Dil, ilk insandan günümüze kadar insanlar arasında iletişimi sağlayan en etkin araçtır. Hiç şüphesiz dili kullanma tarzında nicelikten çok nitelik ön planda yer almaktadır. Yani genellikle insanın ne söylediği kadar nasıl söylediği de çok önemlidir. Aslında bu özellik az çok bütün insanlarda bulunmaktadır. Günlük hayatta ifadelerimizi daha açık, anlaşılır ve güçlü kılmak için farkına varmadan bu özellikleri kullanmaktayız. Tarih boyunca edebî sanatları en etkin kullananlar İlahî vahye muhatap olan Peygamberler olmuşlardır. Belâgat, Allah tarafından alınan mesajın insanlara doğru ve etkin bir şekilde aktarılması, davetin muhataplar tarafından anlaşılması ve kabul edilmesi için çok önemli bir husustur. Bu özellik Hz. Muhammed (s.a.v)’in şahsında adeta zirveye ulaşmıştır. Kur’an-ı Kerim’in indirildiği ilk toplum olan arapların o dönemdeki edebî zevkleri ve üstünlükleri bunu gerekli kılan belki de en önemli âmil olmuştur.

Çalışmamız Hz. Peygamberin sözlerinin edebî özelliklerini ihtiva ettiğinden konu bütünlüğünü sağlaması açısından öncelikle belâgat ilminin tanımının yapılması ve Hz. Peygamberin edebî yönünün ortaya konulması çok büyük önem arzetmektedir. Böylelikle tezimizde ele alacağımız hadislerin bağlamı daha iyi anlaşılmış olacaktır.

Belâgat sözlükte “sözün fasih ve açık seçik olması” anlamında mastardır (el- Fîrûzâbâdî, İbn Manzûr). Terim olarak ise biri “meleke”, diğeri “ilim” olmak üzere iki mânâda kullanılmıştır. Meleke olarak belâgat, sözün, fasih olmakla beraber yer ve zamana da uygun olmasıdır. Diğer bir söyleyişle bir fikrin sözlü veya yazılı olarak yerinde, yeterince ve zamanında ifade edilmesidir (el-Hâşimî)

Bütün insanları ve cinleri kendisine ibadet etmeleri için yaratan Allah(Zâriyât,56), onların dünya ve âhiret saadetine kavuşabilmeleri için peygamberleri vasıtasıyla bir takım emir ve yasaklar koymuştur ve bu emirler mecmuâsı olan İlahî kitapların muhatapları tarafından okunup anlaşılmasını istemiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu hakikat “Biz, öğüt alırlar diye, Kur ’ân ‘ı senin dilinde indirerek kolayca anlaşılmasını sağladık”(Duhân, 58; Ayrıca bkz: Muhammed, 24; Zümer, 28; Âl-i ‘İmrân, 7; A’raf, 52.) âyetiyle ifade edilmiştir.

Kur’ân-ı Kerim Arap dilinde tedvin edilmiş ilk kitaptır. Hayatın hemen her safhasının Kur’ân’a göre yeniden tanzim edildiği bir ortamda duygu, düşünce ve dilde bir takım değişiklikler meydana gelmiş, vicdana, akla ve duygulara hitap eden ayetler,

Müslümanların düşünce ve davranışlarının değişmesine büyük tesir etmiştir. Allah’ın emir ve yasaklarıyla, bunların maksat ve hedeflerinin doğru bir şekilde kavranılması, Kur’ân’ın iyi anlaşılmasına bağlıdır. Bu bakımdan, dil kaideleriyle, din kurallarının öğrenilmesi arasında sıkı bir alâka vardır. İlahî kitaplardan Tevrât ve İncil’i bu açıdan değerlendirdiğimizde onların mecâzlarının hakîkat, kinâyelerinin sarih şekilde yanlış anlaşılarak tahrife uğratıldığını görürüz. Bu sebeple, Kur’ân-ı Kerîm’in maksatlarının doğru bir şekilde anlaşılması da, onun edebî vasıflarının, belâgat ve fesâhat üstünlüklerinin sağlam bir tarzda değerlendirilmesine bağlıdır. İslâm ilimleri ve meslekleri tarihine göz attığımızda, itikâdî ve amelî ihtilâflarının temelinde, Kur’ân’ın edebî inceliklerini anlamadaki farklılıkların önemli bir tesiri olduğunu müşâhede etmekteyiz.

Bilindiği gibi birçok İslâmî ilimlerde olduğu gibi, belâgat ilminin gelişmesine sebep olan en önemli etken Kur’ân-ı Kerîm olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm her türlü ahlaksızlık ve cehaletin hâkim olmasına karşılık, sözün önemsendiği, edebiyatın ve şiirin zirvede olduğu bir zamanda kendi içlerinden okuma yazma bilmeyen ümmî bir Peygamber’e (s.a.s) indirilmişti. İşte bu ümmî Peygamber (s.a.s) kendisine Allah tarafından vahyedilen, her yönüyle mucize olan Kur’ân-ı Kerîm’i okuyup o zamanın milli kahramanları sayılan şair ve ediplere meydan okuyor, bir benzerini getirmek hususunda onları muarazaya davet ediyordu. Kur’ân-ı Kerîm’in edebî üslûbu karşısında büyük bir hezeyâna uğruyorlardı. Hatta Velid b. Muğîre gibi müşriklerin ileri gelenleri bunun beşer kelamı olmadığını itiraf etmek zorunda kalıyorlardı. Kur’ân-ı Kerîm’in edebî özellikleri o dönemin insanları tarafından rahatça anlaşılabilmedeydi. Daha sonra İslâmî fetihlerin neticesinde Arap olmayan halkların İslâmî kabul etmesiyle beraber fasih Arapça bozulmaya başlamış, bunun neticesinde insanlar gün geçtikçe Kur’ân-ı Kerîm’in edebî i‘câzını anlamakta zorluk çekmeye başlamışlardı. Bu durum İslâm âlimlerini Kur’ân’ın edebî i‘câzını ispata zorlamıştır. Böylelikle belâgat ilminin temelleri atılmaya başlanmış oluyordu

Belâgat ilmi Kur’ânın tefsiri için gerekli olmasının yanında yapılan tefsirde hataya düşülmesini önlemesi de bu ilmi daha da önemli hale getirmektedir. Şâyet Belâgat kaideleri dikkate alınmaz, âyetlerdeki mecâz, teşbih, kinâye vb. unsurlardan yüz çevrilirse böyle bir tefsirin hatadan beri olması mümkün olamaz. Mesela “yüzünü Mescîd-i Haram tarafına çevir”( Bakara, 149) âyetinde geçen ”vecheke” kelimesinin mecâz yoluyla tüm bedeni çevirmenin kastedildiği düşünülmeyip hakiki anlamda kullanıldığı düşünülürse ve âyetin indiği an göz önünde bulundurulursa; Hz. Peygamberin, bedenini Mescîd-i Aksâ’ya yüzünü de Mescîd-i Harama döndürmesi gerekirdi ki bunun imkânsız olduğu aşikârdır.

Yine Hz. Peygamberin “ Utanmazsan dilediğini yap” sözü, tehdit üslûbu göz ardı edilirse, kişinin her istediğini yapmasının mübâh olduğu anlayışını ortaya çıkarır ki Hz. Peygamberin böyle bir şeyi emretmeyeceği aşikârdır. Buna benzer örnekler tezimizde yeterince yer almakta olduğundan, burada konunun önemine binâen sadece bu iki örnekle iktifa ettik.

Sonuç olarak belâgat ilmi hem Kur’ân-ı Kerîm’in hem de Hadis-i şeriflerin doğru anlaşılması için çok önemlidir. Nitekim birçok itikâdî ve fıkhî hüküm de Belâgat ilmi sayesinde istinbat edilmektedir.

Belâgat ile ilgili bu kısa açıklamalardan sonra şimdi de belâgat ilmi’nin üç ana şubesi olan “Beyân”, “Me‘ânî” ve “Bedî‘”’ hakkında kısa bilgiler vereceğiz.

BEYÂN

Beyân sözlükte “ortaya çıkmak, açık seçik olmak; açıklamak, anlaşılır hale getirmek” gibi mânâlara gelir.Beyân kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’in üç âyetinde geçmekte olup buralarda “ilân etme” (Âl-i İmrân, 138), “açıklama” (el-Kıyâme, 19) ve “ifade etme” (er-Rahmân, 4) anlamlarında sahiptir; Buhârî, “Nikâh”, 47, “Tıb”, 51) hadisinde ise “söz ve ifade” mânâsına gelmektedir. Edebiyat terimi olarak beyân, mânâyı ifadede lafzı açıklığa kavuşturmak için gereken melekeyi kazandıran, duygu ve düşünceleri değişik yollarla ifade etme usul ve kaidelerini inceleyen ilim.

Bir dilde anlatılmak istenen mânâyı birbirinden farklı açıklık ve nitelikte ifade eden lafızlar vardır. Meselâ bir kimsenin cesur olduğu, “o cesurdur”, “o cesarette aslan gibidir”, “o aslan gibidir”, “o aslandır” sözleriyle anlatılabilir. Birincisi diğerlerinden daha açık ve herkesin kolayca anlayabileceği bir ifade şekli olmakla beraber hepsinin en zayıfıdır. Sonuncusu ise hepsinden kuvvetli, ancak diğerlerine göre açıklık derecesi en az olanıdır . Bu ilmin konu başlıları şu şekilde sıralanmaktadır: 1) Teşbîh, 2) Mecâz, 3) İsti‘are, 4) Kinâye.

ME‘ÂNÎ

Me‘ânî  kelimesi, “mâ‘nâ” kelimesinin çoğuludur. Mânâ lugatta “maksüd” yani “kast edilen şey” demektir.

Bu ilim muktezâ-yı hâl’e(duruma ve yerine) göre söylenen Arapça sözlerin durumu, kendisi vasıtasıyla bilinen bir ilimdir. Durumun değişmesiyle sözün şekilleri de değişir. Bu ilmin konu başlıkları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1) Haber Cümlesi, 2) İnşâ Cümlesi: a) Emir, b) Nehiy, c) İstifhâm, d) Temenni, e) Nîdâ, f) Kasr, g) Vasi ve Fasl, h) îcâz, İtnâb ve Müsâvât, k) Takdim ve Te’hîr, 1) Zikir ve Hazif.

BEDΑ

Bedî‘ kelimesinin sözlük anlamı “örneksiz ve modelsiz olarak bir şey icat eden, örneği ve modeli olmadan yaratılmış olan” demektir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “O göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır” (el-Bakara,117) meâlindeki âyette yer alan bedî‘ bu mânayı ifade etmektedir. Bir edebiyat terimi olarak bedî‘, edebî sanatlarla örülü ifadenin lafız bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip olmasının usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir. Veya kelâmın lafız ve mânâlarının güzelleştirme yollarına ait bilgileri inceleyen bir ilimdir. Bu süsleme tarzlarının bir kısmı, mânâ ile ilgili olup bunlara; “mânevi güzelleştirici san’atlar” denilir. Bir kısmı da lafızla ilgili süsleme san’atlarıdır. Bunlara da; “lafza ait süsleyici san ’atlar’’ denilir.

Mânevi güzelleştirici sanatların başlıcaları şunlardır: 1) Tevriye, 2) Tıbâk, 3) Mukâbele, 4) Mürâ’âtü’n- Nazîr, 5) İstihdam, 6) Cem, Tefrîk ve Taksîm, 7) Hüsnü’t- Ta’lîl, 8) İ’tilâf.

Lafza ait süsleyici sanatlar şunlardır: 1) Cinâs, 2) İktibâs, 3) ‘Akd, 4) Tazmîn, 5) Seci‘, 6) Reddü’l-‘Acüz ‘Ala’s- Sadr.

Belâgat ilmine ait sayılan bu maddelerden konumuzla alakası bulunan terimler, tezimizin dördüncü bölümünde yeri geldiğince tanımı ayrıca yapılacaktır. Bizler Hz. Peygamberin sözlerindeki belâgat özelliklerini ele alacağımızdan, Hz. Peygamberin edebi yönü hakkında kısa bir açıklamanın yapılmasının da faydalı olacağını düşünmekteyiz. Bu vesile ile bu bölümde Hz. Peygamberin fesâhati, belâgati, belâgatine etki eden unsurlar ve edebi uslubuna kısaca değinilip bazı örnekler verilecektir.

1. PEYGAMBERİN FESAHÂT VE BELÂGATİ

Tarih boyunca insanları etkileyen birçok edip ve hatip gelip geçmiştir. İnsanoğlu fıtratı gereği daima kendisinden bilgili olan ve sözü etkili kullanan ediplere itibar etmişlerdir. İnsanlık semasının yıldızları olan Peygamberlere de davetin etkili olabilmesi için Allah tarafından üstün hitabet özellikleri verilmiştir. Nitekim Hz. Musa’nın (a.s) “Rabbim! Göğsümü genişlet, işimi kolaylaştır, dilimdeki düğümü çöz ki sözümü iyi anlasınlar”( 4Taha, 25-27) şeklinde yaptığı dua ve “Ey Musa! İstediğin sana verilmiştir”(Taha, 36) şeklinde Allah tarafından bu talebinin kabul edilmiş olması sözün tebliğ ve iletişimdeki yeri açısından anlamlıdır. Allah (c.c.), bütün peygamberlerine, kendi hak davalarını te’yid edici mucizeler vermiştir. Bu mucizeler, umumiyetle, söz konusu peygamberin kendi devrinde revaçta bulunan bir konuda idi. Sihirbazların en revaçta olduğu devirde, Hz. Musa’nın asası, tıbbın üstün olduğu bir zamanda, Hz. İsa’nın tıbbi mucizeleri gibi Hz. Peygamberimizin (s.a.s) devrinde de, edebiyat ve belağat, cahiliye Araplarında en parlak devrini yaşamaktaydı. Bu sebeple de, Hz. Peygamber (s.a.s)’in en büyük mu’cizesi, Kur’ân-ı Kerîmdir. O’nun bu mucizesi, hem akla hitab edici, hem de, kıyâmete kadar bâkidir.

Hz. Peygamber, ne bir edip ne de şâirdir. Onun şâir olmadığı ve görevi gereği şairliğin ona yakışmayacağı Kur’ân’da açıkça belirtilmiştir(Yasin: 69). Kur’ân’ın indiği Arap toplumunun, edebî yönden ileri düzeyde olmasından dolayı Allah, Hz. Peygamber’e onları iknâ edecek ileri seviyede dil yeteneği vermiştir. Ayrıca bu toplumda doğup büyüdüğünden, onların dil ve edebî kabiliyetlerini hem fıtrî hem de aralarında yetişerek almıştır. O dönemde Kureyş kabilesi, Araplar’ın dil yönünden en fasihi idi. Hz. Ali’nin, Hz. Peygamber’in Benî Nehd kabilesi elçilerine hitap ederken, “sizinle aynı soydan olduğumuz halde konuşmalarınızın bazısını anlayamıyoruz” demesi üzerine, Hz. Peygamber:“Beni Rabbim yetiştirdi ve beni çok iyi eğitti” demek suretiyle özel eğitimden geçtiğini belirtmiştir. Yine Hz. Peygamber,“Bana az lafızla çok anlam ifade etme kabiliyeti verildi” sözüyle ilham yoluyla bir eğitim aldığını ifade etmiştir.

Hz. Peygamberin edebî yönünün birçok özelliği bulunmaktadır. Bizler burada Hz. Peygamberin edebî üslûbunu ve buna etki eden amilleri alt başlıklar halinde kısaca zikretmeye çalışacağız.

FESÂHATİ

Fesâhat sözün açık ve kusursuz olması demektir. Hem söze hem de söyleyene ait bir vasıf olan bu terim; Belâgat, bir ilim olarak teşekkül etmeden evvel “güzel ve etkili söz” anlamında beyân, berâ’at ve belâgat terimleriyle eşanlamlı olarak kullanılıyordu.

Dilde fesâhat’ın, sözde kullanılan her kelimenin telaffuzunun kolay olup, dile ağır ve zor gelmemesi (tenâfir-i hurûf), kelime türetme kurallarına aykırı olmaması (kıyâsa aykırılık) ve az kullanılan kelimelerden teşekkül etmemesi unsurları ile yine cümlede kullanılan bütün kelimelerin dile ağır gelmemesi, cümle bilgisine (nahiv) uygun olmayan ifade kullanılmaması, lafız ve anlamda karışıklık ve zorluk çekilmemesi ile çok tekrar gibi özelliklerin olduğu düşünülürse , fesahat kusurları o dönemin meşhur şairlerinin şiirlerinde de bile görülmektedir. Ama Hz. Peygamber’in sözlerinde fesahat kusurlarına rastlamak zordur .

Hz. Peygamber Kureyş kabilesine mensuptu. O günkü Arap toplumu içerisinde en fasih lehçe Kureyş lehçesiydi. Nitekim her yönüyle mu‘ciz olan Kur’ân-ı Kerîm de Kureyş lehçesi ile indirilmişti. Kureyş kabilesi o günkü Arap yarımadasının ticaret merkezi olan Mekke’de bulunuyorlardı. Arabistan’ın dört bir tarafından Mekke’ye ticaret kervanları gelmekteydi. Bu vesile ile diğer lehçelere de muttali olmuş oluyorlardı. Diğer bir husus da Kureyş kabilesi ticaret maksadıyla yazın Şam’a kışın Yemen’e sefer düzenliyorlardı(Kureyş, 2). Böylelikle en uzak lehçeler hakkında da bilgi sahibi oluyorlardı.

Hz. Peygamber (s.a.s)’in hayatına baktığımızda Arap kabilelerinin en fasih, en temiz ve en güzel kabileleri arasında hayat sürdüğünü görmekteyiz. Benî Hâşim de doğmuştu, dayıları Benî Zühre’den idi, Sa’d b. Bekr’de süt emmişti, Kureyş içinde büyümüştü, Benî Esed’den evlenmişti ve Benî ‘Amr’a (Evs ve Hazrec) hicret etmişti. Bunlardan sadece Kureyş ve Benî S‘ad kabileleri dahi fasih bir dil sahibi olmaya yetecek nitelikteydi. Bu yüzden “Ben Arapların en fasihiyim, zira Kureyş kabilesine mensubum ve Sa‘d b. Bekr oğulları içerisinde büyüdüm”

Hz. Peygamber bu sözü bütün Araplara hitaben söylemiştir. Risaletle görevlendirildiği dönemde fesâhat onların çarşı ve pazarlarında en fazla rağbet gören bir mal, beyân ise amellerinin efendisidir. Adeta o dönemde söz kılıçtan daha keskin ve mızraktan daha tesirliydi. Buna rağmen muhalifleri O’nu reddedememiş, tenkit edecek bir sözünü bulamamış ve töhmet altında bırakacak bir ifadesine rastlayamamışlardır. Eğer içlerinde daha fasih biri olsaydı onu alıp karşısına çıkacak ve mu‘araza edeceklerdi. Sonra davetine karsı çıkmak ve onu iptal etmek için onu vesile edineceklerdi. Fakat onlar Allah Rasûlü’nde sadece mükemmel bir fesâhat görmüşlerdi. Allah O’na ilhamlara açık öyle bir vicdan ve güçlü bir dil vermiştir ki arzu ettiği mânâyı kolaylıkla ifade edebilmekte ve gönlünün ilhamlarını muhataplarına rahatça aktarabilmektedir. O’nun sözlerinde hoşa gitmeyen bir anlam yoktur, dilinden kusurlu bir kelime çıkmamıştır, konuşamadığı bir lehçe, ifade edemediği bir mânâ olmamıştır. O, fasih olduğu kabul edilen insanların dahi düştükleri ibâre zayıflığı, sözün zor anlaşılması, anlam kapalılığı, söyleyiş güçlüğü gibi hata ve kusurlardan uzaktır. Eğer O’ndan fesâhat adına bir kusur sadır olsaydı muhalifleri onu allayıp pullayıp meclislerinde bahis mevzu yapacak, O’nu küçük düşürmeye çalışacak ve bu ayıbını her tarafa yaymaya çalışacaklardı. Hatta bunu bahane edip Kur’ân’ı reddetme yoluna dahi gideceklerdi. Çünkü Allah Rasûlü’nün muhatabı olan toplum fasih bir toplumdu ve ancak kendilerinden fesâhatça ve belâgatça daha üstün birine kulak verirlerdi. Özellikle bu husus İslâm davetinin ilk zamanlarında daha bir önem arz etmekteydi. Fakat tarih bizlere, bu konuda Allah Rasûlü’nün fesâhatine gölge düşürecek en küçük bir itirazın dahi vaki olmadığını nakletmektedir. Aksine O, “Ben peygamberim bunda yalan yok! Ben Abdulmuttalib’in oğluyum! Ben Araplar içinde beyânı en fasih olanım! Ben Kureyş’in içinde doğdum ve Benî Sa‘d b. Bekr içinde büyüdüm. Bana lahn (hatalı konuşma) nereden/ nasıl bulaşacak!” diyerek kendisinin her türlü hatalı konuşmadan, fesâhat ve beyân ayıplarından uzak olduğunu ifade etmiştir.

Mahlukâtın en fasihi hiç şüphesiz Hz. Muhammed (s.a.s) idi .Muhatapları onun bu fesâhati ve etkili beyânı karsısında hayranlıklarını gizleyemiyor ve bunu her fırsatta dile getiriyorlardı. Onun konuşmasını dinleyen ashaptan biri “Ey Allah’ın Rasûlü ne kadar fasihsin! Meramını senden daha güzel ifade eden birini görmedik” dediğinde Allah Rasûlü “Bu benim hakkımdır zira Kur’ân bana apaçık bir Arapça ile indirilmiştir” buyurmuştur .

FESÂHAT VE BELÂGATİNE ETKİ EDEN UNSURLAR

Hz. Peygamberin bu kadar yüce edebî bir güce sahip olmasının elbette ki bir takım sebepleri vardır. Şimdi bunları alt başlıklar halinde kısaca sıralayalım.

Allahın Hibesi

Hz. Peygamber (s.a.v) mektep-medrese görmemiş ümmî bir insandı. Allah Rasülü’nde bulunan dil melekesi ancak; eğitim öğretimle, bütün arap kabilelerini gezip dolaşarak aralarında yaşamasıyla, rivâyetleri ezberlemesi vs. ile mümkün olabilirdi. Ancak biz biliyoruz ki Allah Rasûlü böyle bir faaliyette bulunmamıştı. Eğer böyle olmuş olsaydı mu‘arızları bununla Hz. Peygamberin risâletini tartışmalı hale getireceklerdi. Hz. Peygamber (s.a.s)’den südûr eden sözler, ilahi bir lütflın tecellisinden başka bir şey değildi (er-Rafı’î, 2005: 195).

Yaratılışının Temizliği

Arap lehçelerinin en fasihi Kureyş lehçesidir. Hz. Peygamber Kureyş kabilesinde yetiştiği için bu lehçeyi çok iyi biliyordu. Hatta belâgat sahasında, Kureyş halkından daha ileri bir seviyedeydi. Zira O’nun fıtratı temiz, hisleri isabetli, görüşü sağlam, işleri doğru idi. Bunun içinde hem dilinde edep hem de ahlakında edep vardı. Güzel konuşurdu. Konuşması emsalsiz idi. Zira Allah O’nu, hem vahyi almak hem de tebliğ etmekle vazifelendirmişti.

Fesâhat ve Belâgata Sahip Olan Bir Çevrede Büyümüş Olması

Kur’ân’in indiği Arap toplumunun, edebî yönden ileri düzeyde olmasından dolayı Allah, Hz. Peygamber (s.a.s)’e ileri seviyede dil yeteneği vermiştir. Ayrıca bu toplumda doğup büyüdüğünden, onların dil ve edebî kabiliyetlerini hem fıtrî hem de aralarında yaşayarak almıştır

Hz Peygamber Benî Hâşim de doğmuştu, dayıları Benî Zühre’den idi, Sa‘d b. Bekr’de süt emmişti, Kureyş içinde büyümüştü, Benî Esed’den evlenmişti ve Benî ‘Amr’a (Evs ve Hazrec) hicret etmişti. Bunlardan sadece Kureyş ve Beni S‘ad kabileleri dahi fasih bir dil sahibi “Ben Arapların en fasihiyim, zira Kureyş kabilesine mensubum ve Sa‘d b. Bekr oğulları içerisinde büyüdüm” buyurmuştu. Ayrıca Hz.Peygamber tüccar bir ailenin ferdi idi ve iki defa Şam’a seyâhat etmişti.

1. PEYGAMBERİN EDEBÎ ÜSLÛBU

İnsanoğlu en çok muhtaç olduğu iletişim gereksinimini ağırlıklı olarak konuşma yeteneği ile gerçekleştirmektedir. Gerek günlük iletişim ihtiyaçlarının karşılanması için bütün insanların ve meslekleri konuşmaya dayalı olan kimselerin etkili ve verimli konuşma metotlarını bilmeye daha fazla ihtiyaçları vardır. Bu konuda da en mükemmel model Hz. Peygamberdir.

Hz. Peygamberin konuşma üslûpları hakkında Arap edebiyatının önde gelen imamlarından el-Cahız (ö./ 868) şunları söylemektedir: “Onun kelimeleri az ama mânâsı çoktu, yapmacık tavırlardan ve tekellüften uzaktı… Uzun konuşulması gereken yerde sözü uzatmış, kısa tutulması gereken yerlerde de sözü kısaltmıştır. Kulağa hoş gelmeyen garip kelimelerden uzak durmuş, çarşı-pazar dilinden yüz çevirmiştir. O, ancak bir hikmet mirasından konuşmuş, ismetle kuşatılmış, İlâhî te’yidle güçlendirilmiş ve tevfîk- i İlâhî ile kolaylaştırılmış sözler söylemiştir. Bunlar Allah’ın sevgisine mazhar olmuş ve kabul ile kuşatılmış sözlerdir. Allah O’nun sözlerine mehabet ile tatlılığı, güzel ifade ile kelime azlığını bir arada vermiştir. O, sözlerini tekrar etmeye ihtiyaç duymadığı gibi dinleyenler de tekrara ihtiyaç hissetmezdi. O’nun sözlerinde eksik kelime yoktur, konuşurken asla hata etmemiştir. Hiçbir delil ve hiçbir hasım O’na karşı duramamış, hiçbir hatip de onu susturamamıştır… Sonra insanlar ondan daha faydalı, lafız yönüyle daha doğru, vezin bakımından daha düzgün, üslûp itibariyle daha güzel, istek bakımından daha şerefli, etki yönüyle daha güçlü, mahreç bakımından daha kolay, mânâ itibariyle daha fasih, anlam bakımından daha açık bir söz işitmemişlerdir.” .

Dil, edebiyat ve belâgat âlimi ünlü müfessir ez-Zemahserî (ö. /1144) ise şunları ifade eder: “… sonra bu Arap dilini sanki kudreti yüce olan Allah çalkalamış ve özünü Muhammed (s.a.v)’in diline yerleştirmiştir. O’nun karşısında duran hiçbir hatip yoktur ki ayaklarının bağı çözülmüş olarak geriye dönmesin. O’nun gibi olmaya, O’na yaklaşmaya çalışan hiçbir gür sesli kimse yoktur ki eli boş dönmesin. O’nun konuşmasına kıyas edilen hiçbir kelâm yoktur ki mükemmel asil bir atın beygire nispeti gibi olmasın ve O’ndan, diğer insanların sözlerine benzer sadır olan hiçbir kelâm yoktur ki karanlığı delen parlak ışık gibi olmasın.

O şöyle buyurmuştur: Bana cevâmiu’l-kelim verilmiştir. Ben Arapların en fasihiyim zira Ben Kureyş’tenim ve Benî Sa‘d b. Bekr’de süt emdim Hz. Muhammed (s.a.v) sözün nasıl bir değere ve nasıl bir güce sahip olduğunu biliyordu. Fasih ve beliğ cümlelerin insanlar üzerindeki etkisini, “ Beyânın bazısı vardır ki sihir gibi (etkili)dir.” buyurarak vurgulamıştır. Sözün bu etkisini artırmak ve güzel bir şekilde beyân etmek için Allah Rasûlü (s.a.v) sözlerinde edebî sanatların edebiyatçıları hayran bırakacak kadar yerli yerinde ve çok güzel bir biçimde kullandığı görülmektedir.

Ayrıca az sözle çok şey anlattığı için O’nun (s.a.v) hadislerinde Cevamiu’l-Kelim (kısa ve öz ifade) özelliği belirgin bir biçimde görülmektedir. Zira bir hadisinde Hz. Peygamber, “Bana özlü ve son derece veciz sözler söyleme melekesi verildi” (Buhârî, Ta‘bîr: 11, 22; Cihad: 122; Î’tisam: 1; Müslim, Eşribe: 71)buyurmuştur. İşte Allah Rasûlü (s.a.s) sözlerindeki bu anlam derinliğini beyân ederken

söz sanatlarını da ustalıkla kullanmıştır. Örneğin O (s.a.v), “ İhsan; sanki görüyormuşsun gibi Allah’aibadet etmendir. Her ne kadar sen O’ nu görmüyorsan da, O seni görüyor.” hadisinde lafızlarla anlamlarının eşit derecede olması yani müsavat yapıldığı görülmektedir.

Hz. Peygamber kısa, öz ve tane tane konuşmayı severdi. Sözlerini ezberlemek isteyenler rahatlıkla ezberleyebilirdi. Sözleri kısa olmasına karşın anlamları genişti. Bunun için “cevamiu’l- kelim” sıfatı ile vasıflandırılmıştır. Mesela bir hadislerinde “Zarar vermek de yoktur. Zarara zararla karşılık vermek de yoktur.” Buyurarak îcâz yaptığı görülmektedir.

“Kim de şüphelilerin içine dalarsa haramın içine dalar. (Bunun hali) tıpkı koruluğun etrafında sürü otlatan çoban gibidir ki, sürüsünü korulukta otlatıverir.” sözünde teşbih yapıldığı görülmektedir; mükellef çobana benzetilmiş, insanın nefsi meranın etrafında otlayan hayvana benzetilmiş, şüpheli şeyler, meranın etrafına benzetilmiş, haramlar meraya benzetilmiştir. Hz Peygamber’in, İbn ‘Abbas’a hitaben söylediği “Allah’ı gözet ki onu karşında bulasın” sözünde Allah’ın yardımı, muhafazası ve kişinin isteklerini yerine getirmedeki sür’ati, kişinin hemen önünde bulunan bir hâminin durumuna benzetilerek isti’are yapılmıştır. Yine aynı Hadis-i şerifte geçen “Kalemler kaldırılmış (işleri bitmiş), sahifeler kurumuştur.” Sözünde yazım işi bittiğinden ve artık değişiklik yapılamayacağından dolayı sahifeler kurumuştur ifadesi kullanılmış ve kinâye yapılmıştır. Hz. Peygamberin Hadis-i şerifleri bu ve buna benzer ifadelerle dolu olup fesâhat ve Belâgat özellikleri ile doludur. Bizler tezimizde geniş bir şekilde ele alacığımız bu özellikleri burada şimdilik bunları zikretmekle yetindik.

Hz. Muhammed (s.a.s) söz ustalarını hayrette bırakan ve çevresinde hep hayranlık uyandıran mükemmel bir söz ustasıdır. Allahu Teala’nın fesâhat, belâgat, hitabet, feraset, basiret…. saymakla bitiremeyeceğimiz türlü hikmetlerle yarattığı Rasûlullah (s.a.s), Kur’ân’m tebliğ edilmesinde ve izâhında dilin bütün inceliklerini kullanarak, muazzam bir üslûpla herkesin seviyesine ve lehçesine uygun bir şekilde hitap etmiştir.

Hz. Muhammed (s.a.s) böyle güzel sözler söylemesine rağmen, hayatında hiç şiir nazmetmemiştir. Çünkü Kur’ân’da O’na (s.a.s) hitaben, “Biz O’na şiiri öğretmedik, O’na da yaraşmaz zaten ” (Yasin,69)Buyrulmuştur. İslâm öncesi şiirde İslâm dininin hoş karşılamadığı yalan sözler, iftira, kişilik haklarına saldırı, aşırı hiciv gibi konularda söylenen şiirleri Kur’ân hoş görmemiş, Hz. Peygamber’in de şâir olamayacağı vurgulanmıştır. Hz. Peygamber de, bu tür şiirleri uygun görmemiştir. Ona göre “Gerçeğe uygun şiirler iyi, gerçeğe uygun olmayan, yalan sözler ihtiva eden şiir ise kötüdür”. İslam öncesi dönem şiirinde yalan sözlü şiirler rağbet görmüş hatta teşvik edilmiştir. Muhtemelen Hz. Peygamber, bu görüşün yanlış olduğunu belirtmek amacıyla bu sözü söylemiştir

Allah Rasûlü (s.a.v) aynı konulardaki sorulara farklı cevaplar ve misaller getirerek Allah’ın (c.c.) dinindeki zenginliği de ortaya koymuştur. Ümmî bir insan olan Hz. Muhammed (s.a.s), Allah (c.c.) tarafından eğitildiği için sözlerinde dil hatası yoktur. Ayrıca O’nun (s.a.s) sözlerinde müthiş bir anlam derinliği ve zenginliği vardır. Bu sebeplerden ötürü Hadis-i şerifler zamâna ve mekâna meydan okumuşlardır. Nice insanları Allah (c.c.) yoluna sevk eden bu sözler, çok güçlü bir ikna kabiliyetinin ürünüdür. İlk bakışta basit gibi görünen, ama dikkatle bakıldığında müthiş bir derinlik olduğu fark edilen bu sözler, Allah Rasûlü’nün ne kadar geniş bir gönle ve akla yeni ufuklar açan bir zekâya sahip olduğunun göstergesidir.

İsmail Rencber

Tanzimat’la başladığı kabul edilen Yeni Türk Edebiyatı; araştırmacılar tarafından “Türk Teceddüt Edebiyatı”, “Batı Tesirinde Türk Edebiyatı”, “Modern Türk Edebiyatı” gibi isimlerle anılır. Tanpınar ise, sözkonusu dönemi, “Medeniyet Buhranı Edebiyatı” şeklinde isimlendirir. Tanpınar bu ifâdesiyle Tanzimat’tan sonraki Türk edebiyatının en esaslı problemi olan medeniyet buhranına dikkatleri çekmiş; incelemelerinde bu buhranın edebî eserlere nasıl yansıdığını çeşitli yönleriyle ortaya koymuştur.

Yusuf Kaplan “Medeniyet Buhranı, Bediüzzaman ve Dil’i: Bir Mîlat ve Üstdil Kurucu Düşünür Olarak Bediüzzaman” isimli çalışmasında, medeniyet buhranının ne demek olduğuna ve bir medeniyetin çöküşünün nasıl yaşandığına dâir çeşitli zihnî yolculuklar yapar ve şunları söyler: “Bir medeniyet, o medeniyete asliyetini, asaletini ve şahsiyetini veren rûhunu, o rûha hayat veren, hayatiyet kazandıran sembollerini, üslûbunu, dilini yitirdiği ân biter, bitmiş demektir. Peki, rûh, nasıl yiter ve biter? Kendisini var kılan vasatı ve bu vasatı var kılan vasıtaları, yani usûl ve üslûbunu yitirdiği zaman.”

Bu çerçevede Kaplan, Tanpınar’ın “Yaşadığım Gibi”de yer alan “İstanbul‟un Mevsimleri ve Sanatlarımız” başlıklı yazısına temas eder ve bu yazıdaki “lâle” motifinin ışığında Osmanlı medeniyetinin çöküşüne paralel şekilde bir sembolün, bir motifin nasıl yitirildiğini, nasıl anlam kaybına uğradığını, medeniyet krizinin, (nasıl) bir üslûp, usûl, dolayısıyla dil kaybı sorunu olduğunu‟ nazarlara sunar: “Bugün İstanbul‟da belki eskisinden çok lâle yetiştiriliyor. Fakat her türlü dikkatten, şahsî çalışmadan uzak olarak. Çünkü lâlenin zevkteki yeri kayboldu. O artık hiçbir şeyin sembolü değildir. Ne şâir, onun renginde sevgilisinin yanağının rengini hatırlıyor; ne nakkaş çiniye, mermere yahut parmaklığın iyi dövülmüş madenden dantelâsına onun birlik işâretini, bir “lâmelif‟in bükülüşü ile “Allah‟tan gayrı her mevcudun varlığını ortadan kaldıran sessiz belâgatını geçirmeye çalışıyor; ne de yazı ustası, eski “lâm‟ların kavisinden onun şeffaf fanusunu tutuşturuyor. Lâle, şimdi zevk dediğimiz terkibin dışında, arkasından tanrısı çekilmiş herhangi bir şekil gibi sadece bir çiçek olarak mevcuttur. (…)

Üslûp, daima kültüre ve medeniyete aittir. Lâle, bir üslûp motifi idi…”Osmanlı‟nın son dönemlerinde yaşanan rûh kaybı; vasat ile vasıtanın kaybolmasına, dolayısıyla ona bağlı dil ve üslûbun yok olmasına, sembolllerin anlam yitirmesine yol açmıştır. Bu açıdan bakıldığında Tanzimat dönemi Türk edebiyatının öncü isimlerinden olduğu kabul edilen Şinasi‟nin dinî terminolojide özel mânâları olan “fahr-i kâinat”ı “fahr-ı cihan-ı medeniyet”; “ asr-ı saadet”i “vakt-i saadet”; “rasül”ü de “medeniyyet rasülü” şeklinde M. Reşit Paşa için yazdığı bir kasidede kullanması, sözkonusu “rûh kaybının‟ nasıl bir mânâ kaymasına ve “dil‟ değişimine yol açtığının bariz örneğidir. Şöyle veya böyle, “Tanzimat‟la birlikte yıpranan/yok olan rûh ve kaybolan vasat ve vasıtaya paralel olarak, hayatın her sahasında yaşanan kopmalara benzer şekilde dil ve üslûpta da kopmalar yaşanmıştır. Bu kopmalar köklü bir medeniyetin üzerine inşa edildiği kadîm dilin yok olması/unutulmasını tetiklemiş, eskisine nazaran daha “çiğ” bir dilin ortaya çıkması sürecini hızlandırmıştır.

Tanzimat ve Servet-i Fünun, Fecr-i Âti dönemleri bu gözle incelendiğinde ciddi malzemeler bulunabilir. Hâlbuki “Bir medeniyetin varlığını ve hayatiyetini sürdürebilmesinin biricik yolu, dilini her hâl ve şartta yeniden üretebiliyor olmasından geçer. “Dil‟i olmayan, başkalarının dillerini konuşan bir medeniyetin hayat ve hayatiyet damarları kurumuş demektir. (…) Köklü bir medeniyet buhranı yaşayan bir toplumun, bir ümmetin, bir coğrafyanın en temel sorunu, varoluş sorunudur. Varoluş sorunu, bir dil meselesidir. Dil meselesi, bir usûl meselesidir. Dil/usûl, ancak “asıl‟la, “aslî olan‟la ilişki ve irtibat kurulabildiği zaman kavranabilecek ve hâl yoluna konulabilecek bir meseledir. Hocaefendi’nin dile/Türkçeye yüklediği mânânın temelinde, dilin, medeniyet için taşıdığı ehemmiyet yatmaktadır. Fakat bunun anlaşılması için Bediüzzaman’ın kurduğu “kendine has dilin” çerçevesinin bilinmesi lazımdır.

Yusuf Kaplan yukarıda bahsedilen çalışmasında, İslâm tarihinde yaşanan iki büyük medeniyet krizine dikkat çektikten sonra, bunlardan ilkinin (12. ve 13. yüzyıllarda yaşananın) siyasî; son birkaç asırdan beri yaşanan ikincisinin ise, sebepleri açısından siyasî değil, “İslâm‟la ve hâkim (seküler) paradigma ile eşzamanlı olarak yaşanan epistemolojik ve ontolojik kopuş biçiminde tezahür eden daha derin bir medeniyet buhranı” olduğunu belirtir. Kaplan’a göre, birinci medeniyet krizi, İbn Haldun’un geliştirdiği “asabiye” teorisi ve “umran ilmi” metodolojisiyle aşılırken, epistemolojik ve ontolojik kopuşun bir neticesi olan ikinci medeniyet buhranını ancak sözkonusu epistemolojik ve ontolojik kopuşu tasvir, tarif ve tahlil ederek bu kopuşun nasıl aşılabileceğini gösterebilecek çok yönlü bir “düşünür profili” gerçekleştirecektir. Kaplan’a göre bu kişi, Bediüzzaman’dan başkası değildir. Ona göre bu buhran “Bediüzzaman’ın varlığın, eşyanın ve hakikatin silbaştan Müslümanca bir bakış, duyuş, duruş, kavrayış ve düşünüşle anlamlandırılması için önerdiği “iman hakikatleri‟ tasavvuruyla aşılabilecektir.

Kaplan, Bediüzzaman’ın geliştirdiği fikriyatın iki dile dayandığını belirtir: “Birinci dil, doğrudan İslâm düşüncesini oluşturan akaid, tefsir, fıkıh, kelam, siyer, felsefe, tarih, gramer, tarih gibi ilimlerin toplamının ifâdesi ve ifâde edilmesinden ibarettir. Yani medeniyetimizin dilidir birinci dil. Bediüzzaman’ın geliştirdiği ve üstdil diye tarif ettiğim ikinci dil, ise, medeniyetimizin dilinin kurulduğu bütün bir fikriyatın ve fiiliyatın şifresinin çözülmesi ve ardından da dört çağın aynı anda harekete geçirilerek yeniden şifrelenmesi çabasıdır. Şunu söylemek istiyorum: Bediüzzaman’ın dili, sadece medeniyetimizin dilinin yeniden üretilmesinden ve tekrarından ibaret olan bir dil değildir; aksine, Bediüzzaman’ın geliştirdiği asıl dil, medeniyetimizin diline/birikimine ayna tutan, medeniyetimizin dilini yeniden şifreleyen ve inşa eden yepyeni bir dildir.

İşte yaşadığımız ikinci büyük medeniyet buhranının anlaşılması, anlamlandırılması ve aşılabilmesi sürecinde ihtiyacını şiddetle hissettiğimiz dil, Bediüzzaman’ın geliştirdiği bu “üstdil‟dir. Aslında Bediüzzaman’ın bizatihî kendisi, geliştirdiği “dil‟in bir tasavvuf dili, bir kelâm dili, bir felsefe dili olmadığını, bunların üstünde ve ötesinde bir dil olduğunu söyleyerek, yaptığı şeye dikkatlerimizi çekmiştir. İşte bu üstdil kurma çabası nedeniyledir ki, medeniyetimizin hem şifrelerini çözmüş, hem de yeniden şifrelemiş Bediüzzaman’dan başka ikinci bir düşünür yoktur. Bize, Bediüzzaman’dan sonra gelen kuşaklara düşen şey, Bediüzzaman’ın geliştirdiği bu üstdili önce bihakkın anlamak, sonra da geliştirmek, zenginleştirmek ve derinleştirmektir.” “Bediüzzaman’ın düşünce sistemi” olarak da adlandırılabilecek “üstdili” günümüzde en iyi anlayan ve yorumlayanlardan biri de Hocaefendi’dir. Dolayısıyla birçok konuda olduğu gibi dil konusunda da Hocaefendi’nin hassasiyetlerini Bediüzzaman’ın düşünce sisteminin çerçevesi belirlemiştir denebilir.

Dil/Söz/Lisan/Beyan

Kültürel mânâda, “insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî vasıta‟ şeklinde tarif edilen dilin; bir milletin medeniyeti, kültürü ve tarihi ile sıkı münâsebetleri vardır. “Edebiyatın; medeniyet ve kültür değerlerini dil ile ifâde eden bir sanat olduğu‟ nazar-ı dikkate alındığında, Fethullah Gülen Hocaefendi’nin edebiyata dâir fikirlerinin anlaşılmasında bize rehberlik edecek, özelde “Türkçeye‟ genelde ise, “söz‟ ve “beyan‟a dâir düşünceleri ehemmiyet arz etmektedir.

Değerli edebiyat araştırmacısı Ali Nihat Tarlan, Edebiyat Meseleleri isimli eserinde “dinin‟; “dil‟, “edebiyat‟ ve “düşünce‟ ile münâsebetini açıklarken, dinlerin kendilerine has tefekkür sisteminin kelimeleri ile yeni bir âlem kurduklarına dikkatleri çeker. Hocafendi’nin medeniyet, kültür, beyan ve edebiyata dâir düşüncelerini anlamada bu tespit oldukça önemlidir. Çünkü milletimiz İslâm’la müşerref olduktan sonra, o dinin rûhunu/değerlerini taşıyan kelimeler vasıtasıyla kendini İslâm medeniyetine bağlamış, o kelimeler üzerinden tefekkür sistemini kurmuş, o kelimelerin ışığında hayatı, kâinatı, insanı, eşyayı mânâlandırmış ve o kelimelerle kültür ve edebiyatını inşa etmiştir.

Bu noktada İslâm medeniyetini inşa eden Kur’ân’ın, İlâhî kelimelerden müteşekkil, hadîslerin de Efendimiz’den sudûr etmiş mukaddes beyanlar olduğu nazar-ı dikkate alındığında, mesele biraz daha derinleşmektedir. Fakat medeniyetler inşa eden insanoğlunun bizzat kendisinin de ontolojik bir inşası söz konusudur ve bu inşada “dil/beyan‟ en temel belirleyicilerden biridir. Bu husus gözlerden uzak tutulduğunda, dil/söz konusu hep seküler bir noktada konuşulma/tartışılma durumuyla baş başa kalacak ve meselenin özü hep gözlerden ırak duracaktır. Özetle söylemek gerekirse, temelinde mukaddes beyanlar olan bir medeniyeti anlamanın yolu, sözkonusu medeniyetin hem ontolojik hem de kültürel mânâda “dil’e/beyan’a bakışının ne olduğunun anlaşılmasından geçmektedir. Dolayısıyla Hocaefendi’nin dil/lisan/beyan konusundaki düşüncelerini ona yüklediği mânâlar itibariyle “ontolojik‟ ve “kültürel‟ boyutlarıyla ele almak daha doğru olacaktır.

Ontolojik Olarak İnsanı İnşa Eden Söz/Beyan

Kur’ân Penceresinden Beyan-İnsan Münâsebeti

“Ve Âdem’e bütün isimleri öğretti. Müteakiben önce onları meleklere göstererek: İddianızda tutarlı iseniz, haydi Bana şunları isimleriyle bir bildirin bakalım!‟ dedi.” (Bakara, 2/31) Elmalılı Hamdi Yazır, Bakara Sûresi 31. âyetteki “Ve Âdem’e bütün isimleri öğretti…” mealindeki ifâdeyi tefsir ederken, “Bu isimler nedir?‟ sorusuna cevap olarak bazı selef tefsircilerin görüşlerini maddeler hâlinde aktarır. Bu maddelerden ilkinde “Bu isimler, insanların tanışmalarına, anlaşmasına vesile olan bütün isimlerdir.” ifâdesine yer verdikten sonra, sözkonusu isimlerin neler olabileceğine dâir sahabeden çeşitli isimlerin verdiği misâlleri sıralar ve “Bunların özeti, bütün dillerin aslı olan dilin hepsi oluyor.” diyerek şu hakikate dikkatleri çeker: “Lisan hususunda bütün Âdem oğullarının zamanımıza kadar vaki olan tenevvü (çeşitlenme) ve ilerlemelerinin hepsi, esas itibariyle, Hz. Âdem’in yaratılış bakımından şereflendirildiği bu isimleri öğrenme özelliğine borçludur.” Bakara Sûresi‟nin 31, 32, 33 ve 34. âyetlerinin ışığında meleklerin, Hz. Âdem’e, “öğretilen isimler‟ vesilesiyle secde etmesi ve bu ‘isimler’deki muhtemel maksatlardan birinin de, çeşitli tefsircilerin yorumları doğrultusunda “lisan-dil‟ olduğu düşünüldüğünde, “insan’a “dil-lisan‟la kazandırılan özel bir konum zihinlerde tedai bulmaktadır.

Elmalılı; “İnsanı yarattı, ona konuşmayı öğretti.” (Rahman, 55/3–4) mealindeki âyetlerin tefsirinde de, sözkonusu konumu pekiştirecek ifâdelere ve beyan sayesinde insanın neler kazandırdıklarına yer verir: “Hz. Âdem yaratıldıktan sonra kendisine eşyanın isimlerinin öğretilmesi sayesinde meleklerin bilemediklerini bildi, onların ulaşamadıklarına ulaştı. Peygamberlerin nübüvvete nâil olmaları, Allah tarafından tebliğ yapabilmeleri, kitaplar getirmeleri, ümmetlerin onlardan istifâde edebilmeleri hep beyan ilmi, dil nimeti sayesinde olduğu gibi, Kur’ân’a ve Kur’ân’ın tefsir ve tercemesi nimetine ulaşmamız ve ondan faydalanma derecemiz dahi o nimetten aldığımız hisse oranındadır.” Sözkonusu âyetlere müfessirlerin yaptıkları yorumlardan hareketle, insanın beyan/dil sayesinde asıl konumuna ulaştırıldığı ve/veya dil/beyan sayesinde diğer varlıklardan daha farklı özel bir konuma yükseltildiği söylenebilir. Fakat bu âyetlerin tefsirlerinde dikkatleri çeken noktalardan biri de, dil sayesinde medeniyetler inşa eden insanoğlunun, kendisinin de bizzat beyan sayesinde inşa edildiğidir. Hocaefendi çeşitli yazılarında bu hususa temas eder.

İnsanı İnşa Eden Söz/Beyan

Hocafendi ele aldığı meselelere geniş bir zaviyeden yaklaşarak, onları öncesi ve sonrasıyla etraflı bir yoruma tâbi tutar. Onun “söz ve beyan‟ı ele alış ve yorumlayışı da böyledir. “Yaratıcı’nın insana bahşettiği en büyük lütuflardan birinin beyan kuvveti” olduğuna dikkatleri çeken Hocaefendi, Bediüzzaman’ın “Her nimetin şükrü kendi cinsindendir.‟ fehvasınca meseleye yaklaşır ve “Beyanın en önemli hakkı, insanı beyanla şereflendiren Allah’ı anlatmaktır.”der. Mart 1990 tarihli Sızıntı dergisinde yayımlanan “Söz” isimli başyazıda Hocaefendi, “ilk yaradılışın, yokluğun bağrına atılan iki harf ve bir heceden ibaret “Kün‟ sözüyle başladığını ifâde ederek, tekten çoğa, vahdetten sonsuza uzayıp giden yolların sözle açığa çıktığını ve kelimelerle aydınlandığını, (sözün) gönüllerde yankılanmadan önce, insanın hayvandan, hayvanın da taştan, topraktan farkı olmadığını” belirtir.

İnsanın “söz‟ sayesinde ezele ait şeyleri duyduğunu ifâde eden Hocaefendi, insanın yine onun sayesinde Yaratıcı’nın, gönlünü, gözünü dolduran esrarını anlayabildiğini söyler. Kâinatın “söz‟ sayesinde bir meşher, Hak’tan gelen kitapların da birer dellâl kesildiğini belirten Hocaefendi: “Söz zebercet kakmalı bir taç gibi yeryüzü halifesinin başına konunca, varlığın mânâsı ayân oldu ve biz de bütün bütün ondan ibaret hâle geldik…”der.

Hocaefendi, kültür, sanat ve edebiyat dergisi Yağmur’un Ekim-Kasım-Aralık 1998 tarihli ilk sayısının başyazısında da beyana dâir çok mühim tespitlerde bulunur: “Varlığın plânını Rahmeti Sonsuz‟un ilmi, mimarisini de beyanı resmetmiştir.” diyen Hocafendi, yaratılışla beyanın “ayân-ı sâbite‟nin mahremlerden mahrem harîminde ikiz olarak belirdiklerini, sonra da haricî vücuda yürüdüklerini belirtir. “Hazreti Rahmân, insanı yaratırken, onun özünü, iç enginliklerini, varlığı, varlığın perde arkasını ifâde edebilme kabiliyetini de ona yükleyerek, öylece haricî vücud buuduna çıkarmıştır. Bu itibarla da denebilir ki; kudret kaleminin ucundan yokluğa akan mürekkebin ilk damlası beyan, Yaratıcıyla-yaratılan arasındaki sırlı münâsebeti keşfedip ortaya koyan da yine beyandır. Yeryüzünün tozundan-toprağından, suyundan-çamurundan yoğrulup şekillendirilen insan, ilim sermayesi ve beyan aktivitesiyle arzın halifesi ve şu dünya mescidinde, cin ve insin hatibi olma pâyesine yükseltilmiştir. İnsan beyanla Allah’a (celle celâluhu) muhatap olmuş ve beyan vasıtasıyla O’na hitap edebilmiştir. İnsanoğlu konuşmaya başlayınca, durgun ve sessiz gibi görünen eşyanın da dilinin bağı çözülmüş ve her biri “Mele-i Â’lâ‟dan birer satır, birer paragraf olan bütün varlık ve hâdiseler, talâkatli birer hatip gibi her şeyin perde arkasındaki hakikatin konuşan dili, hikmet yüklü beyanı ve fasih lisanı olmuştur.”

Beyanın olmadığı kabul edilen dönemde, varlık ve hâdiselerin suskun olduğunu ifâde eden Hocaefendi, “mahiyetine yüklenen beyan kabiliyeti ile insanın, bütün eşya ve şuunâtı istediği gibi seslendirip yorumlayabilecek kabiliyette yaratılmış olduğuna‟ dikkatleri çeker. “İzafî değerler dünyasında beyan bizim canımızdır.‟ diyen Hocaefendi beyana oldukça enteresan tarifler getirir: “Biz hepimiz birer lisan, bu lisanların var oluş gayeleri de beyandır. En büyük gerçek olan hakkı itiraf edip bu konuda varlığı bir senfoni gibi seslendiren, seslendirip eşyanın yüzündeki perdeyi aralayan ve ona kendini ifâde etme imkânını veren beyan.. düşünce hazinelerinin kapılarındaki kilitleri çözen anahtar beyan, geniş bir merkezî hareketin, çevreyi harekete geçirmesinin düğmesi beyan, halife unvanıyla varlığa müdahale etme mevkiine yükseltilmiş insanoğlunun tahtı beyan, kalemi beyan, kılıcı beyan ve saltanatının temel kaideleri de beyandır.” Ona göre, “kâinat kitabı” ve “şeriat-ı fıtriye‟nin ruhu, muhtevası, rengi, deseni; İslâm gerçeğinin mührü, kılıcı ve kalemi de beyandır.”Beyanın bayrağının dalgalandığı yerlerde en güçlü orduların bozguna uğradığını‟ ifâde eden Hocaefendi, aşılmaz surların Beyan Sultanı’nın beyan kılıcıyla paramparça edildiğini söyler.

Yukarıda temas edilen noktalardan da anlaşılacağı gibi, Hocaefendi’nin, Yaratıcı-insan münâsebeti, insanın kâinatı anlama ve yorumlaması konusunda “beyan‟a yüklediği mânâ, klâsik medeniyet-kültür-dil münâsebetlerinin çok ilerisindedir. “Varlığın mimarisini, Rahmeti Sonsuz’un beyanı resmetmiştir.‟ hakikati üzerinden yapılacak fikrî bir yolculuk, insanın ontolojisine dâir çok derin tedailer barındırır. Beyan sayesinde Yaratıcı ile muhatap olan, beyan sayesinde kâinattaki diğer mahlûkatla diyaloga girip kendini kâinatta konumlandıran insan, yine beyan sayesinde kendini ifâde ederek kültür ve medeniyetler inşa eder. Bu noktada beyan, insanın hem ontolojik hem de kültürel varlığının en temel unsuru olarak öne çıkar. Yani insan “söz‟ sayesinde sadece yokluk âleminden varlık âlemine ayak basmamış, sadece halifelik vasfını kazanmamış, onun sayesinde hayat-kâinat ve varlık hakkındaki yorumlarıyla kültürel varlığını devam ettirecek medeniyetler de kurmuştur.

Hocaefendi’nin düşünce dünyasında bizim medeniyetimiz, insanı ontolojik ve kültürel olarak inşa eden yüce beyan Kur’ân’ın tayfları altında serpilip boyvermiştir. Bu noktada, beyan da medeniyetin kurulup gelişmesinde rol olan diğer bütün unsurlar gibi kutsiyet kazanmaktadır. Hocaefendi İslâm medeniyetinin temelini oluşturan “beyan‟ örneklerini çeşitli yazılarında etraflıca ele alır.

Zaman ve Mekân Üstü Bir Beyan Mucizesi: Kur’ân

Kur’ân’ın İlâhî hitaba muhâtap olabilecek kabiliyette yaratılmış olan ve ahsen-i takvim sırrına mazhar kılınan insana indirilmiş bir kelâm-ı ezelî ve surları aşan bir beyan örneği olduğuna dikkatleri çeken Hocaefendi, onun insanın ortaya koyduğu beyan örneklerinde, gerek üslûp inceliği, gerek mânâ derinliği, gerekse müzikal letâfetleri açısından örnek alınacak hususiyetlerine, Yağmur dergisinde yayımlanan “Beyan” başyazısında göndermelerde bulunur.

Kur’ân “bütün çağların sesi-soluğu olma liyakatiyle serfiraz bir beyan mucizesi ve meleklerin ışığına pervane döndükleri kelâm-ı İlâhî’nin en nurefşan ifâdesidir.” diyen Hocaefendi, “Kur’ân’ın, Peygamberimize bahşedilen yüzlerce mucizenin en parlağı ve kalıcı olanı olduğunun altını çizdikten sonra şunları söyler: “O, ifâdesi, üslûbu, beyan tarzı açısından bir harikalar mecmuası olduğu gibi içtimaî disiplinleri, hukukî kuralları, terbiye ile alâkalı kaideleri, insan, varlık ve kâinat hakkındaki yorumları; hemen bütün ilimlerin esaslarına işaret, remiz ve îma, hattâ bazen tasrih ölçüsünde temasları; idarî, iktisadî, siyasî, kültürel problemleri çözmedeki alternatif yöntemleriyle her zaman herkesin başvurma mecburiyetinde olduğu/olacağı bitip tükenme bilmeyen dupduru bir kaynak, en karmaşık ve en bulanık dönemlerin dahi bulandıramayacağı kadar engin bir ummandır.”

“O, bu bütüncül bakışı ve ihata eden engin ifâde ve üslûbunun yanında, muhteva ve mânâ genişliği, beyan inceliği, herkesin ilim ufkuna göre açılma sihri ve rûhlara nüfuzu sayesinde öyle bir güce sahiptir ki, önyargısız olmaları şartıyla ulaşabildiği herkesi büyülemiş ve başlarını döndürmüştür. Dostlar onu taklit şevkiyle, düşmanlar onun sesini kesme hıncıyla yıllar ve yıllar boyu aynı malzemeyi kullanmış, aynı konuları seslendirmeye çalışmışlardır; ama kat‟iyen onun üslûbunu yakalayamamış ve o enginlikte bir beyan ortaya koyamamışlardır: İfâdeler sun’îliği aşamamış, söz sarraflarının takdir ufkuna ulaşamamış ve hele asla gönüllerde kalıcı, yönlendirici bir tesîr uyaramamıştır.”

Söz Sultanı

“Her peygamberin bir söz sultanı, her edîbin de o sultanların başımıza saldıkları ışığın birer gölgesi olduğunu belirten‟ Hocaefendi’nin, Yeni Ümit dergisinin 12, 13 ve 14. sayılarında “Peygamberimiz ve Söz” başlığıyla üç yazısı yayımlanır. Bu yazılarda, Allah kelâmına tercüman olma vazifesiyle gönderilmiş bulunan Peygamberimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem), aynı zamanda bir Söz Sultanı olduğunun altını çizen Hocaefendi, O’nun sözlerinde herkesten farklı olarak, bir başka derinlik, bir başka lezzet, bir başka halâvet olduğunu söyler.

Efendimiz’e peygamberlik vazifesinin verildiği dönemde, fesâhât ve belâğatin zirvede olduğunu hatırlatan Hocaefendi, “daha sonraki dönemlerde, zekâ, söz ve beyân üstünlükleriyle dünyaya hükmeden ve cihanı hâkimiyetleri altına alan bu edîb ve zekî milletin; İlâhî Mesaj’ın o mübarek ve münevver Mümessiline, ister “vahy-i metluv-i Kur’ân‟ olsun, ister onun dışındaki mesaj, irşâd, hutbe, nutuk ve tâlimat gibi şeyler de olsun, en küçük bir itirazda bulunmadıklarını aksine hep hayranlık duyup takdîr ettiklerini” nazara verir.

Hocaefendi, Efendimiz’in sözlerinin insanlar üzerindeki tesîrini şöyle anlatır: “O’nun beyânı o kadar tatlı, ifâdeleri o kadar büyüleyiciydi ki, O konuşurken başlar döner, bakışlar başkalaşır, kalbler duracak hâle gelir, akıl ve muhâkemeler teslîm-i silâh eder, insânî duygular dirilir ve rûhlar da âdetâ kanatlanırdı. Allah O’nun diline öyle bir güç ihsan etmişti ki, O’nu dinleme bahtiyarlığına erenler, ifâdeleri en özlü, beyânları en çarpıcı bir Söz Sultanı’nın huzurunda bulunma mehâbetiyle âdetâ dilleri tutulur ve büyülenirlerdi.. ne zaman O’nun dudaklarından hikmet pırlantaları dökülmeye başlasa, akıl ve muhâkeme erbabının nutku tutulur; ne zaman O, iyiyi, güzeli, doğruyu anlatmaya koyulsa, ağzının şeker-şerbeti dinleyenlerin rûhlarını sarar; ne zaman o âteşîn sözleriyle fenalıkları hedeflese, küfür ve münkerâtı kendi çirkinliklerinde boğar.. ve hele davâsı adına serdettiği hüccet, bürhan ve delillerle kükrediği zaman, bütün karanlık rûhların dillerine zincir vurur ve karanlıkları bozguna uğratırdı…”

Peygamberimizin sözlerinin “öte‟ kaynaklı olduğuna dikkatleri çeken Hocaefendi, “Eğer vahiy fitiliyle parlayan O’nun sözleri olmasaydı, cihanlar hep kaos olarak kalır giderdi.” der. Efendimizin „tabiatın yüzündeki perdeyi söz kılıcıyla delik-deşik ettiğini, şeriat kitabını da yine söz nakışlarıyla süslediğini‟ belirten Hocaefendi, “söz‟ün Peygamberimizin atının terkisine vurulmuş bir metâ, sadağında altın tüylü bir ok olduğunu söyler. “O (sas), uğradığı her yerde sözden anlayanların eteklerini mücevherlerle doldurdu ve yayını gerip atını karanlıklar üzerine sürdü. Allah, son bir kere daha sözlerle bir yeryüzü devleti kurmak murâd buyurunca, bu devletin başbuğluğuna o Beyân Sultanı’nı (sav) getirdi; ifâde, sikke ve tuğrâsını O’nun eline verdi.”

Söz Erleri

Sözün kaleler fetheden, ülkeler yıkan hususiyetlerine de göndermelerde bulunan Hocafendi, “onun vesâyâsına girmeyen cihangirlerin bir köy bile fethedemediklerinin‟ altını çizer. İyi bir beyanın hemen herkese -istidat ve kabiliyetler ölçüsünde- tesîri olduğunu belirten Hocaefendi, “Semavî bülbüller‟ olarak tavzif ettiği “söz erleri‟nden bahseder: “Onların dilleri, dostların sînelerinin inşirahı, düşmanların da korkulu rüyalarıdır. Bunların dillerinden dökülen söz süngüleri, muhariplerin kılıçlarından daha keskin, mızraklarından daha ürperticidir. Hekimler, kılıç yaralarını, ok yaralarını tedavi edebilmişlerdir ama, söz yaralarını tedavi ettikleri görülmemiştir. Sözün en müessir ve en içlisini peygamberler, sonra da derecesine göre ilhâma açık saf gönüller söylemişlerdir. Söylemiş ve yerinde karanlığın bağrına yağdırdıkları söz oklarıyla zulmetleri delik-deşik etmiş; yerinde sînelere saldıkları beyân kıvılcımlarıyla rûhlarda yangınlar meydana getirmiş ve yerinde de rahmet damlaları şeklindeki kelimeleri dört bir yana saçarak her yeri cennetlere çevirmişlerdir.”

“Söz erleri” tabiri, Hocaefendi’nin yazılarında idealize ettiği, Kur’ân menşeli bir insan modeli olan “Yeryüzü Mirasçıları” kavramının içinde değerlendirildiğinde, daha bir derinlik kazanmaktadır. “Yeryüzü Mirasçıları”nın en belirgin vasıflarından biri de, güzel ve tesîrli bir dile sahip kılınmaları, yani gerek hâl dilleriyle gerekse kâl dilleriyle birer “söz eri‟ olmalarıdır. Sözün bugün elden ayağa düştüğünü belirten Hocaefendi, “günümüzde, söz sarrafı gibi görünenlerin çoğunun ilhamsız, ötelere kapalı ve Allah’tan kopuk kimseler olduğunu, bu sebeple beyân sanatının büyük ölçüde başıboşların elinde‟ bulunduğunu ifâde eder.

Beyan Edebi

Efendimiz’in (sas) hayatında gaye edindiği şeylerin hudut ve sınırlarına riayet etmenin bir “edeb‟ olduğunu belirten Hocaefendi, “sözünün muhtevasının derin ve coşturucu olmasını, bu coşturucu mânâ ve muhtevaya çok güzel kalıplar bulmasını, zarfı mazrufa muvafık kullanmasını‟ O‟nun kendine mahsus bir beyan edebi olarak yorumlar. Efendimiz’in mübarek beyanına aksedenlerin feyz-i akdesten gelen esintiler olmasını, engin bir muhteva zenginliği taşımasını, bu muhteva zenginliğinin en tatlı, en çarpıcı ve en ölçülü kelimelerle ifâde edilmesini de bir “beyan edebi‟ olarak nazara veren Hocaefendi, ayrıca O’nun, sözleri karşısında kendine hayran kalanlara fahirlenmeden “Beni Rabbim edeplendirdi; hem en güzel şekilde edeplendirdi.” diyerek, kendisine ait güzellikleri inkâr etmeden Allah’a havale etmesini de yine bir “beyan edebi‟ olarak değerlendirir.

Zekâ, hafıza, beyan gücü ve ses güzelliği gibi değişik istidatların Allah’a şükür gerektiren nimetler olduğunu dile getiren Hocaefendi, bazen insanların bu tür nimetlerin kendilerine Allah tarafından emanet bir elbise gibi giydirildiğini unuttuklarına, ebedî birer üstünlük vesilesi gibi görmeye başladıklarına, kalb ve kafalarındaki bu duygu ve düşünce inhirafını “Benim zekâm, benim hafızam, benim fikrim, benim yazım…” gibi sözlerle birer fâikiyet iddiası şeklinde telâffuz ettiklerine dikkatleri çeker. Her nimetin kendi cinsinden bir şükrü gerektirdiğinin altını çizen Hocaefendi, bu konularda yaşanan duygu ve düşünce kaymalarının, o nimetlerin çehresini bencillik, gurur ve riya isleriyle kararttığını söyler. O, kendine bu tür nimetler bahşolunmuş kişilere, nimetleri kendilerinden bilmemeleri, alkış ve takdir dâhil, hiçbir hak iddiasında bulunmamaları, Allah’a sığınıp kulluk çıtasını biraz daha yükseltmeleri tavsiyesinde bulunur.

Zekâ, hafıza, beyan kabiliyeti gibi zahirî fâikiyet unsurlarının, Hakk’a karşı birer medyûniyet, tevazu ve mahviyet vesilesi sayılması lâzım geldiğini belirten Hocaefendi, irşad ve tebliği gaye edinmiş kişilerin şahsında, Müslüman yazarın hangi hassasiyetler çerçevesinde kalem oynatması gerektiğine ışık tutacak tavsiyelerde bulunur: “Şayet, irşad ve tebliği hayatınızın gayesi kabul etmişseniz, herkesten daha ziyade, hâl, tavır ve davranışlarınızı “kûnû lillah‟ emri çerçevesinde ortaya koymaya çalışmalısınız. Çünkü, Allah için olunca fevkalâdeden bir genişliğe ulaşırsınız; şayet, her şeyi Allah’tan bilirseniz, Cenâb-ı Hak sizin irade gücünüze, görüş ufkunuza, duyuş alanınıza ve beyanınızın tesîrine Zât’ına ait nâmütenâhîlikten nihayetsiz ihsanlarda bulunur. Bunların hepsi hem bu dünyada meyvelerini verir, hem de nâmütenahîlik adına birer yatırım hâline gelerek öbür âlem için azık olarak biriktirilir. Fakat, meseleleri kendi darlığınızla ele alırsanız, hem sürekli o darlığın mahkûmu olursunuz, hem de her işinizde kendi iradenizle, kendi görüşünüzle, kendi duyuşunuzla ve kendi beyan kabiliyetinizle sınırlı kalırsınız. Ayrıca, Hazreti Üstad’ın da ifâde ettiği gibi, hak ve hakikate hizmet yolunun esası ihlâstır. Samimi ihlâsı kıran adam, ihlâs kulesinin başından sukût eder ve ihtimâl, gayet derin bir çukura düşer. Zîrâ, bir insan ne kadar İlâhî lütuflara mazhar olmuşsa, ihlâsa muhâlif davrandığı zaman içine düşeceği çukur da o ölçüde derin olur.”

Beyan ve Yalan

Selef-i sâlihînin; peygamberlerin vasıflarından üçünü sıralarken önce sıdkı, daha sonra emaneti, akabinde de tebliğ aşkını saymalarını nazara veren Hocaefendi, tebliğ vazifesinin eksiksiz ve kusursuz yapılabilmesi için tebliğcinin önce sıdkla, sonra da güvenilir, inanılır ve itimat edilir bir insan olma mânâsına gelen emanetle muttasıf bulunması gerektiğine dikkatleri çeker. Ona göre; “Tebliğ aşkı ancak peygamberâne sadâkat ve peygamberâne emanetle beraber bulunursa, bir kıymet ifâde etmektedir. Bu iki kanattan yoksun bir tebliğ adamı hem hizmet adına yapıp ettiklerini başka beklenti ve mülâhazalara bağlamaktan kurtulamayacak hem de sunacağı mesaja kimseyi inandıramayacaktır.”

Hocaefendi, yalanın lügatlerde verilen “gerçeğe aykırı asılsız söz, vâkıaya mutabık olmayan beyan, zatında olmamış bir şeyi var gibi sunma veya söyleyen insanın bilgisini, düşüncesini, kanaatini -kasdî olarak- tam yansıtmayan bir ifâde..” gibi mânâlarına temas ederek, belâgat ilminden, yalanla alakâlı ürpertici bir tarife yer verir: “Yalan, Allah tarafından bilinen bir şeyin aksini söylemenin, Allah’ın bildiğine muhâlif iddiada bulunmanın ve bir meselenin Cenâb-ı Hak nezdindeki keyfiyetine aykırı söz uydurmanın adıdır.”

Hocaefendi, Ölümsüzlük İksiri (Kırık Testi–7) isimli eserinde “Özümüzle Sözümüz Bir mi?” “Korkunç Bir İddia” “Yalan Küfrün Arkadaşıdır” “Örtülü Yalanlar” başlıklı bölümlerde yalan ve çeşitlerine dâir önemli tespitlerde bulunur. Yazdıklarıyla insanları irşad etmeyi hedefleyen her Müslüman edîbin bu yazılardan alacağı mutlaka önemli şeyler vardır. Dilin Âfetleri Dilin bir rahmet olduğu gibi, bazen belâ ve musibetlere de kapı araladığını belirten Hocaefendi, hayırda kullanıldığında, insanı yücelten dilin, şerde kullanıldığında da insanı alçalttığına ve esfel-i sâfilîne düşürdüğüne dikkatleri çeker.

Hocaefendi, Ümit Burcu‟nda (Kırık Testi–4), dilin âfetlerini anlattığı bölümde Efendimiz’in bir hadîsine yer verir: “Allah Rasûlü (aleyhissalâtu vesselam) buyururlar ki: “Kul (bazen), Allah’ın rızasına uygun olan bir kelâmı, ehemmiyet vermeksizin sarfeder de, Allah o söz sebebiyle kulun Cennetteki derecesini yükseltir. Yine kul (bazen) Allah’ın hoşnutsuzluğuna sebep olan bir kelimeyi ehemmiyet vermeksizin sarfeder de Allah, o sözden dolayı onu cehennemde yetmiş yıllık aşağıya atar.” Bediüzzaman Hazretleri’nin sözlerinden hareketle “hususiyle âhirzamanda beyana çok önem verileceğine‟ dikkatleri çeken Hocaefendi, âhirzamanda çok küçük bir meselenin, beyandaki sihir kullanılarak en mühim meseleymiş gibi kabul ettirilebileceğini, en önemli hakikatlerin de, yine bir kısım beyan hileleri sayesinde insanlar nazarında karartılacağını söyler. Bu noktada müminlerin dil ve beyanın bu tesîrini göz önünde bulundurarak onu dâima müspet yanlarıyla kullanmaları gerektiğini belirtir.

Bu ifâdeler her ne kadar şuurlu konuşmanın ehemmiyetine işaret etse de, kalemiyle konuşan yazarların da bu sözlerden alacağı hisseler vardır. Çünkü yazdıkları sayesinde bazen hiç tahmin etmediği insanlar üzerinde bile müessir olan yazarlar, elbette yol açtıkları duygu ve düşünceler sebebiyle bir mesuliyet yüklenmiş olmaktadırlar.

Ali Osman Dönmez Yağmur Dergisi, Sayı: 46 Ocak – Şubat 2010

Medeniyet ve modernleşme

Hocaefendi; zihnî ve ruhî bir vak’a olarak gördüğü, ‘İnsan istidât ve kabiliyetlerinin gelişmesine müsâid bir iklim’ şeklinde tarif ettiği medeniyeti, modernleşmeden ayrı değerlendirir. ‘Medeniyeti, refaha hizmet eden vasıtaların bolluk ve modernleştirilmesinde arayan ve medenîleşme adına kitlelere hep bu noktayı gösteren kişilerden’ farklı olarak o, medeniyeti insanın görüşleri, düşünce tarzı, insanî yanlarıyla; modernleşmeyi ise, insanın bedenî hazları, yaşama vâsıta ve imkânlarıyla değişip yenilenmesi olarak ele alır.

İnsanın mahiyet itibariyle medenîleşmeye müsait yaratıldığına dikkatleri çeken Hocaefendi, onun gerçek mânâda medenîleşmesinin, duygu, düşünce, his ve irâde gücüyle kendini gösterdiği ânlara rastladığına vurgu yaparak, sanayideki gelişmelerin, teknolojik sahalardaki yeniliklerin; büyük şehir, geniş cadde ve yüksek binaların vs. -insanın müreffeh yaşamasına birer vâsıta olsalar da- katiyen medeniyet esaslarından olamayacağını söyler. Hocaefendi, taklitlerle bir medeniyetin inşa edilemeyeceğini belirtir ve medeniyeti; yaşadığı devri idrak içinde, kalb ve ruhun hayat ufkuna ulaşmış, irâde ve zihniyle varlığa ermiş, ötelerden gelen esintilerle, ruhlarına mayaladıkları hakikatleri hallaç edip gönüllerinde hiç sönmez birer ışık kaynağı meydana getiren, sonra da durmadan çevrelerine mesajlar göndererek yepyeni bir topluma giden yolları açan ve aydınlatan, millî kültüre yeni buudlar kazandıran gerçek münevver ve güçlü irâdelerin bir eseri olarak görür. O, kişilerin medenî olabilmesinin ancak özlerindeki lâtifeleri geliştirerek ikinci bir fıtrat kazanmalarıyla mümkün olacağına işaret eder. Hocaefendi, her yeni medeniyet hamlesinin yepyeni bir aşk, yepyeni bir îman hamlesiyle ortaya çıktığına, sözkonusu aşk ve îmanın olmadığı yerde medeniyetten de eser olamayacağına vurgu yapar. O, “günümüzde her şeyi sadece ilimle ele alan Garp medeniyetinin hep bir meflûç medeniyet olarak kaldığını, buna mukabil, ‘ilme karşı fermuarını çekip kendi içine kapanan Şark medeniyetlerinin ise, hâlihazırdaki durumları itibariyle, bugüne ve yarına uygun birer medeniyet olmaktan uzak bulundukları’nı kaydeder. Bu bakımdan, ona göre, geleceğin medeniyeti, Garb’ın ilim ve fenlerinin, Şark’ın da inanç ve ahlâk felsefesinin fideliğinde boy atıp gelişecektir.

Kur’ân menşeli bir insan modeli: ‘Yeryüzü Mirasçıları’

Türk tarihinin çeşitli dönemlerinde, toplumun ihtiyaçları, hedefleri, beğenileri ve kabulleri çerçevesinde çeşitli model insan tipleri tasavvur edilmiş/ortaya çıkmış, bunlar gerek zihinlerde, gerekse edebî eserlerde toplumun beklentileri doğrultusunda zengin niteliklerle donatılmış ve çeşitli şekillerde idealize edilmiştir. İslâm öncesi dönemlerin ‘alp’ tipi, milletimiz İslâm’la müşerref olduktan sonra ortaya çıkan ‘alperen’ ve ‘velî’ tipleri, Fikret’in Haluk’u, Mehmet Âkif’in Âsım’ı, Necip Fazıl’ın Büyük Doğu gençliği bunlara misâl verilebilir. Bu karakterler/model kişilikler, toplumun veya mütefekkirlerin dünyayı değerlendirişlerine paralel şekilde bazı roller üstlenmiş, toplumun muhayyilesinde yahut şair veya mütefekkirlerin eserlerinde bazı değerlerin prototipi olarak devamlı nazara verilmiştir.

Hocaefendi yukarıdaki isimlere benzer şekilde, çözümü ekonomi ve siyaset gibi sahalarda arayan kendinden önceki ve çağdaşı birçok mütefekkir ve siyasetçiden farklı olarak, bütün bunların temelindeki ‘insan’ unsuruna yönelmiş, ekonomideki, idaredeki problemleri çözmenin insanı eğitmekle mümkün olabileceğini düşünmüştür. Çağın gerektirdiği donanımlara sahip, millî ve mânevî değerlerle donanmış, vicdanı körleşmemiş faziletli insanlarla çağın problemlerinin aşılabileceğini düşünen Hocaefendi, bunu sadece düşüncede bırakmamış, yukarıdaki isimlerden farklı olarak dünya çapında aksiyona geçirmiştir.

Hocaefendi, ‘Tıkanmış düşünce sistemimizin önünü açacak, bayatlamış ve semâvilikten uzaklaşmış muhâkeme tarzımıza Kur’ânî yörüngede işlerlik kazandıracak, bunları yaparken de kâinat, insan ve hayat arasındaki sırlı münasebeti göz ardı etmeyecek ilim ve tefekkür gücünü İslâm’ın ve İslâm’ı yorumlamanın emrine vererek birkaç asırlık kısırlığı sona erdirecek’ bu dimağların vasıflarını şu şekilde anlatır:

“Bugün her şeyden daha çok, dünü-bugünü bir arada görebilecek.. kâinat, insan ve hayatı birden perspektife alabilecek.. mukâyeseci.. varlığın sebepler ve illetler buuduna açık.. milletlerin ve cemaatlerin varoluş ve yıkılış senaryolarına vâkıf.. sosyoloji ve psiko-sosyolojinin hata ve sevaplarında hakem.. medeniyet devr-i daimlerinin doğum, ölüm ve göçüşlerine nigehbân.. vesile ve gayeyi birbirinden temyiz edecek yetenek, vicdan selâmeti ve düşünce istikametine sahip.. gayeye saygılı.. şeriattaki hikmet-i teşri ve Sahib-i Şeriat’ın maksatlarına âşina.. dinî hükümlere menat sayılan esaslar mevzuunda vukuflu.. ilâhî varidâta açık objektif dimağlara şiddetle ihtiyaç var.”

Aşırı şekilde yozlaştırılmış/maddîleştirilmiş bir çağla hesaplaşıp, milletimizin koptuğu medeniyet eksenine tekrar dönerek, bunun üzerine sağlam bir gelecek inşa edilebilmesinin ön şartını, ‘ciddi birikim ve sağlam bir şuur ve inanç’la donanmış insanların varlığına bağlayan Hocaefendi’nin eserlerinde, çeşitli vasıflarıyla idealize edilen Kur’ân referanslı bir insan modeli vardır. Sözkonusu bu insan modelinin bilinmesi onun edebiyata dâir fikirlerinin anlaşılması açısından önemlidir; çünkü geleceğin edebiyatını inşa edecek edîpler kadrosu bu insan modelinin içinde temayüz edecektir.

Milletimizin son birkaç asırdır tarih içinde kendini sevk ve idare eden değerlerden uzaklaştığına dikkatleri çekerek, bu problemin çözümü için, ruh iklimimizin güzelliklerine açılan kapıları işaret eden Hocaefendi, gerek eserlerinde gerekse konuşmalarında sözkonusu kişilerin bazı seçkin insanî vasıfları nazara verir. ‘Altın nesil’, ‘ruh mimarları’, ‘adanmışlar’, ‘rabbaniler’, ‘kara sevdalılar’, ‘hayallerin güvercini’, ‘rüyaların üveyki’, ‘ba’sü ba’del mevtimizin müjdecisi’ ‘rüyaların kahramanı’ ‘esatirî yiğit’ ‘yiğit akıncı’… gibi sıfat ve isimlerle idealize edilen bu insanların ortak vasfı, tarihe ve yeryüzüne mirasçı olmalarıdır. Enbiya Sûresi, 105. âyette mealen “Şu kesindir ki Biz Zikir’den (Tevrat’tan) sonra Zebur’da da: ‘Dünyaya salih kullarım varis olacaklar. Dünya onlara kalacak’ diye yazmışızdır.” şeklinde nazara verilen yeryüzü mirasçıları salih birer kuldur. Hocaefendi, söz konusu ideal medeniyete zemin hazırlayacak Rönesans’a, bir fikrî takip olarak, bu mirasçıların düşünce ve aksiyonları üzerinden yürür. Yeryüzü mirasçıları bugün itibariyle miraslarını başkalarına kaptırmışlardır; ancak bu çok kıymetli hazine hükmündeki değerler manzumesi, onların maziden tevarüs etmiş haklarıdır. Varis olunan, mazinin değerler güldestesi olarak da değerlendirilebilecek taraflarıdır. ‘Yeryüzü mirasçıları’ ifadesi Hocaefendi’nin maziyle kurduğu münasebeti anlama bakımından önemlidir; çünkü ‘mirasçı’ kelimesi, geçmişten geleceğe uzanan, bir köprüyü, tarihî bir serüveni işaretler. Hocaefendi tarihe mirasçı olmanın ne mânâya geldiğini şöyle izah eder:

“Tarihe mirasçı olmak demek, geçmişin bilinen-bilinmeyen, büyük-küçük bütün birikimine, bu birikimi nemâlandırmaya, yeni terkipler meydana getirmeye, sonra da bütün bunları gerçek mal sahibi olan gelecek nesillere intikal ettirmeye varis olmak demektir. O bugünle, yarınla alâkalı bu tarihî misyonu eda etmediği takdirde, bugünü berbat, yarını da zâyi etmiş sayılacaktır. Bu öyle bir sorumluluktur ki, mirasçı gaflet ve tekasüle düştüğü, ya da onu havale edecek bir başkasını aramaya durduğu, hattâ âhiretin cazibedar güzelliklerine kapılıp öteleri arzu ettiği takdirde, belli ölçüde davaya ve tarihe ihanet etmiş ve dolayısıyla da gelecekle aramızdaki köprüleri yıkmış sayılır. Oysaki varlık ve bekâmız adına, geleceğe bizim olacağı nazarıyla bakmamız elzemdir. Onu, duygularımızın, düşüncelerimizin, plânlarımızın birinci maddesi olarak bir serlevha hâline getirmek, hareket aktivitemiz adına çok önemlidir. Bunun aksi ise, milletimize karşı bir saygısızlık ve ihanettir. Din, ilim, sanat, ahlâk, iktisat ve aile gibi hemen her alanda bize ait kurumlara omuz vermek ve bu müesseseleri, tarihimizdeki gerçek seviyelerine yükseltmek zamanı gelmiş ve geçmektedir. Bizler, milletçe böyle bir sorumluluğu yüklenecek azim, irade ve cehd insanlarını bekliyoruz.”

Yeryüzü Mirasçılarının vasıfları

Kâmil bir iman sahibi olmayı, yeryüzü mirasçılarının en önemli vasfı olarak öne çıkartan Hocaefendi, yeryüzü mirasının Muhammedî ruhu, Kur’ânî ahlâkı temsil edenlere vaat edildiğini belirterek, yeryüzü mirasçılarının vasıflarını; birlik ve beraberlik düşüncesiyle hareket etmek, yaşadığı çağın şuurunda olmak, ilim ve fenle mücehhez bulunmak, her zaman dünya ve ukbâ muvazenesini iyi kurabilmek şeklinde sıralar; ‘aksiyon’ ve iç aksiyon olan ‘düşünce’ ile de mirasçının âdeta bütün hayatını özetler.

Hocaefendi, sözkonusu aksiyonun fonksiyonel olmasından, yani bizzat insanın kendini ve başkalarını değiştirmesi gerektiğinden bahseder. Kendimiz olarak hareket edilmediği takdirde başkalarının hamle ve aksiyon dalgalarının, düşünce ve plân girdaplarının tesirine girerek onların hareket fasıllarını temsil etme zorunda kalınabileceğine dikkatleri çeken Hocaefendi, hareketsizliğin, etrafta olup biten şeylere müdahale etmemenin, suyun içine düşmüş bir buz parçası gibi, kendi kendimizi erimeye salmakla eşdeğer olacağını belirtir. Özün korunamayacağı böyle bir erimeyi ise, değerlere ters ve öze zıt herhangi bir tekevvün ve oluşuma teslim olmak sayar. Ona göre; bazen vefâlı bir vatan evlâdı, bazen düşünce buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, bazen dâhi bir sanatkâr, bazen bir devlet adamı, bazen de bunların hepsi olan

“Düşünce ve aksiyon insanı; hareket eden, plânlayan, dünyaya yeniden nizam verme hafakanlarıyla oturup kalkan, asırlardan beri yıka geldiğimiz ruh ve mânâ heykellerimizi yeniden ikame etme hareketini temsil eden, târihî değerlerimizi bir kere daha yorumlayan; hareketten düşünceye, düşünceden harekete irade ve mantık mekiğini rahat kullanmasını bilen ve kendi ruh ve mânâ kanaviçelerimize göre bize yeni yeni dantelalar ören bir hamle insanıdır.”

Hocaefendi, ‘yeniden dirilişin en önemli iksiri sayılan aşk’ı; ‘akıl, mantık ve şuur üçlüsüyle ilme yönelmeyi’; ‘kâinât, insan ve hayat mülâhazalarını bir kere daha gözden geçirip yanlış ve doğrularını kritik etmeyi’; ‘hür düşünebilmeyi ve düşünce hürriyetine saygılı olmayı’;‘şahs-ı mânevî, meşveret ve kolektif şuur’ dâhilinde hareket etmeyi;‘riyâzî düşünce’ sahibi olmayı ve “Bir kısım çevreler bizim kriterlerimiz içinde henüz böyle bir yolculuğa hazır değiller.” diyerek henüz yazmadığı bizim medeniyetimize dâir bir “sanat düşüncesi”ne sahip olmayı yeryüzü mirasçısının diğer vasıfları olarak sıralar.

Hocaefendi’nin ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın vasıfları olarak belirttiği bazı maddeleri, her fertte bulunması gereken değerler manzumesi olarak yorumlamak mümkünken, -riyazi düşünce sahibi olma- gibi bazılarını da ‘şahs-ı mânevî’ veya ‘kolektif şuur’da bulunması lâzım gelen vasıflar şeklinde düşünmek mümkündür. Hocaefendi’nin belirli bir takvim dâhilinde, çeşitli dergilerde süreklilik arz eden yazıları dikkate alındığında, bu yazıların ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın farklı taraflarını inşa etmeye yönelik bir mahiyet arz ettiği görülür. Bu çerçevede, Yeni Ümit başyazılarında genellikle Yeryüzü Mirasçıları’nın düşünce ve mantık eksenli faaliyetlerine, Sızıntı başyazılarında, aksiyon ve his eksenli vasıflarına, Kalbin Zümrüt Tepelerinde kalb ve ruhî hayatlarına, Yağmur başyazılarında ise, sanat anlayışlarına ışık tutucu bir tarz hissedilir.

“Eğer Sen olmasaydın, kâinatı yaratmazdım.” (Keşfü’l-Hafâ, 2:164.) mealindeki kudsî hadîsin ışığında Efendimiz’e dâir çeşitli yorumlar yapan Bediüzzaman Hazretleri: “Kâinat bir ağaç olarak hayal edilse, nur-u Muhammedî, o ağacın hem çekirdeği, hem meyvesi olur.” mealindeki ifadesiyle Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) kâinat ağacının merkezine yerleştirir. “Yitik Cennet” isimli eserinde, Peygamberler tarihinden hareketle yitirilmiş Cennet’e ulaşma yollarına dâir zihnî ve fikrî bir yolculuk yapan Sezai Karakoç da, Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) bütün peygamberlerin merkezine koyar ve diğer peygamberleri ona açılan ‘kapılar’ olarak yorumlar. ‘Kapı’ metaforuna, sahîh olmasa da, hadîs olarak şöhret bulmuş “Ümmetimin âlimleri İsrailoğulları’nın peygamberleri gibidir.” sözünün penceresinden bakıldığında, Hocaefendi’nin medeniyet telâkkisine yeni yorumlar getirilebilir.

Hocaefendi’nin teşvik ettiği, vesile olduğu veya bizzat zihnî ve fikrî olarak destek verdiği faaliyetler; insanlığın yitirmiş olduğu Cennet’e ulaşması yolunda, çeşitli dünyevî ihtiraslarla, gaflet ve cehaletin ördüğü sis perdeleriyle kapanmış olan kapıları aralama arayışı ve uğraşısı olarak özetlenebilir. Hocaefendi, aslında, fikirleriyle, teşvik ettiği faaliyet ve müesseselerle, idealize ettiği insan modeliyle Bediüzzaman Hazretleri’nin Hakikat Çekirdekleri’ndeki; “Mariz bir asrın, hasta bir unsurun, alil bir uzvun reçetesi, ittibâ-ı Kur’ân’dır. Azametli, bahtsız bir kıt’anın; şanlı, talihsiz bir devletin; değerli, sahipsiz bir kavmin reçetesi, ittihad-ı İslâm’dır.” sözleri ışığında özde İslâm medeniyetinin varisleri durumundaki millet ve kişilerin; genelde ise, bütün insanlığın hastalıklarına, problemlerine, buhranlarına çareler arayan bir ruh ve beyin mimarıdır.

Yazımızın ilk iki bölümünde Hocaefendi’nin edebiyat anlayışını anlamamıza yardım edecek ‘medeniyet telâkkisi’ni ana hatlarıyla özetlemeye/yorumlamaya gayret ettik. İlerleyen bölümlerde, yeri geldikçe, onun edebiyat anlayışını vuzuha kavuşturacak medeniyetle ilgili hususlara tekrar döneceğiz.

Ali Osman DÖNMEZ

Yağmur Dergisi, Sayı: 45 Ekim – Kasım – Aralık 2009

Tanpınar’ın Beş Şehir’de Erzurum’u anlattığı bölümde söylediği bu sözler ile Erzurum’da doğup yetişmiş büyük bir hatip olan Hocaefendi arasında kurulacak bir münasebet, onun hatipliğindeki sadece mahallî tesir ve beslenmeyi bir nebze açıklamaya katkı yapar; ancak Hocaefendi’nin tam mânâsıyla anlaşılmasını sağlamaz. Onun fikirlerini ve teşvik ettiği hizmetlerin mahiyetini bir nebze anlamanın yolu, ancak eserlerine yönelmekten ve vesile olduğu hizmetleri tanımaktan geçer. Hocaefendi hatip olmanın yanında, bir edîp, şair, mütefekkir ve aynı zamanda düşüncelerini fiiliyata geçiren bir aksiyonerdir.

Onda düşünce ile aksiyon öyle iç içe geçmiştir ki, bunlar neredeyse bir elmanın iki yarısı gibi birbirini tamamlar bir mahiyet arz eder; çünkü onun ruh ve düşünce dünyasında hakikî var olmanın yolu, kendini ve başkalarını değiştirebilecek nitelikteki bir aksiyondan ve ‘bir iç aksiyo n’ olarak da tarif ettiği ‘düşünceden’ geçer.

Hocaefendi’nin yazı, şiir ve konuşmaları dikkatli bir tetkike tâbi tutulduğunda, onların verdikleri mesajlar açısından, ‘şimdiki zaman’ ile ‘muhteşem bir mazi/ışıltılı gelecek’ arasında gidip geldiği görülür. ‘Fetret’ olarak niteleyebileceğimiz içinde bulunduğumuz zaman, bu iki akış ortasında âdeta bir köprü konumundadır. Referanslarını genellikle Kur’ân ve Sünnet’ten alan muhteşem maziyle tarihî süreç içerisinde bağlar kopmuş ve bu kopuş, geleceği de belirsizliğe sürüklemiştir. ‘Hayal edilen mazi’ ile ‘özlem duyulan âti’; bu noktada ikincisi, birincisinin devamı hükmünde iki medeniyet sembolü olarak belirir. Bunlardan biri devrini tamamlamış; fakat içindeki değerler bakımından inşa edilecek medeniyete dâir ciddi potansiyeller barındırmakta; diğerinin ise -potansiyel bazı unsurlara sahip olmakla birlikte- gerçekleşebilmesi ciddi bir irade ve azmi gerekli kılmaktadır.

Geleceğin mü’min hassasiyetlerini de nazar-ı dikkate alacak tarzda şekillenmesi, içinde bulunduğumuz zaman diliminde yapılacak çalışmaların niteliğine bağlıdır. Hocaefendi işte tam bu noktada, referanslarını Asr-ı Saadet’ten ve milletimizin millî-mânevî değerlerinden devşiren, yaratılış gayesine uygun, insanların iki dünyada da saadetini hedefleyen, geçmişte veya şimdide hiçbir siyasî kimlik ve ideolojiyle bağı olmayan, mazinin ve çağın renk-desenleri ışığında kendi kültürel değerlerini üreten, hayatın müspet her alanında bulunmayı gaye edinen tamamen nev’i şahsına münhasır bir medeniyet tasarımcısı ve aksiyoner olarak karşımıza çıkar.

Hocaefendi’nin fikir, düşünce ve aksiyonları, bu medeniyetin tasarımında/tasavvurunda bazı dinamikler açısından, 18. ve 19. yüzyıllarda belirgin şekilde uzaklaşmaya başladığımız, bugün itibariyle ise, birçok unsuru açısından tam meçhul olan büyük ve köklü bir medeniyet havzasını; ‘tarihî, zihnî, kültürel, millî ve mânevî’ hasletlerle donanmış bir ‘kolektif ben’i işaret etmektedir. Tarih boyunca milletimizi sevk ve idare eden millî-mânevî, kültürel ve tarihî değerlerden son yüzyıllarda bir eksen kayması yaşanmış ve bu kayma devamlı şekilde büyüyen bir açıyla maziye düşman olma, onu reddetme kertesine gelmiştir.

Neticeleri itibariyle ‘inanmış bir toplumda, toplumun sosyal ve kültürel hayatına uzun vadeli katkıların yanında ebedî hayatını ilgilendiren ve onu gerçek mânâda mü’min kılacak idealler üzerinde yoğunlaşan’ Hocafendi’nin, hayatın bütün müspet ünitelerini içine alan, ‘ruhumuzun heykelini ikame edecek’ mahiyetteki bu medeniyet tasarımcılığının şifreleri çözülmeden, her hangi bir konudaki düşünceleri tam olarak anlaşılamaz. Çünkü onun ortaya koyduğu bütün kavramlar, teşvik ettiği bütün faaliyetler, yazdığı ve konuştuğu bütün konular işaret ettiği bu medeniyet tasarımı/tasavvuru ile bağlantılıdır ve onunla bağı nispetinde önem kazanmaktadır.

Dolayısıyla Hocaefendi’nin edebiyat, sanat, şiir.. gibi konularda beyan ettiği fikirler de, bu medeniyet tasarımının/tasavvurunun birer unsuru olduklarından, birer alt dal konumundadırlar. Netice itibariyle kök ve gövdenin ne olduğu bilinmeden/anlaşılmadan, dallar üzerine söylenecek sözler mahiyeti itibariyle ciddi bir derinlik ifade etmeyecek, kök ve gövdenin niteliğine dâir yol göstericilikten uzak kalacaklardır.

Medeniyet ve Kültüre Dâir Birkaç Söz

Arapça ‘medine-dinin yaşandığı şehir’ kelimesinden dilimize girmiş olan ‘medeniyet’, genellikle ‘kültür’ kavramıyla beraber kullanılmasına rağmen, onu da kuşatıcı bir mahiyet arz eder. Genel itibariyle millî unsurları ifade için kullanılan kültür, bir taraftan da ‘medeniyet’in gelişmesine katkıda bulunan dinamik unsurları ihtiva eder. “Kültürden hareketle inşa edilmiş olmasına rağmen medeniyet, her halükârda ulusallığı aşan, en azından belli coğrafyaları, birbirinden az çok faklı toplumları aynı anda temsil edegelen bir kültür matriksi işlevini yerine getiregelmiştir.” ‘Medeniyetin’ millîliği aşan bir mahiyet arz etmesi, kültürlerin dinamik bileşenlerden oluştuğu hakikatini görmezden gelenlerce, bir dönem bizde, onun ‘Batı medeniyetini kabul düşüncesinin altyapısını oluşturmaya yönelik’ bir paradigma olarak kullanılmasına yol açmıştır.

Milletlerin ortak kimliklerini, hareket ve düşünce tarzlarını, devletlerin benzer idarî, iktisadî ve siyasî yapılarını açıklayıcı bir mahiyeti haiz olan medeniyet, özü itibariyle aynı kaynaktan doğmuş inanışların şemsiyesi altında, farklı telâkki, düşünce ve kültür unsurlarından tarihî süreklilik içinde inşa edilmiş bir üst sistemdir. Muharrem Ergin tarafından, ‘bir topluluğu millet yapan, onu diğer milletlerden ayıran hayat tezahürlerinin bütünü’ şeklinde tar if edilen kültür ise, Mehmet Kaplan’a göre ‘bir toplumda insan elinden ve dilinden çıkan’ unsurların tamamını ihtiva eder.

Birbirlerinden farklı ırkî hususiyetlere, kültürlere, dillere, tarihî geçmişe, hattâ farklı dinî uygulamalara sahip Türk, Arap ve Far s milletlerinin; ortak bir inancın tayfları altında benzer hukuk, edebiyat ve sanat anlayışlarını benimsemeleri medeniyet, kültür farklılığına misâl verilebilir. Medeniyetler genellikle bir inanç siteminin etrafında teşekkül eder, boy atar ve gelişir. Bu gelişme esnasında, insana, hayata, kâinata, varlığa, eşyaya bakışta kendi inanç değerlerini fertlere işler, onların ruh ve düşünce dünyalarını şekillendirir. Medeniyet unsurları ise, bu fertlerin inançlarından doğan kabul ve retler, renk ve desenler çerçevesinde şekillenmeye başlar. Bu süreçte en önemli husus, medeniyetlerin kendi kültürel değerlerini üretecek ‘insan’ unsurudur.

Medeniyetlerin varlığı, genellikle yayılmacı hususiyet göstermelerine, kendini var eden değerleri başka kültür veya medeniyetlere benimsetmelerine bağlıdır. Bu durum, onların iç dinamiğini sağlar, aksiyon ve faaliyetlerine bir mânâ katar. İçlerindeki, aşk ve şevk gibi aksiyona sevk edici değerleri yitiren medeniyetler, zamanla bu eğilimlerinden uzaklaşırlar ve belirli bir süreç içinde başka medeniyetler tarafından eritilmeye, yok edilmeye doğru sürüklenirler. Medeniyetler birbiriyle çeşitli münasebetlerde, alışverişlerde bulunurlar. Bu münasebetlerde medeniyetleri temsil eden kurum/fertler veya kültür fraksiyonları arasında çekişmeler, zıtlaşmalar, kararsızlıklar, kabul ve reddedişler; çatışmadan, diyaloğa kadar çeşitli durumlar ortaya çıkar. Bir medeniyetin kendi varlığını daha anlamlı ve sürdürülebilir hâle getirmesi, başka medeniyetlerden aldıklarını kendi bünyesinde eritmesine, kendine tâbi kılmasına bağlıdır.

Hocaefendiye Göre Medeniyet

Değişik anlayış, telâkki ve felsefelere göre farklı tanımları yapılabilen medeniyet, ona göre kısaca “bir milletin düşünce, inanç, sanat telâkkisi veya o milletin maddî- mânevî varlığına has evsâfın bütünü”; eşyaya, nesneye, düşünceye, aksiyona, idareye, fikre, sanata ve felsefeye mührünü vuran ‘kolektif millet ruhu’ şeklinde de tarif edilebilir.

Hocaefendi, medeniyetin beslenmesine, büyüyüp gelişmesine katkıda bulunan kültürü ise; “aslî ve tâlî unsurlarıyla insan tabiatına mal olmuş; bilinmiş, inanılmış, yaşanılmış, nihayet şuuraltı bir doküman hâline gelmiş mefhum, kural ve insiyakların bütünü.. şuur ve irade söz konusu olmasa da, yer yer belli sebep, sâik ve tedâîlerle mevcûdiyet ve belirleyiciliği duyulup hissedilen epistemolojik bir olgu.” şeklinde tarif eder.

Selçuklu ve Osmanlı örneklerine baktığımızda milletimizin, kültürünün, düşüncelerinin, telâkkilerinin, aksiyonlarının, kolektif ruhunun en önemli dinamiği, İslâm inancıdır. Müslümanlar, hareket noktalarını İslâmî mantık ve İslâmî muhakemeden alan bir anlayışla, uzun gayretler, köklü himmetler, gerekli zaman, bitmeyen sabır, dipdiri ümit, sarsılmayan irâde ve teennî üstüne teenni ile tarihte benzeri çok nadir görülen büyük oluşumlara imza atmışlardır. Fakat yakın geçmişi itibarıyla Müslüman düşüncesi ve mantığı, kendini temsil eden bir devletin duraklamasına/çöküşüne paralel olarak sarsıntı geçirmiş, İslâm coğrafyası kendini tarih içinde ayakta tutan bütün dinamiklerinden uzaklaşmış, ahlâktan inanca, ekonomiden eğitime, siyasetten sosyal hayata kadar tarihinin en bunalımlı günlerini yaşamıştır. Hayatın her sahasında kendini gösteren bu buhran, Müslümanların Kur’anî çizgiden devamlı uzaklaşmalarına yol açmıştır.

Müslümanların bu durumu, İslâm’ın evrenselliğine gölge düşürmüş ve dinin fonksiyonunu eda etmesine mâni olmuştur. Dinini ve kaynağını ondan alan değerlerin yaşandığı dönemlerde, ilimde, sanatta, ekonomide, devlet yönetiminde cihanın en güzel sistemlerini ortaya koyan bu medeniyetin temsilcileri son asırlarda, Hocaefendi’nin ifadesiyle “İslâmî değerlerden uzaklaşıp, cehaletin, ahlâksızlığın, hurafelerin, bedenî ve cismanî zaafların esiri haline gelince de hemen zulmet ve hüsran uçurumlarına yuvarlanmış, inkırazdan inkıraza sürüklenmiş.. bağı kopmuş tesbih taneleri gibi darmadağınık; şirâzesi çözülmüş bir kitabın parçaları gibi ayaklar altında.. kısır mücadelelerle fevkalâde sarsık, binbir tefrika ile iki büklüm.. esaretlerin en utandırıcısıyla inim inim inlerken hürriyet türküleri söyleyecek kadar şaşkın.. kimliksiz fakat bencil; tabu deyip Allah’a, Peygambere baş kaldırmış ama bir sürü tabunun pençesinde, perişanlardan daha perişan hale gelmiştir.” Bu durum, tarih içinde, kendi değerlerinden emin şekilde varlığını sürdüren bir medeniyetin temsilcilerinin, kendi değerlerine yabancı başka bir medeniyetin teknolojik üstünlüğü karşısında tereddüde düşmesini, kendi değerlerinden şüphe duymasını, gözlerini kamaştıran ufukla ait olduğu yer arasında ikileme düşmesini ve hastalıklı bir ruh hâli yaşamasını netice vermiştir.

Bir medeniyeti ayakta tutan omurganın zedelenmesi, çürümeye yüz tutması mânâsına da gelen bu durum, Hocaefendiye göre birkaç okul açmakla, birkaç konferansla veya birkaç nasihatle ortadan kaldırılamayacak kadar ciddidir; “Kökleri asırlar öncesine dayanan, günümüzde de bilim ve teknolojiyle desteklenen bu kartlaşmış inhirâfın giderilmesi, yeniden kendimizi keşfetmemize, kendimizi bulmamıza, İslâmî şuur, İslâmî mantık ve İslâmî muhâkeme usulüyle bir kere daha tanışmamıza.. uzun gayret, köklü himmet, gerekli zaman, bitmeyen sabır, dipdiri ümit, sarsılmayan irâde ve teennî üstüne teenniye muhtaçtır.” Millet olarak, “Birkaç asırdan beri, millî kültürümüzün mânâ köklerini teşkil eden İslâmî dinamiklere dayalı bir düşünce sistemimizin, bir hayat felsefemizin olmayışı, bize bağlı koca bir dünya ile beraber sürüm sürüm olmamızı netice vermiştir.”

Bu itibarla kayan medeniyet ekseninin tekrar yerine oturtulması ve değerlerin yerli yerini bulması için, fantezilerden uzak şekilde, çağı da hesaba katarak, çağla hesaplaşmak mânâsına gelen yeni bir Rönesans, yani “varlık ve hâdiselere İslâmî perspektifle yaklaşmak ve her şeyi İslâmî mantıkla değerlendirmek için İslâmî düşünce ve İslâmî tasavvurun yeniden gerçekleştirilmesi şarttır.” Medeniyet mefhumunu, ‘millet ruhu’nun müşahhas bir ifadesi olarak değerlendirdiğimizde, “Millet Ruhu” şiiri bize Hocaefendi’nin bu konudaki düşünce, fikir ve hislerine dâir önemli ipuçları verir. Tarih içinde bir milletin aksiyonlarını sevk ve idare eden, ona dünyayı cennetlere dönüştürme aşk ve şevki veren ‘millet ruhu’ yani medeniyet telâkkisi, gömülmüş, üstüne taşlar bastırılmıştır. Aşağıdaki şiirde geçen ‘yiğit’ kelimelerini ‘millet ruhu’ veya ‘yitik medeniyet telâkkisi’ şeklinde okumak mümkündür:

Hocaefendi, ‘millet ruhunun’ diğer bir ifadeyle ‘kendi ruhumuzun’ heykeli olarak da değerlendirilebilecek bu medeniyetin dinamikleri olan düşünce sistemine, kültüre, hayat felsefesine, eşyayı ve ötesini değerlendirme şekline ve üslâba dair çok mühim şeyler söyler. Kendine, bugünkü teknolojik imkânlara uzanan kapıları açan Rönesans’ın temelindeki romantik Hristiyanî mirası reddeden ‘modern, maddeci uygarlık’, tarihteki diğer bütün medeniyetlerden farklı olarak, insanın maddî ve mânevî boyutlarını birbirinden kopartarak, tamamen seküler bir düzlemde ‘değerlerini’ üretmiştir. Bu ‘uygarlığın’ tesirleriyle/yönlendirmesiyle/baskısıyla mânevî değerlerinden soyutlanan/uzaklaştırılan insanlık, maddî açıdan hiçbir zorluğu olmasa da, mutluluğu/huzuru yakalayamamış, çeşitli ‘felsefe’lerin cenderesinde buhrandan buhrana savrulmuş; bazen sudan sebeplerle savaşlar çıkarmış, maddî hedeflerine ulaşma uğruna tabiatı ve ‘öteki’ olarak değerlendirdiği insanları sömürmüştür.

Bu buhranların sebeplerini ve yol açtığı arızaları çok iyi teşhis eden Hocaefendi, hastalığın tedavisinde, geçmişte başarılı örnekleri sergilenmiş olan kendimize has bir medeniyetin, çağın renk ve desenleriyle süslenmiş şekilde tekrar neşv ü nema bulabilmesi için, ‘içimizde ruh ve mânâ köklerimizi tahribe programlanmış ne kadar yabancı düşünce ve anlayış varsa, hepsinin işgaline son vererek mutlaka kendi millî hars kanaviçemiz üzerine kendi düşünce tarzımızı, kendi inanç sistemimizi ve kendi hayat felsefemizi işleyebileceğimiz bir yol takip etmemiz’ gerektiğinin altını çizer. Bunun için de uygun vasatların oluşturulması lâzım geldiğine Doğu ve Batı’dan bazı isimler ışığında misâllar getiren Hocaefendi, söz konusu medeniyetin inşasında zeminle birlikte rol alacak unsurlara da dikkatleri çeker: “Yarınlar adına beklediğimiz şeyleri, müsait ortam, ilim aşkı, çalışma azmi ve metodolojinin birleşik noktasında aramalıyız. Vasat, ilim aşkını coşturup çalışma azmini de şahlandırınca, duyarlı gönüller bunu olağanüstü bir imtisasla bütün benliklerinde duyacak, değerlendirecek ve belli disiplinlerle hayata geçirecektir. Ardından yeni ilhamlar, yeni çağrışımlar, yeni terkipler, yeni tahliller ‘sâlih daire’si işlemeye başlayacaktır ki, bunu da entelektüel gayretlerin ve temel dinamiklere uygun, kendi doktrinine muvafık sistemlerin teâkubî bir ivme ile sürüp gitmesi takip edecektir..”

Batı Rönesans’ının temelindeki Hristiyanlığa sığınışa, Yunan’ı örnek alışa ve eski Roma’yla zifaf oluşa dikkatleri çeken Hocaefendi, bizim muhtemel Rönesans’ımızın temellerine de göndermelerde bulunur. Ona göre biz de, kendi mazimize, kendi mânâ köklerimize sığınmalı ve örneklerimizi zamanın bulandıramadığı lâhûtîliğin enginliklerinden almalıyız. Felsefeden tasavvufa, dinin yerleşmiş tarz-ı telâkkisinden ahlâkî buuduna kadar birer kanaviçe gibi, her zaman onunla övündüğümüz ve bizim için de zamanın altın dilimi sayılan ak çağlardan almalı ve onun üzerinde atkı atkı geleceğin dantelâsını örmeliyiz. “Bu dantelâda, Mevlânâ Taftazâni ile yan yana gelecek, Yunus Mahdum Kulu ile aynı seccade üzerinde oturacak, Fuzûlî Akif’i kucaklayacak, Uluğ Bey Ebû Hanife’ye selâm çakacak, Hoca Dehhanî İmam Gazâli’yle diz dize gelecek, Muhyiddin İbn-i Arabî İbn-i Sina’ya gül atacak, İmam-ı Rabbanî Bediüzzaman’ın bişâreti ile coşacak.. ve koskocaman bir geçmiş, o devâsâ düşünceleri, devâsâ kametleriyle bir araya gelecek ve bize kurtuluşun ve dirilişin büyüsünü fısıldayacak.”

Hocaefendi, Müslüman hassasiyetleri içinde maziyi ve çağı önemser; fakat maziyi önemseyiş sadece ona bağlı kalmak olmadığı gibi, çağı önemseme de onun her şeyini onaylamak değildir. Hocaefendi mazinin ölmeyen referanslarıyla çağın Müslüman ruhuna uyan enstrümanlarını bir sentezde buluşturduktan sonra bir gelecek inşası salık verir. Bu sentezde, sahabenin fedakârlığı, Yunusların hoşgörüsü, Mevlânaların ruh yüceliği, Fatih, Yavuz ve Abdülhamidlerin idarî dehası, Şeyh Galiplerin mânâ derinliği, Âkiflerin samimiliği, Fuzulîlerin lirizmi, Horasan erenlerinin teşkilâtçılığı, Yesevî dervişlerinin aksiyonerliği, Bediüzzaman’ın mantığı… dinî ve millî duyguların ikliminde bir kanaviçe gibi şekillenecektir.

Hocafendi, geleceğin dünyasının muhtemel medeniyetler arası çatışmalara hamile olduğunu savunanların fikirlerini daha baştan çürütecek, bizim medeniyetimize dâir bir hakikate dikkatleri çeker. Yunan (ve Grek) medeniyetlerinin felsefe; Babil ve Harran medeniyetlerinin irfan (Gnostisizm); bugünkü Avrupa’nın ise, bilim ve teknoloji medeniyeti olduğuna vurgu yapan Hocaefendi, bizim asırlardır devam edegelen medeniyetimizin ise, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir Fıkıh ve Usûl-i Fıkıh medeniyeti olduğunu söyler. Ona göre “bizdeki Fıkıh Metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür. Hem de, epistemolojik olarak başka kültür ve medeniyetlere kaynak teşkil etmeye açık bir ilk teşebbüs.” İnşa edildiği zamandan bu tarafa İslâm medeniyeti, diğer medeniyetlerle diyalog hâlinde olmuş, müntesiplerinin hak ve hukuklarını en ince teferruatına kadar koruyup kolladığı gibi, başka medeniyetlerin müntesiplerinin de hâmîliğini yapmış, onların hak ve hukuklarına azamî ihtimam göstermiştir. İslâm medeniyeti bu özelliğini kaynak olarak büyük ölçüde Fıkıhtan ve Usul-i Fıkıhtan almıştır. “Çünkü Fıkıh, İslâm medeniyetinin, mikro ve mokro düzeyde, sosyal ekonomik, siyasî ve hukukî problemlerini çözme aracıdır. İslâm medeniyetinin dünyaya hâkim olduğu çağda kurulan, başta Endülüs ve Hindistan örneklerinde olduğu gibi, çok medeniyetli ve çok kültürlü dünya düzeninin kurumsal temelleri Fıkıh tarafından inşa edilmiştir… ” Fıkıh ve Usul-i Fıkıh’ın zenginleştirdiği yorumlar sayesinde, Osmanlı ve Endülüs örneklerinde görüldüğü gibi, başka kültürlere açık ve çok katmanlı bir hususiyet arz eden İslâm medeniyeti, pozitivist bilimin tek katmanlı düşünce siteminin ve Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı milliyetçilik anlayışı üzerine inşa edilmiş ulus devletlerin globalleşen dünyada karşılaştığı problemleri çözme kabiliyetine sahiptir.

Hocafendi ilimden sanata, sosyal hayattan, düşünceye, aksiyondan ahlâka kadar her şeyde ‘kendimiz olma’yı ve bize dâir değerlerin ‘temsil’ini önemser. ‘Kendimiz olma’ ve ‘temsil’ tabiri onun birçok fiil, yazı ve konuşmasının izahını veren bir anahtar durumundadır. O, ‘kendimiz olma’ tabiriyle ‘günümüzde bazı çevrelerin kasdettiği mânâ köklerimizle bir münasebeti bulunmayan folklorik gösterileri, cismâniyet adına boşalma ihtiyacı duyan kitlelerin dışa vuran nefsânîlikleri’ değil; ‘toplumun bütün kesimlerinde hemen her zaman geçerli olan; milletin, hafıza, şuur ve vicdanından beslene beslene devam edegelen, yine onun duygu, düşünce, dil ve sanat telâkkisinde duyulup temsil edilen.. örf, adet ve geleneklerimizle hemen her zaman hayatın en önemli bir derinliği olarak yaşanan.. annelerimizin kucağında gördüğümüz ihtimamdan, atalarımızın millî karakterimizi aksettiren o babacan davranışlarına; eğitim sistemimizin millî ruh muhtevalı olmasından, eğitimcinin bu ruhu kusursuzca soluklamasına; mutfağımızdaki yemek üslûbundan bağımızda-bahçemizde ve tarlamızdaki temel tavırlarımıza; masa başındaki oturuş ve kalkışımızdan bir şantiyedeki iş ahlâkımıza; konuşma, yazma tarzımızdan başkalarıyla münasebetlerimize kadar hayatın her ünitesinde, bu ünitelerin her basamağında ve yürüdüğümüz yolların her durağında’ yaşadıklarımızı, anlayışlarımızı, hareketlerimizi, düşündüklerimizi, hissettiklerimizi ifade eder.

Son birkaç asırdır, yenilenme veya Rönesans adına hep başkalarının ürettiği, pek çoğu itibarıyla temel dinamiklerimize ters yabancı ürünler alınıp teşhir edildiğine vurgu yapan Hocaefendi, bizde yenilenme ve Rönesans’ın bir türlü kendi dinamikleriyle ele alınamadığını belirtir. Bu sebeple o, yenilenme esprisinin kavranamayışından, düşünce eksikliğinden, ilim aşkının, hakikat aşkının yerini, şablonculuğun almasından dolayı, son asırlarda bizde hakiki mânâda bir yenilenmenin gerçekleşemediğini söyler. Medeniyet vak’asının en temel rüknünün yetişmiş insan, en hayatî esasının hür ve müstakil bir ülke, en kıymettar sermayesinin de zaman olduğuna dikkatleri çeken Hocaefendi, bize dâir bir medeniyetin hareket merkezinde dinle birlikte millî değerlerin olması gerektiğine vurgu yapar. Aşk ve şevkin ilham ve bereketini, akıl ve mantığın emniyet telkin eden sağlamlığını, hürriyetin ve kendimiz olmanın istikrar ve insânîliğini, sanat ve felsefemizin derinlik, incelik, tecrit buudlu, mantık eksenli ve vahiy ruhlu olmasını Rönesans’ımızın en mühim esasları olarak değerlendiren Hocaefendi; bu yenilenmede gâye-i hayâlin Allah rızası; ruhun bedenin önünde; nefsin kalbin idaresinde; vazife şuurunun, harekete geçirecek temel dinamik; insan ve ülke sevgisinin vazgeçilmez bir tutku; ahlâkîliğin hiçbir zaman terk edilmeyecek yol azığı; kâinatın, insanın ve hayatın,

Kur’ân menşûru altında ayrı ayrı fasıllarıyla sürekli kurcalanan sırlı bir kitap; insanın, karakteri ve gerçek beşerî değerleriyle önemli bir güç kaynağı; hedef ve gâyenin hakkaniyet ve mukaddesiyet ölçülü; o hedef ve gâyeye ulaştıran yolların Kur’ân ve Sünnet yörüngeli olmasını da şaşmazlığın garantisi olarak nazara verir.

O, insanların ‘varlığı duyuş, seziş ve yorumlayış açılarının farklı farklı olduğuna dikkatleri çekerek, her şeyi üzerine bina edeceğimiz sağlam bir düşünce blokajı ve felsefî sistem olmadığı takdirde görüşlerin devamlı birbiriyle çelişeceğini, insanların, ‘teâruzların- tesâkutların’ ağında birbirini yiyip bitireceğini belirtir. Herhangi bir sistemde, millî mantık, millî düşünce, millî muhakeme ve ruh vâridâtının oldukça önemli olduğunun altını çizen Hocaefendi, bir düşünce sisteminin ancak milletin kendi aklından, vicdanından ve his âleminden kaynaklandığı ölçüde, o milletin his, mantık, muhakeme birliği ve beraberce yaşama suhûleti tahakkuk edeceğine vurgu yapar. Aksi durumlarda ise, duyguların, düşüncelerin, yorumların ve üslûpların birbirleriyle çarpıştığı, muhakemelerin birbiriyle çeliştiği durumlarda her zaman, yok olup gitmenin söz konusu olduğunu belirtir.

Ona göre: “Bizim düşünce sistemimiz ve hayat felsefemiz, bütün eşya ve eşya ötesini bir küll hâlinde ele alıp değerlendirdiği gibi, umumî yaşama tarzımızı da bir bitevîlik içinde belirleyecek enginliktedir. “ Bu sebeple o, “Yunan felsefe sisteminin mütercimleri sayılan Kindîlerin, Fârâbîlerin, İbn-i Rüşdlerin ve bir mânâda İbn-i Sinaların düşünce ve felsefî sistemlerini, kökleri semalara dayanan, ezel kadar eski ve her çağı kucaklayacak kadar da yenilerden yeni bizim hikmetler manzumesi düşünce sistemimizden ve hayat felsefemizden ayırmak” lâzım geldiğini söyler ve fikir sistemimizdeki lâhût, ceberût, melekût ve nâsût inişli, menşei belli ve aydınlık, yaratılış gerçeğine dayalı yoruma dikkatleri çeker.

Hocafendiye göre, “böyle bir yorum ve tefsir kendi esprisiyle kavranabildiği takdirde, bugün de, kendi düşünce sistemimizi ortaya koymamız mümkün olabilecek ve bu, dünya çapında ciddî yenilenmelere vesile teşkil edecek ve çok zengin yollar açacaktır.” Toplumların kültürlerinin, başka kültürlerden aldıklarını yoğurup şekillendirme hususiyetine de dikkatleri çeken Hocaefendi, Batının Doğu’dan aldıkları her şeyi -faydalandıkları ilim adamlarının isimlerini değiştirmeğe varıncaya kadar- kendilerine malettiğine dikkatleri çekerek, kendi aslî dokumuzun muhafaza edilmesini, kendi değerlerimizin korunmasını başardığımız takdirde, Batı’dan aldığımız şeyleri kendi millî blokajımız üzerinde şekillendirebileceğimizi belirtir. Vahiy merkezli İslâm medeniyetin inşasında, sahabenin yabancı kültürlere dâir “ümmiyetine” vurgu yapan Hocaefendi, Bediüzzaman’ın “iradî” olarak tercih ettiği ümmiliği de hatırlatarak, gelecekte inşa edilecek medeniyetin temeline konacak harçta yabancı tesirlerden uzak durmanın ehemmiyetini nazarlara sunar. Medeniyetin bizde zaman zaman hemen transfer edilebilecek bir unsur şeklinde yanlış değerlendirilmesine karşılık Hocaefendi, onun alınıp başa geçirilecek bir urba olmadığı hakikatine dikkatleri çeker ve yeni bir medeniyet inşasında zaman-şartlar-insan üçlüsünün önemine vurgu yapar. O, milletçe, hangi plân ve projeler ile geleceğe yürüdüğümüzün ve nasıl bir safhadan hangi safhaya geçmek istediğimizin mutlaka bilinmesi gerektiği hususuna dikkatleri çeker.

Ali Osman DÖNMEZ

Yağmur Dergisi, Sayı: 44 Temmuz – Ağustos – Eylül 2009