebe, 34/ 14) türünden bir canlı olabileceğini söyler. Ona göre o kurt, insanın bütün vücuduna dağılarak kemiklerini ağaç gibi kemirecek, Müminler ise bu beladan imanlarının bereketi ve sefahate dalmamakla kurtulacaktır.

Said Nursî’ye göre küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Ona göre âlem kendisi için takdir edilen fıtri ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketecektir. Bediüzzaman Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1) gibi hâdiselerin birgün mutlaka vuku bulacağına vurgu yaparak kıyametin bu şekilde olacağını söylemiştir. Netice olarak Bediüzzaman kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimleri kıyametin kopacağına dair deliller olarak kabul etmiştir.

Haşir:

Said Nursî öldükten sonra tekrar hayata kavuşma anlamında haşir, Ba’s ve neşr kelimelerini kullanmakla beraber bunlardan daha çok haşir kelimesini tercih etmektedir. O, kelâmcılarda olduğu gibi tekrar diriltilmenin bedenen olacağını benimsemekte ve bunun delili olarak âhiretin varlığı konusunda zikrettiği delilleri tekrarlamaktadır.

Said Nursî’ye göre haşrın vuku bulmasına hiçbir mani yoktur. Olmasına sebep ise her şeydir. Haşri yaratmak Allah için “kün” emri kadar kolay bir durumdur. Bediüzzaman dünyanın bir tarla, mahşerin ise harman, cennet ve cehennemin ise birer mahzen olduklarını, harmanda başakların dövülüp, tasviye neticesinde semerelere ayrılıp, ayrı ayrı saklandığı gibi, haşir meydanının da kâinatın başak ve semeresi olan insanın beklendiğini belirtmiştir.

Bediüzzaman haşrın çeşitli mertebeleri olduğunu söyleyerek, bunlardan bir kısmına iman etmenin farz olduğunu söyler. Bir kısmının ise ruhani ve fikri yükselmelerin neticesine göre bilinebileceğini ifade etmiştir. Bediüzzaman’a göre inanılması farz olan haşir mertebesi, insanların öldükten sonra ruhlarının başka makamlara gidip cesetlerinin çürüdükten sonra insanın cesedinden bir çekirdek hükmünde olan “acbü’z-zeneb” diye tabir edilen küçük bir cüz’ün bâkî kalıp, Allah’ın ondan insanın cesedinî haşirda tekrar yaratması ve ona ruhunu göndermesidir. Bu kısma inanmak farzdır, çünkü Bediüzzaman’a göre bu mertebenin ispatı o kadar kolaydır ki her baharda yeryüzünde milyonlarca misali görülmektedir. Öte yandan Nursi tüm insanların yaratılması ve diriltilmesinin tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibi olduğunu (el-Lokman, 31/ 28) ifade eden âyeti sık sık tekrarlamakta, bunu duyular âleminden aldığı pek çok örnekle detaylandırmakta, böylece ikinci yaratılışın Allah’ın sonsuz kudreti açısından mümkün olduğunu izah etmektedir.

Said Nursî haşir konusunda da diğer bazı mevzularda olduğu gibi konuyu somutlaştırmak için dünyevi misaller verir. Bediüzzaman İsrafil’in sûr’a ikinci defa üflenmesinden sonra ruhların bedenleriyle beraber tekrar var edilip haşrın vuku bulmasını istirahat için dağılmış bir ordunun bir boru sesiyle toplanmasına benzetir. Cesetlere tekrar hayat verilmesi konusunda ise elektrik örneğini sunar. Ona göre tek bir santralden çıkan elektrik akımı büyük bir şehri bir anda nasıl aydınlatabiliyorsa, Allah’ta “kün” emriyle bütün cesetlere bir anda tekrar hayat verecektir. Bediüzzaman, cesetlerin bir anda yeniden inşa edilmesinin mümkün olduğunu anlatmak için de bahar örneğini verir. Nursî’ye göre kıştan sonra bahar mevsiminde tabiatta meydana gelen değişimler haşrın varlığı konusunda en büyük delili teşkil eder. Bediüzzaman’a göre burada meydana gelen haşirlar âhirette meydana gelecek olan büyük haşrın bazı örnekleri ve onu anlamayı sağlayan unsurlardır.

Bediüzzaman haşir meydanının yeri konusunda da şöyle demektedir: Allah’ın fiillerindeki hikmet şunu gösterir ki yerkürenin güneş etrafındaki yörüngede dönmesi amaçsız değildir. Bu yörüngenin haşir meydanının sınırlarını belirlemesi mümkündür. Buna göre yerküre bir tarla gibi bu meydanı dolduracak ürünleri yetiştirmekte ve haşir meydanının oluşturulmasına bir esas teşkil etmektedir.

Müellif her ne kadar açık bir şekilde ifade etmese bile onun söz konusu düşüncesinden kıyamet ve tekrar yaratılmanın kâinatın tamamında değil, sadece güneş sistemi çerçevesinde meydana geleceği izlenimi doğmaktadır. Haşir meydanında toplanan insanların elbiseleri konusunda ise müellif şöyle der: Allah’ın insandan başka canlı varlıkları fitrî bir elbise ile yarattığı gibi haşir yerinde insanlara sunî bir elbise değil fakat fitrî bir elbise giydirmesi O’nun hikmetinin gereğidir. Aslında insanların sunî bir elbise giymesinin hikmeti sadece sıcak ve soğuktan korunmak, zinet olarak yararlanmak ve mahrem yerlerini örtmek değil, onların diğer varlıklar üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olmasıdır. Haşir meydanında ise böyle bir hikmet söz konusu olmaması sebebiyle insanların dünyada giydikleri kıyafet türünden bir elbise giymelerine lüzum bulunmaması gerekir.

Hesap:

Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret halleri içerisinde incelenen amel defteri, amellerin tartılması gibi mevzular hesap başlığı altında incelenmiştir. Said Nursi eserlerinde klasik kelâm ilmînde tartışıldığı tarzda bu konuları ele almamıştır. O bu konularda daha çok kişinin sorumluluğuna dikkat çekerek amellerin kaydedildiğini ve bunun âhiretteki hesap için olduğunu bazı örnek ve hikâyelerle izah eder. Bediüzzaman amellerin kaydedilmesini Allah’ın hafiz ve rakib isimlerinin tecellisi olarak ele alır. Bediüzzaman kâinatın bir nizam ve ölçü içinde yaratılmasını ve varlığını devam ettirilmesini, varlık üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olan insanın amellerinin de bir hesap için muhafaza edildiğine delil teşkil ettiğini söylemiştir. Bediüzzaman kâinatta olup biten her şeyin “levh-i mahfuz” da kaydedilmekte olduğunu bunun delilinin ise insanın hafızası ve bitkilerin meydana gelmesine esas teşkil eden ve onların bir çeşit programı olan tohumlar olduğunu söyler. Müellife göre söz konusu unsurlar ayrı ayrı nüfus cüzdanlarının bir nüfus kütüğünün varlığına delil oluşu gibi her şeyin kaydedildiği levh-i mahfuzun varlığını göstermektedir der. İşte bu yüzden Bediüzzaman’a göre amellerin kaydedilmesi sadece dünyevi bir iş değil, âhirette büyük bir mahkemenin kurulacağına ve hesabın görüleceğine delil teşkil eden bir durumdur.

Cehennem:

Said Nursî’nin eserlerinde cehennemle ilgili izahlar cennet konusundaki açıklamalar kadar bir hacme sahip değildir. Nur Risaleleri’nin muhtelif yerlerinde serpiştirilmîş bir şekilde yer alan bu izahlarda cehennemin var oluş sebebine, halen mevcut olup olmadığı konusuna ve ebediliğine temas edilmektedir. Eserlerde cehennemin varlığı konusunda insandaki adâlet duygusuna ve müeyyide anlayışına temas edilerek bunların âhiret hayatındaki ceza ve mükâfatın varlığını gerektirdiği vurgulanmaktadır. Ayrıca Bediüzzaman’ın eserlerinde adâlet unsuruna bağlı olarak Allah’a kulluk edene cennetin, O’na kulluk etmeyen, inkâr ve şirk içinde olanlara ise cehennemin hazırlandığı ifade edilmektedir. Ona göre cehennem bir zulüm yeri değil, gerçek adâletin tecellisinden sonra hak edilmîş bir ceza ve arınma yeridir.

Âhiret hallerinden cennet ve cehennemin varlığı ve mahiyeti ile ilgili hususlar duyu organlarıyla idrak edilemeyen konular olması sebebiyle Bediüzzaman, bu konularda hareket noktası olarak ilgili âyetleri temel alır. Bu âyetlere binaen de eserlerinde, cennet ve cehennemin varlığının aklen mümkün olduğuna, hikmetine ve oradaki hayatın keyfiyetine değinir.

Bediüzzaman cehennemin yaratılması ve günahkârların orada cezalandırılmasının kötü bir durum olmayıp, adâletin yerine gelmesi açısından iyi olacağını beyan etmiştir. Çünkü müellife göre nasıl ki suç işlediği sabit olan bir kimsenin, bulunduğu memlekette hapishane olmasa bile bir hapishane yapılarak cezalandırılması adâlettir, bu sebeple suçun hapishanenin yapılmasının sebebi olduğu gibi günah ve küfür de cehennemin yaratılmasına sebep olmaktadır.

İslâm bilginlerinin çoğu cennet ile cehennemin hâlen mevcut olduğunu kabul ederken Said Nursi’de genelde Ehl-i Sünnet bilginlerinin görüşünü benimsemekle beraber, cehennemin yerinin arzın yörüngesinin içinde olması gerektiğini söyler. Cehennemin görünmemesini ise perdeli ve ışımayan bir nitelikte olmasına bağlar. Ona göre küçük ve büyük olmak üzere iki cehennem bulunmaktadır. Küçük olanın, bir çekirdek veya tohum niteliğine sahip bulunan ve âhirette büyük cehenneme dönüşecek olan arzın merkezi olması mümkündür. Çünkü yerkürenin her otuz üç metre derinine indikçe sıcaklık yaklaşık bir derece artmakta ve yarıçapı altı bin küsur kilometre olan yerkürenin merkezindeki sıcaklık bu hesaba göre iki yüz bin dereceye kadar ulaşmaktadır. Ayrıca O bazı hadislerde cehennem ateşinin dünya ateşinden iki yüz kat şiddetli olduğunun ifade edildiğini söyleyerek söz konusu yaklaşımını böyle delillendirmektedir.

Said Nursî cehennem azabının bir çeşidi ve unsuru olan ateşin muhtelif çeşitlerinin bulunduğunu söyler. Ona göre ısısı ile yakan ateşin yanında soğuğu ile yakan bir tür ateş de bulunmaktadır ki, müellif buna eserlerinde “zemherir” adını verir. Bediüzzaman ateşin bir çeşidi olan beyaz ateşin ısısını etrafa yaymayıp aksine etrafta bulunan ısıyı kendine çekip dondurucu bir soğuk teşkil ettiğine değinir. Müellife göre ateş çeşitlerini içinde barındıran cehennemde böyle bir ateşin yani zemheririn bulunması gereklidir.

Said Nursî küfür üzere ölenlerin ve münafıkların cehennemde ebedi kalacaklarını belirtir. Müellif, küfür üzere de olsa sınırlı bir hayatı yaşayanın ebedi olarak cehennemde kalmasının Allah’ın hikmet ve adâletine uygun olduğunu söyler. Çünkü Bediüzzaman, küfür üzere ölen kimse sonsuza kadar yaşayacak bile olsa bütün ömrünü aynı hal ile geçireceği şüphesizdir. Zira kâfirin fıtrî yapısı bozulmuş olduğundan günah işleme kabiliyeti devam etmekte ve bu nedenle sonsuz bir şekilde cezalandırılması adâlete ters düşmemektedir. Ayrıca küfür, kâinatın Allah’ın varlığına ve birliğine olan delâletini inkâr etmek, O’nun isimlerinin tecellilerini yalanlamak ve ihsan ettiği nimetlere nankörlük etmek anlamına geldiğinden büyük bir suçtur ve bu suçun karşılığı olarak kâfirin cehennemde ebedî olarak kalması adâletin yerine gelmesi açısından gereklidir demiştir.

Said Nursî yukarıda zikrettiği sebeplerden dolayı kâfirin cehennemde ebedî olarak kalmasının Allah’ın hikmet ve adâleti açısından gerekli olduğunu söylemekte; fakat konuya Allah’ın rahmet ve şefkati açısından bakıldığında ise kâfir hakkında iki ihtimalin olduğunu dile getirmektedir. Ona göre kâfir ya tamamen yok olup gidecek, ya da sürekli bir azap içinde de olsa varlığını devam ettirecektir. Müellife göre varlığını cehennemde bile olsa devam ettirmek tamamen yok olmaktan daha hayırlı bir sonuçtur. Çünkü Bediüzzaman yokluğu gerçek şer, varlığı ise gerçek hayır olarak adlandırmıştır. Ayrıca Said Nursî kâfirin kendi ameliyle cehennemi hak ettiğini ve amelinin karşılığı olan cezayı çektikten sonra ateşe alışarak azabının hafifleyeceğini ifade eder. Ona göre azabın hafiflemesi bazı hadislerde işaret edilen, kâfirin dünya hayatında işlediği iyi amellerinin mükâfatı.

Cennet:

Said Nursî cennete dair telif ettiği Yirmi Sekizinci Sözde ve konuyla ilgili âyetlerin tefsirini yaptığı İşârâtü’l-i’caz da cennet nimetlerine soru-cevap tarzında temas ettiği görülmektedir.

Bediüzzaman dünyadan geçip giden insanın, aldığı her türlü lezzetin kaybolmasından dolayı elem çekmemesi için ebedi bir mekânın beklemekte olduğunu, ayrıca Allah’ın bütün isimlerin de cenneti ve ebediyeti istemekte olduğunu söyler. Bediüzzaman’a göre cennet Allah’ın fazl ve kereminden bir hediye olup insanın amelinin ücreti karşılığında vacib bir hak değildir. Çünkü iyiliklere insanın kesbi illet değildir. Kötülüklere sebep ise nefistir. Bu sebeple Bediüzzaman’a göre insan Allah’a karşı “mükâfatımı isterim” diyemez, “fazlını beklerim” diyebilir.

İyi bir meskenin, yemek ve evliliğin bu dünyada kişiye lezzet ve mutluluk verdiğini ve bu tür lezzetlerin cennette daha mükemmel bir şekilde vuku bulacağını ifade eder.O bedeni lezzetlerin varlığından bahsetmesine rağmen, sonsuzluğa elverişli yaratılan insanın gerçek lezzet ve mutluluğunun ancak marifetullah, muhabbetullah ve ilim ile gerçekleşeceği kanaatinde olmuştur.

Bediüzzaman eserlerinde cennet nimeti olarak erkeklere pek çok huri verileceğini ifade eder. Yine bununla beraber dünyadaki evliliklerin cennette de devam etmesinin mümkün olduğunu, dünya kadınlarının cennete girdikleri zaman hurilerden daha güzel olacaklarını söylemiştir.

Müellif cennet yiyeceklerinin sindirildikten sonra posasının olmadığının hadiste vârid olduğunu (Buhari, “Bed’ü’1-halk”, 8; Müslim, “Cennet”, 17-19) ifade ederek, bunun mümkün oluşuna ağaçları örnek gösterir. Said Nursî’ye göre en basit hayat tabakasına ait olan ağaçlar bile çok gıda aldıkları halde artıkları bulunmamaktadır.

Bediüzzaman, “Cennette kişi sevdiği ile beraber bulunacaktır” (Buhari, “Edep”, 96) hadisi ile ilgili olarak, sadece kısa bir zaman aralığında Hz. Peygamber’i görme imkânı bulmuş basit bir bedevinin cennette Hz. Peygamber’in yanında bulunması nasıl mümkün olabilir sorusuna: Makamı yüksek bir kimse güzel bir bahçede ziyafet verse ve orayı insanın maddî ve manevî bütün duyularını tatmin edecek bir şekilde hazırlasa, toplumun her kesiminden gelen davetlilerin aynı mekânda bulunmakla beraber buradaki güzelliklerden aynı lezzeti aldığını söylemek mümkün olmaz deyip, herkesin kendi kabiliyetince hatta kültür seviyesine göre buradaki güzelliklerden faydalanacağını söyleyerek cevap verie. Bu örneğe paralel olarak insanlar cennette aynı mekânda bulunsalar bile aldıkları lezzet ve mutluluk kabiliyetlerine göre farklı olacaktır. Ayrıca bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel oluşturmayacaktır der.

Bediüzzaman cennetin sekiz tabaka olup, her bir tabakasının birbirinden yüksek olduğu halde bunların tamamının çatısının Arş-ı a’zam (Buhari, “Tevhid”, 22, “Cihad”, 4) olduğu hadislerde zikredilmîştir der. Said Nursî bu gibi hadisleri daha somut bir şekilde izah etmek için, huni şeklinde bir dağı temsil olarak verir. Bu temsile göre bu dağın etrafında aşağıdan yukarı doğru birbiri içinde ve birbirinden yüksek sur şeklinde daireler ve bu dairelerin içinde de insanlar bulunur, bu dairelerin üst üste olması içindeki insanların tamamının güneşi görmesine engel de teşkil etmez. Said Nursî’nin bu temsilinde ki insanlar, aynı zamanda birbirini görebildiği gibi, surlar arasında birinden diğerine geçmek orda bulunan insanlar için mümkündür. Nursi, muhtelif hadislerde cennetlerin buna benzer bir şekilde tasvir edildiğini beyan ederek, bu temsile binaen müminlerin bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel teşkil etmez demektedir.

Hadislerde cennet ehline içinde pek çok saray ve huri bulunan hacim olarak dünya kadar bir yerin verileceğinin beyan edildiğini (Tirmizi,”Cennet”, 17) söyleyen Said Nursî bu kadar şeye bir insanın ihtiyaç duyup duymayacağı konusunda da şöyle demektedir: insan basit bir canlı olsaydı bu kadar şeye lâyık olmazdı. Fakat insan sonsuz duygulara sahip bir nitelikte var edilmîştir. Meselâ bir insana bütün dünyanın hükümranlığı verilse bile ondaki hırsı tatmin edememektedir. Bu yüzden ebedî bir hayatta sonsuz kabiliyetlere sahip olan insana hadiste zikredilenlerin verilmesi makul olmaktadır .

Said Nursî, adını zikretmediği bazı tefsircilerin bütün herkesi cennette otuz üç yaşında olacağını söylediklerini, oysaki Vakıa suresinde geçen “vildân” (el-Vakıa, 59/ 17) kelimesinin çocuk anlamında olup, dolayısıyla çocukların buluğ çağına gelmeden önce ölmeleri durumunda cennete çocuk olarak gireceklerini ifade ettiğini belirtir. Bediüzzaman büluğ çağına gelmeden önce üzerlerine farz olmadığı halde namaz ve oruç gibi ibadetleri yapmaları durumunda çocuklar da bir mükâfat olmak üzere yetişkinler gibi otuz üç yaşında olacaklardır der. Müellife göre söz konusu tefsirler bu farka temas etmemiştir.

Said Nursî cennet ehlinin “karşılıklı koltuklara oturup” (es-Saffet, 37/ 44) dünya maceralarını konuşacaklarını ve bu sebeple dünya hadiselerinin onlara gösterilmek üzere kaydedildiğini ifade ederek buna, insanların, değer verdikleri anları ebedileştirmek ve sonra onlara tekrar bakmak için sinema ve benzeri şeylerle kaydetmelerini örnek gösterir.

Bediüzzaman Cehennem amelin karşılığı olduğu halde cennet Allah’ın bir lutfu ve ikramıdır der. Çünkü müellife göre cehennemi hak edecek amelleri, Allah’ın nzası olmadığı halde kendi iradesiyle işleyen insandır. Halbu ki insanın yaptığı iyiliklerde kendi katkısı çok azdır. Zira iyiliği isteyen ve onu yaratan Allah’tır, insan ise ona sadece iman, arzu ve niyet ile sahip olabilir. Allah’ın vaadi ile verilecek olan cennet görünüşte bir mükâfat ise de gerçekte bir ikramdır. Aynca kulluk cennet nimetlerini düşünerek değil, Allah’ın rızasını kazanmak için yapılmalıdır.

Said Nursî Ehl-i Sünnet âlimleri gibi cennet ehlinin Allah’ı göreceklerini söylemekle beraber bunun keyfiyetine temas etmemektedir. Ona göre Allah’ın ihsan ettiği en büyük mutluluk cennet ehlinin O’nu görmesidir. Hatta bu mutluluk Bediüzzaman’a göre cennet nimetlerinden çok daha büyük olacaktır.

Engin Yılmaz, “Said Nursi Ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Âhiret Anlayışı” adlı  Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.

HÂTİME

Geçen On İki Hakikat, birbirini doğrular, tamamlar ve birbirine kuvvet verir. Hepsi birleşerek neticeyi gösterir. Hangi vehmin haddi var ki, şu demir gibi, hatta elmas gibi on iki sağlam suru delip geçebilsin ve sarsılmaz olan haşre iman hakikatini sarsabilsin!

مَا خَلْقُكُمْ وَلاَ بَعْثُكُمْ إِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ

“Ey insanlar, sizin hepinizi yaratmak veya öldükten sonra diriltmek bir tek kişiyi diriltmek gibidir.” (Lokman sûresi, 31/28) ayet-i kerimesi şunu ifade ediyor: “Cenâb-ı Hakk’ın kudreti için bütün insanların yaratılması ve öldükten sonra diriltilmesi, bir tek insanın yaratılışı ve haşri kadar kolaydır.” Evet, öyledir. Nokta adlı risalenin haşir bahsinde, bu ayetin ifade ettiği hakikati etraflıca yazmıştım. Burada yalnız bir kısım temsillerle meselenin özüne işaret edeceğiz. Geniş izah istersen Nokta risalesine bakabilirsin.

Mesela, VE LİLLAHİL MESELÜL A’LA -temsilde hata olmaz- nasıl ki “nuraniyet” sırrıyla, güneşin cilvesi kendi iradesiyle bile olsa, bir zerreye verdiği ışığı, aynı kolaylıkla sayısız şeffaf şeye de verir.

“Şeffaflık” sırrıyla, şeffaf bir zerrenin küçücük göz bebeği, güneşin aksini almakta, denizin geniş yüzüne eşittir.

“İntizam” sırrıyla, bir çocuk, parmağıyla oyuncak gemisini çevirdiği gibi, kocaman bir savaş gemisini de döndürebilir.

“İmtisal” (itaat) sırrıyla, bir kumandan bir tek askeri “Marş!” emriyle hareket ettirdiği gibi, koca bir orduyu da aynı kelimeyle harekete geçirebilir.

“Denge” sırrıyla, uzayda hakiki, hassas ve o derece büyük bir terazi farz edelim; kefelerine konulan iki cevizi tarttığı gibi, iki güneşi de içine alıp tartabiliyor olsun. O terazi iki kefesinde bulunan cevizlerden birini göğe çıkaran, ötekini yere indiren kuvvetle, iki güneşten birini arşa kaldırıp diğerini zemine indirebilir.

Madem şu basit, noksan, fâni mümkinat  âleminde nuraniyet, şeffaflık, intizam, itaat ve denge sırlarıyla, en büyük şey en küçük şeye eşit olur. Hadsiz hesapsız şeyler tek bir şeye denk görünür. Elbette, Kadir-i Mutlak’ın Zât’ına ait, sonsuz ve kusursuz kudretinin nuranî tecellileri, eşyanın perde arkasının şeffaflığı, hikmet ve kaderin inti-zamları, eşyanın yaratılış kanunlarına tam itaati, mümkinatın varlık ve yokluğun eşitliğinden ibaret olan imkânındaki denge sırlarıyla; az-çok, büyük-küçük her şey O’nun için eşittir. Ve o Zât, bütün insanları tek bir insan gibi, bir sedâ ile diriltebilir.

Bir şeyin kuvvetinin veya zayıflığının mertebeleri, onun zıddıyla anlaşılabilir. Mesela sıcaklığın derecesi, soğuğun müdahalesidir. Güzelliğin mertebeleri, çirkinliğin müdahalesiyle ortaya çıkar. Işığın tabakaları, karanlığa bakarak anlaşılır. Fakat bir şey zâtî, yani kendinden ise, varlığı bir başkasına muhtaç değilse zıddı ona müdahale edemez; çünkü o zaman zıtların bir arada bulunması gerekir. Bu ise imkânsızdır, akıl dışıdır. Demek, zâtî olan bir şeyde mertebe yoktur.

Madem Kadir-i Mutlak’ın kudreti zâtîdir, varlığı bir başkasına muhtaç değildir ve mutlak kemâldedir. Şu halde zıddı olan aczin o kudrete karışması mümkün değildir. Bir baharı yaratmak, Zât-ı Zülcelâl için bir çiçeği yaratmak kadar kolaydır. Eğer sebeplere da- yandırılırsa, bir çiçeğin var edilmesi bir baharınki kadar zor olur. Hem bütün insanları diriltmek, haşretmek o Zât için bir insanı diriltmek gibidir.

Haşir meselesinin başından buraya kadar anlattığımız temsiller ve hakikatleri, Kur’an-ı Hakîm’in feyzindendir. Nefsi teslime, kalbi kabule hazırlamak içindir. Asıl söz ise Kur’an’ındır. Söz O’dur ve O’nundur. Dinleyelim:

 فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ

“(De ki:) En kesin ve mükemmel delil, Allah’ındır.” (En’âm sûresi, 6/149)

فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللهِ كَيْفَ يُحْيِي الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

“İşte bak Allah’ın rahmetinin eserlerine, ölmüş toprağa nasıl hayat veriyor! İşte bunları yapan kim ise ölüleri de O diriltecektir. O, her şeye hakkıyla kadirdir.” (Rûm sûresi, 30/50)

 قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ

“(Nasıl yaratıldığını unutarak, bir de misal fırlattı Bize:) ‘Çürümüş vaziyetteki o kemikleri kim diriltecek!’ diye. De ki: Onları ilk defa inşa eden diriltir, hem O her türlü yaratmayı bilir.” (Yâsîn sûresi, 36/78-79)

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ

يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِيدٌ

“Ey insanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının. Gerçekten kıyamet saatinin dep¬remi müthiş bir olaydır. Onu göreceğiniz gün… Çocuğunu emziren anne, dehşet¬ten çocuğunu unutup terk eder. Hamile olan her kadın ceza günü çocuğunu dü¬şürür. İnsanları sarhoş olmuş görürsün, halbuki gerçekte onlar sarhoş değildirler. Fakat Allah’ın azabı pek çetindir.” (Hac sûresi, 22/1-2)

اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَدِيثًا

“Allah, o hak Mabud’dur ki kendisinden başka ilah yoktur. Kıyamet günü hepinizi bir araya toplayacaktır. Bunda hiç şüphe yoktur. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir?” (Nisa sûresi, 4/87)

إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ

“İyi ve hayırlı insanlar Naîm cennetinde, nimetler içindedirler. Yoldan sapan kâfirler ise ateştedir.” (İnfitâr sûresi, 82/13-14)

إِذَا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزَالَهَا وَأَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقَالَهَا وَقَالَ الإِنْسَانُ مَا لَهَا يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

“Yer o müthiş depremiyle sarsıldığı zaman… Ve yer bağrındaki ağırlıkları çıkardığı zaman… İnsan şaşkın şaşkın: “Ne oluyor buna!” dediği zaman… İşte o gün yer, üs¬tünde olan biten her şeyi anlatır; çünkü Rabbin ona bunları vahyeder. İşte o gün bölükler halinde insanlar, kabirlerinden çıkıp Yüce Divana dururlar, ta ki yaptıklarının karşılığını görüp alsınlar. Zerre ağırlığınca hayır yapan onu bulur, zerre ağırlığınca şer yapan da onu bulur. ” (Zilzâl sûresi, 99/1-8)

الْقَارِعَةُ مَا الْقَارِعَةُ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُه فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ وَمَا أَدْرَاكَ مَا هِيَهْ نَارٌ حَامِيَةٌ

“Kâria… Nedir o kâria? Kâriayı, o kapıları döven ve dehşetiyle kalplere çarpan o kıyamet felâketini sen nereden bileceksin ki! O gün insanlar uçuşan kelebekler gibi şuraya buraya fırlatılır, dağlar atılmış yüne döner. Artık kimin tartıları ağır basarsa, memnun kalacağı bir hayata girer. Kimin tartıları da hafif gelirse, onun barınağı da Hâviye olur. Onun ne olduğunu bilir misin? Hâviye kızgın mı kızgın bir ateştir!” (Kâria sûresi, 101/1-11)

وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

“Bütün göklerin ve yerin gaybını bilmek de Allah’a mahsus. Kıyametin kopması ise, başka değil, ancak bir göz açıp kapamada yahut daha da kısa bir anda olur biter. Şüphe yok ki Allah her şeye kâdirdir.” (Nahl sûresi, 16/77)

Kur’an’ın bunlar gibi başka apaçık ayetlerini de dinleyip “inandık ve tasdik ettik” diyelim.

“Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah Teâlâ’dan geldiğine, ölümden sonra dirilişin hak olduğuna, cennetin hak olduğuna, cehennem ateşinin hak olduğuna, şefaatin hak olduğuna, Münker ve Nekir’in hak olduğuna, Allah’ın kabirlerdeki ölüleri tekrar dirilteceğine iman ettim. Allah’tan başka ibadete lâyık ilah bulunmadığına ve Muhammed’in Allah’ın Resûlü olduğuna şehadet ederim.”

Allahım! Rahmetinin ağacı Tûbâ’nın en latif, en şerefli, en mükemmel ve en güzel meyvesi olan zâta salât ve selam et. Ki Sen onu hem âlemlere rahmet olarak, hem de ahiret yurdunu yani cenneti gösteren şu Tûbâ’nm en süslü, en güzel, en parlak ve en yüce meyvelerine kavuşma vesilemiz olarak gönderdin. Allahım, bizi, anne ve babamızı ateşten koru. Bizi, anne ve babamızı, ebrâr (özü sözü bir sadık kulların) ile beraber, seçkin Peygamberinin hürmetine cennete dahil et. Amin.

Şu risaleyi insaf ile okuyup değerlendiren arkadaş! “Onuncu Söz’ü niçin bir anda, bütünüyle anlayamıyorum?” diye düşünüp üzülme. Çünkü İbn Sina gibi bir felsefe dâhisi bile “Haşre iman ederiz, fakat akıl bu yolda gidemez.” diye hüküm vermiştir.

Hem bütün İslam âlimleri, “Haşir, naklî bir meseledir, delili nakildir. Ona akıl ile varılamaz.” diye ortak bir hükme varmışlardır. Elbette bu kadar derin ve mânen pek yüksek bir yol, birdenbire herkesin akılla ulaşacağı bir yol haline gelmez. Taklidî imanın bile azaldığı, teslimiyetin zayıfladığı şu asırda, bize Kur’an-ı Hakim’in feyziyle ve Hâlık-ı Rahîm’in merhametiyle o derin ve mânen yüksek yolda bu kadar ilerlemek ihsan edildiği için binlerce şükretmeliyiz. Çünkü bu, imanımızın kurtulmasına yeter. Anladığımız kadarına memnun olup, tekrar okuyup düşünerek daha iyi anlamaya çalışmalıyız.

Haşir meselesine akıl yoluyla varılamamasının bir sırrı da şudur: O büyük hakikat, ism-i âzamin tecellisiyle gerçekleştiğinden, Cenâb-ı Hakk’ın ism-i âzamının ve her isminin en üst mertebedeki tecellisiyle ortaya çıkan büyük icraatı görmek ve göstermekle, bahar gibi kolay ispat edilir, kesin bir şekilde anlaşılır ve tahkiki iman  kazanılır.

İşte Onuncu Söz’de Kur’an’ın feyziyle haşir öyle görülüyor ve gösteriliyor. Yoksa akıl, yetersiz ve küçük düsturlarıyla kendi başına aciz kalır, taklide mecbur olur.

Said-i Nursi, Ufuk Yayınları, Risale-i Nur Külliyatından ”Sözler” adlı eserden alınmıştır.

Birkaç işaretle, Yirmi İkinci, On Dokuzuncu ve Yirmi Altıncı Sözlerde izah edilen bazı meseleleri bildireceğiz.

Birinci İşaret

Hikâyedeki sersem adam ve emin arkadaşı üç hakikati, kıyaslamayı temsil eder.

Birincisi: Nefs-i emmarem ile kalbim arasındadır.

İkincisi: Yolunu şaşırmış dinsiz felsefenin takipçileriyle Kur’an-ı Hakim’in talebeleri arasındadır.

Üçüncüsü: İslam ümmetiyle küfür milleti arasındadır.

Nefs-i emmarenin, o felsefecilerin ve küfür milletinin en müthiş sapkınlığı, Cenâb-ı Hakk’ı tanımamaktır. Hikâyede nasıl ki emin adam, “Bir harf kâtipsiz olmaz, bir köy muhtarsız olamaz.” demişti.

Biz de şöyle deriz: Nasıl ki bir kitabın, bilhassa her kelimesinin içinde küçük kalemle yazılmış birer eser ve her harfinde muntazam birer kaside bulunan bir kitabın kâtipsiz olması düşünülemez. Aynen öyle de, şu kâinatın bir Nakkaşının, bir Yaratıcısının olmaması tamamen akıl dışıdır, imkânsızdır.

Zira bu kâinat öyle bir kitaptır ki, her sayfası pek çok kitabı içerir. Hatta her kelimesinin içinde bir kitap, her harfinin içinde bir kaside vardır. Yeryüzü, içinde sayısız kitap bulunan bir sayfadır. Bir ağaç, pek çok sayfası olan bir kelimedir. Bir meyve bir harf, bir çekirdek bir noktadır. O noktada koca ağacın programı, fihristi bulunur. İşte böyle bir kitap ancak celâl ve cemâl vasıflarına, sonsuz kudrete ve hikmete sahip yüce bir Zât’ın kudret kaleminden çıkmış olabilir. Demek, bütün âlemin şahitliğiyle, her şey O’na imanı gerektirir. Yeter ki insan dalâletten sarhoş olmasın…

Nasıl ki bir bina ustasız olamaz. Hele harika sanatlarla, hayret verici nakışlarla, garip süslerle donatılmış, hatta her bir taşına bir saray kadar sanat işlenmiş bir binanın ustasız olmasını hiçbir akıl kabul etmez.

O bina, gayet mahir bir sanatkârın varlığını gerektirir. Hem içinde her saat sinema perdeleri gibi, hakiki manzaralar hazırlanan o bina, tam bir intizamla bir elbise gibi değiştirilir. Hatta her bir hakiki perde içinde, küçük küçük, çeşitli menziller var edilir.

O bina gibi şu kâinat da sonsuz hikmet, ilim ve kudret sahibi bir Yaratıcının varlığını gerektirir. Çünkü şu muhteşem kâinat öyle bir saraydır ki, ay ve güneş onun lambaları, yıldızlar mumlarıdır. Zaman, Sâni-i Zülcelâl’in ona her sene bir başka âlemi takıp gösterdiği bir ip, bir şerittir. O Zât, şu âlemlerin içindeki suretleri her gün muntazam bir şekilde yeniler, hikmetle değiştirir. Bir nimet sofrası yaptığı yeryüzünü her bahar mevsiminde, üç yüz bin çeşit sanatlı eseriyle süsler. Had ve hesaba gelmez türlü ihsanlarıyla doldurur. Bunu öyle bir tarzda yapar ki, o eserler tamamen birbirine karışmış olduğu halde, nihayet derecede farklılıklarıyla birbirinden ayrılır. Bunlar gibi başka örnekleri de düşün… Böyle bir sarayın Sâni’inden nasıl gafil olunabilir?

Nasıl ki, bulutsuz bir günde denizin yüzündeki bütün kabarcıklarda, karadaki bütün parlak şeylerde ve bütün kar tanelerinde güneşin tecellisi, yansıması görüldüğü halde onu inkâr etmek tuhaf bir divanelik ve hezeyan olur. Çünkü o vakit, bir tek güneşi inkâr ederken damlalar, kabarcıklar, kar taneleri sayısınca hakiki güneşçikleri kabul etmek lâzım gelir. Her zerreciğin içine ancak bir zerre sığabildiği halde, onda koca bir güneşin hususiyetlerinin var olduğuna inanmak gerekir. Aynen öyle de, âdeta bir sırayla, her zaman hikmetle değişen ve bir düzen içinde tazelenen şu muntazam kâinatı görüp de Hâlık-ı Zülcelâl’i kusursuz sıfatlarıyla tasdik etmemek, bundan daha berbat bir dalâlettir, divaneliktir, bir deli saçmasıdır. Çünkü aksi takdirde, her şeyde, hatta her bir zerrede mutlak bir ilahlık olduğunu kabul etmek lâzımdır.

Mesela, her bir hava zerresi, her çiçeğe, meyveye, yaprağa girip işleyebilir. Eğer Cenâb-ı Hakk’ın memuru olmazsa o zerrenin, içine girdiği her şeyin nasıl meydana geldiğini, suretini ve mahiyetini bilmesi gerekir ki onlarda işini görebilsin. Yani o zerre her şeyi kuşatan bir ilim ve kudrete sahip olmalıdır.

Ya da mesela, toprağın her bir zerresinin birbirinden farklı bütün tohum ve çekirdeklere yuva olması, onların büyümesini sağlaması mümkündür. Eğer toprak Cenâb-ı Hakk’ın memuru olmazsa, otlar ve ağaçlar sayısınca, onların boy atmasını sağlayacak manevî donanıma ve makinelere sahip bulunması gerekir. Veyahut onların nasıl meydana geldiğini bilmesi, hepsine giydirilen suretleri tanıması, o ağaçlara ve otlara bu suretleri dikebilecek bir sanat ve kudret vermesi lâzım gelir. Daha başka varlıkları da düşün; anlayacaksın ki, her şeyde açıkça, Cenâb-ı Hakk’ın birliğinin çok delili var.

Evet, bir şeyden her şeyi yapmak ve her şeyi bir tek şey yapmak ancak her şeyin Halik’ına has bir iştir.

وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ

“Hiçbir şey yoktur ki Allah’ı hamd ile teşbih (tenzih) ediyor olmasın.” (İsrâ sûresi, 17/44)

yüce fermanına dikkat et Demek, Vahid ve Ehad Yaratıcı kabul edilmezse varlıklar sayısınca ilahı kabul etmek gerekir.

İkinci İşaret

Hikâyede padişahın yaver-i ekreminden, en büyük memurundan bahsedilmiş ve şöyle denilmişti: Kör olmayan herkes, nişanlarını görünce o zâtın, padişahın emriyle hareket ettiğini ve onun has hizmetkârı olduğunu anlar. İşte o yaver-i ekrem, Resûl-u Ekrem’dir (aleyhissalâtü vesselam).

Evet, ışık nasıl güneşi gerektiriyorsa, bu şekilde donatılmış kâinatın öyle mukaddes Sâni’inin de böyle bir Resûl-u Ekrem’i bulunmalıdır. Çünkü nasıl güneşin varlığı ışık vermeksizin mümkün değilse, ulûhiyetin de peygamberler göndermeyip kendini göstermemesi mümkün değildir.

• Hem kusursuz bir güzelliğin, tarif ve işaret edici bir vasıta ile kendini göstermek istememesi hiç mümkün müdür?

• Gayet güzel, benzersiz bir sanatın, bir ilan edici vasıtasıyla bütün dikkatleri üzerine çekip sergilenmek istememesi mümkün müdür?

• Cenâb-ı Hakk’ın her şeyi içine alan rubûbiyet saltanatının, küçük varlıklardan oluşan sayısız tabakada, birliğini ve her şey kendisine muhtaç olduğu halde hiçbir şeye muhtaç bulunmadığını, iki yönlü bir elçi vasıtasıyla ilan etmek istememesi mümkün müdür? Evet, o zât (aleyhissalâtü vesselam) iki yönlüdür: Engin kulluğu yönüyle yaratılmışların İlahî dergâhta elçisi olduğu gibi, Allah’a yakınlığı ve peygamberliği noktasından da o dergâhın tebliğ memurudur.

• Hem hiç mümkün müdür ki, sonsuz güzelliğe sahip bir Zât, güzelliğinin inceliklerini, latifelerini birtakım aynalarda görmek ve göstermek istemesin! Yani o Zât, isimlerinin güzelliklerini sevgili bir resûl vasıtasıyla gösterir. O resûl hem O’nun sevgilisidir, kulluğuyla kendini o Zât’a sevdirir, O’nun güzelliklerine ayna olur; hem de elçisidir, O’nu mahlûkatına sevdirir.

• Hiç mümkün müdür ki, benzeri olmayan mucizelerle, hayret verici ve kıymetli şeylerle dolu hâzinelerin sahibi o Zât, ehil bir söz ustası ve mükemmel bir tarif edici vasıtasıyla gizli, kusursuz vasıflarını herke¬sin nazarına sunmayı dilemesin!

• Hiç mümkün müdür ki, bu kâinatı, bütün isimlerinin kemâlini bildiren eşsiz varlıklarla donatarak seyir için, hayret verici ve ince sanatlarla süslenmiş bir saraya benzetsin de ona bir rehber tayin etmesin!

• Hiç mümkün müdür ki, şu kâinatın sahibi, onun yaratılışındaki ve yıkılıp yeniden kurulacak olmasındaki gayenin ne olduğunu, anlaşılması zor sırrını ve mevcudatla alâkalı “Nereden? Nereye? Necisin?” gibi üç zor sorunun cevabını bir elçi vasıtasıyla haber vermesin!

• Hiç mümkün müdür ki, şuur sahiplerine kendini bu güzel, sanatlı varlıklarla tanıtan ve kıymetli nimetlerle sevdiren Sâni-i Zülcelâl, buna karşılık rızasının ve onlardan isteklerinin ne olduğunu bir elçiyle bildirmesin!

• Hiç mümkün müdür ki, insanı şuuruyla pek çok şeye müptela, kabiliyetleriyle engin bir kulluğa hazır surette yaratıp da onun yüzünü bir rehber vasıtasıyla kesretten vahdete, yani insanı Yaratıcısından uzaklaştıran sayısız varlıkların bulunduğu âlemden O’nun birliğine çevirmek istemesin!

Daha bunlar gibi pek çok peygamberlik vazifesi var ki, hepsi ulûhiyetin peygambersiz olamayacağına kesin birer delildir.

Acaba âlemde şu vasıflara ve vazifelere Hazreti Muhammed’den (aleyhissalâtü vesselam) daha ehil ve bütün bu sıfatları kendinde toplayan bir insan ortaya çıkmış mıdır? Zaman, peygamberlik rütbesine ve tebliğ vazifesine ondan daha lâyık, daha uygun bir kimseyi göstermiş

midir? Hayır, asla ve kat’a O, bütün resûllerin efendisidir. Bütün peygamberlerin imamı, bütün asfiyanın reisidir, Cenâb-ı Hakk’a en yakın zâttır, yaratılmışların en mükemmeli, rehberlerin sultanıdır.

Evet, hakikatleri araştırıp delilleriyle bilen zâtların ittifakla haber verdiği, ayın yarılması ve parmaklarından su akması gibi bine varan mucizesindeki had ve hesaba gelmez peygamberlik delillerinden baş-ka, kırk yönüyle büyük bir mucize ve bir hakikat denizi olan Kur’an-ı Azîmüşşan, onun peygamberliğini güneş gibi göstermeye yeter. Başka risalelerde, bilhassa Yirmi Beşinci Söz’de Kur’an’ın kırka yakın mucizelik yönünden bahsettiğimiz için burada kısa kesiyoruz.

Üçüncü işaret

Sakın, “Şu küçücük insanın ne önemi var ki, bu koca dünya onun, amellerinin hesabını vermesi için kapansın ve başka bir âlem kurul-sun?” diye düşünme. Çünkü şu küçücük insan, yaratılışının kuşatıcılığı itibarı ile bütün varlıklar içinde bir ustabaşı, İlahî saltanatın bir ilancısı ve küllî bir kulluğa mazhar olduğundan büyük kıymete sahiptir.

“İnsan kısacık bir ömürde nasıl ebedî azaba müstahak olur?” diye de düşünme. Zira küfür, Samed Yaratıcının muhteşem sanatını an-latan bir mektup derecesindeki ve kıymetindeki şu kâinatı mânâsız, gayesiz bir seviyeye düşürür. Küfür, kâinatı hor görme olduğu gibi, her şeyde cilveleri, nakışları görünen, Cenâb-ı Hakk’ın bütün mukaddes isimlerini inkâr, ret ve O’nun adaletini, doğruluğunu gösteren sınırsız delilleri yalanlama mânâsına geldiğinden sonsuz bir cinayettir. Sonsuz cinayet ise sonsuz azabı gerektirir.

Dördüncü işaret

Nasıl ki hikâyede geçen on iki “suret” ile şunu görmüştük: Böyle geçici misafirhane gibi bir memleketi bulunan padişahın, haşmetine ve büyük saltanatına yakışır başka, sabit, daimî bir memleketinin bulunmaması hiçbir şekilde mümkün değildir.

Bu fâni âlemin bâki Yaratıcısının burayı var edip ebedî bir âlemi yaratmaması da aynı şekilde mümkün değildir.

Evet, şu benzersiz fakat geçici kâinatın ebedî Sâni’inin burayı vücuda getirip de başka, daimî bir kâinatı yaratmaması hiç mümkün müdür?

Bir sergi, imtihan meydanı ve tarla hükmündeki bu dünyanın Hakîm, Kadir ve Rahîm Fâtır’ının burayı yaratıp onun bütün gayelerine mazhar olacak ahiret yurdunu yaratmaması imkânsızdır!

İşte bu hakikate on iki “kapı”dan girilir. O kapılar on iki “hakikat” ile açılır. En kısa ve basit olandan başlayalım:

Said-i Nursi, Ufuk Yayınları, Risale-i Nur Külliyatından ”Sözler” adlı eserden alınmıştır.

İnsanoğlu var olduğu günden beri, hep (ruh denilen) böyle bir cevherin mevcudiyetini düşünmüş, hatta rüya vesaire gibi şeylerle onu kısmen hissetmiş ve bir adım daha atarak onun hakikatini anlamaya çalışmıştır. Ne var ki insanoğlu bu tecessüs, tefahhus ve araştırmalarında, pek çok yanları itibariyle aklın idrak alanı dışındaki böyle bir konuda semavi fermanlardaki icmalle iktifa etmemiştir.

Tafsile ve indi yorumlara girdiğinden, bazen “akıl” bazen “ruh” bazen “nefs-i natıka” bazen de “ene” dediği bu cevher-i mücerreddi taktığı isimlerin çağrıştırdığı değişik mülahazalarla ele almıştır. Ve konuyu adeta içinden çıkılmaz bir ucube haline getirmiştir. Allah, hayat sıfatı ufkundan görülen-görülmeyen bütün canlılara umumi bir ruh bahşettiği gibi, Hz. Âdem’e de evlatlarına da emir âleminden şuurlu bir ruh nefhetmiştir. Konunun Kur’an ve Sahih Sünnet’teki icmali sadece bundan ibarettir.

İnsanlığın upuzun geçmişine baktığımızda, tarihin hemen her döneminde, değişik toplumlar arasında, avamca veya ilmi olarak, ama mutlak surette ruh ve onun menşeiyle alakalı bir hayli şeyle karşılaşırız. En karanlık çağlarda dahi insanoğlu, açık kapalı ruh hakkında bir şeyler düşünmüş, söylemiş; onun mebdei ve akıbeti arasında gelip gitmiştir. Nereden geldiğini, niye geldiğini, nereye gideceğini sürekli kendine sorup durmuş; yer yer peygamberlerin vesayeti sayesinde doğru düşünmüştür. Ama çok defa yanılmış; bu dünyaya geliş-gidiş ve bir süre ikamet eyleyiş arasında irtibat kuramama tökezlemeleri yaşamış; kendi yorumlarının yanlışlıklarına takılarak sık sık tenakuzlara düşmüştür.

Ancak hemen her zaman hayatın arkasında ve fiziki dünyanın ötesinde muharrik, müdrik, şuurlu metafizik bir gücün bulunduğuna inanmış ve onun hakkında yanlış-doğru veya doğruya yakın kitaplar dolusu şeyler söylemiştir.  Bu mülahazalardan hangisi derin bir tetkike tabi tutulsa, hemen hepsine, maddeden mücerret bir varlık veya esir gibi yarı cisim bir nesne şeklinde algılanmış olduğu görülecektir.

Bunların yanında ayrıca, ruhların akıbeti ile alakalı kanaat ve düşünceler de büyük ölçülerde birbirine yakın mülahazalar etrafında dönüp durmuştur. Çoğunluğun kanaatine göre, ruhlar dünyadan göçtükten sonra başka bir âlemde hallerine uygun bir yaşama çizgisinde hayatlarını sürdürecek ve dünyevi hayatlarına bağlı bir yaşama biçimine ereceklerdir. Hürmete şayan müstakim ruhlar hürmet görecek, fenalıklarla kirlenmiş nefisler de fena muameleye maruz kalacaklardır.

İyonya filozoflarından Tales, ruhu cesede hayat veren su gibi sıvı bir nesne zannediyordu. Anaximondros, maddelerin dışında muayyen ve namütenahi bir cevher telakki ediyordu.

“ Yegâne hakikat fikirdir” diyen İdealistlere göre; “görüyor ve hissediyoruz” dediğimiz nesneler, zihni suretlerden başka bir şey değildir. Eğer çevremizde bir âlem varsa o sadece bir şuur âlemidir. Dolaylı yoldan ruhu ve onun fonksiyonlarını inkâr etmişlerdir. Sokrat; bir bakıma ruhun Allah’tan geldiğini, bütün bedenin çözülüp gittiği anda bile ruhun hep baki kalacağını ileri sürer.

Eflatun, insanda şehevâni, gadabi iki farklı nefis yanında “nefs-i natıka” diye üçüncü bir nefisten bahseder. Ve buna ruh der. Bu nefsin doğrudan Cenab-ı Hakk tarafından var edilip kalıba konulduğunu ileri sürer. Asla parçalanamaz. O, ilahidir, dolayısıyla ölüp yok olmaz. Bedenden önce var edildiği içinde, bedenden sonrada varlığını devam ettirir. Akıl ve zekâ ruhun birer derinliği, ruh da sistematiği ile cesedin hareket kaynağıdır. Eflatun’un, nefs-i natıka hakkındaki mülahazaları şöyle özetlenir:

• Ruh, ölümsüz manevi bir idrak ve tefekkür unsurudur, sürekli düşünür, kavrar ve değerlendirir.
• Ruh, bizzat muharriktir ve cesetten evvel var edilmiştir.
• Ruh, bütün fazilet ve hayırların temel esası ve kaynağıdır. Onun en büyük düşmanı da fesad-ı ahlaktır. Fesad-ı ahlak ruhu manen öldürür.

Aristo’nun ruh hakkındaki görüşleri ise kısaca şöyledir: Hayat ruha dayanır, hayat bir hareket ise ruh onun muharrikidir. Ona göre ruh bedenle beraber yaratılmıştı; bedenin çözülüp dağılmasından sonra da aslına rücu edecekti. O, ruhun bedende bir kemal vetiresi yaşadığını, kemale erince de Hz. Zat’a müşabehet peyda edeceğini ve daha sonra ruhani lezzetlerle müstağrak yaşayacağını iddia ediyordu.

Filon’un ruh hakkındaki görüşleri iki temel esasa dayanır: “Allah” ve “madde”. Allah, ilk ziyadır ve ona bağlı akıllar, ruhlar, nefisler hep onun ile aydınlanmaktadır.

İnsan ruhu, ilahi cevherden çıkmıştır ve dolayısıyla da ebedidir. Ne var ki bu ruh ikidir veya iki buudlu bir bütündür. Bu buudlardan biri fikri, diğeri ise hissidir.

Son asırlarda ise, eski felsefenin bütün esasları yeniden gözden geçirilerek sorgulandı. Hür düşüncenin önü açıldı. Ruh meselesi her zaman ağırlığını korudu. Kimileri eski materyalistler gibi bizzat ruh diye bir mevcudun bulunmadığını, bizim ruh kabul ettiğimiz şeyin, belli organların, aktivitelerini icra etmelerine yine bizim yakıştırdığımız bir ünvan olduğunu ileri sürmüştür. Kimileri ruhun biricik hakikat olduğunu ve bu hakikatin dışındaki şeylerin ise, onun bir kısım tezahürlerinden ibaret bulunduğunu iddia etmiş; kimileri ruhu da bir madde gibi bir hakikat görmüş; kimileri ona bedenden ayrı müstakil bir mahiyet ve cevher nazarıyla bakmıştır. Herkes faklı bir şeyler mırıldanmış; ama pek az materyalist müstesna hemen hepsi de ruh demiş ve bu ilahi sır, daha doğrusu rabbani icmal hakkında mücelletler dolusu mütalâalar serdetmişlerdır.

Materyalistler ise; ruhu da, ruhun fonksiyonlarını da inkâr etmişlerdir. Vücudiye mesleğine mensup olanlara göre; ruhla beden aynı şeydir. Ruhiye mezhebinin ruh anlayışına göre ise; insanda hem beden hem de ruhun mevcudiyeti vardır. Bütün fizyolojik faaliyetleri bedene bağlarken, nefisle alâkalı fonksiyonları da ruhun daire-i tasarrufunda görürler. İnsanda cesetten başka düşünen, dileyen idrak eden mücerred bir cevher mevcuttur, o da ruhtur. İnsan dünyaya geldiği andan itibaren beden sürekli değiştiği halde, değişmeyen tek şey ruh’tur. Bütün İslam âlimleri, hükema ve mutasavvıfın füruâta ait bir kısım meselelerde farklı görüşler serdetseler de, ruhun hakikati; fonksiyonu ve Allah’ın kayyumiyeti ile bekası konusunda ittifak içinde idiler.

Ruh konusunda İbn-i Sina’ya gelince; hayat; his, hareket ve ruhun eseridir. Şuur ve idrakle alâkalı bütün aktiviteler tamamen ruh ye hayata dayanır. İbn-i Sina nefs-i natıkanın ruhiyetini ısrarla vurgular ve bu konuda bir hayli de delil serdeder. Ezcümle;

• Nefs-i nâtıka herhangi bir vasıta ve sebebe muhtaç olmaksızın kendi mevcudiyetinin farkındadır.
• İbn-i Sina’ya göre ruh dediğimiz nefs-i insaniye bedenle beraber var edilmiştir. Ne var ki o, bedenin ölmesiyle fena bulmaz, beden dağılıp çözüldükten sonra da başka bir âlemde mevcudiyetini devam ettirir.
• Ruhun bedenle münasebeti ve onun üzerindeki tasarrufu, ona hûlûl etme ve onunla bütünleşme şeklinde değildir. Bu münasebet, temas ederek veya etmeyerek, bir irade ve tedbir münasebetidir.

Ruh ve İmam Gazali’ye gelince; ona göre ruh hadistir. Her şeyden evvel ruh, âlem-i emirdendir ve cismaniyet mikyasları ile izah edilmesi de imkânsız gibidir. Beden fena bulduktan sonra ruhun bekası üzerinde de durur. Israrla berzah hayatını hatırlatır ve muhalif mülâhazaları redde çalışır. “Ba’sü Ba’de’l- Mevt” konusunda da imam, “insan bedeniyle değil, ruhuyla insandır” diyerek öbür âlemdeki varoluşa da “halk-ı cedid” nazarıyla bakar. Ruh, bedenden ayrı fakat onu kontrol eden bir cevher kabul eder. Ruhun, idare etme ve müessir olma tarzında olduğunu ısrarla vurgular. “Ruh bedene dâhil olmadığı gibi bütün bütün ondan kopuk da değildir” der. Sırr-ı ilahi’dir der, geçer.

İmam, ruhun zaman ve mekâna ihtiyacı olmaması konusunda da aynı hassasiyeti göstererek her zaman tenzih ağırlıklı bir uslüp kullanılır.

Fahreddin Razi’nin ruh hakkındaki görüşleri ise şöyledir: İnsanın hâkikatinin ruhtan ibaret olduğu istikametinde pek çok delil irad eder. Ruhun nuranî bir cevher-i lâtif olduğunu, ileri sürer. Düşüncelerini özetlemek gerekirse;

• Beden daima değişip durduğu halde benlik hiçbir zaman değişmemektedir. Bu da, insan hakikatinin bedenin ötesinde bir cevher olduğunu göstermektedir.
• İnsan, bir şeye tam konsantre olup, bütün bütün bedenden gafil olduğu anlarda bile kendi benliğinden asla gafil değildir ki, bu hakikat-ı insaniyenin temel unsurunun ruh olduğunu gösterir.
• İnsan ilim ve marifet sahibi bir varlıktır. Bu beden ötesi bir cevherle kaimdir.
• Âyet ve hadisler de, mahiyet-i insaniyenin özrünün ruh olduğunu gösterir.
• Ruhlar kabzedilmesi ile ilgili âyetler ölümden sonra Allah’a teslim edilecek bedenden başka bir cevherin bulunduğunu gösterir.

Mutasavvıfinin ruh görüşleri ise şöyledir: Onlara göre bütün varlık gibi ruh da belli merâyâ ve mecâliye akseden bir tecelli ve şen’den ibarettir. Ruh da müstakil bir varlık değildir; aksine o, Zât-ı Bâri veya Ruh-u Külli’nin bir şe’ni ve cilvesidir.

Ruh meselesinde ortaya çıkan hurafelerden birisi Tenâsüh (Ruhların Devr-i Daimi) anlayışıdır. Tenâsüh; nesh kökünden gelir ve ruhların bedenden bedene göç etmesi manasındadır. Bu anlayışa kâil olanlara göre, cesetler ruhların kalıpları gibidir; ervah, kışla mahiyetindeki bu kalıplar içine girer yaşar ve seslendirirler. Girdikleri cesetler çözülünce de, daha başkalarına ve derken bir devr-i dâim İçinde, bu beden değiştirmeler sürer gider. En ibtidaî cemaatler arasında dahi, tenâsüh akidesine rastlamak mümkündür. Günümüzde sosyete mahfillerinde maddenin yetersizliğine bir reaksiyon olarak, bu türlü hadiselere ciddi bir alaka vardır.

Bir kısım kimseler “ ruhlar seyr-ü seferi ”nin sadece insanlar arasında cereyan etmekle kalmayıp, hayvanlara, hatta otlara kadar uzayıp gittiğini iddia etmektedirler. Ruhun bir insan bedeninden geçmesine “mesh” ot ve ağaçlara girmesine “resh” madenlere hûlülüne ise “fesh” derler.

Tenâsüh, vefat eden insanların ruhlarının başka cesetlere girip seyr-ü seyahatinden ibaret ise, burada hangi ruh hangi cesede girmiştir. Belki pek çoğu itibarıyla mücrim bir topluluğun ruhları kabzedilmiş, arkadan gelenlere bir ders ve ibret olsun diye, cesetleri de taş haline getirilmiştir.

Tenasühe kâil olan eski- yeni bütün milletlerde ortak bir düşünce göze çarpmaktadır. O da; hûlül ve ittihat, Atenizm’de Ahen-Aten, Brahmanizm’de Brahman, Yahudilikte Üzeyr (a.s.), Hıristiyanlıkta Hz. Mesih (a.s.) ve Gulat-ı Şia’da ise Hz. Ali (r.a.) hep aynı şey olarak kabul edilmek suretiyle, âlemşümul bir hata işlenmiş ve aynı inhiraf çizgisinde birleşilmiştir.

Ehl-i sünnet uleması; hadisçisinden fıkıhçısına, ondan tefsir ve kelamcısına kadar, bu anlayışın, İslam’ın ruhuna aykırı olduğunda ittifak halindedir. Her ferdin kendi kaderiyle yaşaması, kendi kaderiyle ölmesi ve kendi serencâmesiyle haşrolması; sonra imtihan hakikatinin muayyen ferde bakması, muayyen muhatabın kendi sevap ve günahıyla aynı muayyeniyet içinde hesaba çekilmesi gibi hususlardan Ötürü, tenâsüh akidesini merdut görmüşlerdir.

Bediüzzaman’a Göre Ruh

Bediüzzaman, hayatın hâlis, safî bir cevheri ve onun müstakil zâtı dediği ruh hakkında , ruhun zîşuur olduğunu söyler ki, Fethullah Gülen’in ruh hakkındaki görüşlerinin temelinde bu vardır. Şöyle der:

“Şu madde ve şehadet âlemi, âlem-i melekût ve ervah üzerinde serpilmiş bir perde gibidir. Madde bir mana ile kaimdir; işte o mana hayattır, ruhtur” der.

Ruh, bir kanun-u zîvücud-u haricîdir, bir nâmus-u zîşuurdur. Sabit ve dâim fıtrî kanunlar gibi, ruh dahi âlem-i emirden, sıfat-ı iradeden gelmiş, kudret ona vücud-u hissî giydirmiştir, bir seyyâle-i latîfeyi o cevhere sadef etmiştir. Mevcud ruh, mâkul kanunun kardeşidir. İkisi hem daimî, hem âlem-i emirden gelmişlerdir. Şâyet nev’lerdeki kanunlara kudret-i ezeliye bir vücud-u haricî giydirseydi, ruh olurdu. Eğer ruh, şuuru başından indirse, yine lâyemut bir kanun olurdu.

Bediüzzaman melâike ve ruhanilerin vücutları üzerinde de ısrarla durur. Ve her fırsatta ısrarla ruhun bekasını vurgular. “Haşir Risalesi” ve “Yirmi Dokuzuncu Sözün İkinci Maksadı’nı bu hususa ayırır. Öldükten sonra dirilmenin ahlâki buudlarının önemini vurgular ve okuyucularına Sünni düşünce çizgisinde hayat, ruh, beka-yı ruh, mükâfat ve mücazat konularında oldukça önemli ipuçları verir.

İnsan vücudunda; hayat, hareket, idrak, his, şuur ve her türlü gelişmenin gayr-i maddi temel unsuru sayılan ruh; vahye, Kur’an’a, vahiy meleğine de aynı ismin verilmesi mahfuz- kutsal kitaplardan filozoflara, en iptidai toplumlardan en mütemeddin milletlere kadar hemen herkesin alâka duyduğu bir mevzudur. Hakkında söylenen sözler mücelletlere sığmayacak ölçüde geniş bir konudur.

İhtimal, bu biraz da, ilk insan ve ilk peygambere/ peygamberlere bildirilen ruhun hakikati ve mahiyet-i nefs’il- emayesiyle alâkalı icmali emirlerle yetinmeyip tafsile girmekten ve değişik çağların ilim, marifet ufku zaviyesinden ileri sürülmüş yorumlardan kaynaklanmaktadır. Ya da aslında, bir hareket, hayat, idrak ve his esası olan ruh cevherinin hakikatini onun fonksiyon ve faaliyetleriyle karıştırıp hepsini müşterek mütalaa etmekten kaynaklanmaktadır. Ne var ki, ruhun anlatılmasıyla alâkalı düşünce ve ifadeler nasıl olursa olsun, onun hayat, hareket, his, şuur, düşünce ve idrakin biricik kaynağı olduğunda şüphe yoktur… Ye bu konuda din, felsefe düşüncesi ve tasavvuf adeta ittifak halindedir.

Yaptığımız araştırmalarda M.Fethullah Gülen’in, ruhun varlığını ispatladıktan sonra onun şuurlu bir namus olduğu vurgusunun onun ruh konusuna getirdiği, üzerinde durulması gereken orijinal bir yaklaşım olduğunu gördük. Ayrıca F.Gülen, akli delillerle ruhun varlığını ortaya koyduktan sonra ruhun mana boyutuna değinir. F. Gülen’ de en çok göze çarpan husus şudur ki “Ruh İnsanı” olmayı öne çıkarır. Ve bizzat bir eserinin adını “Ruhumuzun Heykelini Dikerken” olarak isimlendirir.

Tarih boyunca ruha yapılan açıklamalara kendine has yorumlar katar ki  bunların mutlaka vurgulanması gerekir. Bunlar şöyledir:

• Üstadın kul Allah’ın emrindedir, ruhun zîşuur olmasına atıfta bulunup takdirle karşılar. (Beyan kitabında Kalp ve Ruh Hayatı, Kalbin Zümrüt Tepeleri’nde Üstadın İktibası)
• Ruh bedende değildir der ve bedenin ruhun adresi olduğunu öne çıkarır.(Ruh ve Ötesi yazılarında)
• Asrın Getirdiği Tereddütler’de (3.cilt, s.7) Ulu’l-Azm peygamberlerin sordukları soruya getirdiği “Kaymak Esprisi”
• İlmin putlaştırmasından bahseder.
• Ruh insanın portresini çizer (Prizma 4)
• Efendimiz’in vefatı için “Ruhunun Ufkuna Yürüdü” tabirini kullanır.
• Sırr u sır’ı açıklarken, ruhu atmosfer gibi görür ve her şeyi kapsadığını söyler (Seyr-ü Sülük makalesinin sonunda)
• Ruhun Rabbanileşmesi tabirini kullanır. (Ruhumuzun Heykelini Dikerken)
• Kıyamet koptuğunda ruhların ölümünü “gaşy” geçici bayılma olarak ifade eder. (Ruh ve Ötesi) Ruhun ebediliğine işareten
• Ruhun esasen melekuti olduğunu vurgular.
• Ruhun mahlukiyet çerçevesinde münezzehiyete sahip olduğunu vurgular. Ruh zaman ve mekândan münezzeh değildir der.
• İnanmış insanların niteliklerini anlatırken “Eşyanın Ruha Benzeyen Manası” ifadesini kullanır. (Işığın Gördüğü Ufuk)
• Ruhu’ l-Kudüs ’ ün Efendimiz olma ihtimali ile ilgili açıklamalar yapar.

F.Zehra Çadırcı, M.Fethullah Gülen’de ruh tasavvuru adlı Y.Lisans tezinden alınmıştır.

Allah Resulü’nün (s.a.s.) ahir ömürlerinde irat ettikleri “Veda Hutbesi” de bütün ümmetine hitap eden genel bir vasiyettir. Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem) “Veda Hutbesi”nde yirmi üç yıllık risalet hayatında vaz’ edilen esasları öz bir şekilde ve son defa telkin ettiler.

Sahabe ve Tabiun devri âlimleri de vasiyet geleneğine uydular. Dar-ı Beka’ya hicret ederlerken talebelerine “Mustakim” kalmalarını öğütlediler. Selef-i salihinden günümüze ulaşan vasiyetler içerisinde en dikkat çekenleri ise Ebu Hanife’ye (r.a.) ait olanlarıdır. İmam-ı Azam’ın (r.a.) birçok vasiyeti vardır. Bunların bir kısmı şahsa özeldir, bir kısmı da bütün talebelerine hitap etmektedir. Özel vasiyetlerinin en meşhurları Oğlu Hammad’a[2], Ebu Yusuf’a[3] ve Yusuf b. Halid es-Semti’ye[4] hitaben kaleme alınmıştır. Söz konusu metinler her ne kadar şahsa özel olsalar da, bir evladın/öğrencinin hayata bakışını ve eşyayı algılama biçimini müşahhas bir çerçevede ortaya koymakta ve müslümanca yaşamanın esaslarını anlatmaktadır. Bu itibarla özel formatta olmalarına rağmen genele hitap etmektedirler. Ebu Hanife’nin (r.a.) bütün talebelerine hitaben kaleme aldığı “vasiyet”i ise bir akide manifestosudur. “Vasiyet”, Ehl-i Sünnet’in dolayısıyla da İslam’ın amentüsünü açık ifadelerle insanların zihnine taşımaktadır.

Zındıkların, bidatçilerin etkin olduğu hicri ikinci asrın Irak’ında yaşayan Ebu Hanife (r.a.) herkese hitap eden vasiyetini Ehl-i Sünnet akidesine hasrederek mühim bir vazife ifa etti. Sonraki yıllarda gelen Ehl-i Sünnet âlimleri, bu vasiyetteki esasları farklı formatlarda yeniden telif ettiler. Öz itibariyle “Şerhu’l-Mevakif”, “Şerhu’l-Makasıd” gibi hacimli kelam yapıtları “Sem’iyyat” bahislerini bu vasiyetteki ilkeler üzerine kurdular.

Modern zaman Müslümanları ile hacimli kelam kitapları arasında ciddi engeller olduğu bir vakıadır; Zira günümüz İslami İlimler öğrencilerinin mevcut birikimleriyle o eserlerin dillerini çözmeleri, içeriklerine vakıf olmaları hayli zor görünmektedir. Ümmetle, irfan arasında köprü olacak insanlar ciddi bir bilgi zafiyeti içerisindedirler. Fakat bu durum hakikatin bilinmemesinin mazereti olamaz. Selefin irfanını ilim meclislerine taşıma adına bir şeyler yapılmalıdır. Ebu Hanife’nin (r.a.) vasiyetini dilimize aktarmak yapılması gereken bu bir şeyler cümlesinin mütevazı bir halkası olabilir. Çünkü vasiyet, bugünün insanı için de hayati bir önemi haizdir.

Zira günümüz İslam Dünyası, Ebu Hanife’nin yaşadığı dönemdeki Irak’ın ideolojik yapısına çok benzemektedir. Tek bir farkla ki Mutezile, Cebriye, Kaderiye, Mürcie[5] gibi mezhepler gitmiş, onların yerlerini tarihselcilik, mezhep münkirliği, yeni selefilik gibi akımlar almıştır. Mezkür anlayışların tezviratı öylesine etkin bir konuma ulaşmıştır ki, bütün bir ümmetin akidesi ciddi tehlike ile karşı karşıyadır. Artık insanlar klasik akide risalelerini değil, “İslam ve Çağdaşlık” başlıklı metinleri yani çağdaş Vasıl b. Ata’ları okuyorlar. Böyle bir zamanda “Ehl-i Sünnet Akidesi”ni bilmek, aynı zamanda hangi eserlerin de Ehl-i Sünnet Akidesine aykırı olduğunu idrak etmek anlamına gelecektir. Bu yüzden Ebu Hanife’nin büyük bir şöhret içerisinde meçhulü yaşayan “Vasiyeti”ni notlarla tercüme etmeyi vazife kabul ettik. Tercümede esas aldığımız nüsha Takıyyuddin et-Temimi’nin “et-Tabakatu’s-Seniyye fi Teracimi’l-Hanefiyye”[6] adlı eserindeki metindir.

Vasiyyet’in Medine Arif Hikmet Kütüphanesindeki el yazması nüshasında ise Ebu Hanife’ye ulaşan kesintisiz bir isnat zinciri yer almaktadır. İsnatta yer alan raviler şunlardır: Husamedddin es-Sığnaki (ö. 710), Hafızuddin Muhammed el-Buhari (ö. 693), Muhammed b. Abdissettar el-Kerderi (ö. 642), Burhaneddin el-Merğinani (ö. 593), Ziyauddin Muhammed b. Huseyn[7], Alauddin Muhammed es-Semerkandi, Ebu’l-Muin en-Nesefi (ö. 508), Ebu Tahir Muhammed el-Mehdi, İshak b. Mansur es-Siyari, Ahmed b. Ali es-Süleymeni, Hatim b. Akil el-Cevheri, Muhammed b. Semaa et-Temimi (ö. 236), Ebu Yusuf ( ö. 183), Ebu Hanife (ö. 150).[8]

Ebu Hanife’nin (r.a.) vasiyetini günümüz Müslümanları açısından vazgeçilmez kılan en önemli husus da onun ifadelerinin hem bir beyan hem de kadim sapık fırkalar ve modernist akımlar için bir reddiye niteliğinde olmasıdır. Nitekim modernist düşünceye sahip ilahiyatçılar kadınların özel hallerinde namaz kılıp oruç tutabileceklerini iddia etmektedirler. Hâlbuki bunun aksini söyleyen çok sayıda hadis-i şerif vardır. Ayrıca sahabeden de farklı yönde bir uygulama rivayet edilmemiştir. Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem) “Kadın hayız olduğunda namaz kılmayacak, oruç tutmayacak değil mi ya” buyurmuştur. (İmam Müslim’in uzun bir hadis içerisinde rivayet ettiği ifade “muttefekun aleyh”dir. Bkz. İbn Hacer, Buluğu’l-Meram, s. 45, H.no: 158; Zafer Ahmed et-Tahanevi, İ’lau’s-Sünen, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997, I, 346.) Bu hadis, açık bir şekilde kadının namaz ve oruç ibadetlerini hayız müddetinde eda etmediğini bildirmektedir. Nitekim Hz. Muaz, Hz. Aişe’ye hayızlı iken terk ettikleri namaz ve oruçtan sadece orucu kaza etmelerinin hikmetini sorunca Aişe validemiz “Hz. Resulullah zamanında hayız olduklarını fakat kendilerine namazı bırakıp sadece orucu kaza etmelerinin emredildiğini (Künna nu’meru)” söylemiştir. (Ahmed, Müsned, VI, 232; Darimi, I, 233; Buhari, I, 421; Müslim, I, 265.) Sahabe kadınlarının özel hallerinden sonra namazı bırakıp sadece orucu kaza etmeleri, söz konusu durumda bu ibadetleri eda etmediklerini göstermektedir.

Fatıma binti Ebi Hubeyş, Efendimiz’e; “Ben istihaze kanı gören ve temizlenemeyen bir kadınım, namazı bırakayım mı?” diye sorduğunda Allah Resulü; “Bu ancak bir damar(dan hastalık sebebiyle gelen kan)dır. Hayız değildir. Hayzın geldiğinde namazı bırak” buyurdu. (Muhammed b. Ali b. Muhammed Şevkani, Neylü’l-Evtar, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1999, I, 288.) Allah Resulü Abdurrahman b. Avf’ın nikahı altında bulunan Ummu Habibe’ye, ve kendisinden fetva isteyen Ümm-ü Seleme’ye hayız müddetleri içerisinde namaz kılmamalarını emretmiştir. (Şevkani, a.g.e., I, 290.)

Malum olduğu üzere tevatür için belirlenen ravi sayısı ictihadidir. Bu durumda şu kadar olmalıdır, aşağısı ya da fazlası tevatürü ihlal eder demek doğru değildir. Asıl olan, ilk üç tabakada (sahabi, tabii, tebe-i tabii) ravilerin yalan üzere ittifak etmelerinin imkânsız oluşudur. Tevatürde ravi sayısının ne kadar olacağı içtihadi bir mesele olduğundan farklı rakamlar ortaya çıkmıştır. (Vehbe Zuhayli, Usulu’l-Fıkhi’l-İslami, Beyrut, 1998, I, 452) Bu da, dörtten başlar ve sırasıyla, beş, yedi, on, on iki,… olmak üzere yukarıya doğru devam eder. Fakat burada asıl olan ravilerin yalan üzere birleşmelerinin muhal olmasıdır. Öyle ki, tahdit edilemeyecek derecede büyük bir topluluk, her hangi bir gaye ile yalan üzere birleşilmesi mümkün bir hususta rivayette bulunsa, bu topluluğun haberi mütevatir olmaz. (Ali el-Kari, Şerh-u Şerh-i Nuhbeti’l-Fiker, Beyrut, ty, s. 163.) Bir haberin mütevatir olması için ravi sayısının 5 dahi olabileceği söylenirken mestler üzerine mesh hadisini 70 sahabi rivayet etmektedir. Bu da göstermektedir ki meselenin sübutunda şüphe yoktur. Manaya delaleti de açıktır. Bu durumda ortada “yakini bilgi” vardır. Ve onu kabul etmek “Zarurat-ı diniye”den addedilmelidir. İşte Ebu Hanife bunun için konuyu akaitle alakalı bir metnin içerisine dahil etmiştir.

Ahmet AÇIKGÖZ İnkişaf Dergisi, Haziran 2006