İhtilaf tabii bir olgudur. Zira akıllar, anlayışlar, düşünceler farklı farklıdır. Bu da bir tek mesele etrafındaki görüş ve hükümlerin çoğalmasına sebep olmaktadır. Görüş beyan eden şahıslar arttıkça ses farklılıkları da artmaktadır.

Ulema ihtilafa farklı şekillerde yaklaşmışlardır. Kimisi onu bütünüyle şer addetmiştir. İmam Sûbki, “Rahmet ihtilafın olmamasını gerektirir.” diyerek fûru’daki ihtilafa göz yummuş, ancak, onda da ittifakın ihtilaftan daha hayırlı olacağını ifade etmiştir. İbn-i Hazm ise ihtilafı zemmederek, hiçbir nev’ini rahmetten saymamış, azap diye nitelendirmiştir.

Gerçek şu ki ihtilaf sahabe asrından beri zuhur etmiş ve günümüze kadar gelmiştir. Ancak ulema, Kur’ân ve sünnetten “ihtilaf adabı” diyebileceğimiz birtakım ölçüler çıkarmışlardır. Bu ölçüler takvayı esas alan, kardeşlik ruhunu koruyan ve zarar miktarını azaltma gayesi güden prensiplerdir ki, en önemlileri adalet, insaf, karşı tarafın görüşünü anlamaya gayret gösterme ve enaniyetten uzak olmadır.

Zaten Allah-û Teâla düşüncede uyuşmadığımız kimselere karşı takınacağımız tutumu şöyle belirtmektedir: “Resûlüm! Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et!” (Nahl Sûresi: 125) Hatta şöyle buyurmaktadır: “İman edenlere söyle: Allah’ın günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar.” (Casiye Sûresi: 14)

Bediüzzaman’a gelince O, bir Kur’ân adamıdır ve bütün ahvalinde takip ettiği metod, çerçevesini Kur’ân’ın çizdiği metoddur. Bu açıdan O’nu değerlendirdiğimizde, aynı düşünceyi paylaşmadığı muhaliflerine karşı her zaman objektif davrandığını görürüz. Hele mevzu insanların ihtilafa düştükleri bir konu ise, O’nun taassubla belli bir görüşe saplanıp kalmadığını, birini bırakıp diğer tarafı desteklemek suretinde hareket etmediğini görürüz.

Örneğin, evliya kerametleri, Muhyiddin ibn Arabî’nin bazı görüşleri, cezbe ve hal ehli mutasavvıflardan sâdır olan bir takım sözleri değerlendirirken ekseriyetle yumuşak, objektif ve ilmî bir üslup kullanmıştır. Fakat herhangi bir aşırılık hissettiğinde köpürmüş ve ifratın üzerine yürümüştür.

Hakkında sarih nass olmayan içtihâdi meseleler hakkında Bediüzzaman şöyle demektedir:

“Şeriat yüzde doksanı; müsellemat-ı şer’î, zaruriyat-ı dinî birer elmas sütundur. İçtihadî, hilafî, fer’î olan mesâil; yüzde ancak on olur. Doksan elmas sütunu, on altunun sahibi, kesesine koyamaz, ona tâbi kılamaz. Elmasların mâdeni: Kur’ân ve hem Hadîstir. Onun malı… oradan her zaman istemeli. Kitablar, içtihadlar Kur’ân’ın âyinesi, yahut dûrbîn olmalı. Gölge, vekil istemez o Şems-i Mu’cizbeyan.” (Sözler, s.704)

Şu halde ittifaka götüren sebepler, ihtilafa götüren sebeplerden dokuz kat daha fazladır. Öyleyse bu sebepler müslümanları parçalamamalı, toparlanmaya sevketmelidir. Zaten onlara yakışan da budur.

Aynı düşünceyi paylaşmadığı muhaliflerine karşı, hayatı boyunca izlediği metodu şöyle özetleyebiliriz:

1. Bir şahıs yahut da hey’eti tenkid ederken, veya İslam hakkında ortaya attıkları şüpheleri cevaplarken isimlerini ifşa etmez.
2. Zihinleri idlâl etmemek için cevap vereceği şüphe ve soruları detaylı bir şekilde açmaz. Söz konusu şüpheyi kısa bir şekilde zikrettikten sonra onu ikna edici delillerle çürütür ve doğruyu detaylı bir şekilde ortaya koyar.
3. Cevap verirken “istisna üslubu”nu kullanır. Mesela, Avrupa medeniyetine hücum ederken genellemelere gitmez. Güzel ve faydalıyı mutlaka istisna eder, menfi ve zararlıya da aman vermez. Nitekim milliyetçilik hususunda bu tutumu sergilediğini görmekteyiz. Milliyetçiliğin menfi yanını tenkid etmiş, müspet yanını ise istisna etmiştir.
4. Şahsı ve davasına karşı kötülük düşünen kimselere koz vermemek için, yazdığı her şeyde, verdiği her cevapta çok dikkatli davranır. Sözcükleri ölçülü ve yerinde kullanır. Temkini hiçbir zaman elden bırakmaz.
5. Ulema ve tasavvuf erbabına karşı yumuşak ve saygılı; din düşmanı, ırkçı ve komünistlere karşı hamiyetperver, şefkatli, cesur ve alimâne bir tutum sergiler.
6. Bunlara ilave olarak dikkatleri çekmek istediğimiz bir diğer nokta da şudur; Bediüzzaman ilmi araştırma ve çalışmalarda esas alınması ve uyulması gereken objektif birtakım prensipler ortaya koymuş, kitap ve reddiyelerinde bu prensiplere sadık kalmaya fevkalade ihtimam göstermiştir. Bediüzzaman ihtilafların iftiraklara sebep olmaması ve tahripkâr kavgalara dönüşmemesi için herkesi bu prensiplere uymaya davet etmiştir. Bunları şu şekilde özetlemek mümkündür:
7. Araştırmacı, mevzunun en derin noktalarına kadar inmelidir.
8. Zaman faktörünün tesirinden sıyrılmalıdır.
9. Başka araştırmacıların tecrübelerinden istifade etmek maksadıyla geçmişin derinliklerine dalmalıdır.
10. Meseleleri, duygusal tesirlerden uzak, objektif ve mantık kriterleri çerçevesinde değerlendirmelidir.
11. İncelediği konuyla ilgili bilgilerin kaynağını araştırarak menbaına inmelidir.

Şimdi de hakkında birçok ihtilaf bulunan, pek çok tartışmaya konu olan meselelerden Batılılaştırma Hareketi mevzusuna  Bediüzzaman Said Nursî’nin nasıl yaklaştığını ve bu meseleyi ne şekilde değerlendirdiğini arz etmeye çalışacağız.

BATILILAŞTIRMA HAREKETİ

Batılılaştırma hareketi Tanzimat’la başlamış ve Cumhuriyetin ilk yıllarında doruk noktasına ulaşmıştır. Batılılaşma hareketi nasıl doğdu? Nasıl gelişti? Osmanlı toplumunda nasıl kök saldı? Batılılaşma hareketinin temel âmil ve sâikleri arasında şunları saymak mümkündür:

1. Eğitim-öğretimin yanı sıra, daha başka gayelerle Avrupa’ya gönderilen kimseler.
2. 1851 senesinde çeşitli plan ve projeler üretmek gayesiyle kurulan müessese-i ilmiyye.
3. 1832 senesinde kurulan Tercüme müessesesi. Bu kurumun üyelerinin ekserisi azınlıklardan meydana geliyordu. Başlangıçta masum bir tercüme müessesesi olarak kurulan Tercüme kurumu, daha sonra Batı düşüncesini yaymayı amaçlayan bir fikir okuluna dönüşmüştür.
4. Sivil ve askeri okullarda eğitim-öğretim işini yürütmek için Batıdan getirilen muallim ve eğitmenler.
5. Avrupa’ya gönderilen elçilik memurları.
6. İstanbul ve Fransa’daki Fransız cemiyetler.
7. İstanbul’daki yabanca okullar.

Bunlara ilave olarak batılılaşma çerçevesinde yürütülen faaliyetler arasında şu hususlar göze çarpmaktadır:

1. İslam dini ve Hz. Peygamber (s.a.s.) etrafında birtakım şüphelerin üretilmesi.
2. Bediüzzaman gibi etkili alimlerin sürgün edilmesi ve toplumdan uzaklaştırılması.
3. Ezanın Türkçeleştirilmesi.
4. Özgür edebiyat sloganı altında, edebiyatın din ve ahlaka muhalif düşüncelerin yayılmasında kullanılması.
5. Eğitim-öğretim müfredatında din derslerinin asgariye indirilmesi.
6. Asırlardan beri sayısız ırk ve milletin geçiş yeri olmuş, çeşitli ulusların buluşma kaynaşma ve birbirine karışma yeri olmuş Anadolu’da Türk milliyetçiliğinin öne çıkarılması.
7. Oryantalist faaliyetlerin artırılması.

Güçlü dalgalar halinde gelen Batılılaştırma hareketi birçok kimseyi sarstı, şoka uğrattı. Pek çok aydını olumsuz yönde etkiledi. Bazı din âlimleri bile akıntıya kapılıp gittiler. Ancak bütün bunlar Batı medeniyetini inceden inceye tetkik etmiş, kadim ve modern Batı felsefesine vâkıf olmuş, dininin ruhunu kavramış, ülkenin mâruz kaldığı işgalin maddî-mânevi boyutlarını görmüş, Anadolu insanının geleceği etrafında oynanan oyunları, örülen entrikaları sezmiş bir Bediüzzaman’ı etkileyememiştir.

Aksine onu daha çok biledi. Üstad Said Nursî dağlar cesametindeki dalgaların karşısında bir dalgakıran edasıyla durdu. Kalemini eline alıp yazmaya, iman hakikatlerini haykırmaya başladı. Fikirle gelen zararlı düşüncelere fikirle karşılık verdi. Batı’dan Türkiye’ye akan bütün fikri ve felsefi cereyanlara aklî, mantıkî ve ikna edici cevaplarla mukabelede bulundu. İmanın Müslümanları koruyan ne kadar güçlü bir kale olduğunu bütün dünyaya ispat etti. Hâsılı, ülkede zuhur eden her bir olumsuzluk, onu daha çok çalışmaya sâik bir dinamik oldu. Ruhta hezimete uğramış bazı ilim adamları ve aydınların Batı medeniyeti karşısındaki zâfiyetlerini ve ardarda yıkılışlarını gördükçe daha da bilendi ve omzuna yüklenen misyona yaraşır bir duruş sergilemesini bildi.

Nitekim onlarca makale ve harika birçok eserinde İslam medeniyetiyle Batı medeniyeti arasında mukayeseler yaparak, insanın maddi ihtiyaçlarıyla, rûhi arzu ve beklentilerini doyuracak tek medeniyetin İslam medeniyeti olacağını ispat etti.

Üstad Mesnevi-i Nuriye’de Batıcı aydınlara şöyle demektedir: “Enbiya’nın ekseri şarkta ve hükemanın ağlebi garbda gelmesi kader-i ezelînin bir remzidir ki, şarkı ayağa kaldıracak din ve kalbdir, akıl ve felsefe değil.”

Üstad Nursî, Avrupa medeniyetinin menfi cephesinden gelen zararlı düşüncelerin üzerine yürümüş, hamle üstüne hamleler yapmış ve er veya geç yıkılacağı müjdesini vermiştir. Dinin hayattan koparılıp, dini değerlerin çeşitli vesilelerle hafife alınmasının yapıcı ve olumlu hiçbir sonuç doğuramayacağını, aksine pek çok kısır döngüye neden olacağını vurgulamıştır. Müstağriplere, İslam dünyasının önemli bir stratejik nokta olduğunu; İslam ülkelerindeki samimi insanların Müslüman Türklere muhabbet beslediklerini; Yunanlılara karşı kazanılan zaferden dolayı sevindiklerini; dinden uzaklaşılması halinde hayal kırıklığına uğrayıp, manevi bağlarını koparabileceklerini ısrarla anlatmaya çalışmıştır. Dahası, dine sarılmamanın isyan ve tefrikaya sebep olacağını yazmıştır. Bediüzzaman şöyle demektedir:

“Düşmanın gayesi İslam’ın düsturlarını yıkmak ise, size düşen onları yeniden diriltip korumaktır. Aksi takdirde üzerinize saldırmak için hazır bekleyen düşmanlarınıza bilmeden yardım etmiş olursunuz.”

Öte yandan dini şeairi hayattan nefyetmenin ümmeti zaafa uğratacağını, bunun da ülkeye saldırmak için fırsat kollayan düşmanın cesaretlenmesine neden olacağını ifade etmiştir. İslam medeniyetiyle Batı medeniyeti arasında mukayese yaparken şöyle demiştir:

“Şimdiki medeniyet esasatı menfîdir. Menfî olan beş esas ona temel, hem kıymet.

Onlarla çark kurulur. Işte nokta-i istinad: Hakka bedel kuvvettir.

Kuvvet ise, şe’nidir tecavüz ve taâruz; bundan çıkar hıyanet. Hedef-i kasdı, fazilet bedeline hasis bir menfaattır. Menfaatın şe’nidir tezahüm ve tehasum; bundan çıkar cinayet.

Hayattaki kanunu, teavün bedeline bir düstur-u cidaldir. Cidalin şe’ni budur: Tenazü’ ve tedafü’, bundan çıkar sefalet.

Akvamların beyninde rabıta-i esasi: Âherin zararına müntebih unsuriyet. Başkaları yutmakla beslenir, alır kuvvet.

Milliyet-i menfiye, unsuriyet, milliyet; şe’ni olur daima böyle müdhiş tesadüm, böyle feci’ telatum, bundan çıkar helâket.

Beşincisi şudur ki: Cazibedar hizmeti: Heva, hevesi teşci’, teshil; hevesatı, arzuları da tatmin; bundan çıkar sefahet.

O heva, hem heves, şe’ni budur daima: İnsanı memsuh eder, sîreti değiştirir. Manevî meshediyor, değişir insaniyet.

Şu medenîlerden çoğunun, eğer içini dışına çevirirsen, görürsün: Başta maymunla tilki, yılanla ayı, hınzır. Sîreti olur suret.

Gelir hayali karşına, postlarıyla tüyleri. İşte şununla görünür meydandaki âsârı.”

İslam medeniyetinin esaslarına gelince:

“Zemindeki mevazin mizanıdır şeriat…

Şeriattaki rahmet, sema-i Kur’ândandır. Medeniyet-i Kur’ân esasları müsbettir. Beş müsbet esas üzere döner çark-ı saadet.

Nokta-i istinadı; kuvvete bedel haktır. Hakkın daim şe’nidir adalet ve tevazün. Bundan çıkar selâmet, zâil olur şekavet.

Hedefinde menfaat yerine fazilettir. Faziletin şe’nidir muhabbet ve tecazüb. Bundan çıkar saadet, zâil olur adavet.

Hayattaki düsturu, cidal kıtal yerine, düstur-u teavündür. O düsturun şe’nidir ittihad ve tesanüd; hayatlanır cemaat.

Suret-i hizmetinde, heva heves yerine hüda-yı hidayettir. O hüdanın şe’nidir: İnsana lâyık tarzda terakki ve refahet.

Ruha lâzım surette tenevvür ve tekâmül. Kitlelerin içinde cihet-ül vahdeti de tardeder unsuriyet, hem de menfî milliyet.

Hem onların yerine rabıta-i dinîdir, nisbet-i vatanîdir, alâka-i sınıfîdir, uhuvvet-i imanî. Şu rabıtanın şe’nidir; samimî bir uhuvvet, Umumî bir selâmet. Haric etse tecavüz, o da eder tedafü’.”

Ardından Üstad şu soruyu sormaktadır: “Müslümanların Batı medeniyetinden yüz çevirmelerinin sebebi nedir?”

Cevaben şöyle demektedir:

“Şimdiye kadar İslamlar ihtiyarla girmemiş, şu medeniyet-i hazıra.

Onlara yaramamış; hem de onlara vurmuş müdhiş kayd-ı esaret.

Belki nev’-i beşere tiryak iken zehir olmuş. Yüzde seksenini atmış meşakkat ve şekavet. Yüzde onu çıkarmış müzahref bir saadet!

Diğer onu bırakmış beyne beyne bîrahat! Zalim ekallin olmuş gelen rıbh-i ticaret. Lâkin saadet odur: Külle ola saadet.

Lâakal ekseriyete olsa medar-ı necat. Nev’-i beşere rahmet nâzil olan şu Kur’ân, ancak kabul ediyor bir tarz-ı medeniyet;

Umuma, ya eksere verirse bir saadet. Şimdiki tarz-ı hazır, heves serbest olmuştur, heva da hür olmuştur, hayvanî bir hürriyet.

Heves tahakküm eder. Heva da müstebiddir, gayr-ı zarurî hacatı havaic-i zarurî hükmüne geçirmiştir. İzale etti rahat…

Bedavette bir adam dört şeye muhtaç iken, medeniyet yüz şeye muhtaç, fakir etmiştir. Sa’y-i helâl, masrafa etmemiştir kifayet.

Onda hile, harama beşeri sevketmiştir. Ahlâkın esasını şu noktadan bozmuştur. Cemaate hem nev’e vermiştir servet, haşmet.

Ferdi, şahsı ahlâksız, hem fakir eylemiştir. Bunun şahidi çoktur. Kurûn-u ûlâdaki mecmu-u vahşet ve cinayet, hem gadr ve hem hıyanet

Şu medeniyet-i habîse tek bir defada kustu. Midesi daha bulanır.

Evet iki harb-i umumî ile öyle kustu ki: Hava, deniz, kara yüzlerini bulandırdı, kanla lekeledi.”

Batı medeniyetinin bazı güzelliklerini şöyle yorumlamaktadır:

“Medeniyette vardır mehasin-i kesîre… lâkin onlar değildir ne Nasraniyet malı, ne Avrupa icadı,

Ne şu asrın san’atı… Belki umum malıdır: Telahuk-u efkârdan, semavî şerâyi’den, hem hacat-ı fıtrîden, hususan şer’-i Ahmedî,

İslami inkılabdan neş’et eden bir maldır. Kimse temellük etmez.”

Daha sonra İslam’ın Batı medeniyetine karşı son derece sağlam bir yapısı olduğunu şöyle açıklamaktadır:

“Evet Şeriat-ı Garra’da olan nur-u Ilahî, hassa-i mümtazıdır: İstiğna, istiklaliyet.

O hassadır bırakmaz ki o nur-u hidayet, şu medeniyet ruhu olan Roma dehası ona tahakküm etsin. Onda olan hidayet,

Bundaki felsefe ile mezcolmaz, hem aşılanmaz, hem de tâbi’ olamaz.”

Bediüzzaman, Eski Yunan’dan günümüze kadar gelen Batı medeniyetinin olumsuz kültür dinamiklerini reddetmektedir. Bu itibarla, risalelerinin hepsinde Batı’nın menfi kültürüne ait tezahürleri ve bunların çağdaş İslam kültürü üzerinde bırakacağı muhtemel tesirleri ortadan kaldırmaya yönelik pek çok konu göze çarpmaktadır. Üstad Nursî açıkça müşahede etmiştir ki, çağdaş Batı kültürü manaya kapalı inkârcı bir felsefenin ürünüdür. Maddeci Batı, Müslüman halkların zaafını, geri kalmışlığını ve İslam hakkındaki bilgisizliklerini fırsat bilerek İslam dünyasında düşünce anarşisi, korku, kargaşa, şüphe ve ilhad ortamı hazırlamayı amaçlamaktadır.

Ne var ki bu tutumu, Batı’dan gelen her şeyi reddettiği şeklinde anlaşılmamalıdır. Bediüzzaman Batı felsefesini ikiye ayırır:

Birincisi: İlahi vahye sırtını dönen ve ilhad çağrısında bulunan inkârcı felsefedir ki, bu tamamen materyalist ve dinsizdir. Hiçbir şekilde kabul edilemez.

İkincisi ise: Dine hizmet eden, sosyal hayatın emrinde çalışan, ahlaki ve insani değerleri koruyup geliştiren, sınai ilerlemeye zemin hazırlayan mü’min felsefedir. Bu felsefe Kur’ân’la barışık, hatta Kur’âni hikmetin hizmetkârıdır. Dolayısıyla Kur’ân’la çelişmesi imkansızdır.

Batı medeniyetinin bilimsel tarafına gelince, bu konuda Bediüzzaman İslam’ın emirleri doğrultusunda varlıktaki kanunlarını keşfedip onlardan istifade etmesini bilen ve onları doğru değerlendirerek bütün insanlığı kucaklayacak çapta bir medeniyet kurmayı hedefleyen ideal bir Müslüman gibi davranmıştır. Üstad Nursî, Müslümanların kaynağı ne olursa olsun modern sanayi, teknoloji ve bilime açık olmaları gerektiğini vurgulamıştır. O şöyle demektedir:

“Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyedir. Aklın nuru, fünun-u medeniyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. İftirak ettikleri vakit; birincisinde taassub, ikincisinde hile, şübhe tevellüd eder.”

Batıcı aydınlar dini ilimleri eskimiş, modası geçmiş ve fonksiyonerliğini yitirmiş oldukları iddiasıyla sosyal hayattan çıkarıp atmak istiyorlardı. Diğer taraftan din âlimleri ve dindar halk, modern ilmin bazı meselelerinin açıktan açığa dinle çatıştığı gerekçesiyle çocuklarını modern okullardan uzaklaştırmayı düşünüyorlardı.

Bediüzzaman ise bu iki grup arasında uzlaştırıcı bir tutum sergilemiş, köprüleri yıkmak yerine yeni köprüler kurma düşüncesiyle hareket etmiştir. O, çağını anlayan, gideceği yönü bilen, yolunda dosdoğru yürüyen ve yitik hazinesini arayan orta, mutedil sınıfı temsil ediyordu. Bediüzzaman, her iki düşüncenin mezc edilerek uyumlu bir şekilde beraber götürülmesi çağrısında bulundu. O’na göre tabiat ilimleri inkâra sebep değildir; aksine Allah’a götüren birer vesiledir. Olsa olsa bu ilimleri öğreten kimseler ateist ve mülhid olabilirler.

Bediüzzaman’ın Batı, Batılılaştırma hareketleri ve Batı medeniyeti hakkındaki yaklaşımlarını özetlemeye çalıştığımız bu bölümü, 1911 senesinde irad ettiği Hutbe-i Şamiye’sindeki şu müthiş ifadelerle bitirmek istiyoruz:

“Avrupa ve Amerika, Islâmiyetle hâmiledir. Günün birinde bir İslâmî devlet doğuracak. Nasıl ki Osmanlılar Avrupa ile hâmile olup bir Avrupa devleti doğurdu.”

İstikbalde Batı, Doğu’yu İslam yoluyla fethederse garip karşılanmamalıdır.

Bediüzzaman’a Göre Değişim Ve Yeniden Yapılanma, Abdullah Mahmud Tantavi, Şahdamar Yayınları adlı kitaptan alınmıştır.

Fethullah Gülen’in kendinden emin pozitif dünya görüşü, “Vahhabilikten, Tebliğ Cemaatçi ve Cihatçı anlayışlardan keskin bir biçimde ayrılır. Gülen Hareketi’nin Sufilik tasavvuru ile ete kemiğe bürünen bu anlayış dünyaya da olumlu bir gözle bakar. Kâinatın işleyişine dair, bilim, tarih, siyaset, sanat, kültür ve felsefe gibi alanlar, Müslümanların çekinmesi ya da hemen İslâmî bir kılıf giydirmesi gereken mevzular değil, aksine, İslâm’ın ruhi görüşü açısından temasa geçilmesi ve olumlu ilişkiler kurulması gereken mevzulardır.”  Doğudan yüz çevirmeyi kabul etmeyen Gülen, “Batı’nın yanında Doğu tutulmalı” der ve ekler:

“Ama Doğu diye de şu anda çok yüceltilecek bir şey görünmüyor ortada. Hoşgörü, insanlar ve medeniyetler arasında müspet bir alışveriş sağlayacak öyle bir köprü ki, onun yanında her şey cılız kalıyor. Çok açık ve net olarak söyleyebilirim, Avrupa ile entegrasyonu gerekli görüyorum ben.”

Herhangi bir şekilde Batı ile bütünleşmek önemlidir ve böyle bir entegrasyonun çeşitli faydaları olacaktır.  Gülen’in “Türk kimliğinde var olan İslâmî ve Avrupalı yönleri kabul etmesi ve bunları birbirine zıt değil, tamamlayıcı unsurlar olarak görmesi, hem İslâmî hem de seküler kesimin bu ikiliği reddettiği bir zamanda oldukça önemlidir. Gülen’in milli-güvenlik kimliği, dış politikanın mimarlarını Avrupa Birliği üyeliği konusunda cesaretlendirir. Önemli bir İslâmî hareketin mimarı olarak Gülen’in AB üyeliği sürecini onaylaması, diğer İslâmî hareketlerin de AB üyeliğine destek vermesine yol açmış ve muhafazakâr kesimin AB karşıtı bloğa verdiği desteği sona erdirmiştir. Ancak Gülen, Türk diplomasisinin Batı’da başarılı olmasını Doğu’daki başarısına endeksler.”  “Gülen’in Batı’ya gösterdiği bu ılımlı yaklaşım, başlangıçta bu yaklaşımı dolayısıyla eleştiren diğer İslâmî grupların da Avrupa ve Amerika karşıtı tavırlarını yumuşatmalarında önemli bir rol oynamıştır. Muhafazakâr camianın AB üyeliğini hem ülke güvenliği hem de İslâmî kültür açısından bir tehlike olarak gördüğü bir dönemde Gülen, üyelik fikrini destekleyen ilk liderlerdendir.”

Gülen dünyaya siyaset açısından bakmadığı gibi hayali sınırlar da çizmez. Sıklıkla kullandığı darü’l-hizmet kavramı (Allah rızası için insanlara hizmet edilen yer) onun sınırları aşan vizyonunun bir göstergesidir.  İçtihat kavramı üzerinden sınırları aşan bu vizyonunu İslâm fıkhı üzerine inşa eder. Aynı derecede dışlayıcı özellikler taşıyan darü’l-harp ve darü’l-Islâm kavramlarını kullanarak dünyayı bölmeye kalkışmak yerine, onu kaynaşmış bir yer olarak görür ve darü’l-hizmet kavramı üzerinden sürekli hizmet götürülmesi gereken bir mekan olarak tasvir eder.

O, Müslüman bir yönetimden uzaklarda bile olsa Müslümanların bulundukları yerlerin kanunlarına uymaları, diğer insanların haklarına riayet etmeleri ve doğru davranışlar sergilemeleri gerektiğini savunur. Bu açıdan, her şeyin iç içe geçtiği bu devirde darü’l-harp ve darü’l-İslâm tartışmalarından uzak durmak gerekir.  Gülen düşüncesinde ümmet, ulus ötesi sosyo-kültürel bir kimliktir, ütopik hukuki ya da siyasi bir kimlik değildir.

Gülen, diyaloğa açık olmasına ve “inşa edici öteki” (constitutive other) kavramına sahip çıkmamasına rağmen disiplinli bir söylem geliştirmiş. Ancak bu söylem aşırı uysal özellikler de taşımaz. O, dinin imana ve ibadete bakan bireysel pratikleri konusunda çok sıkı prensiplere sahiptir, İslâm’ın temel prensiplerine sıkı sıkıya ve tamamen bağlıdır. Burada zikredilmesi gereken, Gülen’in, etrafındaki dünya ile olduğu kadar Batı ve modernite ile de girmiş olduğu eleştirel ilişkidir.

Klas Grinell’in de söylediği gibi, bu eleştirel tutum medeniyet hattının her iki tarafına da bakmaktadır. Gülen’e göre;

Esasen birbirini bütünlemesi gereken bu Doğu ve Batı kaynaklı medeniyetler arasındaki ayrışma, birinin gittikçe akıl ve bilimden, diğerinin ise ruh, mânâ ve ebedi, değişmez değerlerden uzaklaşması neticesinde, milenyumun son asırları, beşeri başarılara paralel gelişen beşeri tekebbür ve bencillik neticesinde ölçü tanımayan felaketlere, arz çapında müstemlekeciliğe, toplu katliamlara, on milyonların hayatına mal olan devrimlere, dünyayı kana, ateşe boğan savaşlara; ırk ayrımcılığına, çok büyük siyasi, iktisadi adaletsizliklere, nihayet, insan mahiyet, hürriyet, değer ve onurunu adeta inkâra dayalı anlayış, felsefe ve rejimlerin inşa ettiği demir perdelere şahitlik etti.

Eleştirel de olsa Gülen’in söylemi modernite ve Batı ile uyumlu yapıcı bir ilişkiyi öngörür. Modernleşme yalnızca Batılı tarzda olacak denilemez.   Batı dünyası, kendi kültürünün de önyargılar ve boş inançlar taşıdığını gördüğü zaman, global iletişim çok daha kolay olacaktır. Batı’nın yerleşik olan önyargıları, özellikle savaş ve çatışma zamanlarında ilkel ve ateşli tepkilere neden olmuştur.  Gülen eleştirel tavrını korur ve kayıtsız şartsız bir Batı kültür ve değerleri tarafından asimile edilme fikrine karşı çıkar:

Avrupa ile makul ve kendi şartları içinde, bizim de kendi şartlarımızı ortaya koyarak bir noktaya yürümemiz geleceğimiz adına güzel şeyler vaat edebilir.

Şu uyarı da yine Gülen’e aittir:

Bir dönemde olduğu gibi kendi kimliğimizi tamamen bir tarafa atıp, Avrupa kimliği arkasında koşma, sadece red ve aşağılanma getirir.

Gülen’in Düşünce Hürriyeti, Çoğulculuk, Sekülerizm ve Demokrasi Konularındaki Görüşleri Akıl ve İslâm’ın farklı şekillerde yorumlanması, İslâm hukuk ve geleneğinin gelişimi açısından vazgeçilmez unsurlardır. “İslâm hukuk ekollerine ve kitaplarına yansıyan değişik anlayışlar, aklın etkisi, farklı kültürel bağlamlar ve tarihteki değişimleri yansıtmaktadır.”  Çoğulculuk ve demokratikleşme, İslâm toplumlarında çok sağlam köklere sahiptir: “İslâm’da fakihler ve ulema varsa da, papalık, rahiplik ve kilise hiyerarşisi gibi düzenleyici şahıs veya kurumlar yoktur.”  Bu yüzden “İslâm toplumunda dini otorite, bölünme ve çoğulcu hâle gelme eğilimi gösterir.”  “İslam dininde var olan şura, icma ve içtihat sayesindedir ki” Müslümanlar İslâm’ın demokrasi ve çoğulculukla tutarlı ve uyumlu olduğunu belirtirler.

Gülen’e göre akıl ve özgürlük, İslâm’ın ilk ve en önemli unsurudur. Gülen açıkça, “insanı insan yapan akıldır ama hemen ardından en önemli özelliği olarak onun hürriyetini koyuyor.” demektedir.  İnsan için en önemli hususiyetlerinden biri de düşüncedir.  Gülen’e göre düşünce ve ifade özgürlüğü vazgeçilmezdir; “Bir (…) baskı olmaması lazım. insanların kendilerini ifade edebilmeleri lazım.”  Yine Gülen, İslâm ülkelerinin karşı karşıya kaldıkları en büyük problemin fakirlik ve özgürlüklerin kısıtlanması olduğunu; bireysel ve sosyal özgürlük olmadan, özgür bir yaşam tarzı olmadan bu problemlerin çözülemeyeceğini ileri sürer.  İnsan onuruna özellikle vurgu yapan Gülen, “Her fert, başka türlere göre bir nev, yani bir türdür.”  der. Buna karşın baskı, insanların yeteneklerinin kaybolmasına ve baskı kuranlara karşı nefret duygularının çoğalmasına neden olur.

Gülen, özgürlükler, çoğulculuk, hoşgörü, seçme hürriyeti ve demokrasi konularında konuşurken şüphesiz İslâmî bir perspektiften konuşur. Bu değerlerin ve yaklaşımların temel özelliklerinden ve durdukları yerden asla taviz vermeyen Gülen, İslâmî temel kaynak ve kavramları zaman ve mekâna göre yeniden yorumlar.  Bu tavrını, Şâtibî tarafından formüle edilen İslâm hukukunun beş temel prensibi (makasidü’ş-şeria)’da  da görmek mümkündür; canın korunması (nefs), aklın korunması (akıl), çoğalıp soyun devam ettirilmesi (nesil), mülkiyetin korunması (mal) ve dinin korunması (din).

Fark edileceği üzere bunlar temel insan hak ve özgürlüklerindendir. Aklın korunması konusu, düşünce ve ifade hürriyeti, inanç hürriyeti, çoğulculuk ve demokrasi ile yakından ilişkilidir. İslâm hukukunda aklın önemini gösteren gerçeklerden biri de, sorumluluk sahibi bir Müslüman olabilmek için, belli bir yaşa gelme (rüşt) ve aklen sağlıklı olmanın şart olmasıdır. Yine İslâm’a göre, insanlar Yaratıcı’yı bilip şükür ve ibadet etmenin yanında denenmek, imtihana tabi tutulmak için buradadırlar. Özgür bir irade bahşedilerek yaratılan insan, iyi ve kötüyü ayırt ve tercih edecek ve “dinde zorlama yoktur” prensibi uyarınca (bu aynı zamanda Kur’ân’dan bir âyettir), aklına, tercihlerine ve ifade özgürlüğüne saygı gösterilecektir.

Gülen, İslâm’ın insanı neden kendi kaderi ve dolayısıyla memleket idaresi konusunda sorumlu tuttuğunu şöyle özetler:

“Bir topluluk, kendisini, kendi iç dünyasını (inancını, karakterini, hayat tarzını) değiştirmedikçe, Allah da, onların durumunu değiştirmez” âyeti,  toplumların kaderinin bir bakıma kendi ellerinde olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı gerçeği ifade eden bir hadis-i şerif-te ise, “Nasılsanız, öyle idare edilirsiniz.”  buyrulur. İslâm’da, buraya kadar bahsini ettiğimiz düsturlarla de-mokratik prensipler arasında meselenin kaderî boyutu noktasında ve pratikte bir tenakuz görmek herhalde mümkün değildir… “

İslâm’da demokratik düşünceye yer olduğunu söyleyen Gülen, “parlamenter sisteme geçen ilk Müslümanların Osmanlılar, Cumhuriyet kavramını ilk kullanan Müslümanların da Türkler” olduğunu belirtir.  Gülen, bazen itiraz edilen ilahi ve beşeri hakimiyet kavramlarına da değinir:

“Zannediyorum burada zuhûle kurban giden bir mülâhaza daha var; o da, hakimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması, -hâşâ- onun Allah’tan alınarak insanlara verilmesi değil, Allah tarafından insanların tasarrufuna tevdi edilen bir hususun herhangi bir fert, bir müstebid ve bir diktatörden alınıp cumhura tevdi edilmesidir ki, bu da bir mânâda Raşit Halifeler dönemindeki uygulama demektir. Allah’ın kozmolojik anlamda her şeye hâkim olduğunda şüphe yok; bizim düşüncelerimiz, plânlarımız hep o Kudret-i Kahire’nin tasarrufu altındadır. Ancak bu, bizim iradelerimiz, temayüllerimiz, tercihlerimizin de olmadığı mânâsına gelmez. İnsanlar ferdî hayatları adına bazı seçimlerde muhtar bırakıldıkları gibi bir kısım içtimaî ve siyasî meselelerde iradeleriyle -min vechin- baş başa bırakılmışlardır. Yasama ve yürütme organlarını seçen kimseler farklı bir intihapta da bulunabilirler. “

İslâm ve demokrasiden bahsederken Gülen, İslâm’ın siyasi bir sistem ya da ideolojiden çok bir din olduğunu dile getirir:

“İslâm ve demokrasi söz konusu edildiğinde bunlardan birincisinin ilâhî, semavî bir din, diğerinin ise beşerî bir yönetim şekli olduğu gözardı edilmemelidir.”

Dolayısıyla tek bir yönetim şekli yoktur ve İslâm birçok yönetim şeklini destekleyebilir:

O (İslâm), belli bir idare şekli teklif etmez; devlete şöyle veya böyle şekil vermeye kalkmaz. Bunun yerine, öyle ana düsturlar ortaya koyar ki, devletin yapısını ve idare şeklini bu düsturlar çerçevesinde zamana ve şartlara bırakır.

Gülen’e göre yönetim konusunda İslâm’ın temel prensipleri, sosyal sözleşme ve genel konuları görüşmek üzere bir grup insanın seçilmesidir (meşveret ve seçim).  Gülen ayrıca şunları da kaydeder; “problemlerin yalnızca güç temelinde çözüldüğü bir yerde, akıl, adalet, adil yargı, eşitlik ve hukukun korunması söz konusu olamaz.  “Hak ve adalete dayanmayan kuvvet, er-geç zulme sapar ve bu da, onun sonunu hazırlar.”

Gülen’in çoğunluk idaresi anlayışı, çoğunluğun tahakkümüne kapı aralamaz:

İçtihat, istinbat ve istihraçlar, çağdaş dünyanın bulunduğu yer itibarıyla temel insanî hak ve hürriyetlerin, siyasî katılımların, azınlık haklarının, fert ve toplumun karar mekanizmalarının üzerinde ağırlıklarını hissettirmeleri, herkesin bir başkası üzerinde belli yollarla baskı kurmaması şartıyla kendini ifade edebilmesi, inandığı gibi yaşaması ve milletlerarası hukukî normlara, sözleşmelere aykırı düzenlemelerin yapılmaması demekse İslâm’ın bu hususlardan hiçbirine karşı çıkması söz konusu değildir. Bu itibarla da Kur’ân ve Sünnet’in ortaya koyduğu evrensel değerler görmezlikten gelinerek İslâm’ın demokrasi düşmanı, zıdd-ı beyyini gibi gösterilmesi doğru olamaz.

Gülen’in nazarında seküler kanunların yapılması, bir antitez özelliği taşımadığı gibi İslâm tarafından da yasaklanmamıştır:

İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Ona göre hukuk yönetenin de yönetilenin de üstündedir, Allah’a aittir, değiştirilemez, gasp edilemez; Yaratan’ın emri, Peygamberin tebliğ ve tatbiki çerçevesinde uygulanmaya çalışılır. İslâm, hukuk dışı bir yönetimi meşru saymaz, onu tanımayan yöneti-lenleri de asi kabul eder. İslâmî bir idarede en zirvelerdeki kimseler dahi sıradan bir insan gibi hukukî esaslara riayet etmekle mükelleftirler. Bu esasları kat’iyen ihlâl edemez ve onlara aykırı uygulamada bulunamazlar.

Siyaset ve Devlet Karşısında Gülen Hareketi Gülen, devletçi bir zihniyeti savunmamasına karşın, hukukun üstünlüğü konusunda büyük bir endişesini dile getirir:

İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Bu yüzden hukuk, yönetenin de yönetilenin de üstündedir.

Bazıları onun istikrarı anarşiye tercih etmesini devleti kutsamak olarak yorumlasa da, Gülen bu anlayışa şiddetle karşı çıkar:

Ben, ‘Devlet lazımdır, yıpratılmamalıdır’ gibi ifadelerle devlet hakkında takdirlerimi -takdir kelimesini tercih yerinde kullanıyorum- dile getirirken, ‘en kötü devlet bile devletsizlikten iyidir’ kaydını mutlaka düştüm; devleti kutsal görenler gibi takdis etmedim. Böyle bir tercihi de lüzumlu görüyorum, çünkü, devletin olmadığı yerde anarşi, kaos ve başıbozukluk hâkim olur. O zaman fikirler saygı görmez, din-vicdan hürriyeti kalmaz, hakka saygıdan bahsedilemez. Ayrıca bazı zamanlarda insanımız devletsizlikten çok çekmiştir. İşte bu gibi sebeplerden dolayı devletin yanında olmayı aynı zamanda vatandaşlık görevi olarak görüyorum… Güzel görüp, güzel düşünme, güzel değerlendirmelere varma yolunu tutuyorsak, meseleyi -günümüzde bazı muhaliflerin yaptığı gibi- sürekli tenkide, tahribe, muhalefete, kine, düşmanlığa nefrete bina etmekte fayda mülahaza etmiyorsak, bu bazı yanlışları görmemize rağmen, onları sinemize çekerek yaptığımız bir tercihtir. Yoksa, ‘devlet masumdur, peygamberane bir ismet içindedir, ne yaparsa isabetlidir, asla hata yapmaz’ gibi mülahazalarım hiçbir zaman olmadı. Onlar da yanılabilirler.

Geçmiş dönem Türk hükümetlerinden yeterli demokratik olgunluğa ulaşamayanlar Gülen’in faaliyetlerine karşı çıksa da o,devlet baskısının, kendisine engel olmasına ve hareketinin duraksamasına izin vermemiştir. Gülen’in duruşu, ne devleti kutsama ne de onu yıkmaya çalışma gibi uç noktalara sapmamıştır. Bazıları Gülen Hareketi’ni “katılımcı direnişin mükemmel bir örneği olarak görmüşlerdir ki, bu ifade edilmese de Antonio Gramsci’nin ideolojik mücadele konusundaki düşüncelerini hatırlatır.”

Eleştirenler, Hareket’in sosyal etkisi dolayısıyla apolitik olmadığını söylemektedir. “Hareket, açıkça görüleceği üzere, bireyin dönüşümü üzerinden sosyal bir dönüşümü amaçlamaktadır. Bu süreç, ahlâki önermeleri dikkate alacak, sosyal ve milli kurumların oluşturulması yönünde müşterek kararlar alınmasına doğru ilerlemektedir. Uzak bir ihtimal olarak, toplumu dönüştüren her hareketin siyasal bir hareket olduğu kabulünden yola çıkarak bu harekete de siyasal bir proje denilebilir. Ancak benim görüşüm bunun daha çok sosyal ve ahlâki bir hareket olduğudur. Zaten “siyasal” kelimesi, toplumu dönüştüren her çabaya eşit oranda uygulanırsa anlamını yitirir. Eğitim, öğretim ve bilgi üzerinden yapılan değişim çalışmaları, resmen kurumsal bir yapıyla siyasal arenaya çıkmadıkları takdirde siyasal hareket sayılmazlar.”

İslâmî bir yönetim biçimini savunan siyasal İslâmcıların aksine Gülen, hem İslâm’ı yaşama konusunun hem de Müslümanların 21. yüzyılda karşılaştıkları problemlerin din adına siyasete girmeden de halledilebileceğini düşünür. Dinin siyasetten tamamen ayrılmasını savunur ve dini temelde kurulan partilere de karşı çıkar, bunların “eninde sonunda ya dinden taviz vereceklerine ya da dine dışarıdan bir şeyler bulaştıracaklarına ve dinin toplumdaki yerine zarar vererek sosyal kargaşaya neden olacaklarına” inanır.  Gerçekten de Gülen, heptenci bir İslâmcılık ideolojisini reddeder:

“Hatta bazılarınca böyle bir düşünce tarzı İslâm’ı da, herhangi bir siyasî ideoloji durumuna getirmiştir. Bu ise, tamamen hukuka dayanan, temel prensipleri itibarıyla hiçbir kesimi baskı altına almayan, hatta açıktan açığa buna karşı çıkan ve her zaman cumhurun görüşlerine göre -re’ye açık alanlarda- icraatta bulunan bir sistemin ruhuna aykırı düşmektedir. “

Yine orijinal, saf, otantik ve gerçek İslâm’ı savunduklarını söyleyen ideolojik İslâm anlayışını da reddeder:

Bütün bunlara rağmen Kur’ân’da doğrudan ve birinci derecede sarihan siyasetin, din-i mübin-i İslâm’ın olmazsa olmaz temel unsurlarından olduğu ve muhkemat ölçüsünde dinin ilgi alanına girdiğine dair iddiada bulunmak doğru olmasa gerek. Bunu, Kur’ân’da yer alan bir kısım hükümlerin siyaset, devlet yapısı ve yönetim biçimleriyle alâkası biraz da ilgi kuran şahsın/ şahısların bakış açıları, İslâmî heyecanları, sadece tarihî tecrübeleri nazar-ı itibara almaları ve İslâm toplumunun problemlerinin siyaset ve idare yoluyla daha rahat çözülebileceği düşüncesinden kaynaklanıyor diye de ifade edebilirsiniz. Bu mülâhazaların hepsinin kendine göre bir mânâ ifade ettiği muhakkak; ama gerçeğin ondan ibaret olmadığı da açık.

Gülen bu durumu şu şekilde açıklar:

“İslâm’da ne idareyi ne de siyaseti erkân-ı imaniye ve esasat-ı diniyede olduğu gibi tek bir kalıba ifrağ etmek mümkün değildir. Tarih bize İslâm dünyasında Asr-ı Saadet’ten bu yana intihap ve intihapta aranan evsaf.. türünden şeyler istisna edilecek olursa, pek çok devlet şekli bulunduğunu göstermektedir. Bunlar arasında usulde ciddî farklılıklar görülmese de teferruatta o kadar çok ayrılıklar vardır ki, işin temel esprisini kavrayamayanlar bu idare şekillerinden her birini ayrı bir sistem gibi görebilir/görmüştür de. Hemen arz etmeliyim ki, bu farklılıklar dinin yoruma açık yanları ve içtihat alanları itibarıyladır. “

Her ne kadar İslâmî siyaset bir şekilde din ve devleti birleştirmek ve siyasal İslâmcıların sözleriyle İslâm, hem din hem de devlet olsa da, Emeviler ve Abbasiler zamanından bu yana önemli devlet-dışı yapı ve kurumlar gelişmiştir.  Bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm tarihinin erken dönemlerinden bu yana devam edegelmiştir. Yine daha sonraki dönemde “devletten bağımsız hatta zaman zaman devletle çelişen ve popülerlik kazanan sivil kurumlar” olarak tarikatlar ortaya çıkmıştır.  Devletten bağımsız ve siyasete girmeyen Sufi geleneği yeniden canlandırmaya çalışan Gülen, İslâm’ın bu çağda devlet desteğine ihtiyaç duymayacağını söylemektedir ki, bu oldukça yeni bir içtihattır. Dolayısıyla Gülen, din ve devletin karşılıklı özerkliğine karşı değildir:

“Bir devlet, herkese kendi dinini yaşama fırsatı veriyor ve onları kendileri gibi düşünme, öğrenme ve uygulamada destekliyorsa böyle bir sistem Kur’ânî öğretilere zıt sayılmaz ve ortada böyle bir devlet varsa, alternatif bir devlet düşüncesine gidilmez. “

Müslümanların çoğunlukta olmadıkları yerlerde dahi dini hayatlarını yaşayabildikleri günümüzün sivil toplum çağında İslâmî devlet kurmak Müslümanların yapmaları gereken dini bir görev değildir.

Türkiyeli bir İslâm bilgini olan Ali Bulaç’ın yazdıklarından, Gülen’in devlet ve Müslüman azınlık gibi konularda gayet net şeyler söylediğini anlıyoruz:

Uzun zamandır zihnimi meşgul eden bir konu vardı. Kendi kendime şunu soruyordum: Bir Müslüman’ın fert ve topluluk olarak dünya hayatındaki cehdinin nihai amacı nedir? Cehd, mücahede ve cihadın iki hedefi olduğunu düşünüyorum: 1. Allah’ın rızasına uygun yaşayabileceği, helal ve haramı hayatında tesis edebileceği özgür bir ortama kavuşması; 2. İslâmî hakikatleri başkalarına tebliğ edebileceği, ifade özgürlüğüne sahip olabileceği imkân, güç ve araçlara sahip olması.

… Siyasi, sosyal ve hukuki bir vasat temin edilmişse, Müslümanların son derece küçük azınlık olduğu bir yerde illa da bağımsızlık savaşı vermek gerekir mi? Her Müslüman küçük azınlığın bağımsız bir ulus devlet kurması dinin olmazsa olmaz emri mi? Mesela 150 milyonluk devasa Rusya denizinde, küçücük bir Müslüman ada olan Çeçenlerin illa da bağımsız bir devlet için savaşmaları gerekir mi? 1994 anlaşması onlara takviye edilmiş bir özerklik veriyordu; öylesine ki İslâm hukukunu uygulayabiliyorlardı. Kendi kaynaklarına büyük ölçüde sahiptiler, kimse onlara dil veya kültürel yönden bir empozede bulunmuyordu, sadece dış meselelerde Rusya’ya bağlı kalacaklardı. Şartları daha da iyileştirilebilirdi. Bilindiği üzere Dağıstan’a saldırı oldu ve ilk günden konulan hedefe ulaşmak üzere silaha sarıldı. O günden bugüne kadar on binlerce insan hayatını kaybetti, bir nesil helake uğradı, siviller öldürüldü. Acaba bu doğru bir siyaset miydi?

Eğer özerklik çerçevesinde Çeçenya’da bir Müslüman toplum ortaya çıkıp enerjisini bağımsız ‘bir ulus devlet’ için değil de, komünizmden yeni çıkmış bütün eski Sovyetlere İslâmiyet’i tebliğ etmeye, güzelliklerini anlatmaya hasretseydi, acaba İslâmiyet bir anda dalga dalga bütün Rusya’ya yayılmaz mıydı? Var olan tüm olumsuzluklara ve aksi propagandaya rağmen İslâmiyet Rusya’da yayılıyor. Bu maliyeti çok yüksek savaş, söz konusu yayılmanın hızını kesmedi mi? Dünyanın diğer bölgelerinde Müslümanların giriştiği mücadele ve savaşların önemli bir kısmı bu çerçevede ele alınamaz mı? …Bu suali konuyla ilgili düşüncelerimin isabet derecesini test etmek gayesiyle Hocaefendi’ye sordum. Beni teyit etti ve elbette uzun açıklamalarda bulundu. Buna çok sevindim.

Gülen düşüncesinde, İslâmî bir devlet kurmanın Müslümanlar için dini bir görev olmadığını anlıyoruz ki, bu durum azınlık durumunda olan Müslümanlar için daha ayrı bir önem arz etmektedir. Ona göre, günümüzde demokratik standartların yakalandığı yerlerde sivil toplumun varlığı İslâm’a sahip çıkmak için yeterlidir, sivil toplum bağımsız bir şekilde bunu gerçekleştirebilir. Gülen’in konuya yaklaşımı Alexis de Tocqueville’in 19. yüzyılda Amerika’da yaptığı gözlemleri anımsatıyor. Tocqueville’e göre bağımsız kiliselerin mevcudiyeti demokrasi kültürünün yerleşmesi açısından çok önemlidir; din ve devlet işlerinin ayrılması konusundaki Amerikan tecrübesi, devleti insanlara baskı yapmaktan kurtarmış ve dini de kamusal hayattan çıkarmıştır. Bu sayede din Amerikan sivil toplumunun en önemli özelliklerinden biri olarak kalmıştır.  Tocqueville’in Amerika analizi gibi, Jurgen Habermas’ın  kamusal alan kavramı da, demokratik hayatın yalnızca resmi yapı ve kurumlar tarafından değil, aynı zamanda gayr-ı resmi kaynaklar, ilişkiler ve toplum hareketleri tarafından belirlendiğini söylemektedir. İslâm tarihi boyunca, devlet dışı aktörler ve yapılar önemli fonksiyonlar eda etmişlerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm toplumlarına çok önemli tecrübeler kazandırmıştır. Yine devletten bağımsız sufi hareketlerin ortaya çıkması halka açık dini hayat bağlamında gerçekleşmiştir. Bu kurum ve sosyal yapılar, şüphesiz birer kilise değildirler, ancak bağımsız ve zaman zaman devletle çelişebilen özerk bir yapıya sahiptirler.  Bu açıdan bakıldığında Gülen’in, din ve devletin birbirinden büyük ölçüde özerk olduğu ve tüm temaslarının kamusal alanda gerçekleştiği bir geleneğin yeniden yorumladığı anlaşılıyor.

Sonuç olarak, “Gülen anlayışının en önemli yönü olarak gözümüze çarpan şeyin, İslâm’ın demokrasi, adalet ve bireysel özgürlükler gibi Batılı değerlere bakışının ve bunlarla ilişkisinin yeniden altını çizmek olduğu anlaşılıyor.”  Gülen, sosyal anlamda aktif olmayan bir düşünür ve bir kenara çekilip söylediklerinin uygulanıp uygulanmadığını görmeye çalışan münzevi bir gözlemci değildir. O, yaşadığı dünya ile aktif ve eleştirel olarak temasa geçen ve düşüncelerini sunarak kendi dünya görüşü ve onun pratikteki yansımaları yoluyla etkileşim gerçekleştiren bir düşünürdür ki, kitabın takip eden kısımları bu konular üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Nil Yayınları, John L. Esposito, İhsan Yılmaz,“İslâm ve Barış İnşası Gülen Hareketi İnisiyatifleri” adlı kitaptan alınmıştır.

About the author

John L. Esposito

Georgetown Üniversitesi’nde Din ve Uluslararası İlişkiler ve İslâmî Çalışmalar bölümlerinde profesör olan Esposito aynı zamanda Prens Al Waleed Bin Talal Merkezi, Walsh Dış Hizmetleri Okulu, İslâm-Hristiyan Anlayışı Bölümü’nün de kurucu direktörüdür. ABD Dış İşlerine, Asya ve Avrupa’da birçok hükümet ve şirkete ve medya kuruluşları ile üniversitelere danışmanlık hizmetleri vermiştir. Kuzey Amerika Orta Doğu Çalışmaları Birliği eski başkanı, İslâm ve Demokrasi Çalışmaları Merkezi başkan yardımcısı ve Dünya Ekonomik Forumu’nun 100 Lider Konseyi’nin de üyesi olan Esposito, Radikalleşmeye Karşı Avrupa Uzmanlar Ağı üyesi ve Birleşmiş Milletler Medeniyetler İttifakı’nın da elçilerinden biridir. 2005 yılında Amerika Dinler Akademisi’nin verdiği Martin E. Marty ödülünü alan Esposito, Pakistan tarafından verilen Quaid-i Azzam ödülünü de İslâmî çalışmalara yaptığı olağanüstü katkıdan dolayı almaya hak kazanmış ve yine Georgetown Üniversitesi Dış Hizmetleri Okulu’ndan da seçkin eğitimci ödülünü almıştır.

İhsan Yılmaz

Fatih Üniversitesi’nde Siyaset Bilimi Bölümü’nde Doçent olan Yılmaz, üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Uluslara Arası İlişkiler bölümü doktora programının da müdürüdür. Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde tamamladı. 1999 yılında Londra Üniversitesi, Orta Doğu ve Afrika Çalışmaları (SOAS) bölümünde Hukuk ve Sosyal Bilimler alanında doktorasını tamamladı. 1999-2001 yıllarında Oxford Üniversitesi’nde çalıştı ve 2001-2008 yılları arasında, yine Londra Üniversitesi’nde Türk siyaseti ve devlet, hukuk sosyolojisi, karşılaştırmalı hukuk ve İslâm hukuku dersleri verdi. Aynı üniversitede Etnik Azınlık Çalışmaları Merkezi başkan yardımcılığı ve Londra Sosyal Çalışmalar Merkezi kurucu başkanlığı görevlerinde bulundu. İhsan Yılmaz, Türkiye’de İngilizce yayın yapan Today’s Zaman’da köşe yazarlığı yapmaktadır.

Medeniyet ve modernleşme

Hocaefendi; zihnî ve ruhî bir vak’a olarak gördüğü, ‘İnsan istidât ve kabiliyetlerinin gelişmesine müsâid bir iklim’ şeklinde tarif ettiği medeniyeti, modernleşmeden ayrı değerlendirir. ‘Medeniyeti, refaha hizmet eden vasıtaların bolluk ve modernleştirilmesinde arayan ve medenîleşme adına kitlelere hep bu noktayı gösteren kişilerden’ farklı olarak o, medeniyeti insanın görüşleri, düşünce tarzı, insanî yanlarıyla; modernleşmeyi ise, insanın bedenî hazları, yaşama vâsıta ve imkânlarıyla değişip yenilenmesi olarak ele alır.

İnsanın mahiyet itibariyle medenîleşmeye müsait yaratıldığına dikkatleri çeken Hocaefendi, onun gerçek mânâda medenîleşmesinin, duygu, düşünce, his ve irâde gücüyle kendini gösterdiği ânlara rastladığına vurgu yaparak, sanayideki gelişmelerin, teknolojik sahalardaki yeniliklerin; büyük şehir, geniş cadde ve yüksek binaların vs. -insanın müreffeh yaşamasına birer vâsıta olsalar da- katiyen medeniyet esaslarından olamayacağını söyler. Hocaefendi, taklitlerle bir medeniyetin inşa edilemeyeceğini belirtir ve medeniyeti; yaşadığı devri idrak içinde, kalb ve ruhun hayat ufkuna ulaşmış, irâde ve zihniyle varlığa ermiş, ötelerden gelen esintilerle, ruhlarına mayaladıkları hakikatleri hallaç edip gönüllerinde hiç sönmez birer ışık kaynağı meydana getiren, sonra da durmadan çevrelerine mesajlar göndererek yepyeni bir topluma giden yolları açan ve aydınlatan, millî kültüre yeni buudlar kazandıran gerçek münevver ve güçlü irâdelerin bir eseri olarak görür. O, kişilerin medenî olabilmesinin ancak özlerindeki lâtifeleri geliştirerek ikinci bir fıtrat kazanmalarıyla mümkün olacağına işaret eder. Hocaefendi, her yeni medeniyet hamlesinin yepyeni bir aşk, yepyeni bir îman hamlesiyle ortaya çıktığına, sözkonusu aşk ve îmanın olmadığı yerde medeniyetten de eser olamayacağına vurgu yapar. O, “günümüzde her şeyi sadece ilimle ele alan Garp medeniyetinin hep bir meflûç medeniyet olarak kaldığını, buna mukabil, ‘ilme karşı fermuarını çekip kendi içine kapanan Şark medeniyetlerinin ise, hâlihazırdaki durumları itibariyle, bugüne ve yarına uygun birer medeniyet olmaktan uzak bulundukları’nı kaydeder. Bu bakımdan, ona göre, geleceğin medeniyeti, Garb’ın ilim ve fenlerinin, Şark’ın da inanç ve ahlâk felsefesinin fideliğinde boy atıp gelişecektir.

Kur’ân menşeli bir insan modeli: ‘Yeryüzü Mirasçıları’

Türk tarihinin çeşitli dönemlerinde, toplumun ihtiyaçları, hedefleri, beğenileri ve kabulleri çerçevesinde çeşitli model insan tipleri tasavvur edilmiş/ortaya çıkmış, bunlar gerek zihinlerde, gerekse edebî eserlerde toplumun beklentileri doğrultusunda zengin niteliklerle donatılmış ve çeşitli şekillerde idealize edilmiştir. İslâm öncesi dönemlerin ‘alp’ tipi, milletimiz İslâm’la müşerref olduktan sonra ortaya çıkan ‘alperen’ ve ‘velî’ tipleri, Fikret’in Haluk’u, Mehmet Âkif’in Âsım’ı, Necip Fazıl’ın Büyük Doğu gençliği bunlara misâl verilebilir. Bu karakterler/model kişilikler, toplumun veya mütefekkirlerin dünyayı değerlendirişlerine paralel şekilde bazı roller üstlenmiş, toplumun muhayyilesinde yahut şair veya mütefekkirlerin eserlerinde bazı değerlerin prototipi olarak devamlı nazara verilmiştir.

Hocaefendi yukarıdaki isimlere benzer şekilde, çözümü ekonomi ve siyaset gibi sahalarda arayan kendinden önceki ve çağdaşı birçok mütefekkir ve siyasetçiden farklı olarak, bütün bunların temelindeki ‘insan’ unsuruna yönelmiş, ekonomideki, idaredeki problemleri çözmenin insanı eğitmekle mümkün olabileceğini düşünmüştür. Çağın gerektirdiği donanımlara sahip, millî ve mânevî değerlerle donanmış, vicdanı körleşmemiş faziletli insanlarla çağın problemlerinin aşılabileceğini düşünen Hocaefendi, bunu sadece düşüncede bırakmamış, yukarıdaki isimlerden farklı olarak dünya çapında aksiyona geçirmiştir.

Hocaefendi, ‘Tıkanmış düşünce sistemimizin önünü açacak, bayatlamış ve semâvilikten uzaklaşmış muhâkeme tarzımıza Kur’ânî yörüngede işlerlik kazandıracak, bunları yaparken de kâinat, insan ve hayat arasındaki sırlı münasebeti göz ardı etmeyecek ilim ve tefekkür gücünü İslâm’ın ve İslâm’ı yorumlamanın emrine vererek birkaç asırlık kısırlığı sona erdirecek’ bu dimağların vasıflarını şu şekilde anlatır:

“Bugün her şeyden daha çok, dünü-bugünü bir arada görebilecek.. kâinat, insan ve hayatı birden perspektife alabilecek.. mukâyeseci.. varlığın sebepler ve illetler buuduna açık.. milletlerin ve cemaatlerin varoluş ve yıkılış senaryolarına vâkıf.. sosyoloji ve psiko-sosyolojinin hata ve sevaplarında hakem.. medeniyet devr-i daimlerinin doğum, ölüm ve göçüşlerine nigehbân.. vesile ve gayeyi birbirinden temyiz edecek yetenek, vicdan selâmeti ve düşünce istikametine sahip.. gayeye saygılı.. şeriattaki hikmet-i teşri ve Sahib-i Şeriat’ın maksatlarına âşina.. dinî hükümlere menat sayılan esaslar mevzuunda vukuflu.. ilâhî varidâta açık objektif dimağlara şiddetle ihtiyaç var.”

Aşırı şekilde yozlaştırılmış/maddîleştirilmiş bir çağla hesaplaşıp, milletimizin koptuğu medeniyet eksenine tekrar dönerek, bunun üzerine sağlam bir gelecek inşa edilebilmesinin ön şartını, ‘ciddi birikim ve sağlam bir şuur ve inanç’la donanmış insanların varlığına bağlayan Hocaefendi’nin eserlerinde, çeşitli vasıflarıyla idealize edilen Kur’ân referanslı bir insan modeli vardır. Sözkonusu bu insan modelinin bilinmesi onun edebiyata dâir fikirlerinin anlaşılması açısından önemlidir; çünkü geleceğin edebiyatını inşa edecek edîpler kadrosu bu insan modelinin içinde temayüz edecektir.

Milletimizin son birkaç asırdır tarih içinde kendini sevk ve idare eden değerlerden uzaklaştığına dikkatleri çekerek, bu problemin çözümü için, ruh iklimimizin güzelliklerine açılan kapıları işaret eden Hocaefendi, gerek eserlerinde gerekse konuşmalarında sözkonusu kişilerin bazı seçkin insanî vasıfları nazara verir. ‘Altın nesil’, ‘ruh mimarları’, ‘adanmışlar’, ‘rabbaniler’, ‘kara sevdalılar’, ‘hayallerin güvercini’, ‘rüyaların üveyki’, ‘ba’sü ba’del mevtimizin müjdecisi’ ‘rüyaların kahramanı’ ‘esatirî yiğit’ ‘yiğit akıncı’… gibi sıfat ve isimlerle idealize edilen bu insanların ortak vasfı, tarihe ve yeryüzüne mirasçı olmalarıdır. Enbiya Sûresi, 105. âyette mealen “Şu kesindir ki Biz Zikir’den (Tevrat’tan) sonra Zebur’da da: ‘Dünyaya salih kullarım varis olacaklar. Dünya onlara kalacak’ diye yazmışızdır.” şeklinde nazara verilen yeryüzü mirasçıları salih birer kuldur. Hocaefendi, söz konusu ideal medeniyete zemin hazırlayacak Rönesans’a, bir fikrî takip olarak, bu mirasçıların düşünce ve aksiyonları üzerinden yürür. Yeryüzü mirasçıları bugün itibariyle miraslarını başkalarına kaptırmışlardır; ancak bu çok kıymetli hazine hükmündeki değerler manzumesi, onların maziden tevarüs etmiş haklarıdır. Varis olunan, mazinin değerler güldestesi olarak da değerlendirilebilecek taraflarıdır. ‘Yeryüzü mirasçıları’ ifadesi Hocaefendi’nin maziyle kurduğu münasebeti anlama bakımından önemlidir; çünkü ‘mirasçı’ kelimesi, geçmişten geleceğe uzanan, bir köprüyü, tarihî bir serüveni işaretler. Hocaefendi tarihe mirasçı olmanın ne mânâya geldiğini şöyle izah eder:

“Tarihe mirasçı olmak demek, geçmişin bilinen-bilinmeyen, büyük-küçük bütün birikimine, bu birikimi nemâlandırmaya, yeni terkipler meydana getirmeye, sonra da bütün bunları gerçek mal sahibi olan gelecek nesillere intikal ettirmeye varis olmak demektir. O bugünle, yarınla alâkalı bu tarihî misyonu eda etmediği takdirde, bugünü berbat, yarını da zâyi etmiş sayılacaktır. Bu öyle bir sorumluluktur ki, mirasçı gaflet ve tekasüle düştüğü, ya da onu havale edecek bir başkasını aramaya durduğu, hattâ âhiretin cazibedar güzelliklerine kapılıp öteleri arzu ettiği takdirde, belli ölçüde davaya ve tarihe ihanet etmiş ve dolayısıyla da gelecekle aramızdaki köprüleri yıkmış sayılır. Oysaki varlık ve bekâmız adına, geleceğe bizim olacağı nazarıyla bakmamız elzemdir. Onu, duygularımızın, düşüncelerimizin, plânlarımızın birinci maddesi olarak bir serlevha hâline getirmek, hareket aktivitemiz adına çok önemlidir. Bunun aksi ise, milletimize karşı bir saygısızlık ve ihanettir. Din, ilim, sanat, ahlâk, iktisat ve aile gibi hemen her alanda bize ait kurumlara omuz vermek ve bu müesseseleri, tarihimizdeki gerçek seviyelerine yükseltmek zamanı gelmiş ve geçmektedir. Bizler, milletçe böyle bir sorumluluğu yüklenecek azim, irade ve cehd insanlarını bekliyoruz.”

Yeryüzü Mirasçılarının vasıfları

Kâmil bir iman sahibi olmayı, yeryüzü mirasçılarının en önemli vasfı olarak öne çıkartan Hocaefendi, yeryüzü mirasının Muhammedî ruhu, Kur’ânî ahlâkı temsil edenlere vaat edildiğini belirterek, yeryüzü mirasçılarının vasıflarını; birlik ve beraberlik düşüncesiyle hareket etmek, yaşadığı çağın şuurunda olmak, ilim ve fenle mücehhez bulunmak, her zaman dünya ve ukbâ muvazenesini iyi kurabilmek şeklinde sıralar; ‘aksiyon’ ve iç aksiyon olan ‘düşünce’ ile de mirasçının âdeta bütün hayatını özetler.

Hocaefendi, sözkonusu aksiyonun fonksiyonel olmasından, yani bizzat insanın kendini ve başkalarını değiştirmesi gerektiğinden bahseder. Kendimiz olarak hareket edilmediği takdirde başkalarının hamle ve aksiyon dalgalarının, düşünce ve plân girdaplarının tesirine girerek onların hareket fasıllarını temsil etme zorunda kalınabileceğine dikkatleri çeken Hocaefendi, hareketsizliğin, etrafta olup biten şeylere müdahale etmemenin, suyun içine düşmüş bir buz parçası gibi, kendi kendimizi erimeye salmakla eşdeğer olacağını belirtir. Özün korunamayacağı böyle bir erimeyi ise, değerlere ters ve öze zıt herhangi bir tekevvün ve oluşuma teslim olmak sayar. Ona göre; bazen vefâlı bir vatan evlâdı, bazen düşünce buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, bazen dâhi bir sanatkâr, bazen bir devlet adamı, bazen de bunların hepsi olan

“Düşünce ve aksiyon insanı; hareket eden, plânlayan, dünyaya yeniden nizam verme hafakanlarıyla oturup kalkan, asırlardan beri yıka geldiğimiz ruh ve mânâ heykellerimizi yeniden ikame etme hareketini temsil eden, târihî değerlerimizi bir kere daha yorumlayan; hareketten düşünceye, düşünceden harekete irade ve mantık mekiğini rahat kullanmasını bilen ve kendi ruh ve mânâ kanaviçelerimize göre bize yeni yeni dantelalar ören bir hamle insanıdır.”

Hocaefendi, ‘yeniden dirilişin en önemli iksiri sayılan aşk’ı; ‘akıl, mantık ve şuur üçlüsüyle ilme yönelmeyi’; ‘kâinât, insan ve hayat mülâhazalarını bir kere daha gözden geçirip yanlış ve doğrularını kritik etmeyi’; ‘hür düşünebilmeyi ve düşünce hürriyetine saygılı olmayı’;‘şahs-ı mânevî, meşveret ve kolektif şuur’ dâhilinde hareket etmeyi;‘riyâzî düşünce’ sahibi olmayı ve “Bir kısım çevreler bizim kriterlerimiz içinde henüz böyle bir yolculuğa hazır değiller.” diyerek henüz yazmadığı bizim medeniyetimize dâir bir “sanat düşüncesi”ne sahip olmayı yeryüzü mirasçısının diğer vasıfları olarak sıralar.

Hocaefendi’nin ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın vasıfları olarak belirttiği bazı maddeleri, her fertte bulunması gereken değerler manzumesi olarak yorumlamak mümkünken, -riyazi düşünce sahibi olma- gibi bazılarını da ‘şahs-ı mânevî’ veya ‘kolektif şuur’da bulunması lâzım gelen vasıflar şeklinde düşünmek mümkündür. Hocaefendi’nin belirli bir takvim dâhilinde, çeşitli dergilerde süreklilik arz eden yazıları dikkate alındığında, bu yazıların ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın farklı taraflarını inşa etmeye yönelik bir mahiyet arz ettiği görülür. Bu çerçevede, Yeni Ümit başyazılarında genellikle Yeryüzü Mirasçıları’nın düşünce ve mantık eksenli faaliyetlerine, Sızıntı başyazılarında, aksiyon ve his eksenli vasıflarına, Kalbin Zümrüt Tepelerinde kalb ve ruhî hayatlarına, Yağmur başyazılarında ise, sanat anlayışlarına ışık tutucu bir tarz hissedilir.

“Eğer Sen olmasaydın, kâinatı yaratmazdım.” (Keşfü’l-Hafâ, 2:164.) mealindeki kudsî hadîsin ışığında Efendimiz’e dâir çeşitli yorumlar yapan Bediüzzaman Hazretleri: “Kâinat bir ağaç olarak hayal edilse, nur-u Muhammedî, o ağacın hem çekirdeği, hem meyvesi olur.” mealindeki ifadesiyle Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) kâinat ağacının merkezine yerleştirir. “Yitik Cennet” isimli eserinde, Peygamberler tarihinden hareketle yitirilmiş Cennet’e ulaşma yollarına dâir zihnî ve fikrî bir yolculuk yapan Sezai Karakoç da, Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) bütün peygamberlerin merkezine koyar ve diğer peygamberleri ona açılan ‘kapılar’ olarak yorumlar. ‘Kapı’ metaforuna, sahîh olmasa da, hadîs olarak şöhret bulmuş “Ümmetimin âlimleri İsrailoğulları’nın peygamberleri gibidir.” sözünün penceresinden bakıldığında, Hocaefendi’nin medeniyet telâkkisine yeni yorumlar getirilebilir.

Hocaefendi’nin teşvik ettiği, vesile olduğu veya bizzat zihnî ve fikrî olarak destek verdiği faaliyetler; insanlığın yitirmiş olduğu Cennet’e ulaşması yolunda, çeşitli dünyevî ihtiraslarla, gaflet ve cehaletin ördüğü sis perdeleriyle kapanmış olan kapıları aralama arayışı ve uğraşısı olarak özetlenebilir. Hocaefendi, aslında, fikirleriyle, teşvik ettiği faaliyet ve müesseselerle, idealize ettiği insan modeliyle Bediüzzaman Hazretleri’nin Hakikat Çekirdekleri’ndeki; “Mariz bir asrın, hasta bir unsurun, alil bir uzvun reçetesi, ittibâ-ı Kur’ân’dır. Azametli, bahtsız bir kıt’anın; şanlı, talihsiz bir devletin; değerli, sahipsiz bir kavmin reçetesi, ittihad-ı İslâm’dır.” sözleri ışığında özde İslâm medeniyetinin varisleri durumundaki millet ve kişilerin; genelde ise, bütün insanlığın hastalıklarına, problemlerine, buhranlarına çareler arayan bir ruh ve beyin mimarıdır.

Yazımızın ilk iki bölümünde Hocaefendi’nin edebiyat anlayışını anlamamıza yardım edecek ‘medeniyet telâkkisi’ni ana hatlarıyla özetlemeye/yorumlamaya gayret ettik. İlerleyen bölümlerde, yeri geldikçe, onun edebiyat anlayışını vuzuha kavuşturacak medeniyetle ilgili hususlara tekrar döneceğiz.

Ali Osman DÖNMEZ

Yağmur Dergisi, Sayı: 45 Ekim – Kasım – Aralık 2009

İLİMLERİN VARLIĞI, HZ. ALLAH’A DOĞRUDAN DELİLDİR

Evet, kâinatı inceleyen bütün (b)ilimler, kâinattaki mutlak düzen ve intizama dayanır. Düzen ve intizam olmazsa, ilimleri meydana getiren ve kanun denilen intizamdan çıkarılan sonuçlar veya küllî kaideler olmaz. Kanun denilen bu sonuçlar, dolayısıyla ilimler var olduğuna göre, mutlak düzen ve intizam da vardır. Mutlak düzen ve intizam, düzen ve intizamı kuranı ve devam ettireni gösterir. Ayrıca, bütün varlık türlerini ve türlerin fertleri dâhil olmak üzere bütün kâinatı kusursuz bilen bir İlme, bu düzeni kurup devam ettiren Kudrete işaret eder. Düzen ve intizam, ayrıca gayeyi, gayeliği, gayelik ve gaye, yine kâinatın tamamını tanıyan İlmi, gayeyi takip eden, intizamı tayin buyuran ve her şeyi gayesine sevkeden İradeyi ve bütün bunları mümkün kılan Kudret’i gösterir. İşte gafil veya inanmak istemeyen ya da akılları gözlerine inmiş nefisler, baş gözüyle görülen ve sadece bir kısmını zikrettiğimiz kâinat gerçeklerinin Allah’a, Birliğine, Sıfatlarına ve İsimlerine ne kadar açık deliller olduğunu akıl gözleriyle göremez veya görmek istemez de, Allah’ı bizzat eşyanın içinde Zâtıyla görmek ister. O’nun eşya cinsinden olmadığını, olamayacağını da düşünmez veya düşünmek istemez.

Meselâ, bir kabarcık, güneşin aksini tutması ve onu yansıtmasıyla güneşin kendisi olması gerekmez. Çiçekler, renkleriyle güneşi tavsif eder, yani güneşin ışığındaki renkleri gösterir ve böylece güneşin önemli bir özelliğini ortaya koyar. Fakat bu, çiçeklerin güneşin kendisi olmasını gerektirmez. Ruh, varlığı, vücutla münasebeti ve fonksiyonlarıyla Cenab- ı Allah’ı tanımaya önemli bir misal teşkil eder; fakat ruh, hiçbir zaman Allah olamaz, olması gerekmez. Balansı, Sâni-i Hakîm’i, yani her icraatında hikmetler bulunan Yaratıcıyı bazı Sıfatlarıyla tanıtır ama, asla Yaratıcı olamaz.

Bu gerçeğe rağmen, aklı gözüne inmiş gafiller Cenab-ı Allah’ı kâinatta görmek isterken, Onu Sıfatlarıyla ve tanınması gerektiği şekilde tanıyamayan bazıları da panteizm ve monizm dalâletine düşer ve -hâşâ- kâinata Allah der veya Allah’ı kâinat olarak tezahür etmiş ya da kâinatta “içkin” kabûl ederler veya kâinata sinmiş bir ruh gibi düşünürler. Buna karşılık Müslüman vahdet-i vücutçular, Allah’ın tecellilerinde boğulmakla, özellikle Vücud Sıfatında fâni olmakla sahv veya farka, yani Allah’ın İsimlerinin sâbit aynlar (yaratılmış ve değişmez özler veya mahiyetler) gerektirdiğinin idrakine ulaşamaz, dolayısıyla Yaratıcı-yaratılmış farkını tam zevkedemezler.

VARLIK MERTEBELERİ VE EVRİM ALDATMACASI

Bu, yine pek çok gerçekleri anlamada çok önemli küllî gerçeklerden biridir. Yeri geldikçe temas etmeye çalıştığımız gibi, insan olarak da bir şey yapmadan önce zihnimizde bir gaye, bir hedef vardır. Meselâ, rastgele bir bina yapıp sonra ona fonksiyon biçmeyiz. Bir binayı niçin, hangi maksat istikametinde yapacaksak, yani bu bina bir cami mi olacak, okul mu olacak, hastane mi olacak, ev mi olacak, büro mu olacak, zihnimizde önce binadan gaye bulunur. Sonra bu gayeye göre zihnimizde binaya şekil veririz. Dolayısıyla, varlıktan gaye ve sonra da onun İlmî varlığı önce gelir. Aynı şekilde, bir kelime bile yazacaksak, zihnimizde önce o kelimeyi niçin yazacağımız, yani kelimeden gaye, sonra da kelimenin manâsı, bir diğer ifadeyle, İlmî varlığı teşekkül eder. Sonra da, bu manâ veya İlmî varlık hangi harflerin ne şekilde bir araya gelmesiyle, yani hangi kelimeyle ifade edilecekse o kelimeyi yazarız. Yoksa, önce rastgele harfleri bir araya getirip, sonra bunlara manâ vermeyiz. Darwinistleri yanıltan önemli hususlardan biri, bu gerçeğe kör kalmak, varlıkların gayesiz ve rastgele ortaya çıktığını savunup, aralarındaki yapı benzerliklerine bakarak evolüsyona hükmetmektir. Bu ise, beşer adına en cahilane hükümlerden biri olabilir. Dünyada binlerce dil, milyonlarca kelime konuşulmaktadır; fakat bütün bu diller ve kelimelerin hepsi en nihayet 29-30 harfi farklı şekillerde bir araya getirmekle ifade edilir. Hattâ, aynı harflerden farklı dizilimlerle farklı manâlarda çok sayıda kelime meydana gelir. Dolayısıyla, milyonlarca kelimedeki harf benzeşmelerine bakılarak nasıl bu kelimeler birbirinden türemiş denemezse, hayvanlar arasındaki yapı benzerliklerine bakarak da hayvanların birbirinden türediğine hükmedilemez, böyle bir teori geliştirilemez. Çünkü, her hayvanın önce varlığından gaye, sonda bu gayenin ifadesi olarak manâsı, mahiyeti, Yaratıcının İlminde İlmî varlığı vardır. Hariçteki maddî varlığı işte bu İlmî varlığına, mahiyetine Yaratıcının dışta verdiği şekildir.

Bir yeri ağaçlandıracaksak veya bir ya da birkaç ağaç dikeceksek, önce bu ağaçtan nasıl faydalanacağımızı veya ondan hangi meyveyi alacağımızı düşünürüz. Dolayısıyla maddî âlemde en son olan netice veya meyve, bir şeyin varlığının gayesi olarak düşüncede en önce gelir; en önce vardır.

Kâinata ve ondaki her bir varlığa baktığımızda bunların derece derece sayısız gayeye hizmet ettiklerini ve kâinatta gayesizliğe, faydasızlığa ve abesiyete yer olmadığını görürüz. Meselâ, bütün unsurlarıyla bir ağacın faydaları, ondan takip edilen gayeler hakkında bir çalışma yapılacak olsa, hacimli bir kitap tutar. Aynı şekilde, insan azaları üzerinde benzer bir çalışma yapılacak olsa, ortaya ciltlerle kitap çıkar. Bu gerçek, hem kâinatın materyalistlerin iddia ettiği gibi kaostan kosmosa, yani kaostan mevcut düzenli haline doğru yol almadığını, yaratılışın, var oluşun belli bir istikamette, sapmadan ve tam bir düzenle yürüdüğünü gösterir, hem de her bir varlığa saymakla bitmez gayeler takan bir Zât’ın varlığına işaret eder.

PEYGAMBER EFENDİMİZ NİÇİN VE NASIL YARATILIŞIN GAYESİDİR?

Nasıl meyveli bir ağacın varlığında ana gaye onun meyvesidir ve meyve, ağacın maddî varlığında son unsur olmakla birlikte, ağacın gayesi olarak onun zihnî veya İlmî varlığı itibariyle ilktir, ağacın varlığına giden süreçte ilk olarak düşünülür, bunun gibi, varlık veya yaratılış ağacında son ortaya çıkan insan da, varlık ağacının meyvesi, yaratılışın nihaî ve en büyük gayesidir. Cenab-ı Allah (c.c.), varlık ağacını insanı meyve versin diye yaratmıştır. Yaratmadaki bu gayeyi, yani Cenab-ı Allah’ın insanı yaratmaktaki gayesini en iyi yerine getirenler peygamberler, peygamberler içinde de bütün kapsamı ve mükemmelliğiyle yerine getiren Peygam-ber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)’dir. İnsanın yaratılış silsilesinde en son yer alması, Cenab-ı Allah’ın kâinatı yaratmaktaki gayesinin insan olduğunu gösterir. İnsandan takip edilen gayeyi en iyi yerine getirenlerin peygamberler ve peygamberlerin sonuncusunun da Peygamber Efendimiz olması, kâinatın öncelikle Peygamber Efendimiz (s.a.s.) için yaratıldığını ve Peygamberimizin peygamberlik silsilesinin de meyvesi, dolayısıyla gayesi ve peygamberlerin en büyüğü olduğunu ispat eder.

Kâinatta hiçbir şey, hiçbir varlık, boşuna yaratılmamıştır. Her biri, kâinatın sistemi içinde pek çok vazife görmektedir. Cemadât ve bitkiler, insan ve daha başka bazı faktörler tarafından engellenmedikçe vazifelerini tam ve mükemmel yaparlar. Çok cüzî irade ve şuur sahibi, dolayısıyla cüzî öğrenme ve farklı davranabilme kabiliyeti geliştirebilen hayvanlar âlemi de, vazifelerini çok cüz’î şuur ve iradelerinin yol açtığı çok az suistimaller dışında yine mükemmel yerine getirir. İnsan vücudu da, yine bizzat insanın ve insan tarafından değiştirilen çevre ve beslenme şartları gibi faktörlerin sebep olduğu kusur ve noksanlar dışında yine mükemmel çalışır. Kâinatta şuurlu ve sorumlu olan insanlar ve cinler dışında her varlığın vazifesini mükemmel veya mükemmele yakın yaptığına ve bu varlıkların her biri gibi, onların her hareketinin, gördükleri her vazifenin onlarca, yüzlerce, binlerle gayeye hizmet ettiğine en açık delil, kâinatın mükemmel düzeni ve bu düzenin, düzendeki intizamın hiç bozulmadan devam etmesidir. Bugün, bir yandan materyalistler ve Darwinistler neticede mutlak ilim, irade ve kudret sahibi Yaratıcıya işaret edeceği için bu gayeliği görmek istemeseler de, aslında insanlık, hiçbir insan bu gayelikten kaçamamakta, çevrecilik, çevre bilinci, çevreyi veya ekosistemi koruma üzerine hassasiyetle eğilmezlik edememektedir.

Şuurlu olmayan varlıklar, gördükleri vazife ve hizmetlerdeki gayenin farkında olmayabilirler. Ama onların bunun farkında olmaması, onların faaliyetlerinde ve yaptıkları işlerde sayısız gayelerin takip edilmediğini göstermez. Nasıl saat vakti göstermek gibi çok önemli bir hizmet gördüğünü bilmez, ama onun bunu bilmemesi kimseyi saatin varlığının gayesini inkâra götürmezse, bunun gibi, kâinattaki bazı varlıkların neyi niçin, hangi gayeye yönelik yaptıklarını bilmemeleri de, onların faaliyetlerinin gayesiz olduğu gibi bir sonuç doğurmaz. Kısaca, bilmemek, olmamaya delil değildir.

Cenab-ı Allah (c.c.), her varlık için nihaî bir tekâmül veya terakki noktası tayin buyurmuştur. Meselâ, bir çekirdeğin hedefinde ağaç olup meyve vermek ve tekrar kendine dönmek, yani binlerce yeni çekirdekte varlığını sürdürmek yatar. Anne karnında aşılanmış bir yumurtacık, merhale merhale bir canlı olmak, hangi canlı olacaksa onunla varlığının kemal noktasına ulaşmak ve sonra neslinde hayatını devam ettirmek hedefi istikametinde gelişir. Bundan ayrı olarak, her varlıkta tasaffî ederek, yani saflaşarak kemalini bulma hedefi ve meyli de sözkonusudur. Meselâ, altın cevheri, kemalini ve nihaî saffetini 24 ayara ulaşmakta bulur; insan, kemaline ve nihaî saffetine nefsini tam tezkiye, kalbini tasfiye, ruhunu tenmiye, yani terbiye ile tam terakki edip, sahip bulunduğu bütün potansiyelleri meleke haline getirme ve bu melekeleri kendine has tam kapasite ile kullanmakla ulaşır. Bu süreçte, her varlığın fıtratına yerleştirilen bu kemal ve nihaî arınma ve gelişme noktasına ulaşma meyli, katlanarak ihtiyaç halini alır. İhtiyaç ise, artarak iştiyaka, tam bir şevkle yoluna devam etmeye; iştiyak da, katlana katlana hedef istikametinde çekilircesine yol almaya, yani incizaba dönüşür. Varlıkların fıtratına konmuş bulunan bu meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizap gibi hususiyetler, Cenab-ı Allah’ın tekvinî, yani kâinatın işleyişi için vazetmiş bulunduğu karşı konulmaz emir veya kanunlara itaatin nüveleri, hattâ bizzat itaat etmenin kendisidir. Evet, bilhassa her bir iradesiz varlıkta Cenab-ı Allah’ın tekvinî emirlerine öyle karşı konulmaz bir itaat yönlendirmesi veya şevki vardır ki, lâtif ve nazik su, nazik bir meyille, yani soğumanın tesirinden gelen bir yönelişle donma emrini aldığı zaman demiri parçalar. Kışın donma sebebiyle ne kadar su saatinin çatlayıp bozulduğunu biliriz.

Cenab-ı Allah (c.c.), Kendi Kendine vardır; varlığına ait bütün hususiyetlere Kendi olarak sahiptir; varlığı Kendi’ndendir ve Kendisiyle devam etmektedir. Ayrıca, zaman, mekân, değişme, bölünme, üreme, gelişme gibi her türlü maddî özellikten mutlak berî ve münezzehtir. Dolayısıyla, Onun varlığı mutlaktır ve mutlak zarurîdir. Onun için var olmamak asla sözkonusu olamaz. Cenab-ı Allah’tan başka bütün varlıklar ise, varlığını Allah’a borçludur; varlık sahasına çıkmaları, varlıklarını sürdürmeleri, hem varlık sahasına çıkıp hem de varlıklarını devam ettirmeleri için gerekli her şey, yine kendilerine değil, Cenab-ı Allah’a aittir ve O’nun bahşetmesiyledir. Bu sebeple, varlığı kendinden ve kendisiyle olmayan bütün varlıklar mümkün, yani olmaları veya olmamaları aynı derecede ihtimal dâhilinde, dolayısıyla var olmaları Cenab-ı Allah’ın İradesine bağlı olan varlıklardır. İşte, onların mahiyetlerinin nihaî kemal noktası, adem, yani Cenab-ı Allah’ın mutlak varlığı karşısında İzafî yokluk âleminden veya sahasından vücut, yani varlık sahasına çıkmaktır. Onlar, var kılınmakla mahiyetlerindeki, yani onları tayin eden, ne olduklarını ortaya koyan asıl özlerindeki nihaî kemal noktasına ulaşmış olurlar.

Mümkünât, yani Cenab-ı Allah’tan başka her şey, çıplak bir vücutla ortada bırakılmaz. Varlık sahasına çıkarılan her bir varlık, mahiyetine veya fıtratına yerleştirilen meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizapla kendisi için tayin

buyurulan hususî kemal noktasına yönelir. İşte, her bir mümkün varlığın hususî kemali, nihaî gelişme noktası, kendisine verilen kapasitelerin potansiyel kabiliyet olmaktan çıkıp, birer aktif kabiliyet haline gelmesidir. Ancak böylece her bir varlığın var olmasındaki gaye gerçekleşir ve her bir varlık, bu gaye istikametinde hayatını sürdürür. İnsan (ve cinlerin) dışındaki canlıların bazısı tamamen iradesiz olmakla, söz konusu gaye istikametine iradesiz sevkedilir; hayvanlar gibi bazıları, çok cüzî iradeleriyle birlikte yine aynı istikamette yürütülür. Bundandır ki, kâinatta insanın tesir sahası dışında kalan her alanda her şey, belli ölçülerde mükemmel cereyan eder. İnsan ise, iradesiyle kendi sahasında bu mükemmeliyeti bozar. Onun hususî kemal noktasına yürümesi, yani kendisine bahşedilmiş ve gelişmesi iradesine bırakılmış kapasiteleri aktif kabiliyet haline getirmesi, iman, ibadet ve ilimle tekâmül ve terakkisine, çalışmasına, gayret ve himmetine bağlıdır. Kimse, kendisine lütfedilen kapasiteleri bilemez; dolayısıyla insan, meşrû istikamette ölünceye kadar gayret etme, terakkî ve tekâmülünü sürdürme mevkiinde bir varlıktır.

AKSİYON VE DÜŞÜNCE

Hareket veya aksiyon ve düşünce, bir bakıma insan hayatının özeti gibidir. Bunlar, birbirine sebeptir, birbirini doğurur ve birbirini tamamlar. Aksiyon ve düşünce silsilesinde insanın belli bir hedefi ve bu hedefi seçmede ve ona ulaşmaya çalışmada belli bir niyeti olur. Peygamber Efendimize (s.a.s.) gelen ilk vahiy, bir aksiyon emriydi: “Okul” Ve arkasından neyin okunacağı değil, ne için, ne veya kim adına okunacağı buyruluyordu: “ Yaratan Rabbınin adına (ve adıyla)”. Demek ki, peygamberlik aksiyonunun, belki bütün İslâmî aksiyonun adı “okumak”tır. Kâinatı okumak, insanı okumak, Kur an ı okumak ve yine okumanın manâsı içinde (okuduğunu) yaşamak. Okumak, hem öğrenmeyi hem yaşamayı, hem ilmi hem hayatı veya pratiği içine alan bir kavramdır. Dolayısıyla bilme, inanmaktan ve yaşamaktan; inanmak, bilme ve yaşamaktan; yaşamak, bilme ve inanmaktan ayrılmaz, ayrılmamalıdır. İlim, “bilimsel” teoriler yumağı ve malûmat yığını değil; bizzat zihinle, kalble, bedenle tecrübe edilen gerçeklerdir. Bundandır ki İslâm, bir teoriler toplamı değildir; o, baştanbaşa hayat ve aksiyondur; manâsını aksiyonla bulur, kendisini aksiyonla açar. İslâm Fıkhı da, kitaplarda yazılı kaideler toplamı değildir; o, bizzat pratiktir, manâsını pratiğinde bulur. Dolayısıyla, İslâmî pratiği veya İslâmî bir pratiğin içinde olmayan bir insan, teoride İslâm’ı ne kadar bildiğini zannetse de hükümlerinde çok defa yanılır; İslâmî bir pratik içinde olanları da gerektiği gibi anlayamaz ve İslâm adına doğru değerlendiremez. Yine bundandır ki, İslâm’ı teori olarak çok iyi çalışmış bulunan oryantalistler, onu hayatında tatbik etmeye çalışan sıradan bir mü’min kadar kavrayamazlar. Kısaca, aksiyon ve düşünce, birbirinden ayrılmaz bir bütündür; sağlam ve yerinde aksiyon sağlam düşünceyi, sağlam düşünce sağlam aksiyonu doğurur ve böylece bir aksiyon-düşünce salih (doğurgan) dairesi ortaya çıkar.

Meselenin bir de şu boyutu vardır: Aksiyonla veya hareketle düşünce arasında bir geçiş hattı, bir diğer ifadeyle, sebeple netice arasındakine benzer bir bağ vardır. Bu bağ, insanı aksiyonla düşünce, sebeple netice arasındaki münasebeti görmeye götürür; hattâ bu bağ, sözkonusu münasebettir. İşte insan, bu bağ veya münasebeti görmek veya keşfetmekle yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıp ve kaidelerine ve bütün bunların arkasında sanki onların asıl sebepleri veya onlardan sorumlu gibi görünen birtakım kanunlara erişir. Esasen hadiseler de, bu kanunları bize gösterir. Kur an-ı Kerim âyetlerinin bazıları, âyet veya âyet gruplarında anlatılan hadiselerin altında yatan kanun veya düsturların ifadesiyle biter. Meselâ, Hz. Yusuf’un kardeşi (Bünyamin)’i yanında alıkoymasına gerekçe olan hadisenin sonunda Kur an-ı Kerim, bu gerekçeyi ve onu doğuran hadiseyi Cenab-ı Allah’ın hazırladığını beyan buyurur ve sonra şu çok önemli küllî kaideyi beyan eder: Her bir bilgi sahibinin üstünde daha iyi bir bilen (ve hepsinin üstünde her şeyi bilen olarak Allah) vardır.

İnsan, eşya ve hadiselerdeki sebep-sonuç bağını, aksiyon ve düşünce arasındaki geçiş hatlarını görmek veya keşfetmek, böylece yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıplarına ulaşmak ve bunların altında veya arkasında yatan kanunlara erişmekle zihnen ve kalben inkişaf ve bu inkişafa paralel maddî ve teknolojik açıdan terakki eder. Pozitif ilimler açısından ilim dediğimiz şey de, bir açıdan söz konusu terkip ve tahlillerde bulunabilme, kıyas, tümevarım ve tümdengelim gibi yollarla eşya ve hadiseler arasında gezinip, onların arkasındaki küllî kanunları görebilme ve bunlardan hareketle cüz’iyatı da yorumlayabilme kabiliyetidir.

Evet insan, bu kanunlardan istifadeyle bir şeyler yapma ve üretme kabiliyetini de haizdir. Bütün bunlara rağmen, insan, her sahada olduğu gibi, bu alanda da mükemmel değildir; her bir hadiseyi bütün boyutlarıyla, onu doğuran sebep ve sonuçlarla kavrayamadığı gibi, sebepleri, sonuçları ve altlarında yatan kanunlarla birlikte bütün hadiseleri bir arada göremez ve değerlendiremez. Dünü tam bilmediği gibi, bugünü de tam bilmez; yarını nerdeyse hiç bilmez. Oysa denebilir ki, tarihin ilk gününden bu yana hadiseler arasında münasebetler vardır; tarih, birbirinden kopuk hadiseler bütünü değildir. İnsan hayatı da, toplumların hayatı da, kâinatın hayatı da âdeta organik birer bütündür. İşte insan, ne bu bütünü ne de onun cüz’lerini, unsurlarını tam manâsıyla görüp, hatasız değerlendirebilir. Ayrıca, insanı da, insanları da, onun münasebet halinde bulunduğu bütün çevreyi de her bakımdan ve tam doğru olarak tanıyamaz, kavrayamaz. Bu husustaki kabiliyet ve kapasitesinin eksikliğinin yanısıra insan, hatadan, düşmekten kurtulamaz; başına üşüşen evham ve şüpheler de peşini bırakmaz. Bundan dolayı insan, her halükârda vahiy alan bir peygambere ve onun kılavuzluğuna muhtaçtır. Ta ki, kâinattaki mükemmel nizama, eşya ve hadiseler arasındaki bağlara, aksiyon-düşünce, sebep-sonuç

münasebetine ve çevresiyle birlikte kendi mahiyetine göre davranabilsin ve kâinatın ve hayatın temeli olan dengeyi bozmasın.

Cenab-ı Allah (c.c.), her bir varlığa has bir istidat, yani kapasite, potansiyel kabiliyet bahşetmiştir. Bu, cemadât dediğimiz cansız eşya veya cisimlerde de vardır. Bundandır ki, toprak tabakası kayaların parçalanmasından oluşmuştur. Suların kaynağı da çok defa kayalardır. Demek ki, İlâhî Kudret, kayalara toprak ve sulara kaynak olma istidadı vermiştir. Bu istidat, kayaların fıtratındaki bu potansiyel, rüzgârların ve yağmurların da tesiriyle sürekli hareket, sürekli fiil ve faaliyet olarak kendini ortaya koyar. İşte bu hareket ve faaliyet, Allah’ın izniyle toprak tabakasının oluşmasına, kayalardan suların fışkırmasına hizmet eder. Ne malûm ki, kayalar bu hizmetten bir lezzet alıyor ve bu lezzetten gelen aşk ve şevkle hiç durmadan sürekli faaliyet halinde bulunuyor olmasın.

Bunun gibi, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) toprağa verdiği fıtrattaki potansiyeller sürekli faaliyet halinde tecelli ettiği için bütün madenler toprakta oluşur; yine, toprak altına giren tek tip su, burada farklı türde sulara dönüşür. Kimse, bu faaliyetler sebebiyle toprağın bir şevk ve lezzet hissetmediğini söyleyemez. Çünkü cansız görüp cemadât dediğimiz varlıklarda bile belli seviyede bir ruhî neflıa olmadığı malûmumuz değildir. Bunun yanısıra, onları temsil eden, Allah’ın onlara gördürdüğü vazifeleri alkışlayan, temsil ve Cenab-ı Allah’a arz eden melekler vardır. Dolayısıyla, faaliyetlerinin hasıl ettiği şevk ve lezzettir ki, cemadâtı da sürekli faaliyete sevkeder. Çünkü, hayat faaliyettir ve faaliyettedir. Atalet, yani işsizlik ve hareketsizlik, ölümün kardeş çocuğu olup, işsiz ve hareketsiz bir varlık adem, yani yokluk, yokluğa gidiş hesabına çalışıyor demektir.

Cemadât için faaliyette böyle bir şevk ve lezzet varsa, elbette ruhtan veya rûhun fonksiyonlarından ya da rûhî tecelliden belli seviyelerde hayat taşıyan bitkiler, hayvanlar ve insanlar, fıtratlarındaki potansiyellerin faaliyet ve kabiliyet olarak ortaya çıkmasından lezzet alacak ve bu lezzetten gelen şevk, onları daha da faaliyete itecektir. Bitkilerin iradeden nasibi olmadığı, hayvanların çok az olduğu için onlar, potansiyellerini sürekli faaliyete dönüştürür. İnsanın iradesi dışında çalışan bedeni de, en gelişmiş ve kompleks bir fabrikadan çok daha muhteşem ve kompleks bir fabrika gibi çalışır. Ancak insan, ataletle onun çalışmasını yavaşlatır ve bu yavaşlatmaktır ki, bedenin hastalanmasının en önemli sebebidir. Rahatlık ve atalet, bedeni ölüme getiren faktörlerdendir. Arz olunduğu gibi, işsiz ve tembel insan, adem, hastalıklar ve ölüm adına çalışıyor demektir.

İnsan, çok defa arzularına, heveslerine fikir sureti giydirir; onları sanki birer fikirmiş gibi takdim eder. Özellikle hırslı ise, bu takdirde nefsanî arzularını ve heveslerini fikir zanneder veya onlara fikir elbisesi giydirir; hırslarını tatmin adına onları fikir olarak sunar.

Gerçekten katmerli cehaletin, sathîliğin, gerçeğe kapalı kalmanın ve soğuk taassubun en önemli sebeplerinden biri ülfettir; İlmî araştırmalara, yani tahkike mani olan en belli başlı sebeplerden biri yine ülfettir.

İnsanlar, alıştıkları ve doğru kabûl edip şartlandıkları şeyleri kendilerince malûm bilir ve gerçek zannederler. Hattâ ülfet (kanıksama) dolayısıyla pek çok harikaları sıradan görüp, onlara ehemmiyet vermezler. Halbuki ülfetlerinden dolayı malûm ve sıradan zannettikleri o şeyler, birer harika ve birer Kudret mûcizesi oldukları halde, ülfet sebebiyle onlar üzerinde düşünmezler. Bunun yerine, fıtrata müdahalenin sebep olduğu anormallikleri harika zannederler. Meselâ insan, baştan başa bir harikalar

mecmuasıdır. Bütün insanlar yapı olarak aynı malzemeye dayandıkları ve birbirlerinin aynısı oldukları halde, kıllarına ve parmak uçlarına, daha öte DNA’larına varıncaya kadar birbirlerinden ayrı oldukları gibi, simaları, karakterleri, kabiliyetleri, beğeni ve tercihleri açısından da birbirlerinden farklıdırlar. Her bir hücre, hücreyi oluşturan çekirdek, zar, DNA ve RNA gibi unsurların her biri, birer mûcizedir; bütün insanlar bir araya gelseler, yapamayacakları harikalardır. Ama insan, ülfet sebebiyle, bunlarla sürekli haşir-neşir olması sebebiyle, bu mûcizeleri görmez; daha büyük harfler olan ellerin, parmakların, yüzün yapısına dikkat etmez, fakat, aslında bir anomalilik olarak biri altı parmaklı doğsa bunu harika zannederek, günlerce üzerinde durur. İnsan, kendileriyle ülfet, yani alışkanlık peyda ettiği şeyleri böylece sıradanlaştırır ve üstüne üstlük, onları bildiğini zanneder. Hele bir de kendisiyle alışkanlık peyda ettiği şeye “bilimsel” bir ad takmışsa, artık onu bir daha incelemeye değer bulmaz. Katmerli cehaletin beslendiği bir bataklıktır bu tavır.

Kuranı, Kuran üzerine yazılmış mealleri, Risale-i Nurları okuruz; belki çokça da okuruz. Çok defa da okuduğumuzu anladık zanneder ve geçeriz. Oysa idrak ve manâ adına zihnimizde belirmiş, tecessüm etmiş, kalıp giymiş bir şey yoktur. Meselâ, “Lâ ilahe illallah – Allah’tan başka ilâh yoktur!” deriz. Böyle demekle İslâm’ın çekirdeği olan bu mübarek “kelime’yi anladığımızı sanırız. Oysa ne ilâhın manâsını biliriz, ne Allah hakkında marifetimiz vardır, ne de Allah’tan başka ilâh olmamasının ne anlama geldiğini, kâinat, hayat, ilimler, düşünce adına bunun ne ifade ettiğini düşünmeyiz bile. Lâ ilahe illallah’m yanısıra her gün defalarca teşbih, tahmid, tekbirde bulunur, yani “Sübhânellah, el-hamdü li’llâh, Allahü ekberl” deriz; fakat Allah marifetinin ve namazın, ibadetin özü, çekirdekleri ve meyveleri olan bu kelimelerin anlamları üzerine zihnimizi de, kalbimizi de yormayız. Böyleyken, bütün bunları bildiğimizi zannederiz. İşte bilmeyi, ilmi, araştırmayı önleyen, sürekli söylemekten ve iç içe olmaktan kaynaklanan bildiğimizi zannetmemizdir, yani ülfettir.

Kur an-ı Kerim’de, “Göklerde ve yerde o kadar çok âyetler var ki! Fakat onlar, bu âyetlerle sürekli iç içe, yan yana bulundukları halde hep bir aldırmazlık içinde geçip giderler?— buyrulur. Kâinatta her bir şey, her bir hadise, Cenab-ı Allah’ın varlığı ve Birliği dâhil, iman esaslarına açık birer delildir. Fakat bütün bunlarla sürekli bir arada ve iç içe yaşıyor olmamız, onların ne kadar harika olduğunu görmemize engel olmaktadır. Onların ne kadar harika olduğunu göremediğimiz gibi, onların ifade ettikleri manâları da görmez, işitmez ve üzerlerinde düşünmeyiz. Daha tehlikelisi, bu körlük, sağırlık ve düşüncesizliğimiz, onların her biri iman esaslarına apaçık bir âyet iken, onları inkâra ve küfre basamak yapmaya kadar gidebilmekte, öyle ki, şuursuz, ilimsiz, iradesiz tabiatı veya her bir şeyi ilâh yapma, yaratıcı yapmaya kadar varabilmektedir. Kur’ân-ı Kerim, “Sen (Allah’ın her bir icraatı, kâinattaki her bir şey, her bir hadise karşısında) hayretten hayrete düşer, hayranlıktan hayranlığa geçersin, onlar ise alay ederleri”— buyurur. İnkârcılar, ülfetin ve materyalist bilimciliğin kalblerini mühürleyip, gözlerini kör ettiği insanlar, mü minlerin eşya ve hadiselerde okudukları manâlarla, eşya ve hadiselerin mesajları ile, onların iman esaslarına nasıl parlak bir âyet oluşuyla alay ederler. Bu dehşetli cehalet, sathîlik ve insanı insanlığından utandıracak tavrın en önde gelen bir sebebi ülfettir; baştan başa âyetler meşheri olan “tabiat”ın koynunda, onunla iç içe yaşıyor olmamızdır. Bu tavrın bir diğer boyutu da, eşya ve hadiselerdeki harikalığı görmezken, anormalliklere, anomalilere, fıtrat ve kaide dışılıklara harikalık vermektir. Bilhassa ilim ve terakki asırları denilen son asırlar, ülfetten kaynaklanan bu katmerli cehalet ve sathîliğin en fazla görüldüğü asırlardır.

Bugüne kadar onun için pek çok şey yazıldı ve söylendi. Şimdilerde dünya onu konuşuyor.. ve o hemen her dildeki eserleriyle çağın en çok okunan insanlarından biri. Bu açıdan da onun hakkında uzun konuşmaya gerek yok. İşte bu mülâhazayla burada, ona ait bir kitaba önsöz olmuş, küçük bir mütalâanın, küçük bir bölümünü aktarmayı yeterli buluyoruz:

Bediüzzaman, üzerinde titizlikle durulup düşünülmesi, araştırılıp insanlığa tanıtılması gerekli olan bir simadır. O, İslâm âleminin, inanç, moral ve vicdanî enginliğini hem de en katıksız ve müessir şekilde ortaya koyan çağın bir numaralı insanıdır. Ona, onun düşüncelerine, hissî mülâhazalarla yaklaşmak, onu ve eserini anmak sayılmaz. Duygusallık, onun her zaman uğrunda yiğitçe tavır ortaya koyduğu ve gürül gürül anlattığı meselelerin ciddiyetiyle telif edilemez. O, bütün ömrünü, Kitap ve Sünnetin gölgesinde, tecrübe ve mantığın kanatları altında, derin bir aşk ve heyecanla beraber hep bir muhakeme insanı olarak sürdürmüştür.

Bediüzzaman’ın, yüksek mefkûresi, yaşadığı çağı düşünüp söylemesi, sadeliği, insanî enginliği, vefâsı, dostlarına bağlılığı, iffeti, tevâzuu, mahviyeti ve istiğnâsı üzerine şimdiye kadar pek çok şey yazıldı ve söylendi. Aslında, her biri başlı başına birer kitaba mevzu teşkil edecek olan yukarıdaki vasıflar, onun kitaplarında da sıkça üzerinde durduğu konulardır. Ayrıca, hâlâ aramızda, hayatta iken onun yakınında bulunma bahtiyarlığına ermiş ve onu, ruhî enginliği, fikrî zenginliği ile tanımış dünya kadar insan var ki, bunlar da canlı birer kitap gibi bu konunun en sadık şahitleri.

Dış görünüş itibarıyla sade ve basit görünen Bediüzzaman, gerek düşünce hayatında, gerek aksiyonunda hemen her zaman başkalarında bulunmayan engin bir karakter sergilemiştir.

Onun, insanlık için en hayatî meselelerde bütün insanlığı kucaklayışı, küfür, zulüm ve dalâlete karşı tiksinti duyuşu, her yerde istibdatla savaşı, hatta bu uğurda hayatını istihkâr ederce-sine vefâsı ve civanmertliği ve ölümü gülerek karşılaması, onun için normal davranışlardı. O engin bir his insanı olmanın yanın-da, misyonuyla alâkalı meselelerde, hep Kitap-Sünnet yörüngeli; muhakeme ve mantık televvünlü yaşamıştı. O hemen her zaman, davranışları itibarıyla, masum bir ikili görünüm sergilerdi: Biri, engin bir vicdan eri, derin bir aşk ve heyecan timsali ve olabil-diğince mert bir insan görünümü; diğeri de fevkalâde dengeli, çağdaşlarının çok önünde ileri görüşlü, büyük plân ve projeler üretebilen sağlam bir kafa yapısına sahip mütefekkir görünümü. Bediüzzaman ve onun davasına bu zaviyeden yaklaşmak, onun, İslâm büyüklerinin bir devamı olarak, içinde bulunduğumuz çağda bizim için ifade ettiği mânâyı anlamamız bakımından çok önemlidir.

Bazı kimseler görmemezlikten gelseler de gerçek şu ki; Bediüzzaman çağdaşlarınca, kendi kuşağının en ciddî düşünürü ve yazarı kabul edilmiş; kitlelere hem bir sözcü hem de önder ola-bilmiş; ama kat’iyen kendini beğenmemiş, gösterişe girmemiş ve hep âlâyişten uzak kalmaya çalışmıştır. “Şöhret ayn-ı riyâdır ve kalbi öldüren zehirli bir baldır…” sözü, onun bu konudaki altın beyanlarından sadece bir tanesi. O, yirminci asırda İslâm dünyasında, şimdilerde dünyanın dört bir yanında, her zaman listenin başında birkaç yazardan biri olarak tanınmış, her kesimce sevilerek okunmuş ve zamanın eskitemediği simâlardan biri olarak da tarihe mâl olmuştur.

Bediüzzaman’ın hemen bütün eserleri, içinde doğmuş olduğu çağ zaviyesinden, yorumlanmaya açık bazı meseleleri yorumlama açısından o uğurda harcanmış ciddî bir gayretin sonucudur.

Onun eserlerinde önce Anadolu, sonra da bütün İslâm dünya-sının hem âh u efgânı, hem de ümit ve şevk u târâbını duyup dinlemek mümkündür. Gerçi o, doğunun ücrâ bir kasabasında doğmuştur ama, kendini hep bir Anadolulu olarak hissetmiş, bizim duygularımızı bir İstanbul efendisi gibi soluklamış ve her zaman topyekün bir ülkeyi engin bir şefkat ve dupduru bir samimiyetle kucaklamıştır.

Bediüzzaman, materyalist düşüncenin, fikir hayatımızı hercü-merç ettiği, komünizmin en çılgın dönemini yaşadığı, dünyanın en bunalımlı, en karanlık, en sıkıntılı günlerden geçtiği çok talihsiz bir zaman diliminde, iman ve ümit tüten eserleriyle, sarsıntı üstüne sarsıntı yaşayan insanımıza Hızır çeşmesine giden yolları gösterdi ve gezdiği her yerde yığınlara hep “ba’sü ba’del-mevt” üfledi. Onun, hepimizden ve herkesten evvel görüp sezdiği ve ele alıp çözmeye çalıştığı en büyük problem, küfür ve ilhad kaynaklı anarşi problemiydi. O, bütün hayatı boyunca, insanımıza, çağın bu hastalığının mutlaka aşılması lâzım geldiğini salıkladı. Ve bu hususta insanüstü bir gayret sarfetti. Böylesine buhranlar içinde inim inim bir dünya ile karşılaşan Bediüzzaman, kendini bekleyen sorumlulukların farkındaydı.. ve Kafdağı’ndan ağır böyle bir yükün altına girerken, fevkalâde mütevâzı, mahviyet içinde ve hacâletle iki büklümdü; iki büklümdü ama, Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz kudret ve nâmütenâhî gınâsına karşı da olabildiğine bir güven içindeydi.

Evet, bütün insanların fen ve felsefe âlet edilerek ilhada sürüklendiği, komünizmle beyinlerin yıkandığı, bu menfî oluşumlara “dur” diyenlerin memleket memleket sürgüne gönderildiği, ülkenin her köşesinde en utandırıcı tehcirlerin yaşandığı ve daha garibi de bütün bunların medeniyet ve çağdaşlaşma hesabına yapıldığı, hatta nihilizmin, asrın en yaygın büyüsü hâline getirildiği o kapkara günlerde, Bediüzzaman, hâzık bir hekim edâsıyla hepimizin, içlerimizdeki zindanları, ruhlarımızdaki çeşit çeşit mahkûmiyetleri, kendi cinayetlerimizi ve kendi kendimize esâretlerimizi hatırlattı, ruh dünyalarımızda ve vicdanî hayatlarımızda uyuyan insanî yanlarımızı harekete geçirerek, maâliyâta müştak gönüllerimize üst üste nefesler aldırdı, ötelerle alâkalı derinliklerimizi gözler önüne serdi, tekye, zâviye, mektep ve medresenin bütün vâridâtını birden başımıza boşalttı.

Evet, Bediüzzaman milletin fikrî seviyesizliklerle sürüm sürüm yaşadığı ve içtimaî dertlerin birer buhran hâlini aldığı, ülkenin hemen her yanında ürperten yüzlerce hâdise ile yüz yüze kalındığı, her tarafta İslâmî ve millî değerlerin enkaz enkaz üstüne yıkılıp gittiği ifritten bir dönemin, düşünen, çareler arayan, teşhis ve tespitlerde bulunan sonra da bu rahatsızlıklara reçeteler sunan bir hekimi olmuştu. O, upuzun ve karanlık yılların hazırlayıp sahneye sürdüğü dünya kadar felâket altında didinip duran talihsiz nesillerin, imansızlık, dalâlet ve şüphe vadilerinde bocaladığını, kurtulmak istedikçe daha derin buhranlara gömüldüğünü gören, hisseden, görüp hissettiklerini vicdanının derinliklerinde duyan bir insan olarak, ilk günden itibaren hep müteheyyiç yaşadı.. sürekli düşündü.. devlet ve topluma alternatif tedaviler teklif etti.. ve bu şanlı fakat talihsiz millete, muhteşem fakat bahtsız ülkeye eski enginlik ve zenginliğini duyurmaya çalıştı.

Bediüzzaman, tâ Devlet-i Aliye döneminden başlayarak ülkenin pek çok yöresini dolaştı; en büyük şehirlerden en ücrâ kasabalara, nüfusu yoğun beldelerden, en tenhâ mıntıkalara kadar her yere uğradı.. uğradığı her yerde cehaletin hükümfermâ olduğunu, yığınların fakr u zarûretle kıvrandığını, insanımızın değişik buudlardaki iftiraklarla birbirini yiyip bitirdiğini gördü, ürperdi.. ve yaşadığı çağı çok iyi idrak etmiş bir mütefekkir olarak, o günkü perişan yığınlara ilim ruhu aşılamak istedi. Fakr u zaruret ve iktisadi problemlerimiz üzerinde durdu. İftiraklarımıza çareler aradı ve hemen her zaman birlik ve beraberliğimizi solukladı.. solukladı ve milletimizi, bu bunalımlı günlerinde bir an bile yalnız bırakmadı. O, gezdiği her yerde âvâzı çıktığı kadar bağırıyor ve: “Bu iç içe dertler eğer şimdi tedavi edilmez, yaralarımız, mâhir ve mütehassıs eller tarafından sarılmazsa, hastalıklarımız müzminleşir, yaralarımız da kangren hâlini alır. İlmî, içtimaî, idarî dertlerimiz mutlaka teşhis edilmeli, maddî-mânevî bütün problemlerimiz çözüme alınmalı ki, mevcudiyetimizi kemiren, varlığımızı temelinden sarsan ve bizi her gün daha fecî çukurlara sürükleyen sıkıntılara mâruz kalmayalım.” diyordu.

Bediüzzaman’a göre, bugün olduğu gibi o gün de, bütün fenalıkların menbaı, cehalet, fakr u zaruret ve iftiraktı. Evet içtimaî sıkıntılarımızın en birinci sebebi, millî sefâletlerimizin en önemli sâiki cehalettir. Allah bilmeme, peygamber tanımama, dine karşı lâkayt kalma, maddî-mânevî tarihî dinamiklerimizi görmeme mânâsına gelen cehalet, hiç şüphesiz o gün-bugün başımızın en büyük belâsıdır.. ve Bediüzzaman da ömrünü bu öldürücü mikropla savaşa vakfetmişti. Ona göre kitleler, ilimle, irfanla aydınlatılmadıkça, toplum sistemli düşünmeye alıştırılmadıkça ve yanlış, sapık düşünce akımlarının önü alınmadıkça, milletimiz için kurtuluş ümidi beslemek abestir. Evet, o cehalet yüzünden değil midir ki; kâinat Kur’ân’dan, Kur’ân da kâinattan koparıldı.. koparıldı ve biri, varlığın sırlarını bilmeyen, eşya ve hâdiselere kapalı, bağnaz ruhların hayal zindanlarında yetim kaldı; diğeri de her şeyi maddede arayan ve mânâya karşı bütün bütün kör, mük’ab cahillerin elinde bir kaos hâlini aldı. Yine bu cehalet sebebiyle değil midir ki; bu mübarek dünya, en münbit ovaları, en feyyaz obaları ve en bereketli ırmaklarına rağmen, zaruret ve sefâletlerin pençesinde inim inim inlemekte ve eski kapıkullarına dilencilik etmekte.

Bu korkunç cehalet ve zaruret yüzünden değil midir ki; ülkenin dört bir yanında, toprağın altında sessiz sessiz yatan onca kıymettar madenlerimiz, haddi-hesabı bilinmeyen yer altı, yer üstü zenginliklerimiz başkalarının hazinelerine akarken, biz, perişan, derbeder ve korkunç bir borç şoku altında iki büklümüz.

Evet, yıllardan beri milletimizi zebun eden bu belâ yüzündendir ki, bîçare işçi ve köylümüz, sürekli didinip durdukları, yıpranıp ezildikleri halde emeklerinin karşılığını tam olarak elde edememekte, elde ettiklerinin de bereketini bulamamakta, mutlu olamamakta ve taksit taksit kahrolup gitmektedir.

Yine bu cehalet ve cehalet kaynaklı tefrika sebebiyledir ki; cihanın dört bir yanında bizimle alâkalı bir dünyada “tegallüpler, esaretler, tahakkümler, mezelletler, türlü iptilâlar, türlü türlü illetler” yaşandığı, hatta kan gövdeyi götürdüğü, ırzlar çiğnenip namuslar payimâl olduğu, dünya dengesizlikler ağında bir oraya, bir buraya kayıp durduğu hâlde, bir türlü tefrikadan sıyrılıp bu fecâyi ve bu fezâyie “dur” diyemiyor; İslâm âleminin her gün daha korkunç, daha vahim uçurumlara yuvarlanması karşısında onun sıkıntılarına çare olamıyor, vahdet ruhuyla gerilemiyor ve çağımızla hesaplaşamıyoruz.

Biz, milletçe, bu kahredici hastalıklar ağında kıvranırken, batının sûrî ve maddî terakkisi karşısında bir kısım kamaşan gözler, bulanan bakışlar ve dönen başlar, dimağlarını müspet fenlerle, gönüllerini dinî hakikatlerle donatıp, maddî-mânevî zenginliklere ereceklerine bütün bütün ruhsuz ve köksüz davranarak, millî ve dinî en hayatî dinamiklerimizi görmemezlikten gelerek, kör bir taklit ve şablonculukla, kitleleri millî seciyeden tecrid, tarih şuurundan mahrum, ahlâk ve faziletten de yoksun bıraktılar. Bence, milleti kurtarma mülâhazasıyla sapılan bu ikinci yol ve gerçekleştirilen bu ikinci hareket daha zararlı oldu ve toplumun ruhunda onulmaz yaralar açtı.

Birinci durum itibarıyla insanımız, seneler ve seneler boyu boğucu bir kâbus altında kıvranıp durmasına karşılık, ikinci hâl itibarıyla da millî faziletlerimiz, ruhî necâbetimiz, cihanpesendâne aksiyonumuz bütün bütün yıkılıp gitti.

Bediüzzaman, bu her iki cephedeki yanlış muâleceler ve bu yanlış muâlecelerin meydana getirdiği toplum çapındaki komplikasyonları göğüslemiş, asırlık yaralarımıza neşter vurmuş ve bu cerîhaların sebebiyet verdiği felâketleri teşrih ve teşhis edip çarelerini göstermek, ülke ve insanımızı yıkılıp gitmekten kurtarmak için tâ bidâyet-i hayatından Urfa’da Mevlâsına kavuşacağı âna kadar, hep yürekten ve samimi, hep tok sesli ve tok sözlü bu vatan evlâdı, ülkesine vefa hisleriyle dopdolu olarak, hep aynı şeyleri söylemiş, aynı ölçüde dertlerimizin üzerine yürümüş ve tedavi adına da aynı şeyleri takdim etmiştir. Toplumun kafasına birtakım yeni düşünceleri yerleştirmek ne kadar zor ise, seneler ve seneler boyu, onların dem ve damarlarına işlemiş anlayışları, telâkkileri, geçmişten tevarüs edilen -yanlış, doğru- âdet ve an’aneleri söküp atmak da o kadar çetin ve o kadar zordur. Dünden bugüne yığınlar, her zaman -yararlı veya zararlı- bu kabîl metrûkatın tesirinde kalmış, ferdî ve içtîmaî hayatlarını böyle bir teessür atmosferi içinde örgülemiş; alışılagelen şeylere uymayan ve umûmi hissi okşamayan hususlara karşı da nefret duymuş ve onlardan uzak kalmaya çalışmıştır. Bu his, bu duyuş ve kabullenişler bazen yanlış da olabilir. Eğer bu yanlış düşünce ve kanaatler kitleler tarafından hüsn-ü kabul görmüş, yaşana yaşana toplumun her kesimine mâl olmuş, hayatın her yanında dal-budak salarak kökleşmiş, güç kazanmış ise, bütün bu yanlış kanaatlerin yıkılması, toplum çapındaki inhirafların giderilmesi, varsa, küflü kanaatlerin temizlenip, düşünce ve vicdanların iyiden iyiye tahliye ve tahliyelerden (fena şeylerden arındırılıp iyi şeylerle donatılma) geçirilmesi lâzımdır ki, milletçe geleceğe yürünebilsin.

İşte Bediüzzaman, gençlik günlerinden itibaren hep bu duygu ve bu düşünce içinde oldu. O, bu mevzuda, en küçük bir hakikati dahi gizlemeyi ülkesine ve insanına vefasızlık saydı; milletini de felâkete sürükleyen yanlış düşünce ve yanlış kararlar karşısında, kollarını makas gibi açtı ve avazı çıktığı kadar “burası çıkmaz sokak” diye haykırdı. Onun fıtratı, yanlış ve dinî değerlere ters şeyler karşısında fevkalâde müteheyyiç, ufku âlî ve himmeti de olabildiğince “ulü’l-azmâne” idi. Koskoca bir milletin mahv u izmihlâline göz yumup lâkayt kalmak, bu aslan yürekli insanın tabiatına zıttı. O, milletçe kusurlarımızı ve felâket sebeplerimizi, hem de en derin, en gizli noktalarına kadar açarak, millete kendini sorgulama yollarını gösterdi. Sık sık ona inkıraz sebeplerini hatırlattı ve kurtuluş reçeteleri sundu.. sundu ve en acı hakikatleri hiç tereddüt etmeden haykırdı.. yanlış kanaatlerin, küflü düşüncelerin, küfür ve ilhadın üzerine at sürdü.. ve hayatı boyunca da, hakikat nurlarının inkişafına mâni bütün engellere karşı sürekli mücadele etti.

Hiç kimsenin dinî hakikatler adına bir şey söylemeye cesaret edemediği en kâbuslu dönemlerde o, uyutulmak istenen yığınlara teyakkuzlar çekti.. cehalet, fakr u zaruret ve iftiraka karşı savaş ilân etti.. toplumu saran çeşit çeşit vehimleri temelinden sarstı.. ateizm ve inkâr-ı ulûhiyete karşı bir sath-ı mücadele oluşturduğu gibi, bâtıl ve hurafeleri de kendi çıkmazları içinde boğdu. Her zaman, şâyân-ı hayret bir medenî cesaretle asırlık dertlerimizi teşrih etti ve tedavi yollarını gösterdi. Araplar: “En son ilâç dağlamadır.” derler. O, bir-iki asırlık riya, gösteriş ve âlâyiş üzerine âdeta bir kızgın demir bastı; saray ricalinden doğudaki aşiret reislerine, meşîhâttan askerî erkâna kadar herkesin ruhunda mâkes bulacak çok yeni şeyler söyledi.. söyledi ve her kesimiyle milletin dikkatini kendi üzerine çekti. O, tabiatı icâbı hep bu türlü şeylere karşı olsa da, yapılan şeylerin tabiatının gereği de böyle îcap ettiriyordu.

O, hemen her kesime, sürekli cihad için kınından sıyrılacak kılıçtan evvel, fikir ve ruhlarımıza vurulan zincirlerin kırılması lazım geldiğini ihtar etti.. ve bir “ba’sü ba’del-mevt” müjdesiyle, genç nesillere İslâmî düşünceye giden yolları gösterdi. O, coğrafî olarak ülkenin bölünmesinden, parçalanmasından, küçülmesinden korkuyor ve titriyordu ama, daha çok bu tür tersliklere sebebiyet verecek olan fikirlerin daralmasından, ruhların sefilleşmesinden, batı taklitçiliğinden ve şablonculuktan ürperiyordu.

Bediüzzaman, hep okuma, düşünme, çalışma diyor ve millet fertlerini mütekabil yalnızlıktan kurtarmak, mükemmel bir toplum ve mamur bir millet hâline getirmek için durmadan çırpınıyordu. Ülke ve insanımızı böyle bir zirveye taşımak için de sürekli “maârif” diyor, talim ve terbiyeden dem vuruyordu. Her tarafta neşr-i maârif ve her şekilde talim ve terbiye.. mescidler, medreseler, kışlalar, sokaklar, parklar, hatta hapishaneler bile bu eğitim seferberliğine katılmalıydı ona göre… Katılmalıydı; zira ancak maârif sayesinde, aklî ve mantıkî vahdet gerçekleşebilirdi. Önce, dimağ dimağa birleşip bütünleşemeyenler, bir yolda uzun zaman, beraberliklerini sürdüremezler. Evvelâ vicdanlar birleşmelidir ki, daha sonra gönüller ve eller de birleşebilsin. Böyle bir birleşmenin yolu da, hayatın dinî disiplinlere göre ele alınmasına, -kitap, sünnet ve selef-i sâlihînin sâfiyâne içtihadları mahfûz- zamanla mukayyet şeylerin çağın idrakine göre yorumlanmasına vâbestedir.

Evet, insanımız bu asır ve bu asrın vâridat, mânâ ve yorumlarıyla mutlaka tanışmalı, barışmalı ve uzlaşmalıydı. Dünya başını almış bir yerlere giderken, kendi dar kabuğumuza çekilip, inzivâya dalmak bizi öldürürdü. Bugünü yaşamak isteyenler mutlaka, hayatın çağlayanlarıyla, kendi irade, sa’y ve gayretleri arasındaki âhengi, uyumu ve desteği yakalama mecburiyetindedirler. Aksine, kâinattaki umumî cereyana karşı direnmeleri, onların mahvolup gitmelerini netice verir.

Eğer Bediüzzaman soluk soluğa ülkenin dört bir yanına mesajlarını sunduğu zaman, onu anlayacak birkaç yüz aydın, düşüncelerinde ona destek olabilseydi, ihtimal bugün en zengin ülkelerden daha zengin, en medenî milletlerden daha medenî hâle gelmiş ve daha sonraları karşımıza çıkan her engeli aşabilecek güce ulaşarak, şimdilerde girilmiş gibi görülen bu nurlu yola tâ asrın başında girmiş ve bugünkü problemlerin pek çoğuyla karşılaşmamış olacaktık.. yine de her şeye rağmen ümitvârız. Ben, milletimizin, bütün bütün mânâ köklerinin kuruduğunu iddia edenlerin gaflet ve zühûllerine inanırım. Gerçi başka milletler gibi biz de düştük; bunu inkâr etmemize imkân yok. Ne var ki, doğrulup kendimize gelemeyeceğimizi de kimse iddia edemez. Şimdilerde, milletçe, eski rahat düşkünlüğü yerinde intibah nurları parıldıyor.. harem hisleriyle titrek ruhlarımızda taptaze bir canlılık ve bir dirilme sıcaklığı var.. Bu gelişmeleri, masmavi bahar günlerinin takip edeceği kuşkusuz. Ancak, dolaşıp yamaçlarımızda seccade serecek Hızırlar ve korkmadan enginlere yelken açacak İlyaslar bekliyoruz. Bu konuda Bediüzzaman önemli bir işarettir…

“Deha için intihap yoktur.” derler; yani deha sahibi “şunu yapayım, şunu yapmayayım” demez; “şunu yapmak yararlı, şu da zararlı” diyerek, bir şeyin yapılacağına veya terk edileceğine hüküm vermez. O, ilâhî bir mevhibe, ledünnî bir sâika ve şâika ile, çevresinin en derin, en şümullü ve zahirî, bâtınî, ruhî, içtimaî ihtiyaçlarını kucaklayacak çok üniteli bir güç kaynağı gibi pek çok şeyi omuzlayabilecek kuvvetleri ruhunda toplamış bir fıtrat harikasıdır. Bediüzzaman ve onun arkada bıraktığı eserlerini tetkik edenler onda dehanın bütün hususlarının var olduğunu görürler. O, gençlik döneminde, çevresine sunduğu ilk deha solukları sayılan eserlerinden, mahkemeler, zindanlar ve sürgünlerle geçen çileli bir hayat içinde inkişaf edip gelişen olgunluk dönemi kitaplarına kadar hep o seviyeler üstü seviyesini korumuş ve her zaman dâhiyâne konuşmuştur.

Fethullah Gülen, “Ruhumuzun Heykelini Dikerken” adlı eserden, (Nil Yay., İzmir 1998), s.65-75

tweet