1- Tarif

Hicret; anlam olarak, uzaklaştırmak, terketmek demektir. Terim olarak, Hicrette yakınların, akrabanın, dostların, özyurdundan  din ve inanç yüzünden, terki anlamı vardır, veya bunun aksi bir durum; akrabanın, dostların, yakınların din ve inanç sebebiyle kişiden uzaklaşmaları, onu terkleri hicrette anlam olarak yer alır. Binaenaleyh hicrette, terim olarak, karşılıklı iki yönlü bir uzaklaşma, terketme anlamı kendini gösterir. Muhaceret aynı kökten olup göçetme anlamındadır. Hicret edene muhacir denir.

Buna göre hicret :

1)Küfür yurdundan iman yurduna intikalle,

2)Kafirlerin amellerinden müslümanların amellerine geçmekle,

3)Allah’ın emrettiklerini yapmak, yasakladıklarını terke etmekle olur.

Kısaca hicret : Hem küfürden hem de küfrün alametlerinden kaçmaktır, uzaklaşmaktır. Bu bakımdan muhacir : Allah’ın yasaklarından uzaklaşan kişidir.                .

Hicret; ister küfür diyarından iman yurduna, ister küfür alamet ve amellerinden iman alamet ve amellerine intikal şeklinde anlaşılsın; o, ancak Allah’ın emrini yerine getirmek için yapılır.

Husûsi Hicret; Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Mekke’den Medine’ ye yaptığı hicrettir. Şartlar gerektirdiğinde hicret her zaman yapılır. Mekke’nin fethiyle son bulan hicret Hz. Peygamber’in (s.a.s.) hicretidir, genel anlamda hicret sona ermemiştir.

2-Gaye

Hicretten gaye; küfürden, zulümden uzaklaşıp İslâm’ı bütünüyle yaşamaktır. Bu; ya dine tamamen, her yönden sahip çıkmak veya Hz. Muhammed’in (s.a.s.)yanında düşmanlarına karşı savaşta yer almak veyahut ta küfür diyarında sükûna razı olmayarak cihadı yol olarak benimsemekle olur.

Biz zayıf kimselerdik demek suretiyle müslüman kendini kurtaramaz. O zaman onlara;

“Allah’ın arzı geniş değil miydi?» denir. Zira Mekke’de İslâmî her bakımdan; iman, ibadet, amel, toplum düzeni olarak yaşamaları problem haline gelmiş olan müslümanlara; dinlerini rahatça yaşıyabilecekleri, dinlerine hiçbir engel konmayan bölgelere gitmeleri gerekmiştir. Ayrılmalarına acizlik olmadığı halde kâfirlerin, müşriklerin arasında kalanlar için Cehennem varılacak yer olarak gösterilmektedir. Ama çaresiz, zavallı, güçsüz, hastalıklı veya bir üstün kuvvetin engel koyması halinde kadın ve erkeklerden bu nitelikleri taşıyanlarla çocuklar hicret etmiyebilir. Çünkü Hicret, zorluklarla, meşakkatlerle doludur. O insanın önüne görünüşte birtakım güçlükler kor. Bunlar; vatanındaki rahat, refah içindeki yaşayışı; zorluk, güçlük, geçim sıkıntısı v.b. hallerle değişmektir. Oysa Allah kitabında kendisi için hicret edenin hicret sonrasında gideceği yeri çok bereketli bulacağını, hayır ve nimetlerle o yerin dolu olacağını beyan ediyor. Hicret gerçekten korku, mihnet, sıkıntı, zorluk değil; ama tam aksine bolluk, bereket, refah, saadet ve zaferin kaynağıdır. Bütün bunlara ilaveten insanın hicrete başlayıp tamamlayamadan ölmesi halinde karşılığını, sevabını, mükâfatını Allah’ın üzerine alması, Onun kefil olması hicretin değerini, faziletini daha da arttırmaktadır

Bu hususları Allah Kur’an’da Nisa sûresinde şu ilahi beyanıyla açıklamaktadır :

‘Kendilerine yazık edenlerin canlarını aldıkları zaman on-lara : «Ne yaptınız bakalım?» deyince, «Biz yeryüzünde zavallı kimselerdik» diyecekler, melekler de; «Allah’ın arzı geniş de- ğilmiydi? Hicret etseydiniz» cevabını verecekler. Onların vara-cakları yer Cehennemdir, Orası ne kötü dönülecek yerdir.

Çaresiz kalan, yol bulamayan zavallı erkek, kadın ve çocuklar müstesnadır.

İşte Allah’ın bunları affetmesi umulur. Allah affedendir, Bağışlayandır. ‘

Allah yolunda hicret eden kişi, yeryüzünde çok bereketli yer ve genişlik bulur. Evinden Allah’a ve Peygamberine hicret ederek çıkan kimseye ölüm gelirse, onun ecrini vermek Allah’a düşer, Allah bağışlar, merhamet eder. (Kur’an, 4 (Nisa) /97 -100).

Hicretin gayelerinden biri de müslümanlar arasındaki dostluğu, yakınlığı, kardeşliği pekiştirmek, kâfir ve münafıklara asla inanmamak ve onların iç yüzlerini ortaya koymaktır. Kâfirin amacı yeryüzünde herkesin kendisi gibi olmasıdır. O hiç kimsenin iman etmesini istemez, kendisi iman edemediği gibi herkes te iman edemesin ister. Eğer müslüman, şu veya bu sebepten, kâfirin, münafığın aldatıcı, saptırıcı sözlerine kanarsa yer yüzünde iman yaygınlaşamaz, müslümanlar arasında birlik, dayanışma, dostluk kurulamaz, onlar arasında görüş ayrılıkları ortaya çıkar, onları bir gevşeklik sarar. Bu olumsuz davranışları yok etmek, müslümanları bir zorlukla ve güçlükle imtihan etmek için hicret gerekir. Bu konuda Kur’an’da Nisa suresinin 88. ve 89. ayetleri gayet açıktır, müslümanı uyarmaktadır.:

’Ey Müslümanlar! Münafıklar hakkında iki fırka olmanız da niye? Allah’ın saptırdığı kimseye sen hiç yol bulamıyacaksın.

Onlar kendileri inkâr ettikleri gibi, keşki siz de inkâr etse- nizde eşit olsanız isterler. Allah yolunda hicret etmedikçe onlardan dost edinmeyin. Eğer tevhid ve hicretten yüz çevirirlerse, onları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürün.’

3-Şartlar ve Yapılış

Kur’an’da, Enfal suresinin son ayetlerinde hicretin şartları, ilkeleri ve yapılışı veciz bir şekilde insana takdim edilir.O ayetler mealen şöyledir :

‘İman edip hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad edenler ve muhacirleri barındırıp onlara yardım edenler, işte bunlar birbirinin dostudurlar. İman edip hicret etmeyenlerle, hicret edinceye kadar sizin dostluğunuz yoktur. Fakat din uğrunda yardım isterlerse yardım etmek üstünüze borçtur. Şu kadar var ki sizinle aralarında anlaşma bulunan bir kavim aleyhinde değil… Allah işlediklerinizi hakkıyla görücüdür.

Kâfir olanlar birbirinin dostudurlar. Eğer siz bunu yapmazsanız yeryüzünde bir fitne ve büyük bir fesad olur.

İman edip de Allah yolunda hicret ve cihad edenler, muhacirleri barındıranlar, yardım edenler; işte gerçek mümin olanlar bunlardır. Mağfiret ve uçsuz bucaksız rızık da onlarındır.

Henüz iman edip de hicret eden ve sizinle birlikte savaşanlara gelince onlar da sîzdendir. Hısımlar Allah’ın Kitabında birbirine daha yakındırlar. Allah her şeyi hakkıyle bilendir.’ (Kur’an, 8 /Enfal)/72-75.).

İnsanlar arasındaki birlik ve beraberliğin, irtibat ve alâkanın, aksiyon ve amel birliğinin tek şartının ancak iman ve akide olduğunu meali arzedilen ayetler kesin bir şekilde teyid ve tasdik etmektedir. Kâfirler birbirinin dostudur. Müminler de birbirinin dostudur. Zira her iki grup akidede veya inkârda birlik halindedir. Ayetlerde işaret edilen ve dostluğun şartı olarak kabul edilen hicret, daha önce belirtildiği gibi, «gücü yetenlerin şirk diyarından İslâm yurduna göçmeleridir, Hicret etme imkânına sahip oldukları halde, menfaatini veya müşriklerle olan akrabalığını düşünerek hicret etmeyenler… Onlarla İslâm cemiyeti arasında dostluk olamaz.

Bu kesin ve açık hükümlerin mahiyeti, İslâm cemiyetinin yapısı göz önüne getirildiğinde daha iyi anlaşılır. Özellikle Mekke’de doğmakta ve gelişmekte olan, bir iman ve akide temeli üzerine kurulmakta olan İslâm cemiyetinin yapısı -dikkâte alındığında dostluk kavramı daha iyi değerlendirilir. Zira yukarıdaki ayetlerde dostluk hicret yapmakla eş değer tutulmakta, hicret yapmayan müminle dostluk olamıyacağı açıkça beyan edilmektedir. Bunun sebebi İslâm davetinin tabiatında yatmaktadır.

İslâm, Allah’ın katında kutlu ve seçkin peygamberler zinciri tarafından insanlığa tebliğ edilen ilâhi davetin Hz. Muhammed (s.a.s.) vasıtasıyla talim ve tatbik edilen son ve mükemmel şeklidir. Allah tarih boyunca insanlığa elçileri aracılığıyla şu gerçeği sürekli duyurmuştur: Ancak Allah’a ibadet etmek, Allah’tan başkasına asla kulluk etmemek…

Fakat insanlar arasında mahdut fertler halinde zaman zaman Allah’ı inkâr edenler hariç, diğer çoğunluk O’nun varlığını kabul ediyor, ama hakkıyla bilmekte hataya düşüyor ve Allah’a başka ilahları ortak koşuyor. Bu şirk; ister itikad ve ibadet şeklinde olsun, ister hakimiyyet ve tabiiyyet şeklinde olsun, her ikisi de şirktir. İnsanı tarih boyunca bu şirkten ve. inkârdan kurtarmak için zaman zaman ve mekân mekân yine insanlardan elçiler aracılığıyla İlâhi davetler vuku bulup durmuştur. Sözkonusu davetin hedefi daima insanı Allah’a teslim etmek olmuştur ki bu da İslâmdır. İlâhi davetlerin gayesi insanı Allah’a bağlı kılıp O’nun hakimiyyetine vermektir. Fakat bu bağlılığın, Allah’ın hakimiyyetini tanıyışın fiili işareti olmalıdır. İnsan bu bağlılığını nazariyelerle, sözlerle değil de fiilen aksiyon olarak göstermek durumundadır. Gerek ferd gerekse toplum olarak insan Allah’a bağlılığını hareket halinde göstermelidir. Fakat hareketliliğin, canlılığın, dinamizmin dayandığı bir asıl kâide olmalıdır. Bütün faaliyetler bu asıl, değişmez kuraldan fışkırmalıdır. Bu nazari, değişmez kâide «Allah’tan başka ilah yoktur» kâidesidir. Yani uluhiyeti, yaratıcılığı, Rablığı, her türlü saltanat ve hakimiyyeti Allah’a tahsis etme kâidesi… Bu kâide; kalbde iman, duygu ve hareketlerde ibadet, hayat sahasında ve amellerde açıkça nizam olarak tezahür etmelidir.

Bu temel kuralın nasıl işlemesi gerektiğini insanlığa bildiren, onlara bunun aslını, özünü öğreten Allah’ın Resulü Hz. Muhammed’dir. (s.a.s.) O’nun rehberliğinde temeli tevhid olan yeni, faal ve canlı bir toplum Mekke’de oluşmaktadır. Bu toplumun bütün yönlerden cahiliye toplumundan ayrı bir hüviyette olması zarureti vardır. Çünkü bu toplum Allah’tan başka ilah olmadığını, Hz. Muhammed’in (s.a.s.)O’nun elçisi olduğunu temel kural olarak benimsemiştir.

Mekke’de şehadet kelimesi getiren her şahıs, gönlünü ailesinden, aşiretinden, kabilesinden ve Kureyş’in şahsında görülen cahiliyet kumandasından çekip kurtarmış, Allah’ın Resulü Hz. Muhammed’e (s.a.s.)bağlanmış ve iradesini Resulullah’ın önderliğinde meydana gelen o küçük cemiyete teslim etmiş olur.

O zaman şartlar o derece zordu ki cahiliye toplumu bu yeni doğan cemiyeti bünyesinden atmak daha vücut bulmadan yıkmak, mahvetmek için çalışıyordu.

İşte o zaman Resullullah (s.a.s.)bu yeni cemiyeti meydana getiren fertleri kardeş yaptı. O, kan ve nesep bağı yerine iman, akide bağı ile yeni toplumun fertlerini birbirine bağladı, İşte bu yeni toplum ve onu oluşturan şartlar, prensipler göz önüne getirildiğinde imanla birlikte hicret yapmanın anlamı daha iyi anlaşılır.

Gerçekte müminler hicret sırasında dört kısma ayrılmışlardı :

Birinci kısımda ilk muhacirler yer alır. Onlar; a) iman etmişler, b) hicret etmişler, c) mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad etmişlerdir. Bu ilk muhacirlerin dört ana vasfı vardır :

1. Onlar Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahirete, kadere iman edip bütün teklifleri kabul etmişler, Hz. Muhammed’e (s.a.s.)hiç bir konuda karşı gelmemişlerdir, kâmil iman sahibidirler.
2. Onlar hicret etmişlerdir, doğup büyüdükleri topraktan ayrılıp akrabayı ve komşuları terketmişler, bunu Allah’ın rızasını kazanmak için yapmışlardır. Böyle bir işi yapmak kolay değildir, hayatta en zor iş bu olsa gerektir. Doğup büyünen ve geçimin sağlandığı toprağı, evi, aileyi terkedebilmek ölüme eştir. Oysa bu ilk muhacir müslümanlar önce Allah’ın rızasını talebederek eski dinlerini terkettiler, manevi dünyalarını değiştirdiler, imanı küfre tercih ettiler. Sonra da yine Allah rızası için topraklarını, evlerini, akrabalarını ve komşularını terkettiler, Böylece maddi dünyalarını da değiştirdiler.
3. Onlar Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmişlerdir. Mal ile cihadları şöyle olmuştur : Özyurtlarından ayrılınca evlerini, eşyalarını, tarlalarını ve geçim vasıtalarını kaybedip bütün dünyalıkları düşmanın eline geçmiştir. Bu şekilde onlar malsız, mülksüz kalmışlardır. Fakat öte yandan İslâm’ın gelişip yayılması için daha fazla mala ve maddi güce ihtiyaç hasıl olmuş, daha fazla infak ve harcama gerekmiştir. Bu gayenin gerçekleşmesi için onlar daha çok çalışıp kazanıp İslâm’ın yayılması ve Allah rızası için kazançlarıyla ve mallarıyla cihad etmişlerdir.
4. Onlar canlarıyla da cihad etmişlerdir: Bütün savaşlarda canlarını ortaya kondukları gibi özellikle ilk savaş Bedir’de, güçlü, kuvvetli, çok iyi donanmış düşmana karşı canlarını ortaya koymaktan çekinmeyerek şehadete talip olmuşlardır.
5. Onlar bu üç sıfatlarıyla, imanları, hicretleri ve cihadlarıyla insanların ilkleridirler. İlk muhacirler sözü edilen sıfatlarıyla dinin kuvvetlenip yayılmasında çok büyük görev ifa etmişler, bu itibarla müslümanların gerçekten imamları ve önderleri olmuşlardır. Onlar fazilette, feragatta, imanda, hicrette, cihadda, fedakârlıkta ve sabırda, özetle bütün İslâmî güzel hasletlerde örnektirler.

İkinci kısım müslümanlar Medineli Ensar’dır. Hz. Peygamber (s.a.s.)ashabıyla birlikte Medine’ye hicret edince, eğer Medineli Ensar onları banndırmasa, yardım etmese, mali ve nefsi fedakârlıkta bulanmasaydı maksat hasıl olmayacaktı. Medineli Ensar eşsiz ve benzersiz bir fedakârlıkla Hz. Peygamber’ in (s.a.s.)ve ilk muhacirlerin hizmetine koşmamış olsaydı, hicretten gaye tahakkuk etmeyecekti. Ama öyle olmadı. İnsanlık tarihinin bir benzerini gösteremeyeceği tarzda Medineli Ensar misafirperverlik ve ev sahipliği yaparak gerçekten dost, yardımcı ensar olduklarını gösterdiler.

Bununla birlikte Hicrete talip olanların, hicret yapanların bazı üstünlükleri vardır. Bunların şu nitelikler olduğu ekseriyetle kabul edilir.        ■

1. Muhacirler imanda ilklerdir. Bu yönleriyle sayılamayacak faziletlerin sahipleridirler.
2. Mekke’de Kureyşli müşriklerden her türlü güçlüğü, zorluğu, sıkıntı ve işkenceyi gören ve bunlara sabır ve tahammül gösteren onlar’ olmuştur.
3. Topraklarından, evlerinden, ailelerinden ayrılan muhacirlerdir, yurtlarından olan onlardır.
4. Dinin giriş, kabul kapısı muhacirler üzerine açılmıştır : İslâm’ı ilk kabul edenler onlar olmuştur. Medineli Ensar Mekkeli Muhacire bu hususta, İslâm’ı kabulde ancak iktida etmiş, uymuştur. Uyan yani muktedi kendisine uyulandan daha iyi ve üstün değildir. Ama bununla birlikte «İyi bir sünnet ihdas edip ortaya koyan o sünnetin ecrini, sevabını aldığı gibi kıyamete kadar o sünneti işleyenin amelinin sevabını – işleyenin sevabı eksilmeksizin alır.» hadisi gereğince Medineli Ensar Mekkeli Muhacirlere uymuş, birlikte İslâm toplumunun akide esasına dayalı kardeşlik, birlik toplumu olduğunu fiilen göstermişlerdir. Bundan dolayı Allah onlar hakkında ‘İşte bunlar birbirinin dostudurlar’ buyurmuştur.

Üçüncü kısım müslümanlar Hz. Peygamber’le (s.a.s.) birlikte hicret etmeyip Mekke’de kalanlardır. Onlar inanmışlardır, ama hicret etmemişlerdir. Bu bakımdan hicret edene kadar onlarla dostluk yoktur. Onlar Hz. Peygamberle (s.a.s.) hicret etmediklerinden mutlak olarak dostlukları düşmüştür. Zira fiilî bir gösteride bulunamamışlardır, imanlarının tezahürü hicret şeklinde kendini gösterememiştir. Ama bununla beraber eğer hicret ederlerse daha önce var olan dostlukları iade edilecektir. Bundan maksad, müslümanları hicrete sevketmek ve hicreti sevdirmektir. Çünkü hicretin amacı müslümanların çoğalması, bir araya gelip birleşmeleri, birbirlerine yardımcı olmaları, aralarında sevginin artması, kuvvetlenmeleri, kişilik kazanmaları, kendilerine güvenlerinin ziyadeleşmesi ve tefrikanın yok olmasıdır.

Müslümanlar kendi aralarında, dost olamazlarsa kendi aralarında dost olanların bulunduğunu bilmeleri gerekir. Müslümanların dost olmayışları yüzünden yeryüzünde kargaşa, fitne ve büyük bozgun ve fesad olur. Çünkü kâfirler kendi aralarında dostturlar. Bu dün olduğu gibi bu gün de böyledir. Mekke müşrikleri Yahudilere son derece düşman idiler. Ama ne zaman Hz. Muhammed (s.a.s.)İslâm’a davete başladı, ona karşı dost olup yardımlaşmaya, başladılar. Müşrik, Hıristiyan, Yahudi ırkları ne olursa olsun kâfirler birbirlerinin dostu ve yardımcılarıdır. Allah bu gerçeği kitabı Kur’an’da açıkça beyan ediyor. Kelamın en güzeli Allah kelamından başka hangi kelam doğrudur? Bütün şer ve küfür kuvvetler Hz. Muhammed’in (s.a.s.)mesajı karşısında dost olup birleşmişlerdir.

Kâfirlerin dostlukları, yardımlaşmaları ve kuvvetleri karşısında, zayıf ve sayıca az olan müslümanlar iman edip hicret ederler, Allah yolunda cihadda bulunup muhacirleri barındırırlar ve onlara her türlü yardımı yaparlar. Böylece gerçekten mümin olduklarını isbat ederler. Halleri böyle olan müminler için mağfiret ve bol rızk vardır. Onlara dünyada verilen ve ahirette vaad edilen bu nimetler ve saadetler; vatanı, aileyi terk etmekten, mal ve nefsi Allah yolunda harcamaktan dolayıdır.

Dördüncü kısım müminler, başlangıçta hicrete muvafakat etmeyen ama daha sonra hicret edenlerdir. Bunlar ilk muhacirlerin derecesinde olmamakla birlikte yine onlardan sayılmışlardır Çünkü neticede onlar da iman etmişler, hicrette bulunmuşlardır ve savaş yapmışlardır.

4. İman – Hicret – Cihad

İman, hicret ve cihad formülü Tevbe sûresinin 20. ayetinde de tekrarlanır. Orada meâlen şöyle buyurulur : ,

‘İman eden, hicret eden ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden kimselere Allah katında en büyük dereceler vardır. İşte kurtulanlar onlardır.’

İman nazarî planda, kalbi bir iş olurken, hicret ve cihad, özellikle mali ve nefsi fedakârlık amelî planda iki önemli iş olarak kendini göstermektedir.

İman, hicret ve cihadı hayatlarının özü yapan Mekkeli Muhacir ile Medineli Ensar ashab hakkında Allah Tealâ değişmez düstûr kitabı Kur’an’da şu beyanda bulunnyor :

‘Allah’ın verdiği bu ganimet malları, yurtlarından ve mallarından edilmiş olan, Allahtan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah’ın dinine ve peygamberine yardım eden muhacir fakirlerindir. İşte doğru olanlar bunlardır.

Daha önceden Medine’yi yurt edinmiş ve kalblerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine hicret edip gelenleri se- vrler; onlara verilenler karşısında içlerinde bir çekememezlik hissetmezler; kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerinden önde tutarlar. Nefsinin tamahkârlığından korunabil- miş kimseler, işte onlar saadete erenlerdir.( Kur’an, 59 (Haşr) /8 – 9.)

Haşr sûresinin 8. ve 9. ayetlerinde dikkati çeken hususlar, hicretin şartları ve yapılışı söz konusu olduğunda, şunlardır:

A – Muhacirler;

1             — Fakirdirler,

2             — Hicret etmişlerdir,

3             — Yurtlarından çıkarılmış, mallarından edilmişlerdir,

4             — Allah’ın lûtfunu ve rızasını dilerler,

5             — Allah’ın dinine ve Peygamberine yardım ederler,

6             — Onlar sadık kimselerdir, doğrudurlar, sözlerinin erleridirler, dinlerine sımsıkı bağlıdırlar.

B – Ensar

1             — Medine’de Hicret yurdunda otururlar,

2             — Kalblerinde iman yer etmiştir,

3             — İman onların yurdunda kuvvet bulur,

4             — Muhacirleri severler,

5             — Onlara verilenler karşısında kıskançlık, hased ve çekememezliğe asla kapılmazlar.

6             — Muhacirleri kendi nefislerine tercih edip üstün tutarlar.

Hz. Peygamber (s.a.s.)onlara şu mübarek sözleriyle hitabetmiştir ;

‘İsterseniz evlerinizi, mallarınızı muhacirlere taksim edersiniz, ben muhacirlere taksim ettiğim gibi size de ganimetten taksim ederim.

İsterseniz ganimet muhacirlerin olsun, evleriniz ve mallarınız sizin olsun.’

Allah Resûlünün bu teklifine verilen cevap âlemi sarsıcı niteliktedir :

‘Hayır, biz evlerimizi ve mallarımızı muhacirler için taksim eder, böler; ganimete de onlar için iştirak etmeyiz, ganimetten bir şey almayız.’

İman, hicret, cihad formülünü uygulayanlar Müslümanların önderleri olan Mekkeli muhacir ashab ile Medineli Ensar ashabtır. Onlar bu üçlü formülün ilk fiili uygulayıcılarıdır. Kur’an’da bu üçlü formülle birlikte başka şartlara da dikkat çekilir. Ve her hal ve şartta hicret edenin mükâfatının Allah katında olduğu vurgulanır.

‘Haksızlığa uğratıldıktan sonra (zulüm gördükten) Allah yolunda hicret eden kimseleri, and olsun ki, dünyada güzel bir yerde yerleştiririz. Ahiret ecri ise daha büyüktür.’ keşki bilseler.

Onlar sabreden ve yalnız Rablerine güvenen kimselerdir. (Kur’an, 16 (Nahl)/41 – 42.)

Hicret eden kimseye dünya ve ahiretin maddi ve manevi nimetleri verilir, o kimse aynı zamanda sabreden ve Allah’a güvenen kimsedir.

‘Rabbin, türlü eziyete uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah uğrunda savaşan ve sabreden kimselerledir. Rabbin şüphesiz bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder.’(Kur’an, 16 (Nahl)/110)

Bu ayette hicretle birlikte eziyet, cihat, ve sabr zikredilmektedir. Hicretin tamamlayıcı unsurları veya şartları cihat ve sabırdır. Bunun neticesi hem dünya hem de ahiret zaferidir, Allah’ın mağfiret ve merhametidir.

Hicret esnasında öldürülme ve ölüm de vardır. Hicrete niyetlenen öldürülmeyi ve ölümü göze alan kimsedir. Hicret eden kimse Allah’ın dininin ve Paygamberinin zaferi için yola çıkan kimsedir. Muhacirin hedefi Allah’a yaklaşma ve O’nun rızasıdır, Bu şekilde anlaşılan hicret bütün zamanlarda ve mekânlarda geçerliliği olan bir davranıştır. Bununla birlikte hicret Allah için yapılmazsa hiç bir değer ifade etmez. Allah için yapılmıyan hicret bir ülkeden diğerine ancak bir intikalden başka bir şey değildir. Hicret; sabır isteyen, cihadı gerektiren eziyeti, çileyi davet eden, dünyalık bütün nimetleri Allah için elin tersiyle itmeyi şart olarak gören çok büyük bir olaydır. Bu olay ebedi ölçülerin kitabı, insanlığın kurtuluş reçetesi, maddi ve manevi lezzet ve zevklerin kaynağı, gerçeğin ta kendisi Kur’an’da insana gerekli ölçüler içinde Allah tarafından açıklanmıştır. Alemler’in Rabbi Allah Tealâ Bakara 218. ve Ali İmran 165. ayetlerinde iman, hicret ve cihat formülünü tekrar insanın idrakine sunarak şöyle buyurmaktadır :

‘İnananlar, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler Allah’ın rahmetini umarlar. Allah bağışlar ve merhamet eder”( Kur’an, 2 (Bakara)/218)

“Rableri dualarını kabul etti.- «Birbirinizden meydana gelen sîzlerden, erkek olsun kadın olsun, amel sahibinin amelini boşa çıkarmam, Hicret edenlerin memleketlerinden çıkarılanların, yolunda ezaya uğratılanların, savaşan ve öldürülenlerin günahlarını elbette örteceğim. And olsun ki, Allah katından bir nimet olarak, onları içlerinden ırmaklar akan Cennetlere koyacağım. Nimetin güzeli Allah katındadır.” (Kur’an, 3 (Ali Imran)/195).

Allah Tealâ bu sonuncu ayette altı sınıf mümini söz konusu ediyor ve onların dualarının kabul edildiğini beyanla günahlarını bağışlayacağını, açıklıyor. Bunlar ;

l- Amel sahipleri, 2- Hicret edenler, 3- Allah yolunda ezaya uğratılanlar, 4- Yurtlarından çıkarılanlar, 5- Savaşanlar, 6- Allah yolunda öldürülenlerdir.

Hicret eden kimse ayni zamanda amelde de bulunacaktır, diğer ibadet ve amelleri elbette yapacaktır. İslâm’ın bütün gereklerini harfiyyen yerine getirecektir. Böyle kimseler için vaîdde bulunan Allah’tır. Allah va’dinden hulfetmez, dönmez, caymaz. O halde imanla birlikte hicret ve cihad eden kimseler için Allah yolunda her türlü fedakârlığı yapan müminler için Allah’ın vadi, dünyada bolluk, bereket; Ahirette nihayetsiz nimetler ve cennettir.

Rasulullah iki omzuna geniş bir rida alıp bürünmüş ve başı boz bir sarıkla sımsıkı bağlanmış olarak minberde görünmüştü. Ve bu, minberde son görünüşü olmuştu.

Allah’a hamd ve sena etti. Sonra “Ammâ ba’du” diye başladığı hutbesini söyle sürdürdü.

“Ey insanlar! Size Ensar halkına iyi davranmanızı vasiyet ediyorum. Çünkü onlar, sizden önce iman yurdunu hazırladılar. Onlara iyi muamele ediniz. Onlar sizi kendi mahsullerine ortak etmediler mi? Evlerini sizinle paylaşıp, sizi vaktiyle evlerinde ağırlamadılar mı? Kendileri ihtiyaç içinde oldukları halde, her hususta sizi nefislerine tercih etmediler mi? O halde sizden biriniz iş başına geçerse iyilik veya kötülük edebilecek kadar nüfuz sahibi olursa, Ensar’ın iyilik edenlerine ikram etsin, fenalık yapanların kusurlarından da vazgeçsin.

“Ey insanlar! Belki aranızda benden hak iddiasında bulunanlar çıkabilir. Kimin sırtına vurduysam, işte sırtım gelsin vursun! Kime hakaret etmiş ya da onurunu incitmişsem, işte şerefim gelsin intikamını alsın. Kimin malını almışsam, işte malım alsın ve benden bir itiraz gelecek diye asla çekinmesin, zira bu benim sünnetime sığmaz. Gerçekten benim yanımda sizin en değerli olanınız, hakkını istemeyi bilen ya da hakkını helal edendir. Böylece Rabbimin huzuruna yüzüm ak olarak çıkabileceğim.

” O zaman cemaatten biri ayaga kalkıp, kendisine bir miktar (Taberi’ye göre üç dirhem)

borcu olduğunu söylemiş ve bu para kendisine derhal ödenmiştir. Hutbesine şöyle devam etti:

“Ey insanlar! Eğer içinizden birinizin başkasına borcu varsa onu versin, aşağılanma korkusu onu bundan alıkoymasın, zira bu dünyadaki utanma ahirettekine göre daha hafif kalır.”

“Ey insanlar! Duydum ki siz, Peygamberinizin ölmesinden korkuyormuşsunuz. Allah’ın benden önce gönderdiği Peygamberlerden ebedi yasayan biri var mı ki ben sizin içinizde ebedi kalayım? Biliniz ki elbette ben Rabbime kavuşacağım, siz de bana kavuşacaksınız. Buluşacağımız yer, Kevser havuzunun kenarıdır. Benimle havuz kenarında buluşmak isteyenler ellerini, dillerini günahlardan çeksinler. Size, ilk Muhacirlere iyi davranmanızı vasiyet ederim. Bütün Muhacirler de birbirlerine karsı hayırlı olsunlar. Her iş Allah’ın izni ve iradesiyle cereyan eder. Siz, olacak şeylerin sırasını değiştiremezsiniz. Allah sizden birinizin acelesiyle acele davranmaz. Allah’ın iznine, iradesine üstün gelmeye çalışanlar, en sonunda mağlup olurlar. Allah’ı aldatmak isteyende mutlaka aldanır.”

Yahudiler

Medineli Ensar’a Resulullah Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) gelişini müjdeleyen kişi bir yahudiydi.

Ensar şöyle anlatıyor: Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) Mekke’den çıktığını duyunca Medine’ye gelişini dört gözle beklemeye koyulduk. Sabah namazını kıldıktan sonra mahalle meydanına çıkar, Resulullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) beklerdik. Vallahi güneşin ışıkları gölgelere galebe çalana kadar yerimizden ayrılmazdık, ancak bir gölge bulamazsak içeri girerdik. Tabii bu sıcak günlerde böyle oluyordu. Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’yi şereflendireceği gün geldiğinde her zamanki gibi oturup yolunu gözledik, ta ki gölge kalmayınca kalkıp evlerimize gittik. Biz evlerimize girdiğimiz vakit Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’ye vâsıl oldu. Kâinatın İftihar Tablosu’nu ilk gören bir yahudi idi. Bizim binbir heyacanla bekleyip görmek istediğimizi o görmüş ve avazının çıktığı kadar “Ey Kayle oğulları! İşte atanız geldi.” diye bağırdı.

Evlerimizden çıkıp Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına gittik. Onunla aynı yaşta olan Hz. Ebu Bekir ile beraber bir hurma ağacının gölgesinde idiler. Çoğumuz daha önce Resulullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) görmemişti. Bunun için bazıları karıştırdılar ve Ebu Bekir’i O zannettiler. Nihayet gölge Resulullah tarafından ayrılınca Ebu Bekir kalktı ve O’na elbisesi ile gölgelik yaptı da ancak öyle bilebildik kimin Allah’ın Resulü olduğunu.

Resûlullah’ın (s.a.s.) Muhacir ile Ensar Arasında Yazdığı Vesika ve Yahudilerle Muahedesi

İbn-i İshak anlatıyor: Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Muhacir ile ensar arasında bir vesika yazdı. Aynı zamanda Yahudilerle muahede yaparak onlarla anlaştı. Onları din ve malları konusunda özgür bıraktı, onlara bir takım şartlar koştu.

Bismiilâhirrahmânirrahîm. Bu anlaşma, Peygamber Muhammed (sallallahu aley¬hi ve sellem) tarafından KureyşH ve Yesribli müminler ve Müslümanlar ve bunlara tâbi olanlarla yine onlara sonradan iltihak etmiş olanlar ve onlarla beraber ci- had edenler için tanzim edilmiştir, işte bunlar, diğer insanlardan ayrı bir ümmet (câmia) teşkil ederler.

Kureyş  Muhâcirler, kendi aralarında âdet olduğu üzere kan diyetlerini ödemeye iştirak ederler ve onlar harp esirlerinin fidye-i necâtını müminler arasındaki iyi ve mâkul bilinen esaslara ve adalet ilkelerine göre ödemeye iştirak edeceklerdir.

Avf oğulları, kendi aralarında âdet olduğu üzere, evvelki şekiller altında kan diyetlerini ödemeye katılacaklar ve (Müslümanların teşkil ettiği) her zümre, harp esirlerinin fıdye-i necâtını müminler arasındaki iyi ve mâkul bilinen esaslara ve adalet ilkelerine göre ödemeye iştirak edeceklerdir.

(…) Müminler, kendi aralarında ağır malî sorumluluklar altında bulunan hiç kimseyi (bu hâlde) bırakmayacaklar, fıdye-i necât veya kan diyeti gibi borçlarını iyi ve mâkul bilinen esaslara göre vereceklerdir.

Hiçbir mümin diğer bir müminin mevlâsı ile onun aleyhine olacak şekilde bir anlaşma yapamayacaktır.

Takva dairesinde yaşayan müminler, kendi aralarında mütecavize ve haksız bir fiil tasarlayan, cürüm, hakka tecavüz veyahut da müminler arasında bir karışıklık çıkarma kasdını taşıyan kimseye karşı olacaklar ve bu kimse onlardan birinin evlâdı bile olsa, hepsinin elleri onun aleyhine kalkacaktır.

Hiçbir mümin, bir kâfir için, bir mümini öldüremez ve bir mümin aleyhine hiçbir kâfire yardım edemez. Allah’ın zimmeti (himaye ve teminatı) bir tekdir; (müminlerin en küçüğünün himayesi) onların hepsi için hüküm ifade eder. Zira müminler, diğer insanlardan ayrı olarak birbirlerinin mevlâsı (kardeşi) durumundadırlar.

Yahudilerden bize tâbi olanlar, zulme uğramaksızın ve onlara muarız olanlarla yardımlaşmaksızın, yardım ve desteğimize hak kazanacaklardır. Sulh, müminler arasında bir tekdir. Hiçbir mümin Allah yolunda girişilen bir harpte, diğer mü-minleri hâriç tutarak, bir sulh anlaşması akdedemez; bu sulh, ancak onlar (mü-minler) arasında adalet ve eşitlik esasları üzerine yapılacaktır.

Hiçbir müşrik, bir Kureyşlinin mal ve canını himayesi altına alamaz ve hiçbir mümine bu hususta engel olamaz (yani Kureyşliye hücum etmesine mâni olamaz). Herhangi bir kimsenin, bir müminin ölümüne sebep olduğu katî delillerle sabit olur da maktûlün velîsi rıza göstermezse, kısas hükümlerine tâbi olur; bu hâlde bütün müminler ona karşı olurlar. Ancak bunlara, sadece (bu kaidenin) tatbiki için hareket etmek helâl (doğru) olur.

Bu sahîfenin (anlaşmanın) içeriğini kabul eden, Allah’a ve ahiret gününe inanan bir müminin bir kâtile yardım etmesi ve ona sığınacak bir yer temin etmesi helâl (doğru) değildir; ona yardım eden veya sığınacak bir yer gösteren kıyamet günü Allah’ın lânet ve gazabına uğrayacaktır ki o zaman artık kendisinden ne bir para ödemesi ne de bir bedel alınması söz konusudur.

Üzerinde ihtilâfa düştüğünüz herhangi bir şey, Allah’a ve Hz. Muhammed’e (sallallahu aleyhi ve sellem) götürülecektir Yahudiler, müminler gibi, muharebe devam ettiği müddetçe (kendi harp) masraflarını karşılamak mecburiyetindedirler. Benî Avf Yahudileri, müminlerle birlikte bir ümmet (câmia) teşkil ederler. Yahudilerin dinleri kendilerine, müminlerin dinleri kendilerinedir. Buna gerek mevlâlar gerekse bizzat kendileri dahildirler. Yalnız kim ki haksız bir fiil irtikâb eder veya bir cürüm işler, o sadece kendine ve âile efradına zarar (vermiş) olacaktır. Benî

Neccar Yahudileri de Benî Avf Yahudileri gibi aynı (haklara) sahip olacaklardır

(Bir harp vukuunda) Yahudilerin masrafları kendilerine ait ve müslümanların masrafları da kendilerine aittir. Muhakkak ki bu sahîfede (anlaşmada) gösterilen kimselere harp açanlara karşı, onlar kendi aralarında yardımlaşmayacaklardır. Onlar arasında hayırhâhlık ve iyi davranışta bulunacaktır. (Kaidelere) muhakkak riayet edilecek, bunlara aykırı hareketler olmayacaktır. Hiçbir kimse, müttefikine karşı bir cürüm işleyemez: Muhakkak ki zulmedilene yardım edilecektir. Yahudiler Müslümanlarla birlikte, beraberce harp ettikleri müddetçe masrafta bulunacaklardır. Bu sahîfenin taraftarlarına Yesrib içi, harâmdır (mukaddes). Himaye altındaki kimse (cârr), bizzat himaye eden kimse gibidir; ne zulmedilir ne de (kendisi) cürüm işler…

Müslümanlar ve Yahudiler arasında, Yesrib’e hücum edecek kimselere karşı yardımlaşma yapılacalitır. Şayet onlar (Yahudiler), (Müslümanlar tarafından) bir sulh akdetmeye veya bir sulh akdine iştirake davet olunurlarsa, bunu doğrudan doğruya akdedecekler veya ona iştirak edeceklerdir. Şayet onlar (Yahudiler), (Müslümanlara) aynı şeyleri teklif edecek olurlarsa, mü’minlere karşı aynı haklara sahip olacaklardır; din mevzuunda girişilen harp vak’aları müstesnadır. Her bir zümre, kendilerine ait mıntıkadan (gerek müdafaa ve gerekse sair ihtiyaçlar hususunda) mesuldür. Kim ki bir harbe çıkar, emniyette olur veya kim İd Medine’de kalırsa yine emniyet içindedir; haksız bir fiil ve cürüm işleme hâlleri müstesnadır. Allah himayesini, (bu sahîfeyi) tam bir sadakat ve dikkat içinde muhafaza eden kimseler üzerinde tutacaktır. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem), Allah’ın Resûlü’dür.

Bu vesikadaki adalet, hak ve yükümlülükler arasındaki uyum ve insicamda temessül etmektedir; zira bu vesika, özel dînî şeairi yerine getirme hususunda bireylerin bütün haklarından tutun da güvenlik, özgürlük, can, mal, ırz ve ibadet mekânlarının korunması ve kollanmasına kadar tüm hakları içermektedir.

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine halkı arasındaki bu vesikası dört ana eksen etrafında dönmektedir:

Birincisi: Herkes için barış ve güvenliğin sağlanması. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bu vesikada şöyle buyuruyor: “Haksız bir fiil ve cürüm işleme halleri müstesna, harbe çıkan da emniyettedir, Medine’de kalan da. Allah’ın himayesi, (bu sahîfeyi) tam bir sadakat ve dikkat içinde muhafaza eden kimseleri koruyacaktır.” Ve “Himaye altındaki kimse (cârr), bizzat himaye eden kimse gibidir; ne zulmedilir ne de (kendisi) cürüm işler.”

İkincisi: Herkesin dînî özgürlüğünü koruma. “Yahudilerin dini kendilerine, Müslümanların dini kendilerine aittir.”

Üçüncüsü: Âdil bir şekilde herkese, sosyal, siyasî ve askerî katılım hakkı ve fırsatı verme.

Dördüncüsü: Kişisel sorumluluk ilkesini kabul etme, bu sorumluluğun temeli, hak ve adalet temelleri üzerinde yükselen hukuku ilan etme ve buna uyacaklarına dair taraflardan onay almadır. Vesikada şöyle denilmektedir: “Her kim ne yaparsa kendi lehine veya aleyhine yapar. Allah, bu sahifedekilerin en iyisini ve doğrusunu desteklemektedir ve kişi müttefik ve dostunun yanlışı sebebiyle cürüm işlemiş olamayacağı gibi bundan da mesul tutulamaz. Mazluma her zaman yardım edilir.”

Kurayza Oğullarının Hainlik Edip Anlaşmayı Bozmaları

Kurayza oğullarının Medine’de Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve müminlere gadirde bulunup hiyanet etmeleri, diğer Yahudi grupların gadir ve hıyanetinden daha şiddetliydi; zira öyle bir hıyanet tertipleyip hummalı bir şekilde çalışmaya başlamışlardı ki sonuna kadar devam edip neticesi başarılı olsaydı bütün Müslümanlar yok olacaktı. Medine’nin alt tarafında demir gibi bir kaleleri vardı, Resulullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) yapmış oldukları anlaşmayı bozup Hendek savaşında Medine’ye ve Müslümanlara karşı savaşmaya gelen müşriklerle anlaşmışlardı. Zâhirî sebepler açısından bakıldığında eğer şanlı sahabi Mesud b. Nuaym’ın oynadığı rol başarıya ulaşmasaydı gerçekten Müslümanlar helâk olup gidecekti.

Kurayza Oğulları Hususunda Sa’d b. Muaz’ın (r.a.) Hakem Tayin Edilmesi

Müminlerin annesi Hz. Âişe (radıyallahu anhâ) anlatıyor:

Kureyşli müşriklerden İbn-i Arika denilen bir adam, Hz. Sa’d’a (radıyalJahu anh) bir ok atıp şöyle dedi: ‘Al sana! Ben İbn-i Anka’yım.” Ok, kolundaki bir damara isabet edip kesti. Bunun üzerine Hz. Sa’d (radıyallahu anh), Allah’a dua ederek şöyle dedi: “Ey Allahım! Kurayza’ya karşı gözümü aydınlatıp içimi ferahlatana kadar benim canımı alma.”

Hz. Âişe sözüne şöyle devam ediyor:

Kurayza oğulları, cahiliye döneminde onun dost ve müttefikleri idi. Hz. Sa’d’ın (radıyallahu anh) yarası iyileşti. Allah, müşrikler üzerine bir rüzgâr ve fırtına gönderdi. Kavî ve azîz olan Yüce Allah, savaş konusunda müminlere kâfi gelerek onları savaşmaktan kurtardı. Ebu Süfyan ve yandaşları, Tihâme’ye; Uyeyne b. Bedr ve taraftarları ise Necid’e döndüler. Kurayza oğulları da kendi diyarlarına dönüp kalelerinde siper aldılar.

Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) da Medine’ye dönüp silah bıraktı. Deriden bir çadır yapılmasını emretti ve Hz. Sa’d için mescitte bir çadır kurdurdu. Derken Cebrail (aleyhisselâm) gelerek şöyle dedi:

“Savaşı bitirip silahını bıraktın mı?! Allah’a yemin olsun ki melekler henüz daha silah bırakmamışlardır. Kurayza oğulları üzerine yürü ve onlarla savaş!”

Bunun üzerine Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) zırhını giyerek halk içinde sefere çıkmak için çağrı yaptırdı. Buharî’nin Hz. İbn Ömer’den rivayetinde Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “Acele edin, ikindi namazını ancak Kureyza oğullarında kılın.” Nihayet Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Kurayza oğullarının diyarına gelip 25 gece boyunca onları kuşatma altında tuttu.

Hz. Âişe validemizin (radıyallahu anhâ) rivayetinden şu anlaşılıyor: Kurayza oğulları Yahudileri, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve müminlerle yaptıkları anlaşmaya hıyanet etmenin ne anlama geldiğini çok iyi biliyorlardı. Bundan dolayı, Kureyş müşrikleri Medine’den ayrılır ayrılmaz hemen kalelerine dönüp orada siper almışlar ve Hz. Peygamber’le (sallallahu aleyhi ve sellem) bir savaşa gireceklerini tahmin ederek hazırlık yapmışlardır.

Diğer bir mevzu ise, 25 gece boyunca ablukaya alınmalarına rağmen onlardan ne bir özür, ne de Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) bir barış ve anlaşma talebi vârid olmamıştır. Kendilerini benlik ve gurur kaplamış, bu da onları daha fazla günaha sürüklemiş ve sahip oldukları kalelerin onları Allah ve Resûlü’ne karşı koruyacakları, müminlerin mecburen geri çekilecekleri zehabına kapılmışlardır.

Abluka şiddetlenip bela ve musibetin dozu artınca, onlara: “ResûluUah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) hükmüne razı olun.” denildi. Onlar da Ebû Lübâbe b. Abdulmünzir’le konuyu istişare ettiler. Hükmün “ölüm” olacağını belirtince “Sa’d b. Muaz’ın hükmüne razıyız.” dediler. Resûlullah da bunu kabul etti ve Sa’d b. Muaz’a birisini göndererek onu sırtında hasır lifinden eğeri olan bir merkebin üzerinde getirtti. Kavmi onu süslemişlerdi. Bu sırada, Hz. Sa’d’ın yanına gelen bazıları ona şu tavsiyede bulundular:

“Ey Ebû Amr! Sen daha önce Kureyza oğullarının dostu ve müttefiki idin. Daha önce size yardımcı olmuşlardı. Felâkete düşmüş olan bu eski dost ve müttefiklerin hakkında hükmünü verirken dikkatli ol!” Ancak Hz. Sa’d, onların yüzüne bile bakmadı. Etrafındaki adamlarına dönerek şöyle dedi: “İşte şimdi, benim için Allah adına hiçbir kınayıcının kınamasından çekinmeme vakti geldi.”

Hz. Ebû Said (radıyallahu anh) anlatıyor:

Hz. Sa’d Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) görününce “Kalkın ve efendinizi indirin.” buyurdu. Onlar da kalkıp indirdiler. Sonra Hz. Sa’d’dan onlar hakkında gerekli kararını vermesini isteyerek “Onlar hakkında hüküm ver!” dedi. Hz. Sa’d (radıyallahu anh) şöyle dedi: “Ben onların savaşa katılanlarının öldürülmesi, kadın ve çocuklarının esir edilmesi ve mallarının taksim edilmesine hükmediyorum.”

Ebû Lübâbe’nin Tevbesi

Kureyza oğulları, Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) elçi göndererek: “Amr b. Avf oğullarının -bunlar Evs’in müttefiki idiler- kardeşi Ebû Lübâbe b. Abdulmünzir’i bize gönder ki konu hakkında istişare edelim.” dediler. Hz. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) da, Ebû Lübâbe’yi onlara gönderdi. Onu gördüklerinde erkekler ayağa kalktılar, kadın ve çocuklar da hıçkıra hıçkıra ağladılar. Onlara acıdı ve şefkat duydu. Ona dediler ki “Ne diyorsun, Muhammed’in hükmüne razı olalım mı?” O da: “Evet” dedi ve eliyle boğazını işaret ederek kararın “ölüm” olacağını belirtti.

Ebû Lübâbe diyor ki: “Vallahi onların yanından henüz ayrılmamıştım ki, bu hareketimle, Allah’a ve Resûlü’ne karşı iyi bir iş yapmadığımı anlamıştım.”

Sonra yüzünü yere çevirerek doğruca Medine’ye gidip Mescid-i Nebevi’ye girdi, kendisini direğe bağlattı ve: “Cenâb-ı Hak, işlediğim günahtan dolayı tevbemi kabul etmedikçe bu yerimden ayrılmayacağım” diye yemin etti. Ayrıca Kureyza oğullarına bir adım atmayacağına, Allah ve Resûlü’ne ihanet ettiği bir mekânda bir daha asla görünmeyeceğine dair Allah’a söz verdi.

Bu olayın haberi Peygamber Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) ulaşınca şöyle buyurdu: “Eğer doğruca yanıma gelseydi, Allah’tan bağışlanmasını dilerdim. Mademki, o kendisini bağlatmış, artık Allah’tan tevbesini kabul edinceye kadar onu bulunduğu yerde bırakırım.”

Nihayet, tevbesinin kabul olduğuna dair Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) vahiy indi. İnsanlar onu çözmek için yanına koşuştular, ancak o “Hayır! Vallahi, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) beni kendi elleriyle çözmezse burdan ayrılmayacağım” dedi. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) sabah namazına çıktığı zaman onu çözdü.

Ve tarihte ilk defa, güç, otorite, nüfuz sahibi, ancak kendisine ihanet edilmiş muzaffer bir kumandan, suçlu, hain ve zayıfa, cezasını vermesi için yargıcını seçme özgürlüğü veriyor.

Evet, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Kureyza oğulları yahudilerine haklarında hüküm vermesi için bir kişiyi seçmelerine müsaade etmişti. Onlar da kendilerini affedeceğini veya cezalarını hafifleteceğini umdukları Sa’d b. Muaz’ı seçmişlerdi. Fakat o, beklentilerinin aksine, onlara gadir ve ihanetlerinin cezası olarak “ölüm ve esaret” cezası vermişti.

Verilen bu ceza -ki zaten böyle bir cezayı bekliyorlardı- şiddetli gözüküyor; ancak, onlar, hak ettikleri cezanın ne olduğunu, Resûlullah ve yanındaki müminlerin, aralarındaki bu problemi kesin bir şekilde çözmeden ayrılmayacağını bildikleri halde, barış veya af istemeden savaşı sürdürmüşler ve ancak savaşta yenileceklerini hissettikleri zaman Sa’d’ın hakemlik yapmasını istemişlerdir.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), Hz. Sa’d’a, yahudilerin onun üzerinden fitne ve fesat çıkarma niyetlerini göstermek istemişti. İnsanlar, Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) etrafında otururken Hz. Sa’d Allah Resûlü’ne (sallallahu aleyhi ve sellem) doğru ilerliyordu. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onu görünce etrafındakilere “Efendinize ayağa kalkın.” diye buyurdu. Abduleşhel oğulları diyorlar ki: “Bizler çift sıra halinde ayağa kalktık, her birimiz onu selâmlıyordu, nihayet Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) ulaştı.”

İşte Yahudiler, Hz. Sa’d’ı hakem tayin etmek istediklerinde, Evs ve Hazreç, Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) ve arkadaşları arasında savaş çıkarmak niyetindeydiler. Zira Hz. Sa’d, Evs’in lideriydi ve onların Resûlullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem) kaçınmaları, hükmüne razı olmamaları, aksine Hz. Sa’d’ı seçmelerinin nedeni, Müslümanlar arasında ayrılık, kin, nefret ve düşmanlık tohumları ekmek için başvurulan akıbetsiz ve başarısız bir girişimden başka bir şey değildir.

Yaptıkları gadir ve hıyanetlerine karşılık, ölüm cezasının uygulandığı erkeklerin sayısı 600 veya 700’dür. Tarihî kaynaklar ölüm cezası için en çok 800 ila 900 arasında bir rakam vermektedirler.

Kadınlardan ise bir kişi öldürülmüştür. Zaten kendisi de öldürüleceğini biliyordu. Zira bu kadın, Hallad b. Süveyd’in üzerine değirmen taşını atarak öldürmüştü. Dolayısıyla onun öldürülmesi kısas olarak gerçekleştirilmişti.

Bu olay şunu gösteriyor: Yahudiler, sadece kalelerinde siper alıp savunma halinde beklememişler, bilakis bu kalelerin arkasından Müslümanlarla savaşmışlar, onlara taş, ok vb. şeyler atmışlardır.

Kaynuka ve Nadir oğulları da Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) olan anlaşmalarını bozup onunla savaşmışlardı. Ancak, onlara karşı zafer elde edince Kureyza oğulları hakkında verdiği emri burada uygulamamıştır. Bunun nedeni de, Kureyza oğullarının, bütün Müslümanları kapsayacak ve onları kökten yok edecek büyük bir ihanetin içine girme gibi artı bir suç işlemelerinden başka bir şey değildir.

Kureyza oğullarına cezanın uygulanma anında özel af durumları vardı. Meselâ:

a- Hz. Sabit b. Kays, Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) gelip “Ey Allah’ın Resûlü! Benim Zübeyr’e bir minnet borcum var, onu ödemek istiyorum, kanını bana bağışla.” diye rica etti. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), “Tamam, o seninrdir.” buyurdu. O da Zübeyr’e gelerek “Resûlullah senin kanını bana bağışladı” dedi. O da: “Ailesi, çoluğu çocuğu olmayan ihtiyar bir adam hayatı ne yapsın?” diye karşılık verdi. Hz. Sabit, Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) dönerek “Anam babam sana feda olsun ey Allah’ın Resulü! Hanımını ve çocuğunu bana bağışla.” dedi. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de: “Tamam, onlar senin.” buyurdu. O da tekrar Zübeyr’e gelerek: “Resulullah aileni ve çocuğunu bana bağışladı, onlar artık senin.” dedi. Bu sefer de: “Hicaz’da malsız-mülksüz bir ev halkı nasıl kalsın ve barınsın?” dedi. Hz. Sabit tekrar Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) geldi ve “Malı, yâ Resulallah” dedi. “Tamam, o da senin.” buyurdu. Hz. Sabit ona dönüp: “Malın senindir.” dedi. Zübeyr: “Yüzü, içinde mahallenin bakire kızlarının göründüğü bir Çin aynasını andıran Ka’b b. Esed ne yaptı?” diye sordu. Hz. Sabit ona: Öldürüldü.” dedi. “Medenî ve Bedevîlerin efendisi Huyey b. Ahtab ne yaptı?” diye sordu. Hz. Sabit ona: Öldürüldü” dedi. Bu sefer de: “Yerimizde çakılıp kaldığımızda önümüzde koşan, kaçtığımızda bizi koruyan Azzâl b. Semev’el ne yaptı?” diye sordu. “Öldürüldü.” dedi. Bunun üzerine “Peki iki meclisin adamları ne yaptılar? diye sordu. Bu sözleriyle Ka’b b. Kureyza’nın oğulları ile Amr b. Kureyza’nın oğullarını kastediyordu. Hz. Sabit ona: “Öldürüldüler.” dedi. Bunun üzerine Zübeyr: “Ey Sabit! Senden beni de onlara kavuşturmanı istiyorum. Vallahi bu hayırlı insanların ölümünden sonra hayatta bir hayır ve güzellik kalmamıştır. Dostlara kavuşuncaya kadar asla oraya -hurma ağaçlarını kastediyor- bir kova su dahi dökmeyeceğim.” dedi. Daha sonra boynu vuruldu.

Onun “dostlara ulaşma” özlemini ifade eden sözü, Hz. Ebu Bekir’e ulaşınca şöyle dedi: “Vallahi, o dostlarıyla ancak ebedî cehennem ateşinde buluşur.”

Kureyzalı Zübeyr, öldürülen arkadaşlarına kavuşturulmak istemiştir. Bu da Kureyza oğullarının, kendilerini, zulüm ve haksızlığa uğramış şehit kurbanlar olarak gördüklerini gösteriyor. Hâlbuki durum hiç de öyle değil. Onlar, ihanet ve gadredenlerden başka kimseler değillerdi. Onların yaptığı bu ihanetin başarıya ulaşması halinde Resulullah ve arkadaşlarının başına gelecekler, onların başlarına gelenden çok daha çirkin olacaktı.

Nadir ve Kureyza oğullarının yaptıklarına tanıklık eden Yahudilerin lideri Huyey b. Ahtab’ın ağzına doladığı şu söz de bu durumu vurgulamaktadır. O iki yerde şöyle demiştir:

“Bu onlardan gördüğümüz kaçıncı gafil avlanmadır? O, üzerimize yazılmış bir savaş ve musibettir.” Öldürülme anında da aynı sözü tekrarlamıştır. Kureyza oğullarından Peygamber (sallalJahu aleyhi ve sellem) ve arkadaşlarını gafil avlamak için onları gözetlediği sırada “İsrail oğulları üzerine yazılmış bir destandır” demiştir.

b- Neccar oğullarından Münzir’in annesi ve Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sel- lem) teyzelerinden biri olan, O’nunla (sallallahu aleyhi ve sellem) birlikte iki kıbleye de namaz kılan ve kadınların biatına katılan Selma binti Kays, Resulullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem), kendisine sığınan ve büluğ çağına ermiş olan Kureyzalı Rifaa b. Semevel’i istedi. Şöyle dedi: “Anam babam sana feda olsun ey Allah’ın Resulü!

Rifaa’yı bana bağışla; çünkü o namaz kılacağını ve deve eti yiyeceğini söyledi.” Resûlullah, onu Selma’ya bağışladı. O da utandı. Müslüman olup sahabi olma payesini elde etmiştir.

Neccar oğullarından Selma binti Kays, Rifaa’yı tanıyordu. Rifaa, başına gelenler neticesinde öldürülmeyi hak edince ona sığınmış, yardım ve himayesini talep etmiştir. Ve öyle gözüküyor ki “Deve eti yiyecek” sözü, Rifaa’nın Müslümanlara dost olup gadir ve ihanette bulunmayacağından kinayedir.

Burada dikkatlerimizi çeken bir husus da şudur; Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) Rifaa’yı ona bağışlamış, ancak kendisinden onu İslâm’ı kabul etmeye zorlamasını veya İslâm’a karşılık hayatı üzerine görüşmesini istememiştir. Hz. Selma, ona sadece “Resûlullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem) hayâ et, seni affetti ve sen O’nun doğruluğunu biliyorsun.” demiştir. O da ölümden kurtulduktan sonra Müslüman olmuş, dolayısıyla da kurtulmak için müslüman olmamıştır.

c- Bu gece, Hz. Sa’d’ın hakemliğini kabulden önce bir grup, müslüman olup kanlarını, mallarını ve çocuklarını kurtarmışlardı.

“Hakemliği kabulden önce” ibaresi dikkat çekmektedir. Onların müslüman olmaları, öldürülme korkusundan değildi; zira onlar, Hz. Sa’d’ın haklarında vereceği hükmü bilmeden önce müslüman olmuşlardır. Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) anlaşmayı bozmayı istemeyen Ka’b b. Esed şöyle demiştir: “Ey yahudi topluluğu! Başınıza geleni gördünüz, ben size üç davranış öneriyorum, hangisini istiyorsanız onu yapabilirsiniz.”

Onların ne olduğunu sorduklarında şöyle cevap verdi:

“Bu adama iman eder ve O’na uyarız, vallahi O’nun Allah tarafından gönderilmiş bir elçi ve peygamber olduğu açıkça ortaya çıktı. Sizler de O’nun özelliklerini kitabınızda görüyorsunuz. Bu şekilde canlarınızı, mallarınızı, çocuklarınızı ve kadınlarınızı korumuş olursunuz.”

Öyle gözüküyor ki, müslüman olanlar, Sa’d b. Muaz’ın henüz haklarındaki hükmü vermediğini vurgulayan seçeneklere değinen Ka’b b. Esed’in davetine icabet neticesinde müslüman olmuşlardır.

d- Kureyza oğulları kampından Kureyzalı Amr b. Sü’dâ geldi ve Allah Resûlü’nü (sallallahu aleyhi ve sellem) nöbet bekleyen askerlerin yanından geçti. O gece nöbette Muhammed b. Mesleme vardı. Onu görünce “Kim o?” dedi. “Ben Amr b. Sü’dâ” diye cevap verdi. Amr, Kureyza oğulları ile beraber Resûlullah’la yapılan anlaşmaya ihanet edip bozmaya karşı çıkmıştı. Şöyle dedi: “Kesinlikle Muhammed’e bir kötülük ve hainlik yapmam.” Muhammed b. Mesleme onu tanıyınca “Ey Allah’ım! Fıtratı temiz saygın insanların hatalarını kaldırmaktan beni mahrum etme.” dedi ve yolunu açtı. Yoluna devam etti ve o gece Allah Resulünün (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’deki mescidine geldi. Sonra da kaybolup gitti ve bu gününe kadar yeryüzünün neresine gittiği bilinmedi. Onun bu durumu Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) arz edildi, “O, Allah’ın, vefasından dolayı kurtardığı bir adamdır” buyurdu.

e- Kureyza oğullarından büluğ çağına ermiş erkekler, Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına toplanıp Hz. Sa’d’ın verdiği hükmün uygulanmasını beklerlerken Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) birçok hurma getirilip onlara dağıtılmasını emretti.

f- Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: “Onların esaretlerini iyi geçirmelerini sağlayın, kaylule yapma (uyuma) imkânı tanıyın, su verin, ta ki serinlesinler, bundan sonra geriye kalanları öldürürsünüz. Hem güneşin hem de silahın sıcaklık azabını aynı anda onlara yaşatmayın.” Bunlar bir yaz gününde yaşanmıştı.

Zimmîlerle Barış İçinde Yaşama

Müslüman, zimmî veya ehl-i kitaptan biriyle karşılaştığında nasıl davranmalı-dır? Bazı İslâm hukukçuları, aşağıdaki delillerden dolayı, bunlara ilk selâm veren olmayı mekruh görmüşlerdir.

Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem), Müslim’in Sahih’inde Hz. Ebu Hüreyre’den rivayet ettiği bir hadiste şöyle buyurmuştur: “Yahudi ve Hıristiyanlara ile olarak siz selâm vermeyin. Şayet yolda onlarla karşılaşırsanız, onları yolun en dar kısmından gitmeleri için sıkıştırın. ”

Bundan sonraki hadis ve Vekî’ hadisinde ise şöyle buyuruyor: “Yahudilerle karşılaştığınızda” İbn-i Cafer’in Şube’den rivayet edilen hadisinde de “Ehl-i kitapla karşılaştığınızda” ibaresi yer almakta. Cerir’in hadisinde ise müşriklerden herhangi bir isim belirlemeksizin “onlarla karşılaştığınızda” denilmiştir.

Bir grup âlim, onlara selâm vermeye bizim başlamamızın caiz olduğu görüşünü benimsemiştir. Bu görüş, İbn-i Abbas, Ebu Ümâme, İbn-i Ebi Muhayrız’dan rivayet edilmiştir. Ayrıca Maverdî, bu görüşün Şafiî mezhebinden bazılarının da benimsediği bir görüş olduğunu belirtmiştir.

İmam Kurtubî şöyle demiştir: İbn-i Uyeyne’ye şöyle soruldu: “Kafire selâm vermek caiz midir?” O “Evet” cevabını verdi. Zira Cenâb-ı Hak şöyle buyuruyor: “Dininizden ötürü sizinle savaşmayan, sizi yerinizden, yurdunuzdan etmeyen kâfirlere gelince, Allah sizi, onlara iyilik etmenizden, adalet ve insaf gözetmenizden menetmez. Çünkü Allah âdil olanları sever” (Mümtehine, 60/8)

“İbrâhim’de size güzel bir örnek vardır.” (Mümtehine, 60/4)

Hz. İbrahim de babasına “selâm olsun sana” (Meryem, 19/47) demiştir.

İmam Kurtubî şöyle demektedir: Âyetin en zâhir yorumu İbn-i Uyeyne’nin dediğidir. Ancak bu konuda iki sahih hadis vardır: “Yahudi veya Hıristiyana selâm vermeye siz başlamayın ve onlardan biriyle yolda karşılaşırsanız onu yolun en dar tarafına zorlayınız.” Bu hadisi Buharî ve Müslim rivayet etmiştir.

Sahiheyn’de Üsame b. Zeyd’den rivayet edildiğine göre, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), üzerinde semer bulunan bir merkebe bindi, altında Fedek kadifesi vardı. Üsame b. Zeyd’i de arkasına aldı. Bedir savaşından önce Haris b. Hazrec oğullarının diyarında Sa’d b. Ubade’yi ziyaret ediyordu. Müslüman, müşrik, puta tapan, yahudi ve aralarında Abdullah b. Übey b. Selûl’un de bulunduğu bir meclise uğradı. Bu mecliste Abdullah b. Revaha da vardı. Binek hayvanının çıkardığı toz ve duman meclisi kaplayınca Abdullah b. Übey elbisesiyle burnunu kapatıp ardından şöyle dedi: “Bizi dumana boğmayın.” Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) de onlara selâm verdi.

O hâlde birinci hadis, onlara önce selâm vermeyi terketmeyi ifade ediyor; zira bu bir ikramdır ve kâfir buna ehil ve layık değildir.

İkinci hadis ise, buna cevaz veriyor. İmam Taberî diyor ki: Üsame’nin rivayet ettiği hadis ile Ebû Hüreyre’nin hadisi arasında bir çelişki yoktur; çünkü birinde diğerini nakzeden bir şey olması söz konusu değildir. Ebû Hüreyre’nin (radıyallahu anh) hadisi umum yani herkesi bağlayan, Üsame’nin (radıyallahu anh) hadisi ise husus yani özel bir durum ifade etmektedir. İmam Nehaî ise şöyle diyor: “Bir yahudi veya hıristiyanın yanında bir işin ve hacetin varsa sen önce selâm ver.”

Böylece Hz. Ebû Hüreyre hadisinin (Selâma başlayan siz olmayın!) selâma önce başlamayı gerektirecek bir iş, arkadaşlık, komşuluk ve yolculuk hakkı gibi bir durumun olmadığı takdirde geçerli olduğu açıklığa kavuşmuş oldu.

İmam Taberî şöyle diyor: Selefin Ehl-i Kitaba selâm verdikleri rivayet olunmuştur. Hz. İbn-i Mesud kendisine yol arkadaşlığı yapan Duhkan’a karşı böyle davranmıştır. Alkame ise şöyle demiştir: Ona dedim ki “Ey Ebû Abdurrahmân! Onlara ilk olarak selâm vermek mekruh değil midir?” O da “Evet öyledir, ama bu yol arkadaşlığı hakkıdır.” diye cevap verdi.

Ebû Üsame, evine doğru yol aldığında önüne çıkan müslüman, hıristiyan, küçük, büyük herkese selâm verirdi. Bu husus kendisine sorulduğunda “Selâmı yaymakla emrolunduk.” diye cevap vermiştir.

Evzaî’ye, bir müslümanın karşılaştığı bir kâfire selâm vermesi sorulduğunda şöyle cevap vermiştir: “Eğer selâm verdiysen, senden önceki salih insanlar da

vermiştir; yok eğer vermediysen, yine senden önceki salihler de vermemiştir.”

Hasan Basrî Hazretlerinden şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Bir meclise uğradığında orada müslümanlarla beraber kâfirler de varsa onlara selâm verebilirsin.”

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) bu sözünde bir hususiyet ve özellik vardır. Zira bu, anlaşmayı bozdukları, ihanet ettikleri ve Hendek savaşında müşrikleri Müslümanların arkasından içeriye sokma niyetlerine kapıldıkları zaman Kureyza oğulları Yahudilerine has bir uygulamaydı. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), bu hıyanetlerini cezalandırmak, Medine’yi kuşatan “Ahzab” (Hendek savaşına katılan düşman gruplar) tehlikesi geri püskürtülür püskürtülmez aralarındaki anlaşmayı bozmak istemiştir. Ayrıca abluka müddeti içerisinde arkadaşlarından da onlarla anlaşmayı bozmalarını ve sembolik bir biçimde savaşın yaklaştı¬ğını onlara hissettirmelerini talep etmiştir. Yoksa Allah Resûlü’nden (sallallahu aleyhi ve sellem), umum Ehl-i Kitaba veya Yahudilere, hatta puta tapan müşriklere bile kaba davrandığına dair hiç bir rivayet vârid olmamıştır. Çünkü o tam manasıyla tecessüm etmiş bir rahmet idi. Yüce Rabbi O’nun hakkında şöyle buyurmuştur:

“Sen pek yüksek bir ahlâk üzerindesin!” (Kalem, 684) “insanlara yumuşak dav-ranman da Allah’ın merhametinin eseridir. Eğer kaba, katı yürekli biri olsaydın -ki öyle değilsin- insanlar senin etrafından dağılıverirlerdi.” (Âl-i İmrân, 3/159)

Ayrıca Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlarla iyi komşuluk ilişkileri içindeydi; hastalarını ziyaret eder, başlarına bir musibet geldiğinde taziyede bulunurdu. Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine veya Mekke’de Yahudi ve müşrikleri ziyaret edip de onlara selâm vermediğini kim düşünebilir?!

Kureyza oğullarına selâm vermekten uzak durma meselesi, bir savaş ilanına benziyordu, yoksa bunda bütün Ehl-i Kitap veya Yahudileri kapsayan genel bir hüküm yoktur. Ancak belki bu hüküm, Kureyza oğullarının yaptığı gibi anlaşmaya ihanet eden zimmî ve anlaşmalı toplumları kapsadığı söylenebilir.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), arkadaşlarına Ehl-i Kitap veya zimmîlere selâm vermeyi yasaklamadığı gibi onların kendisine beddua edip kötü sözler söylediğini bildiği halde selâmlarına karşılık vermiştir. Hz. Âişe validemize şefkatin, içine girdiği her şeyi güzelleştirdiğini; kötülüğün, kabalığın ve şiddetin ise girdiği her şeyi çirkinleştirdiğini öğretecek bir şahsiyettir O (sallallahu aleyhi ve sellem).

Buhârî Sahih’inde Hz. Âişe validemizden rivayet ettiğine göre, Yahudiler Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) gelip şöyle dediler: “Es-sâmu aleyküm- Ölüm üzerinize olsun!” Hz. Peygamber “Sizin de üzerinize olsun!” buyurdu. Hz. Âişe validemiz ise “Allah size lanet etsin, Allah gadabını sizin üzerinize indirsin!” diyerek onlara karşılık verdi. Fakat Allah Resûlü “Yavaş ol, sakin ol ey

Âişe! Şefkatli, merhametli ol, şiddet, kabalık ve çirkin sözlerden de uzak dur!” Hz. Âişe validemiz “Ne dediklerini duymadın mı?” diye sordu. Bu sefer Allah Resûlü “Sen benim ne dediğimi işitmedin mi? Ben onlara “Aleyküm” diyerek cevap verdim ve dualarını geri çevirdim. Benim onlar hakkında yaptığım dua kabul olur, ancak onların benim hakkımda yaptıkları beddua kabul olmaz.” diyerek konuyu izah eder.

Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) böyle davranışının ve Hz. Âişe validemizin Yahudilere karşı gösterdiği bu tavrın nedeni, Yahudilerin hilekâr, düzen-baz ve selâmı bile bedduaya çevirecek kadar ağzı bozuk bir topluluk olmasından kaynaklanmaktadır. Bütün bunlara rağmen Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) seviyesini koruyup kendi tabiat ve karekterini sergilediği için Yahudiler, O’nun yüce katında ancak güzel karşılık, güzel ahlâk, şefkat ve merhamet görmüşlerdir. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bunlara bile böyle davranıyorsa, acaba bir de anlaşmalarına bağlı sulh ve barış yanlısı veya güzel ahlâk sahibi olsalardı o zaman nasıl davranırdı? Acaba Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Müslümanların, onlardan uzak durmaları, onlara katı ve kaba davranmaları beklenilir mi? Selâm vermekten kaçınmak ise ancak kabalık ve nezaketsizlik olarak açıklanabilir.

Benimsemiş olduğum selâm verme yasağının, barış anlaşmasının bozulduğunu iş’âr için Kureyza oğullarına özgü bir hüküm olduğunu şu aşağıdaki hususlar da destekler:

1-            İbn-i Mace’nin Ebû Abdurrahman el-Cühenî’den rivayet ettiği hadiste Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “Ben yarın binip Yahudilere gidiyorum, sakın onlara selâm vermeye başlayan siz olmayın, eğer onlar size selâm verirlerse sadece (Ve aleyküm) deyin.”

2-            Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde, İbn-i Ebi Şeybe’nin Musannef’inde Ebû Nadra el-Gifârî’den rivayet ettiği hadiste Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyuruyor: Bizler Yahudilerin diyarına gitmekteyiz. Sakın onlara selâm vermeye başlayan siz olmayın, eğer onlar size selâm verirlerse sadece (Ve aleyküm) deyin.”

İşte bu ve benzeri hadisler ve hususiyle Kur’ân’da bu görüşü destekleyen umum ifade eden âyetler, bizleri Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) bu yasağının, Kureyza oğulları hâdisesine mahsus bir hüküm olduğu kanısına götürüyor.

Yüce Allah şöyle buyuruyor:

Allah, elbette Resûlü’nün: “Yâ Rabbî! Ne yapayım, onlar, bir türlü imana gelmeyen bir topluluktur. ” demesini de biliyor. Şimdi sen onlardan yüz çevir ve: “Selâm size!” de. (Zuhruf, 88-89)

Âyetlerimize iman edenler sana geldikleri zaman onlara: “Selâm sizlere!” de! O, rahmetle muameleyi Zât’ına yakışan bir muamele tarzı kılmıştır. (En’âm, 54) Anlamsız, çirkin sözler işitince yüzlerini çevirip uzak durur ve şöyle derler: “Bi¬zim işlerimiz bize, sizinkiler de size aittir. Selâm olsun size, hoşça kalın! (Kasas, 55) Rahmân’ın has kulları o kimselerdir ki onlar yerde tevazu ile yürürler. Cahiller kendilerine laf atarsa “Selâmetle!” derler (Furkân, 63)

İbn-i Abbas’ın şöyle dediği sabit olmuştur: Sana selâm veren Mecusi dahi olsa karşılık ver. Şa’bi ve Katade de aynı görüşü paylaşırlar.

Selâma karşılık vermenin şekline gelince, şunları söyleyebiliriz: “Aleyküm.” veya “Ve aleyküm.” Hangi siga ile cevap vermemiz gerektiği hususu, selâmına karşılık verdiğimiz kişinin barış ve düşmanlık konusunda takındığı tavrın doğasına göre değişiklik arz eder.

İmam Nevevî şöyle diyor: “Vav”ın olması, daha iyidir, zira onsuz mânâ “Hak ettiğiniz şey üzerinize olsun.” demektir. Hâlbuki “vav”lı olduğu takdirde, bununla bize karşı beddua etmeyi kastetmemişlerse, onlar için dua olur, o da, iki dünya selâmetidir. Eğer onunla imalı bir şekilde bize beddua etmeyi kastetmişlerse o zaman da mânâ “Onunla neyi arzu ediyorsanız o, sizin üzerinize olsun veya neyi hak ediyorsanız o sizin üzerinize olsun.” olur.

“Şu Ensar grubu senin bugün yaptığın Fey ‘ dağıtımı konusunda, Senin kendi kabilene ve diğer Arap kabilelerine büyük miktarda paylar verdiğin halde kendilerine pay vermediğine dair içlerinde senin aleyhine kuşku taşımaktadır. ”

Hz. Peygamber: “Bu konuda sen hangi düşüncedesin? Ey Sa’d”

Sa’d: “Bende kavmimden biriyim. ”

Hz. Peygamber: “O halde kavmini şu çadırda topla” buyurdu.

Sa’d, Ensar topluluğunu söylenen mahalde topladı. Onlara katılmak isteyen Muhacirlere müsaade etmedi. Durumu kendisine bildirince peygamberimiz geldi ve Allah’a hamd ve senadan sonra onlara şöyle seslendi:

Hz. Muhammed (s.a.s): “Ey Ensar topluluğu! Bana, içinizden kederlendiğiniz haberi ulaştı. Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”

Ensar Grubu: “Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”

Hz. Muhammed (s.a.s): “Bana karşılık vermeyecek misiniz? Ey Ensar topluluğu!”

Ensar Grubu: “Sana ne cevap verelim ya Resûlallah? Lütuf ve kerem yalnız Allah’a ve O ’nun elçisine aittir. ”

Hz. Muhammed (s.a.s): “Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş olurdunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz:

‘Yalanlanmış bir şekilde bir şekilde bize geldin de biz seni tasdik ettik. Horlanmış olarak geldin, sana yardım ettik. Kovulmuş olarak geldin, seni barındırdık. Fakir olarak geldin, malımızla destekledik. ’

“Ey Ensar topluluğu! Ben, yanımda sizi Müslümanlığınıza ve bağlılığınıza güvenirken, nefisleriniz, insanları İslâm ’a ısındırmak için verdiğim dünyanın yeşertisine mi meyletti?”

“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz? Muhammed’in canı elinde olan Allah’a yemin olsun ki, eğer hicretin fazileti olmasaydı muhakkak ben Ensar’dan olurdum. Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim.

Rabbim! Ensar toplumuna, onların çocuklarına ve torunlarına rahmet eyle!”

Bunun üzerine Ensar topluluğu sakalları ıslanıncaya kadar ağlayarak dediler ki:

“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”

Hatibin Özellikleri Bakımından Hutbenin Tahlili

Kararlılık ve Metanet: Bu hutbeyi değerlendirirken esas ilgi alanımızı aydınlatacak ölçüde hutbenin öncesinde ve sonrasında meydana gelen olayları hatırlatmakta fayda vardır. Peygamberimiz, Huneyn savaşından sonra elde edilen ganimetleri dağıtırken, kalplerini İslâm’a ısındırmak için, henüz yeni Müslüman olmuş Arap kabile mensuplarına, özellikle de hayatı boyunca İslâm’la mücadele etmiş dünya malına düşkün Kureyş mensuplarına öncelik vermiştir. Aralarında Ebû Süfyan, onun oğlu Muaviye ve Safvan b. Ümeyye’nin bulunduğu Mekke ileri gelenlerine yüzer deve pay vermişti.

Yeni Müslüman olanlar, ganimet için büyük bir çaba ve gayret sarf ediyorlardı. Öyle ki bazıları, ganimetten daha fazla pay alabilmek adına Allah’ın peygamberini adaletsizlikle suçlayacak, cübbesini çekiştirecek kadar kaba ve saygısız davrandılar.  Kaba ve saygısız tutumlarına rağmen onlara ganimetten pay vermeye devam etti. İlk etapta peygamberimizin bu tutumunu anlamakta güçlük çeken, aralarında Ensar’ın da bulunduğu samimi müminler, onun davranışını yadırgadılar. Buna rağmen O, ‘müellefetü’l-kulub’a ganimet dağıtımında özel muamele yapmaya devam etti. Kalplerinde imanın yerleştiği insanları ise, manevi zenginlikleriyle baş başa bırakmayı tercih etti.  Tutumunun doğruluğunu da gayet zarif bir lisanla onlara anlattı. O sözünde ve davranışında metanetli ve kararlıydı.

“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (ona dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever. ” (Al-i İmran:159)

Anlayış ve Samimiyet: Ensar’da meydana gelen şüphe ganimet alıp alamamaktan ziyade, kendilerinin İslâm’a hizmetleri konusundaki dereceleri ile ganimeti doğru orantılı görmelerinden kaynaklanıyordu. Hz. Peygamber, henüz Müslüman olmuş Araplardan gördüğü saygısız tutum karşısında sekiz yıldır kendisiyle birlikte her türlü fedakârlığa katlanan Ensar’ın üzüntülerinden kaynaklanan incitici tavırları karşısında en ufak bir sarsıntı yaşamadan onlarla samimi ve engin bir anlayışla meseleyi konuşmuştur. Bütün içtenliğiyle, onlarla empati kurarak düşündüklerini, hatta akıllarına bile gelmeyeni bizzat kendisi açık bir şekilde ifade ederek onlara hitap etmiştir.

Hak ve Adalet Duygusu: Hz. Muhammed’in (s.a.s.) hicretiyle Medine Arap yarımadasının merkezlerinden birisi haline geldi. Peygamberimiz, göçünün Medinelilere neler kazandırdığını soru cevap yöntemiyle ve beliğ bir üslupla kendilerine anlattı. Ensar, dinledikleri yalın gerçekleri şu özlü sözle tasdik ettiler:

“Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”

Peygamberimizin hakikati vurgulamak adına sorduğu sorular, ilk etapta minnet duygusu oluşturmaya yönelik olduğu hissi uyandırabilir. Ancak sözün devamında muhataplarının en muarızının bile ancak aklına gelebilecek, kendisine yapılan iyilikleri de çok açık bir biçimde sayarak aralarındaki yakınlık ve fedakârlığı vurgulamak istediğini anlıyoruz. Resûlullah üstün bir vefa duygusuyla, hakkı, hiç kimsenin aklında en ufak bir şüpheye yer bırakmayacak bir adalet anlayışı içerisinde anlatarak aralarındaki ortak duyguyu pekiştiriyor:

“Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş oludunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz… ”

Hatibe ve dinleyicilere güç veren bu ortak zemin ve tecrübe hak ölçüleri dahilinde belirtildikten ve tasdik edildikten sonra iletişim elbette çok daha kolaylaşacaktır. Çünkü sözdeki yücelik dinleyiciler tarafından ağızlarından çıkmış gibi onlarda büyük bir coşku ve heyecan meydana getirir.  Peygamberimiz, bu yumuşak ve kadirşinas tutumuyla onlar adına soru sorması ve bunlara cevaplar vermesi kalplerdeki bütün şüpheleri izale eden bir kuvvete sahiptir.

Muhatap Açısından Hutbenin Özellikleri

Muhatabı Tanımak ve Ona Değer Vermek: Peygamberimizin hitap ettiği kişiyi tanıma prensibine daha önce değinmiştik. Bu hutbe için Ensar’ı toplamakla görevlendirdiği Sa’d b. ‘Ubade’ye hutbe mahalline onlardan başka kimseyi almamasını tembihledi. Kendisi de hitap için gittiğinde: “Aranızda sizin dışınızda kimse var mı?” sorusunu sordu ve Ensar’dan başka kimsenin olmadığından emin olduktan sonra konuşmasına başladı. Çünkü bu hutbede onlara mahsus bir konu konuşulacaktı. Allah’a hamd ve senadan sonra dinleyicilerini tanımlayan ve onları onurlandıran, ‘Ey Ensar topluluğu!’ nidasıyla başladığı konuşması boyunca bu ifadeyi tekrarladı. Onların faziletlerini sayarak onların İslâm’a bağlılıkları ve sadakatleri sebebiyle kendi yanındaki konumlarını ve değerlerini onlara hatırlattı ve bu konuma uygun olarak onlara hitap etti.

Muhataplarını Toplamak: Peygamberimiz, sözlerinin ve duygularının daha iyi anlaşılması amacıyla sağlıklı ve samimi bir iletişim ortamı oluşturmak için Ensar’ın bir çadırda toplanmasını istedi. Dinleyicilerin toplu bir şekilde durması hatibin duygularını daha coşkulu bir şekilde onlara aktarmasına yardımcı olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Sadece Ensar’ın ileri gelenlerini değil, bu hutbenin îradına neden olan kuşku ve üzüntüyü taşıyan genç veya yaşlı herkesi bu mekânda bir araya getirdi. Diyaloğun sıhhatine zarar verecek veya yanlış anlamalara mahal verebilecek farklı hiç kimsenin ortamda bulunmasına izin vermedi.

Belâgat Açısından Hutbenin Özellikleri

Hüsn-ü İbtida: Başarılı bir hutbenin en belirgin özelliklerinden birisinin etkileyici bir başlangıç olduğunu belirtmiştik. Hutbeye güçlü bir girişin şartları şüphesiz konuya, yere ve muhatapların durumuna göre kısacası muktazay-ı hale göre değişiklik gösterebilir. Peygamberimiz, genellikle yaptığı gibi Allah’a hamd ve senadan sonra muhataplarının aklını, duygularını ve vicdanını harekete geçiren çarpıcı sorularla hitabına başlamaktadır. Muhataplarının sorularda dile getirdiği hakikatlerle buluşmasını sağladığı gibi onların geçici hayal kırıklığından uyanmalarına neden oldu. Hz. Muhammed (s.a.s.), bir kısmının cevaplarını bizzat kendisinin verdiği sorularla son derece kibar bir şekilde Ensar’ın taşıdığı duygu ve kuşkuların aralarındaki sağlam bağlara karşı bir vefasızlık olduğunu da ihsas ediyor. Zira aklı başında hiçbir mümin peygamberi vesilesiyle hidayete ulaştığını ve Medine halkının kendi aralarındaki kin ve düşmanlığın bittiğini, daha önce sıradan bir şehirken İslâm devletinin makarr-ı saltanatı olduğunu tasdik edecektir. Böylece bu sorular ve cevaplar daha sonra söylenecek önemli fikirler için onları tamamen hazırladığını görmekteyiz. Unutmamalı ki, hatibin dinleyiciler tarafından ortaya çıkması muhtemel soruları doğal bir biçimde ortaya koyarak onlara cevap vermesi hitabetin ikna gücünü ve yüceliğini pekiştirir.

Husn-u İntiha: Başarılı bir hutbeyi sonlandıran söz veya sözler dinleyicilerin aklında uzun süre kalabilecek düzeyde çarpıcı ve veciz olmalıdır. Bu hutbenin son sözlerine baktığımızda peygamberimizin yalnız Ensar’ın şüphesini gidermekle iktifa etmediğini görmekteyiz. Onlara yaptığı dua, orada mevcut olanları kapsayacak şekilde bütün Ensar’a hatta onların çocukları ve torunlarını da içine almaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s.), sadece Ensar’ı değil onların çocuklarını ve torunlarını da sevdiğini göstermektedir. Peygamberin duası onlara sükûnet ve sekînet bahşetmiştir.

“…ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. ” (Tevbe: 103)

Duadan hemen önceki söz de kalblere nakşolabilecek kadar onurlandırıcıdır:

“Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim. ”

Bu sözler başta Ensar olmak üzere ona şahit olan Enes b. Malik tarafından gelecek nesillere aktarılarak ölümsüzleştirilmiştir.

İkna Gücü ve Yüksek Fikirler: Aristo’ya göre hitabetin üç sacayağından birincisi, tasdiki hedefleyen ikna faaliyeti ve buna bağlı olarak delillerle fikirler oluşturabilmektir. İkincisi, bu doğrultuda gelişen bir dil ve üslup inşasıdır. Bu açıdan hutbeye baktığımızda şunu görürüz. Hz peygamber dinleyicilerinin aklına, kalbine, duygularına en güzel hitabet ve belâgat unsurlarını kullanarak hitap ediyor. Oldukça veciz bir konuşmayla onların kuşkularını izale ediyor ve gönüllerini kazanıyor.

Ensar’ı endişelendiren ve öfkelendiren iki ana saik vardır:

Ganimetten pay almayı, manevi konumun ve peygambere yakınlığın bir yansıması olarak değerlendirmeleri ve Peygamberimizin Kureyş mensuplarına ganimetten yüksek pay vermesini, onun tekrar Mekke’ye yerleşebileceğinin bir işareti olarak değerlendirmeleridir.

Hz. Muhammed (s.a.s.), ilk düşüncelerinin yersizliğini, fazla ganimetin kalpleri İslâm’a ısındırılmaya muhtaç kişilere verildiğini, sadakatleri ve manevi dereceleri yüksek olanların buna muhtaç olmadığını belirttikten sonra Ensar’ın yararlıklarını saydı. İkinci endişenin geçersizliğini de şu muhteşem benzetmeyle anlattı:

“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz?”

Böylece kalplerindeki öfke, keder ve kuşkuları kökünden söküp aldı. Bu başarısının en açık göstergesi, muhataplarının sözün sonunda sakalları ıslanıncaya kadar ağlamaları ve şöyle demeleridir:

“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”.

Buradaki ikna çabasında, yüksek fikirler ve edebi üslubun yanında asıl etkili olan hiç kuşkusuz peygamberimizin iman, sadakat, samimiyet, vefa, müminlere karşı engin şefkat ve merhamet gibi ahlâki faziletleridir.

İstifham: Soru sormak, hatibin hâkimiyetini arttırdığı gibi dinleyenlerin zihinsel ve duygusal olarak konuya odaklanmasını sağlıyor. Böylece muhatapları hitabın hedefi doğrultusunda yönlendirilmeleri kolaylaşıyor. Amaçlı olarak sorulan sorulara verilen ikna edici cevaplar, muhatabın konuyu daha net anlaması ve kalben mutmain olmasına yardımcı oluyor. Peygamberimiz hutbenin başından itibaren birçok soru soruyor. Olumsuz karşılanması imkânsız sorular. Sadece kendisi adına değil muhatapları adına da adil bir biçimde hedefli sorular sorarak cevaplarını da onların tasdikiyle bizzat kendisi veriyor. Soru tekrarının ve sorularda oluşan mukabele ve ahengin, dinleyiciler üzerinde büyüleyici bir etki meydana getirdiği net bir biçimde anlaşılabiliyor.

 “Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”

Kasem: Peygamberimizin söz ve üslup özelliklerini anlatırken Kasem’in önemine değinmiştik. Bu hutbede nebevî belâgatta sık rastladığımız bir kinaî yemin ifadesi vardır:

“Muhammed’in canı elinde olan (Allah)’a yemin olsun ki”

Bu yemin ifadesinde lafzatullah geçmemektedir. Onun yerine, “Muhammed’in canı elinde olan” kinaî ifadesiyle yaratan ve yaşatan Allah Teâlâ kastedilmektedir.

Üsmetullah Sami “Arap Dili Belâgatı Ve Retorik Açısından Hz. Muhammed (S.A.S.)‘İn Hutbeleri” adlı Y.lisans tezinden alınmıştır.

KUR’AN-I KERİMİN MAHİYETİ

Allah İnsanlara Hitab Eder

• Kainatın yaratıcısı olan Allah, sayısız eserleri ile, gayb perdesi arkasında icraatta bulunan Zatının varlığını göstermektedir. Nasıl ki en ufak bir iğne bile ustasız olamıyor, sayısız kudret eserleri ile dolu kainatın da elbette göremediğimiz bir yapıcısı vardır. Bu yaratıcının bütün eserlerini tam bir ilim ve hikmetle yaptığını eserleri ortaya koymaktadır.
• “Rahman’ın yaratmasında hiçbir aksaklık göremezsin. İstersen bak, en ufak bir noksanlık görebilir misin? Sonra bir daha bir daha gözünü çevir bak , gözlerin yorgun (aksaklık bulamamış) olarak geri dönecektir. (Mülk 3-4)”
• Herşeyi mükemmel bir tarzda idare ederken, diğer bütün mahluklar üzerinde tasarruf etme kabiliyetiyle donattığı insan hakkında talimatların bulunmaması, büyük bir saçmalık ve hikmetsizlik olurdu. Nitekim olmamıştır. Kur’an’ın buyurduğu gibi “Sizi (gayesiz) boşuna yarattığımızı ve bize döndürülmeyeceğinizi mi sandınız? (Mü’minun, 115). “İnsanoğlu kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanır?”(Kıyame, 36)

Vahyin Mahiyeti

• Vahy, lisanda “seri ve gizli bir şekilde bildirmek” demektir. Dinde ise “Allah Teala’nın bildirmek istediği hidayet ve buyruklarını seçtiği kullarına , insanlar arasında mutat olmayan gizli bir yolla bildirmesidir.”
• İlahi ve uhrevi hakikatleri, insanlar mahdut olan akıllarıyla anlayamazlar. Keza akıl insanı değişik yollara götürebilir. Büyük hakikatlere dair söz söylemek iddiasındaki filozofların, insanlığa ne kadar farklı, hatta tamamen zıt yollar çizmek istedikleri malumdur.
• Bu yüzden Allah, lütfu ile bu hakikatleri insanlığa ulaştıracak elçiler seçmiştir.
• Peygamber kendi dışındaki bir kuvvet tarafından adeta yakalanıp, kendisinin rağmına elçiliğe mecbur edilir.
• Kur’an’da 300’den fazla ayetin, kul:”de ki:” diye başlaması da, peygamberin kendiliğinden söylemediğini, hariçten bir kuvvetin tebliğe mecbur ettiğini gösterir. Böylece muhatabın bu gerçeği aklından çıkarmaması temin edilir.
• Vahy; ilham, sezgi, keşf, şuuraltı gibi mefhumlardan tamamen farklıdır ve çok yüksektir.
• Vahy ekseriya melek vasıtasıyla gönderilir, ilham ise genellikle vasıtasızdır.
• Vahy gölgesizdir, safidir,havassa mahsustur. İlham ise gölgelidir, renkler karışır, umumidir.
• Keşf, ruhi riyazet, uzun tefekkür ve murakabenin semeresi olup, insanda tam bir yakin hasıl etmez.
• Vahy; söyleyen, emreden, veren İlahi Zattan; muhatab, memur ve alıcı beşer resule gelen buyruklardır, aydınlatmadır.

Vahyin Alınışı

Vahy, şu 3 tarzdan biri ile olur:

1. Allah manayı nebinin kalbine bırakır.
2. Bir perde arkasından nebiye hitab eder.( Hz. Musa’ya ağaçtan nida etmesi gibi.)
3. Vahy getirmekle vazifelendirdiği bir meleği elçi olarak gönderir. Vahy lafzından normal olarak anlaşılan da budur. Kur’an hep bu şekilde yani Cibril vasıtasıyla indirilmiştir. Teklim (vasıtasız söyleme), ilham suretiyle ya da uykuda hiçbir vahiy gelmemiştir.

Peygamberimiz “Melek bazen bana çıngırak sesine benzer bir ses halinde gelir. Bu bana en ağır olanıdır. Bazen Melek bana bir adam şeklinde görünür.” Der. Bu ikincisi vahyin en kolay gelen tarzıdır.

Bazı alimler Kur’an ayetlerinin daima birinci şekilde, yani Cibril asıl yaratıldığı mahiyette gelip, Hz. Peygamberin beşeriyetten melekliğe yükselmesiyle olmuştur. İnsan suretinde gelmesi sünnet vahyini getirmesi durumundadır.” derler.

Vahiy, Peygamberimize(sav), gündüz ya da gece, savaşda iken ya da sulhda, yalnızken ya da bir kalabalığın içerisinde herhangi bir zaman gelebilirdi.Vahiyden sonra vücut sıcaklığı yükselir,

yüzü kızarır, bedeni ağırlaşır, şapır şapır terlerdi.

Vahyin Kaydedilmesi

Hz. Peygamber devrinde katipler Kur’an’ı, hurma dalları, ince beyaz taşlar, koyun ve develerin kürek veya kaburga kemikleri, tabaklanmış deri, tahta gibi, muhitlerinde bulunabilen malzeme üzerine yazarlardı.

2. BÖLÜM

KUR’AN-I KERİMİN NÜZULÜ VE METNİNİN İNTİKALİ

Kur’an’ın Manası ve Başlıca İsimleri

En meşhur isimleri; el-Kur’an ve el-Kitab kelimeleridir. Kur’an  “okunan, tilavet edilen”, kitab ise; “yazmak veya yazılı şey” demektir. Bu isimlerden başka, el-Furkan (doğruyu eğriden ayırd eden), el-Tenzir (kısım kısım indirilen vahiy), ez-Zikr (şeref), en-Nur gibi isimleri olup, aslında bunlar isimden ziyade onun özelliklerini belirten vasıflardur.

Kur’an miladi 610-633 yılları arasında 23 senede inmiştir.

Kur’an’ın İniş Tarzları

Allah Teala Kur’an’ı 3 tarzda  indirmiştir:

1. Kur’an’ı Levh-İ Mahfuz’a indirmiştir.
2. Dünya semasındaki (yani yere en yakın gökteki) “Beytu’l izzete veya el-Beytu’l-Ma’mur’a”

indirmesi.

3. Cibriş’in Vahyi Peygamberimize getirmekle dünyayı aydınlatması.

Ayetler

• Ayet kelimesi lisanda, mucize , alamet , ibret , hayrette bırakan görülmemiş iş, delil manalarına gelir. Dini ıstılah olarak, “Kur’an’ın surelerini oluşturan, başı ve sonu bulunan, bir ya da daha çok cümleden oluşan kelam” demektir.
• Ayetlerin hangi surenin neresine konacağını Cibril, Efendimize bildirmiştir.
• Bazı ayetlerin başlayış ve bitiş yerlerinde ihtilaf vardır. Bunun sebebi; Peygamberimiz önce ayetleri başlayış ve bitiş yerleri belli olacak şekilde okumuş, bunun iyice bellendiğini anladıktan sonra, ayetler arasında anlam bütünlüğünün bozulmaması için bazılarını birleştirerek okumuştur.
• Kur’an ayetlerinin tamamının 6200 küsur olduğunda ittifak varsa da, küsuratta kıraat ekolleri arasında ihtilaf vardır.(Kufi kıraat 6236, Mekki 6220, Şami 6216, medeni 6217, Basri 6204).

NÜZUL SEYRİ

Zamanı ölçü olarak alan taksime göre, Hicretten önce nazil olan sure ve ayetlere Mekki, sonrakilere Medeni denir. Mekanı gözönünde bulunduran taksime göre, Hicretten sonra da olsa Mekke’de nazil olana Mekki, Medine’de nazil olana Medeni denilir.Başka taksimler varsa da, en meşhuru birincisidir.

Takribi hesapla Kur’an’ın %65-70’inin Mekki, %30-35’inin Medeni olduğunu söyleyebiliriz.

Kur’an vahyinin tarihi sıralaması başlangıçtan beri İslami bir vazife sayılmamıştır. Peygamberimiz Mekki ayetler şunlar, Medeniler şunlar dememiştir.Bu yüzden bir kısım ayetlerin Mekki mi, Medeni mi olduğu hususunda ihtilaf bulunması ve bu konuda bir nevi rey ve içtihadla hareket edilmesi caiz olmuştur.

Mekki ve Medeni Surelerin Arasındaki Farklar

• Mekki sureler daha kısa ve vurguludur. Arapça’daki üslubu gözeterek kasemlere fazla yer verirler. Eski kavimlerden ve Peygamberlerden sık bahsederler. Allah’a ve ahirete imana davet ederler, cennet ve cehennem tasvirleri sık kullanılmıştır.
• Medeni sureler genelde daha uzun olup, cihad,Şer’i had ve cezalar, medeni kanunlar ve devletler hukukuna ait hükümler, münafıklar v.b. konulardan bahsederler.

SURELER

Kur’an’da 114 sure vardır.En kısası 3 ayetli Kevser Suresi, en uzunun 286 ayetli Bakara Suresidir.

Surelerin İsimleri

Sureler isimlerini kıssasını ihtiva ettikleri şahsiyetlerden (Nuh, Hud, Yusuf, Ali İmran, Muhammed gibi) veya topluluklardan (Cin, Melaike, Münafikun, Mutaffifin ), veya konulardan birinden, veya ilk kelimelerden (kad semi’a, E.L.M Tenzil, Subhan, Lem Yekun) veya başlarındaki huruf-i mukattaadan (Taha, Yasin, Kaf, Sad) almışlardır.

Surelerin Tertibi

Surelerin elimizdeki mushafı şeriftre görüldüğü şekliyle sıralanmasının neye istinad edildiği hakkında başlıca 3 görüş vardır:

1. a) Surelerin tamamının tertibi Peygember Efendimizin talimatına dayanmaktadır, yani tevkifidir.Çünkü Hz.Osman zamanında yazılıp “İmam “ adı verilen mushafı; ellerinde özel nüshaları bulunanlar da dahil, bütün ashab ittifakla kabul etmiştir.İmam mushaftaki sıra da şimdiki malum sıradır. Tevkifi olmasaydı muhalif olan çıkardı.
2. b) Surelerin bir kısmının tertibi Peygamberimizin bildirmesi ile olup, diğer kısmı sahabenin içtihadına racidir.
3. c) Bu tertib sahabenin içtihadına racidir. Zira sahabeden Hz. Ali, Ubeyy Ibn Ka’b, Ibn Mesud gibi zevatın hususi nüshalarında, surelerin sıralanışında bazan değişiklikler bulunmaktadır. Tevkifi olsaydı onlar bu hakkı kendilerinde bulamazlardı.

Surelerin Tasnifi

Kur’an-ı Kerim’in metni pratik kolaylık gayesiyle surelerin teşkil ettiği bazı gruplara ayrılmıştır:

1. Es-Seb’u’t-tuvel: En uzun 7 sure demektir. Fatiha’dan sonra Tevbe suresinin sonuna kadar yani 2-9 sureleri arasını kapsar.
2. El- Muin: Ayet sayıları 100’e yaklaşan veya biraz geçen sureler.
3. El- Mesani: Ayet adedi 100’den az olanlar.
4. El- Mufassal: Mushaf-ı Şerif’in son bölümü olup, tercih edilen görüşe göre, başlangıcı 50. Olan Kaf suresinden itibaren, sonuncu (114.) Nas Suresine kadar olan kısımdır. Bu grup da 3’e ayrılır:
5. a) Tıval-ı Mufassal: (uzun) Kaf-Büruc, yani 50.-85. sureler.
6. b) Evsat-ı Mufassal: (orta) Tarık-Beyyine, yani 86.-98. sureler.
7. c) Kısar-ı Mufassal: (kısa) Zelzele- Nas, yani 99.-114. sureler.

KUR’AN’IN PEYGAMBERİMİZ TARAFINDAN YAZI VE HAFIZA İLE TESBİT ETTİRİLMESİ

el-Hakim (Ö 405-1014) Müstedrek’inde “Kur’an metninin biraraya getirilmesi 3 defa yapılıp, birincisi Resulullah’ın huzurunda olmuştur.” Dedikten sonra, bu hükmüne esas teşkil eden şu hadisi, Zeyd Ibn Sabit’den (Buhari ve Müslim’in rivayet şartlarını taşıyan bir senedle) nakleder. Zeyd diyor ki:”Biz, Hz. Peygamber’in huzurunda Kur ‘an’ı birtakım parçalardan telif  ediyorduk (topluyorduk).”  Beyhaki bu hadis hakkında : “Kanaatimce bundan maksad, birkaç ayrı defada indirilen ayet gruplarını, Hz.Peygamber’in Nezaretinde sureler halinde derlemektir.” Demektedir. Şu halde vahyi tamamlanan sureleri peygamberimiz, mevcut en uygun malzemeye,birtakım sahifeler halinde temize çektirip muhafaza ediyordu.

Peygamberimizin hayatında birçok sahabi Kur’an’ı hem hafızalarında hem de sahifelerinde toplamış bulunuyorlardı. O’nun ahirete irtihali üzerine Hz.Ali derhal evine kapanmış, “Kur’an’ı cemetmedikçe Cuma namazına çıkmak hariç, ridamı giymemeye yemin ettim” diyerek, sözünü yerine getirmiş, Kur’an’ı cemetmedikçe Hz.Ebu Bekir’e biat etmemişti.

Asrı Saadette Kur’an’ın tamamını ezberlemiş kişilerin sayısı ve isimleri hakkında muhtelif rivayetler vardır. Ebu Ubeyd (224-838) gibi eski bir müellif el-Kıraat adlı eserinin başında, 30’a yakın hafız sahabe adı verip, bazılarının hafızlıklarını Peygamberimiz vefat ettikten sonra ikmal ettiklerini yazmaktadır.

Kur’an’ın Cibril’e Arzı

Her Ramazan ayında Peygamberimiz o zamana  kadr vahyedilmiş Kur’an metninin tamamını Cibril’e, Cibril’de kendisine okur, böylece mukabele ederlerdi.

KUR’AN METNİNİN MUSHAF HALİNE GETİRİLMESİ

Peygamber Efendimiz hayatta olduğu sürece vahiy devam ettiğinden, Kur’an metni, iki kap arasında mushaf haline getirilemezdi. Böyle yapılmış olsaydı sık sık değişiklik yapmak, araya girecek birkaç ayeti yerleştirmek için, ikide bir çok sayıda yazılmış metni imha etmek mecburiyeti hasıl olacaktı. Diğer taraftan Kur’an metni birçok hafız tarafından ezberlenip devamlı surette okunuyor ve ashabın bir kısmının nezdinde yazılı nüshalar da bulunuyordu. Üstelik Hz. Peygamber gibi bir teminat mercii vardı. Bu yüzden metnin muhafazası konusunda endişeye sebep yoktu.

Fakat Hz Peygamberin vefatından sonra ilahi rehber Kur’an metninin, ümmetin icmaından geçmek suretiyle, tek kelimesinden şüphe edilmeyecek tarzda; kıyamete kadar hiçkimsenin itiraz edemeyeceği tarzda toplanması gerekmişti. Ayrıca Hz. Ebu Bekir zamanında Yemame Savaşı’nda 70 Hafız (bunların ekserisi tam değil de kısmi hafız olmalıdır.) sahabinin şehid edilmesi tedbir almak lüzumunu iyice göstermiştir.

Zeyd Ibn Sabit diyor ki: “Yemame Savaşında ashabın öldürülmesini müteakib, Hz. Ebu Bekir beni çağırttı. Yanına vardım. Hz Ömer de orada idi. Ebu Bekir bana dedi ki: Ömer bana gelip dedi ki: “Yemame ‘de Kur’an hafızları çok zayiat verdi. Bu gibi vakalarda hafızların ölmeleriyle Kur’an’ın birçoğunun zayi olmasından endişe ederim. Bana kalırsa Kur’an’ın cemedilmesi için bir emir çıkarman gerekir.” Ben de Ömer’e şöyle cevap verdim: “Resulullah’ın yapmadığı bir işi nasıl yapabilirsin?” , Ömer: “Vallahi bu hayırlı bir teşebbüstür, dedi.” Sonra bu iş  üzerinde o kadar durdu ki, bana söyleye söyleye neticede Allah kalbime bu işi yatırdı, ben de onun görüşünü benimsedim.” Zeyd devamla diyor ki: “Ebu Bekir bana dönüp şöyle dedi: “Sen genç, dinç, zeki bir adamsın. Kimse ittiham edemez. Zaten Resulullah’ın da vahiy katibi idin. Kur’an metnini topla.” Vallahi bir dağı yerinden nakletmemi isteselerdi, Kur’an’ı toplama mes’uliyeti kadar bana ağır gelmezdi.” Neticede Kur’an’ı hurma dallarından, yassı taşlardan ve insanların hafızalarından derlemeye başladım.” ( Buhari).

Kaynakların ittifakla bildirdiğine göre, Hz. Ebu Bekir , Zeyd’e asla hafızasına güvenmemesini, her ayet için 2 delil olmak üzere, 2 şahıstan yazılı nüsha aramasını emretti.

Bu iş için Zeyd, Hz Ömer’in yardımını şart koşmuş, O’da ciddi bir şekilde kendisine yardım etmiştir.

Zeyd bizzat kendisi iyi bir hafız olduğu halde, kendisi gibi başka hafızlarla da yetinmeyip, her ayet hakkında mukabele görmüş 2 yazılı şahid aramak gibi son derece titizve ilmi bir usül takib etmiştir. Yalnız tevbe Suresinin sonundaki 2 ayet hakkında, araştırmasına rağmen 2 yazılı şahidi bulamamış, Ebu Huzeyme’deki yazılı nüshaya istinad etmek durumunda kalmıştır.

Bu şekilde Hz Ebu Bekir devrinde biraraya getirilen sahifelere “el- Mushaf” denilmiştir.

MUSHAF’IN HZ. OSMAN’IN HİLAFETİNDE ÇOĞALTILMASI

Hz. Osman ‘ın zamanında, İslam topraklarının genişlemesi, ve çeşitli diyarlara giden sahabilerin Kur’an’ı o diyarlarda çeşitli lehçelerle öğretmeleri, sonradan ümmet arasında ihtilafa sebep oldu.Hz Ebu Bekir devrinde yazılan mushaf, 7 harf (lehçe)  göz önünde bulundurularak, yani bazı kelimeler, lehçelere göre, değişik telaffuzları gösterecek şekilde yazılmıştı. Ekseriya imlası aynı olduğu halde, telaffuzu farklıolabiliyordu.

Yeni müslüman olmuş gayr-ı arab unsurlar, diğer lehçeleri bilmediklerinden, öğrendikleri kıraatin, başkası mümkün olmayan tek kıraat olduğuna inanıyorlardı. Bu yüzden münakaşalar çıkıyor, birbirine kafir diyecek kadar vahim olaylar cereyan ediyordu.

Bunun üzerine Hz Osman cemaatle istişare yaptıktan sonra, Kur’an’ın tek bir lehçede yazılıp çoğaltılmasını kararlaştırdı.Bunun için de Zeyd Ibn Sabit, Said Ibnü’l As, Abdurrahman ibnu’l-Haris, Abdullah Ibnu’z Zubeyr istinsah işi ile görevlendirildi. Hz Osman, bu heyete tereddüt halinde , Kureyş imlasına göre yazmalarını emretti.Bu sayede 4 adet Kur’an yazılmış oldu. Bunlardan biri Medine’de kaldı, diğerleri o zamanın başlıca İslam merkezleri olan Şam, Kufe ve Basra’ya gönderildi.

KUR’AN’IN 7 HARF ÜZERE NAZİL OLMASI

Buhari ve Müslim, Peygamberimizin şöyle buyurduğunu rivayet ederler: “Kur’an 7 harf üzere indi, binaenaleyh onlardan hangisi kolayınıza gelirse o harfi okuyunuz.” Müslim’in başka rivayetinde Cibril Hz. Peygamber’e: “Allah ümmetinin Kur’an’ı bir harf üzere okumasını emrediyor.” der. Resulullah ümmetin buna takat getiremeyaceğini söyleyip, Allah Teala’nın bağışlamasını ister. Müteakiben 2, sonra 3 harfe izin verilir. Resulullah daha da isteyince neticede 7 harfe ruhsat verilir. Tirmizi’nin sahih isnatla rivayetine göre; Resulullah Cibril’e: “Ben ümmi bir ümmete gönderildim. Aralarında koca-karısı, ihtiyarı, oğlan ve kız çocuğu, hiç okumak bilmeyeni var.” deyince Cibril: “Ya Muhammed bu Kur’an 7 harf üzere indi” der.

7 harfin (lehçenin) hikmeti,Tirmizi’nin rivayet ettiği hadisten de anlaşıldığı üzere Kur’an okumayı kolaylaştırmaktır.  Kur’an’ın ilk muhatabları kabileler halinde dağılmış olduklarından, aralarında telaffuz farkları vardı. Bu özür sebebi ile onlara bir ruhsat verildi. Ruhsat:”Asli hükmün sebebi devam etmekle beraber, bir özre binaen, şer’i hükmün daha kolaya doğru değişmesidir. “ 7 farklı vecihle okuma (kıraat) izni verilmişse de, kitabet (hat,yazı) sadece Kureyş lehçesi üzere olmuştur. Bu da ihtilafı asgariye indirmiştir. Zira kolaylaştırmayı gerektiren özrün zail olmasından sonra, asli harfin kitabeti tilavet için de esas olmuştur.

Özrün zail olması ile, 7 harfe verilen muvakkat müsaade sona ermiştir. Zira lehçeler arasındaki ayrılık ve yaygın ümmilik, Kur’an’ın toplayıcılığı ve ümmiliğin azalmasıyla giderilmiştir.

KIRAATLER

• Hz.Osman mushafları yazdırıp, bu hatta muhalif olan diğer şahsi mushafları terketmeye çağırınca, bazı zatlar muhalih olanları bırakıp, imam mushafın hattına aykırı olmayan ve Hz. Peygamberden tevatüren nakledilendiğer kıraatleri okumaya devam ettiler. 7 haften geri kalan ve bazı kelimelerde rastlanan bu farklılıklara kıraat denir.
• Peygamberimizin okuduğu kıraat vecihleri yediye münhasır değildir. 10’ dan fazladır. Sahabe farklı kıraatleri Resulullah’dan dinledikleri halde, sonra kolaylarına gelen tercih ettikleri bir kıraatle okurlardı. Tabiinde aynı şekilde devam etti.
• 7 büyük kıraat imamı vardır. Ebu Amr, Ibn Kesir, Ibn Amir, Asım, Hamza, Nafi ve Kısai( Vefat tarihleri miladi 700 ile 800 arasında değişir. ) Bu kıraat imamları sadece kendi kıraatlerin doğru olduğunu iddia edip, halkı ona çağırmıyorlardı. Aksine diğer kıraatlerin de sabit olduğuna inanıp, yalnız kendi rivayet ettiği kıraatin hizmetine hasr-ı nefs etmişlerdi.

Bu imamların kıraatlerine itimad edilmesinin kıstası şudur:

1. Peygamberimizden sahih senedle rivayet etmek.
2. Hz. Osman’ın İmam mushafına takdiren de olsa uymak
3. Muteber bir tarzda Arap dilinin kaidelerine uymak.

Şaz Kıraatler

Yukarıdaki 3 şartı haiz olmayan kıraatlerin senedine ve kaynağına bakılmaksızın şaz olduğuna hükmedilir. Şaz kıraatler ile ne tilavet ne de ibadet edilir. Fakat hadisteki sıhhat şartlarını haiz ise hadis mertebesinde sayılıp, ondan ahkam çıkarılabilir. Zira şaz kıraatlerin çoğu şundan kaynaklanmaktadır: Sahabilerin bazıları şahsi nüshalarına kapalı olan bazı yerleri izah için notlar koymuşlardı. Sonradan gelen bazıları bu notları sabit kıraat zannetmişlerdir.

Bazı gayrimüslimler 7 harf ve kıraat meselesini bahane ederek, İnciller gibi Kur’an’ında ayrı ayrı metinleri olup, Hz Osman’ın mushafı dışında olanların imha edildiğini söylerler.7 harf meselesi farklı lehçelere sahip olanlara Kur’an okumayı kolaylaştırmak için verilen bir ruhsattır. Bu mevzuda dikkat edilmesi gereken nokta şudur: 7 Harfe göre okuma ezberden okuma halinde sözkonusu olup, yazılı bir sahifeden okuma veya farklı tarzda yazma ile ilgisi yoktur.

KUR’AN METNİNİN NOKTALANMASI VE HAREKELENMESİ

• Yazı Mekke’ye ilk defa Hz Peygamberin yaşça kendisinden biraz büyük muasırları zamanında gelmiştir. O zamanlarda nkta kullanılmıyordu.Hz. Osman zamanında yazdırılan imam mushafta noktalar kullanılmamıştı. Bu da kelimenin Peygamberimizden rivayet edilen kıraat vecihleri ile okunmsına imkan veriyordu. Noktalamanın İslam’danönce bilinip bilinmediği ihtilaflıdır. Bazıları bilindiği halde Hz Osman’ın kıraatlere imkan vermesi düşüncesiyle kasden noktalama kullandırmadığını söyler.
• Mushafın noktalanması ilk önce hicri 65 yıllarında Abdulmelik Ibn Mervan zamanında büyük bir ihtiyaçtan dolayı başlamıştır. Önceleri noktalar harfin yazıldığı mürekkepten farklı bir renkte konuyordu. “Üstün” yerine harfin üstüne bir nokta, “esre” yerine harfin altına bir nokta, “ötre” yerine harfin önüne bir nokta, “sükun” yerine 2 nokta konuluyordu.
• Daha sonra Abdulmelik (V 86/705) devrinde şekilce birbirine benzeyen harfleri ayırd edebilmek için noktalama ihtiyacı duyuldu. Bu iş için de nokta kullanılınca harekeleme gaysiyle konulan noktalama ile karıştı. Önceleri noktalama için ayrı, harekeleme için de ayrı mürekkepler kullanıldı. Bir müddet sonra ise harekeleme işinde şimdi bilip kullandığımız işaretler teşekkül etti.
• Bu şekilde harekeleme ve noktalama yapmak, surelere başlık koymak, ayet başlarını gösteren işaretler bırakmak, cüzlere ayırmak vs. Başlangıçta alimlerce kerih görüldüğü halde, sonradan mübah hatta müstehab görülen hususlardandır.

KUR’AN OKUNUŞUNDA DURAKLAR

Kur’an ilimlerinden biri olan vakf ve ibtida, Kur’an okurken mana esas alınarak nerelerde durulup nerelerde geçileceğini bildirir. Bu yerler bilinmedikçe birçok yerlerde manaya vakıf olunamaz ve hüküm çıkarılamaz. Ebu Cafer en-Nahhas’a göre sahabe, Kur’an metnini öğrendikleri gibi, vakf, yani durak yerlerini de öğreniyorlardı. Birçok alim vakf yerlerini öğrenmenin farz olduğunu söylemişlerdir.

Mushafların ekserisinde Secavendi’ye göre (V 560/1164) işaretler kullanılır. Buna göre vakfın 5 derecesi vardır:

1.Vakf-ı lazım:Durulmadığı takdirde murad olunan mana değişir.İşareti (q  )

2. Vakf-ı mutlak : Mana bakımından kendisinden sonra gelen kısımla başlamak (ibtida) güzel olan ve durak yerlerinde mananın tamamlandığı vakftır. İşareti ( b ) dır.
3. Vakf-ı caiz: Geçilmesi ve durulması mümkün olan duraktır. İşareti ( ) dir.
4. Caiz olmakla beraber geçilmesi tercih edilen vakf. İşareti ( ) dir.
5. Zaruret halinde murahhas olan, yani sonrası ve öncesine muhtaç olmakla beraber nefesin yetmemesi veya devam edilen sözün uzunluğu sebebiyle durulan yerdir. Ancak sonraki kısım anlaşılmasıu mümkün olan bir cümle olduğundan baştan almak gerekmez. İşareti ( )  dir.

Durmak caiz olmayan yerler ise (      )  işaretiyle gösterilir. Çaresiz kalıp durma halinde o kelimeyi tekrar etmek gerekir. Buralarda durmak manayı bozmaya sebep olmktadır.

3. BÖLÜM

KUR’AN İLİMLERİ

VAHYİN GELDİĞİ ORTAM ( ESBABÜ’N – NÜZUL)

Sebeb-i Nüzul: Kur’an’ın ahkama ve ahlaka dair olan ayetlerinin çoğu, sebeb-i nüzul denilen bazı vesilelerle gelmiştir.Buna mukabil eski ümmetlerden bahseden ayetlerin çoğu, muayyen bir sebep olmaksızın indirilmiştir.

Sebeb-i Nüzulu Bilmenin Yolu

Nüzul sebeplerini bilmek akli muhakeme ve içtihadla olmaz, vahyin inişini müşahade eden sahabenin nakli ile bilinir.

Esbab-ı Nüzulu Bilmenin Faydaları

1. Ayetlerin manalarını açıklamak konusunda büyük önemi vardır.
2. Allah Teala’nın hükümlerinin hikmetini anlamak kolaylaşır.
3. Kur’an ayetlerinin kolayca ezberlenmesini sağlamaktadır.
4. Kur’an’ın i’cazını açıklayan “meani” ve “beyan” ilimlerinin medarı olan “muktezay-ı hali bilmek” nüzul sebeplerini bilmekle mümkün olur. Zira aynı söz, söyleyene, muhatablara, şartlara ve sözün söyleniş gayesine göre çeşitli hükümler alabilir, değişik anlamlar ifade edebilir.

AYETLER ARASINDAKİ İNSİCAM

Ayetlerin bir kısmı bazı vesilelerle inmekle beraber, Kur’an’ın insicamını temin etmek gayesi ile, herbir ayet Allah Teala’nın bildirmesi ile, Peygamberimiz tarafından münasip yerine konuyordu. Kur’an-ı Kerim tenzil olarak ayrı ayrı zamanlarda indirildiği halde, İlahi hikmet mevcut tertib üzere olmasını dilemiştir.Mesela “Kendilerine kitaptan nasip verilenleri görmedin mi? Puta ve batıla inanıyorlar ve inkar edenler hakkında “Bunlar iman edenlerden daha doğru yoldadırlar” diyorlar.(Nisa 51) ayeti Yahudi ileri gelenlerinden Ka’b Bin Eşref hakkında inmişti.Bu adam Mekke’ye giderek Bedir’de öldürülenlerin intikamını almaya onları teşvik etmiş ve onların müminlerden daha doğru yolda olduklarını söylemişti. İşbu şahıs ve onun bu sözlerini benimseyenler hakkında üç-beş ayet yer aldıktan sonra, emanetleri ehline vermekten bahseden: “Allah emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. “(Nisa 58) ayeti gelir. Bu ayet Mekke’nin fethi sırasında inmişti. Kabe’nin bekçisi Osman Ibn Talha, kapıyı kilitleyip Hz Peygamberin içeriye girmesine engel oldu. Hz Ali anahtarı alıp kapıyı açtı. Peygamberimiz içeri girip çıktıktan sonra, amcası Abbas anahtarın kendisine verilmesini teklif etti. Fakat O, eski bekçisi Osman’a verilmesini isteyince bu ayet nazil oldu. Tarih itibariyle aralarında 6 sene gibi uzun bir tarih dilimi bulunan bu 2  pasaj, acaba neden yan yana getirilmiş olabilirler? Alimler bu iki parça arasında müşterek unsurun, emanete riayet edip hıyanetten sakındırmak olduğunu belirtmişlerdir. Zira o yahudi Hz. Peygamberin ve müminlerin evsafını bildiği halde bu bilgi emanetine, yani Tevrat’a hıyanet etmişti. İşte buna binaen, müteakip ayet, emanetin ehline verilmesini ve adaletten ayrılınmamasını bildiriyor.

Ayet ve sureler arasındaki tenasübü göstermek hususunda, muhakkik müfessirler zorlamalardan kaçınmışlar ve bunu yaptıkları ölçüde başarılı olup, bu bahçenin en güzel meyvelerini devşirmişlerdir.

KUR’AN’IN PARÇA PARÇA İNİŞİ

Kur’an metninin inmesi 23 senede tamamlanmıştır. Bunun hikmetini bizzat Kur’an şu ayetlerde bildirmektedir: “O’nu bir Kur’an olarak ayırdık ki, insanlara ara vererek okuyasın.”(İsra 106),  “İnkar edenler; “Kur’an O’na bir defada indirilmeli değilmiydi?” dediler. Bız Onunla senin kalbini kuvvetlendirmek için, Onu böyle parça parça indirdik ve ağır ağır okuduk.” (Furkan 32-33) Bu son ayet, itirazın vaki’ olduğunu buna rağmen İlahi hikmetin kasden böyle indirdiğini meydana koymaktadır.

Kur’an’ın parça parça inmesinin başlıca hikmetleri şunlar olabilir:

1. Peygamberimiz de bir insan olduğu için, müşriklerin dalalette direnmeleri, hakka karşı körelmeleri, alay etmeleri, işkence etmeleri gibi konularda İlahi teselliye ihtiyacı olmaktaydı ve bu gibi anlarda gelen, sabretmesini hatırlatan, üzülmesini nehyeden, Allah’ın resulunu koruyacağı teminatını veren ayetler onu davasında daha azimli çalışmaya sevk etmiştir.
2. Kur’an’ın hıfzı kolaylaşmıştır.
3. Kur’an birden inseydi içki gibi bazı yasakları uygulatmak mümkün olmayacaktı. Bunun için insanlar belli bir olgunluğa gelince bazı yasaklar ve kurallar indirilmiştir.

NESH MESELESİ

• Nesh lisanda nakl veya izale etmek manalarına gelir. Istılahta ise: “Şairin, şer’i bir hükmü, daha sonraki şer’i bir delil ile kaldırmasıdır.”
• Kur’an-ı Kerim’de neshin vaki olduğu şu ayetten anlaşılmaktadır: “Herhangi bir ayetin (hükmünü) yürürlükten kaldırır veya ertelersek (yahut: unutturursak) onun yerine (sevapça) daha hayırlısını veya onun benzerini getiririz. Allah’ın herşeye kadir olduğunu bilmez misin?” (Bakara 106)
• Neshe bir misal verelim: Bakara, 180. Ayeti, geriye mal bırakacak durumda olan müttakilere, ölmeden önce anasına, babasına ve akrabasına vasiyyetle mal ayırmasını farz kılmıştı.Fakat miras paylarını tafsilatlı bir şekilde bildiren daha sonraki Nisa 11-12 ayetleriyle, – tasrih edilmese de, hükmen- vasiyyet neshedilmiştir. “Mirasçı için vasiyyet yoktur.” Hadisi de bu neshi beyan etmiştir.
• Tahkik ehli alimler hükmü kaldırılan ayet miktarının çok az olduğunu söylerler.Suyuti de
• (V 911/1505) , E. Ibnu’l Arabi (V 543/1148) gibi sadece 20 ayetin mensuh olduğunu söyler. Şah Veliyyullah Dihlevi (V 1176/1762) ise sadece 5 ayetin mensuh olduğunu ifade eder.

KUR’AN KISSALARI

Kıssalar hacim itibariyle, Kur’an’ın takriben yarısını teşkil eder.

Kıssaların Gayeleri

Kıssanın gayesi “Kur’an’ın indiriliş maksadlarını gerçekleştirmektir.” Cümlesinde hülasa edilebilirse de, Bu gayeleri şu şekilde sınıflandırabiliriz:

1.Hz Muhammed’in nübüvvetini isbat etmek.

2.Bütün peygamberlerin İslam’ı tebliğ ettiğini göstermek.

3.Muhatabların ders almalarını sağlamak: Sebe’ 12 ayetinde, “sabah gidişi bir aylık mesafe, akşam dönüşü bir aylık mesafe olan rüzgarı, Süleyman’a musahhar kıldık ve onun için erimiş bakırı da kaynağından sel gibi akıttık” buyrulur.Bu ayetten aero-dinamik kanunlarını kullanmaya gizli bir teşvik sezilebilir.Aynı zamanda Kur’an-ı Kerim demiri işletmeyi ve bakırı eriterek sel gibi akıtmayı, bu ayette büyük bir ilahi lütuf olarak bildirmekle, madenleri bulup işletmenin, sanayiinin ve maddi kuvvetin esası olduğuna işaret ve bu nimetten istifadeye teşvik etmektedir.

4.Kıssalar, Hz Peygamberin ve müminlerin kalblerini takviye ederler.

Kıssaların Özellikleri

Kur’an kıssalarının gerçek kahramanı, olayların kendi etrafında döndüğü şahıs değildir. Kıssanın gerçek kahramanı insanın inanç,ahlak ve davranışlarına sıkı bir şekilde bağlı olan tarihi kanundur. Kıssanın kahramanı mesela Hz Yusuf ile ev sahibesi değil, Yusuf’taki iffet ve emanet ile, Kadındaki şehvet ve hıyanettir.

Kıssaların en çok dikkati çeken özellikleri şunlardır:

1. Tekrar hususiyrti
2. Kur’an Kıssayı hangi maksad için serdediyorsa, hadisenin sadece o miktarını zikreder.
3. Muhatap kıssadaki olaylar içinde dalıp gitmeye bırakılmaz, arada dini irşad ve tevcihler serpiştirilir.

Kıssalarda şu sanat özellikleri bulunduğu görülür:

1. Muhatabı sürükleyen bir girizgahla başlanır.
2. Temsili anlatım tercih edilir, yani önemli sahneler gösterilip birçok teferruat muhayyileye bırakılır.
3. Hadiseler kuru didaktik ifadelerle sıralanmaz, canlılık ve hareket dolu bir tasvirle müşahhas hale getirilir.

SURE BAŞLARINDAKİ MÜNFERİD HARFLER (Huruf-i Mukatta’a)

Kur’an surelerinden 29 tanesi, münferit hece harfleri ile başlar. Bu sureler Bakara ve Ali İmran haricinde, hep mekki surelerdir.Bu harfler okunurken elifbadaki isimleri ile telaffuz edilirler. Mesela Elif Lam Mim, diye okunur, yoksa Elem diye okunmaz.

Bu harflerin manasız olduklarını söylemek hatalıdır. Allah’ın kelamı bundan münezzehtir. Ancak tam şekli ile manasını Allah’ın bilebileceği müteşabihattan saymak gerekir. Netice itibariyle müfessirler, “bunlardan muradın ne  olduğunu kati olarak Allah bilir” demekle beraber muhtemel vecihleri zikretmekten de geri durmamışlardır.

Bu harflerinin varid olmasının izahı şunlar olabilir:

1. Kur’an alışılmamış, mutad olmayan, musiki tesiri de olan bu tabirlerle, etrafın dikkat nazarlarını çekmek, dinlemelerini sağlamak istemiştir.
2. Kur’an bunlarla i’cazına işaret etmektedir.Yani “Kur’an’ın cümleleri, ibareleri hepimizin bildiği şu basit harflerden meydana gelmektedir. Öyleyse uğraşın bakalım, sizlerin de elinizde olan bu imkanı kullanarak benzerini getirmeye çalışın. Siz benzerini yapamadığınıza göre mucizedir” demek istemektedir.
3. Bu harfler surelerin isimleri olmak vazifesi yaparlar.

KUR’AN’IN MÜŞKİLATI

Kur’an hakkında iyice bilgi sahibi olmayan okuyucu, bazan ayetler arasında tenakuz olduğunu sanabilir. Buna işkal, böyle zannedilen meselelere de müşkil denir.

Örnek olarak insanın yaratılışını konu olarak alan ayetlerde; Topraktan (Ali İmran 59) balçıktan (hicr, 26), kupkuru balçıktan (rahman 14), nutfeden (nahl 4) yaratıldığının bildirilmesi bir tenakuz olmayıp, insanın yaratılışının muhtelif safhalarını bildirmek içindir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

KUR’AN-I KERİM’İN ÜSLUBU

KUR’AN ÜSLUBUNUN BAŞLICA HUSUSİYETLERİ

1. Mevcut edebi türlerden ayrı olması

Araplarca bilinen edebi neviler, nazım ve nesir idi. Şiirin vezinli ve kafiyeli olması şart idi. Nesir ise seci ve irsal tarzında olurdu. Kur’an bunlardan hiçbirinin çerçevesine girmez. Bununla beraber, Kur’an’dan kısa bir parça okuyan kimse, ayetlerin ard arda gelişinden, ahenkli bir tesirin kendisini sardığını hisseder.

2. Kur’an’ın eşsiz ahengi

Kur’an’ın ifadesinde büyüleyici bir ahenk vardır. Bu ahenk:

1. a) Ses nizamından
2. b) Lügavi güzellikten ileri gelir.
3. Mana ve Lafız Dengesi

Kur’an lafızları hem israftan hem de taktirden (cimrilik) uzak olarak, manayı tam ifa edecek bir surettedir.Asli veya tamamlayıcı unsur noksan olmadığı gibi, garib bir fazlalıkta bulunmaz. Bu iş kolay görünse de Kur’an’dan başka kelamlarda gerçekleştiğine pek rastlanmaz.En beliğ bir edip bile “yeterli lafız” gayeleri arasında, “iki kuma arasındaki koca gibi”dir. Birini hoşnud ettikçe öbürünü kızdırır. Az ve öz söylemek arzusu, mananın aleyhine işler, kelamı bilmece haline getirir. Manayı etraflıca anlatmaya yönelse, sözün uzadığı görülür. Bu da kelamın parlaklığını nisbeten giderirve muhatab asıl mana ile zahid manayı ayırd edemeyecek duruma gelir.Edipler bazen dengeyi kurabilirlerse de ekseriya bunu başaramazlar.

İsterseniz Mushaf-ı Şerif’i açınız. Kur’an’dan herhangi bir cümleyi alıp kelimelerini sayınız. Sonra aynı uzunluktaki başka bir sözü alıp mana yönünden bu sözleri, mana ve lafız ölçüleriyle muvazene ediniz. Neticede şunu göreceksiniz: Kur’an lafzında atılacak hiçbir lafız bulunmadığı halde, diğerinde çıkarıldığı veya değiştirildiği zaman zarar vermeyecek kelimeler bulacaksınız.

4. Edebi Türlerin Hepsinde Mükemmel Oluşu

Teşri, kıssa, cedel ve münazara, mev’iza, tarih, ahiret halleri gibi biribirinden farklı edebi nevilerin hepsinde söz söylediği halde, Kur’an ifadesi, nazmının metanetinde, güzelliğinde, fesahatinde hep aynı yükselliği gösterir. Bu da beşeri takatin üstündedir.

5. Aynı Anda Farklı Seviyelere Hitab Etmesi

Kur’an’ın manalarına, o tarzda lafız kalıbı giydirilmiştir ki, aynı anda değişik zamanlarda ve diyarlarda yaşayan, ilmi seviyeleri çok farklı olan bütün insanlara hitaba elverişli olur. Kur’an’ın birçok ayeti, değişik seviyeden birçok kimsenin bulunduğu bir mecliste okunduğunda, orada bulunanlardan her bir şahıs, ilmi durumuna göre farklı şeyler anlar. Bu demek değildir ki, ayetten mütenakız manalar çıkar, nereye çekersen oraya götürülebilir. Gerçek şudur: manası aynı kalmakla beraber, bir kısım ayetlerin sathı, derinliği ve kökleri bulunabilir. Ayetin üslubu, bu üç unsuru da ihtiva edip onlara şamil bulunmaktadır. Avam (geniş kitle) zahiri görünüşteki ilk sathi manayı, aydınlar derinlikteki muayyen bir manayı, ihtisas ehli ise mananın köklerinin çoğunu anlar ve hatta daha sonra gelen nesillere de  yeni taraflar kalabilir.

6. Edebi Türlerin İçiçe Olması

Kur’an’ın bahisleri ve mevzuları, ekseriya içiçe girmiş durumdadır. Diğer kitaplarda rastlandığı üzere, konulara göre sıralanmamıştır.Ele aldığı konuların hemen hepsi, aralarında bir birlik olmaksızın birbirine eklenir, birbiriyle kenetlenir.

Bir kitaptaki meselelerin aynı başlık altında tasnif edilmesi, takib edilen maksadlara racidir. Şimdi bu prensibi ölçü alarak bakarsak görürüz ki, Kur’an’ın bu hususiyeti, Kur’ani mananın tamamının etrafında döndüğü üstün bir hikmetten ileri gelmiştir.

O hikmet de şudur: Kur ‘an ‘ın ihtiva ettiği bu çok çeşitli mevzuların ve cüzi manaların hepsi, bir tek külli mananın etrafında dönmektedir: Bu mihver de, insanları, kendi fikir ve iradeleriyle Allah’a kulluğa çağırmaktır.

Faraza Kur’an, meselelerini anlatışında beşeri telif usüllerine göre hareket edip de akaid esaslarını bir bölümde, cennet ve cehennem ahvalini bir bölümde, teşrii ahkamı bir bölümde, tarih ve kıssaları bir bölümde ilh. Toplasaydı…. evet Kur’an bu tutumu izleseydi, merkezi gayeyi gerçekleştiremeyecek ve bu ayrı fasıllar ruhsuz kalacak ve hepsinin aksettirmesi matlub olan bu külli mana, ekseriya sönük kalacaktı. Okuyucu onu bir yerde görecek, ama diğer bölümlere geçince çok geçmeden unutacaktı.

7. Tekrarların bulunması

Kur’an bazı mevzuları tekrar eder. Tekrara, Cahiliye devri arap edebiyatında da rastlanmakla beraber, Kur’an’ın tekrardan maksadı, cahiliye araplarından kısmen farklı olmuştur. Zira onlar tekrarı, sadece tehvil, te’kid, tahvif, ve tefeccu’  gibi mühim durumlarda kullanırlardı.

Kur’an, hakikata davet  kitabıdır; davet ve tebliğ halkasında bütün insanlık ve onlerın içinde de çok değişik mizaçlar bulunduğundan, farklı üsluplarla beyan etmek gerekir ki mesele şumüllü olarak anlatılabilsin.

Kur’an aynı zamanda bir dua ve zikir kitabıdır; dua ve zikir ise tekrar ile tenvir eder.

Hem herkes Kur’an’ın tamamını – ya gafletinden veya imkan bulunamadığından- okuyamaz.Fakat bir sureyi çoğu zaman okuyabilir. Onun için Kur’an’ın en mühim maksadları, kısa surelere dercedilerek, her bir sure küçük bir sure hükmüne getirilmiş, zahiri bir tekrar bunun bir neticesi olmuştur. Herbir surenin bir çerçevesi ve bir esas maksadı vardır. Tekerrür eden mesele, her surede münasip muhtevasına yerleşir. Aynı kıssa, aynı surede tekrarlanmaz.

Hem Kur’an müessistir; inkar ve küfran karanlığındaki insanlığın kainat, hayat ve insan anlayışlarını değiştirip düzelten en büyük inkılabı yapmaktadır. Müessis (kurucu) en mühim noktaları zihinlere yerleştirmek için tekrar etmelidir.

8. Beyan Tarzının Çeşitliliği

Kur’an-ı Kerim beyan tarzının çeşitliliği yönünden, hiçbir beliğde görülmemiş bir servet ve bera’ata (üstünlüğe sahiptir. Bunu şu misalle izah edelim:

Yapılmasını istediği işibeyan tarzlarının zenginliği:

1. a) Açık emir tabiri ile: “Allah, size emanetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adletle hükmetmenizi emreder.” (Nisa 58)
2. b) Emir sigasıyla istemek: “Allah’tan sakının ve doğrularla beraber olun.”(Tevbe 119)
3. c) Fiilin mükelleflere hükmedildiğini bildirmekle: “Sizin üzerinize oruç tutmanız yazıldı (hükmedildi)” (Bakara 183)
4. d) İnsanların üzerine düştüğünü belirtmekle: “Yol bulabilen insana, Kabe’yi Allah için haccetmesi gereklidir (üzerine düşer)” (Ali İmran 97)
5. e) Mükellefin o fiili yaptığını bildirmekle: “Boşanmış kadınlar (tekrar evlenebilmeleri için) kendi kendilerine üç aybaşı beklerler.” (Bakara 228) Bu beklesinler demenin daha beliğ şeklidir. Zira verilen emrin, icra safhasında olduğunu belirtmektedir.
6. f) Durumunu bildirmekle: “Kabe’ye giren güvenlik içinde olur.” (Ali İmran 97)

g)Fiilin hayır olduğunu bildirmekle: “Sana yetimleri sorarlar. De ki onların işlerini düzeltmek hayırlıdır.” (Bakara 220)

1. h) O işin farz olduğunu bildirmekle: Allah’ın peygambere farz kıldığı şeylerde onun için bir güçlük yoktur.” (Ahzab 38)

ı) Bahsedilen işten dolayı mükafat vadederek: “ Kim Allah’a güzel bir ödünç takdim ederse, Allah karşılığını kat kat verir.” (Hadid 11)

1. j) Fiili, daha önceki bir şarta bina etmekle: “Başladığınız Hacc ve Umre’yi Allah için tamamlayınengellenirseniz kolayınıza gelen bir kurban (kesmeniz gerekir)” (Bakara 196)
2. k) Olumsuz soru şekliyle : “Yaratan hiç yaratmayan gibi olur mu? İbret almaz mısınız?”(Nahl 17)
3. l) Fiili, (terecci) bildiren bir kelimeden sonra getirmekle: “Şükredesiniz diye Allah size ayetlerini böylece açıklıyor.” (Maide 89) Yani “Allah size ayetlerini açıklıyor. Öyleyse şükrediniz.”

m)Fiili yapmamayı , çirkin bir tarzda tasvir etmekle: “Allah’ın indirdiği ile hükmetmeyenler, kafirlerin ta kendileridir” (Maide 44) Yani Allah’ın indirdiği ile hükmedin”

9. Akla ve duyguya dengeli hitabetmesi

Kur’an üslubu hem akla hem de duyguya aynı anda hitab ve her ikisini de tatmin eder. Mesela Nebe’  suresinde, Kaf suresinde ba’s ve haşri; Kasas, 68-75  veya Rum, 20-30 pasajlarında Allah’ın varlığını ve birliğini Kur’an’ın nasıl isbat ettiğini, sayısız misaller arasında okuyabilirsiniz.

Beşer ifadesi akıl ve duygu arsında dengeyi, mümkün değil kuramaz. Zira insanlarda düşünen kuvve ile duyan kuvve tam denge halinde bulunmaz. Olsa bile aynı anda dengede olmaz, değişik zamanlarda olabilir. Fakat her cümlede bu dengenin bulunması vaki değildir. Kur’an’da ise bu muvazene mevcuttur. Zira Kur’an, Bir işi diğer işlerine mani olmayan Zatın, ruhla bedeni bir arada yaratan Zatın kelamıdır.

KUR’AN ÜSLUBU İLE HADİS ÜSLUBUNUN MUKAYESESİ

• Kur’an üslubu ile hadis üslubu arasında bir karşılaştırma yapmak faydadan hali değildir. Binlerce hadisi okumuş bulunan ve arapça ifade tarzlarına vakıf olan bir zat, ayetlerle hadisler arasında bariz fark bulunduğunu ve Kur’an’ın beyanlarının daha üstün ve azametli olduğunu hemen anlar. Hz Peygamberin kelamı gibi en üstün insana yakışan ve Kur’an ayetlerinin tebliğcisi olan bir zatın kelamı bile Kur’an’ın beyanından böylasine geride kalırsa diğerlerinin ne durumda olacacağı kolayca anlaşılabilir.
• Bu iddiamızı bir misalle müşahhas hale getirelim: Sahabeden Ubey Ibn Ka’b’in hususi mushafında yer alan iki kunut duasının bazılarınca iki sure zannedilmesi karşısında Nöldeke isimli müsteşriğin bile üslup mukayesesi ve tahlili yaparak nasıl bir cevap verdiğine bakalım. Özetle diyor ki:
• Bu metinlerin muhtevaları ve biçimleri Kur’an’ı değil duayı andırmaktadır. Başlarında (de ki) yoktur. Gerçi bunun olmayışı başlı başına bir sebep sayılmaz. Zira Fatihanın başında da yoktur. Kunut dualarında Kur’an’da alışık olmadığımız tabirler vardır. Gramer yönünden de ufak bir fark bulunur.Sena etmek (esna ) fiili Kur’an’da hiç geçmez; bu manada başka kelimeler kullanılır (hamide , sebbeha, kebbere gibi.) Se’a fiili, Kur’an’da Allah’a ulaşma yolunda çabalamak manasında kullanılmaz.Fecara (yafcuruk) Kur’an’da mef’ul olmadığı halde, bu duada akuzatif şahıs zamiriyle karşımıza çıkmaktadır. Hala’a fiili ise Kur’an’da yalnız bir defa, o da yalnız ayakkabıyı çıkatmak hakkında(Taha 12) geçer. Halbuki burada çok daha başka bir manada yani Allah yolunda olmayanları terketmek manasında kullanılmıştır. Keza kefere kafir olmak manasına geldiğinde Kur’an’da ba’(be) harf-i cerri ile müteaddi olur; ancak küfran (nankörlük) manasına geldiği takdirde burada olduğu gibi mef’ulün bih alır. Halbuki burada kafirlik manasına geldiği halde be kullanılmamıştır.  Bu karşılaştırma da gösteriyor ki, Kur’an ile hadis arasında öyle bir fark vardır ki, az çok ihtisas ehli olan herkes bunu kolayca anlayabilir.

BEŞİNCİ BÖLÜM

KUR’AN’IN İ’CAZI

Kur’an niçin mu’cizdir?

• Kur’an nazil olduğu muhitin en fazla ileri olduğu belagat sahasının bir mucizesi kılınmıştır. Bunu isbat etmek için o, ediblere önce benzeri bir kelam ortaya koyma hususunda meydan okudu:
• “Doğru iseler, haydi onun gibi bir söz getirsinler.”(Tur 34) Onlara uzunca mühlat verdi yapamadılar. Sonra, asılsız, uydurma şeyler dahi olsa tesir ve belagat bakımından on surenin benzerini yapmaları ile iktifa edeceğini bildirdi:
• “Yoksa onu uydurdu mu diyorlar? De ki: “Öyle ise siz de onun benzeri uydurulmuş on sure getirin. Eğer doğru iseniz. Allah başka çağırabildiklerinizi de (yardıma) çağırın!” (Hud 13) Bunu da yapamayınca bu defa bir sure getirmelerini istedi:
• “Yoksa onu uydurdu mu diyorlar? De ki: “Eğer doğru iseniz haydi onun benzeri bir sure getirin ve Allah’tan başka çağırabildiklerinizide yardıma çağırın!” (Yunus 38) Bunu daha sonra Bakara 23 ayetinde de tekrar etti. Bundan sonra da ortaya çıkan aczlerini şöyle ilan etti:
• “De ki: İnsanlar ve cinler birbirlerine yardımcı olarak, bu Kur’an’ın benzerini ortaya koymak için biraraya gelseler, andolsun ki yine de benzerini yapamazlar” (İsra 88)
• Ancak şunu hatırlatmak gerekir ki; Kur’an’ın meydan okuması aynı lafızlarla, aynı üslupla, onun nazmında ve takti’lerinde olarak, belagat yönünden benzerini istemek demek değildir. Başka kelamlarda da böyle bir nazire getirmek imkansızdır. Zira -denildiği üzere- ifade tarzı, söyleyenin sıfatıdır aynasıdır. Herkesin kendisine mahsus söyleme tarzı vardır. Kendi ifadesini başkasınınkine benzetebilenler çok az çıkabilir. Onlar da onun üslubuna tam vakıf lanlar nezdinde, taklit yönlerini açığa vururlar. İnsanların Kur’an’ın benzerini söylemekten aciz kalmalarından maksat şudur: Üslubu ve ifade tarzı nasıl olursa olsun, belagat ve beyanca, hakikati etkili bir biçimde ifade etmek bakımından, Kur’an’ın seviyesinde bir kelam getirmeleridir. Zaten edipler ve şairler arasındaki mukayese de, bu manada olarak yapılmış ve yapılmaktadır.

İ’CAZ VECİHLERİ

1. Belagat ve Üslubu:

Kur’an-ı Kerim’in mucize oluşu çeşitli yönlerde olmakla beraber, i’cazının en yüksek vechi, nazmındaki belagattan doğan lisani i’cazındandır.

Kur’an’dan mu’ciz olan miktar kısa da olsa , bir suredir. Kur’an ilk meydan okuduğunda onun gibi bir söz söylemelerini(Tur 33-34), sonra uydurma hikayelerden ibaret olsa da on sure (Hud 13-14), Müteakiben hiç değilse bir sure getirmelerini(Yunus 38, Bakara 23) istediği halde her defasında muhatabların acizleri ortaya çıktı. Bundan da anlaşıldığı üzere, muciz olan asgari miktar bir suredir. Yoksa ne Mu’tezilenin iddiası gibi Kur’an’ın tamamıdır, ne de bazılarının dediği gibi sureden az dahi olsa, Kur’an denilebilecek miktardır.

2. Muhtevasının Zenginliği (Camiiyyeti)

İ’cazın şumüllü olarak tezahür ettiği bir saha da, Kur’an’ın eşine rastlanmaz camiiyyetidir. Bu da lafzında, manasında, ilminde, bahislerinde ve üslubundaki camiiyyetlerdir.

3. İhtiva ettiği esasların insanlığa yetmesi

Kur’an hiçbir şeyi eksik bırakmamıştır, fakat bu demek değildir ki onda, öğrenci defterindeki matematik problemlerinin çözümü, dilbilgisi kitaplarındaki cümle tahlilleri, çeşitli fizik ve kimya  formülleri ve keşifleri vardır. Şöyle diyelim: Kur’an size bir sandık elma vermez; onun yerine size yeryüzünü sunup, elma ağacına sahip olacak yeteneği verir. Fizik kanunlarını sıralamaz, ama fizik kanunlarını öğrenmeye ve kullanmaya sevkeder. Bir Fransız atasözü der ki: “Balık hediye ettiğin bir kimseyi bir günlüğüne doyurursun, ama balık avlamayı öğrettiğin bir kimseyi her gün(ömür boyu) doyurursun.” İşte Kur’an buna yöneltir.

Kur’an’ın, insanlığın ihtiyaçlarına kafi gelmesinden maksat, her asırda ve her yerde, başka hiçbir dinde ve nizamda görülmeyecek şekilde, insanlara doğruyu göstermesidir.

4. Gaybi haberler ihtiva etmesi

Kur’an’-ı Kerim Hz Peygamber gibi bir insanın bilmesi mümkün olmayandurumları bildirdiğinden, Allamu’l-guyubdan (bütün gizli halleri bilenden) geliğini göstermiştir.Gaybdan haber vermesini ikiye ayırmak mümküdür:

1. a) Maziye ait gaybi durumları bildirmesi:

Kur’an ümmi bir kavim içinde yetişmiş, ümmi bir zatın lisaniyle, Hz Adem’den asr-ı saadete kadar birçok peygamberin, ümmetleriyle aralarında cereyan etmiş çeşitli vakaları ihtiva etmektedir.Bunların büyük ekseriyetinin, Hz Peygamberin memleketinde bilinmediği kesindir. Nitekim Kur’an Hz Meryem’in doğum kıssasından (Ali İmran 44), Hz. Yusuf’un kıssasından (Yusuf 102) sonra, oralarda anlatılan olayların gayb olduğunu bildirdiği gibi, Hz Nuh’un kıssasını müteakib şöyle buyurur:

“Bu sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir. Bundan önce, onları ne sen ne de kavmin bilmiyordunuz.” (Hud 49). Kur’an’ın bu hususiyeti müşriklere karşı delil olarak zikretmesi ve onlardan herhangi bir ititrazın gelmemesi de, o meselelerin o muhitte bilinmediğini açıkça göstermektedir.

1. b) İstikbale dair gaybi haberler:

Kur’an’ın indiği zamana göre müstakbelde gerçekleşecek gaybi haberlerden, herkes tarafından anlaşılabilecek olanları bile büyük bir yekün tutar.

Kur’an risaletin ilk yıllarında (miladi 614) bir daha ayağa kalkacağı ümit edilemeyecek tarzda Sasaniler tarafından mağlub edilen Bizanslıların, çok yakında onlara galib geleceklerini bildirmiş ve 7 sene sonra bu galibiyet gerçekleşmişti.(Rum 1-5 Buradaki 4. Ayet bu galibiyetin olacağı sırada, müminlerin de müşriklere karşı zafer kazanacaklarını bildirmekle, sebepler aleminde hiç tahmin edilemeyecek Bedir zaferini de haber vermişti.

Yine Hz Musa’yı takib ederken boğulan Firavunun cesedinin muhafaza edileceğini bildirmiş (Yunus 92), Tevrat’ta bulunmayıp Kur’an’a mahsus olan bu haber, Kur’an’ın inişinden 14 asır sonra gerçekleşmiştir.

5. Kur’an’ın daima yeni kalması

Bun konuda din fikrine toptan karşı olan E Renan (v1892) ‘ın bir sözünü aktaralım:”Bir medeniyetin değeri yaratıcılığında, ilim ve sanat hayatına kattığı zenginliklerde, gerçekleştirdiği refah ve içtimai adalette ise, İslamlığı, bilhassa ilk 5 asrında ve yer yer 18. Asra kadar,dünya tarihinin en parlak devirleri arasında görmek icabeder.

KUR’AN’DA HABER VERİLEN MODERN KEŞİFLERE BAZI MİSALLER

Astronomi

• Kainatın ilk maddesinin nasıl meydana geldiği bugün kesin bir şekilde bilinememektedir.Bu belki de hep böyle devam edecektir. Ancak doğruluk ihtimali olan ve bazı kaynakları bulunan birkaç nazariye geliştirilmiştir. Kur’an-ı Kerim’in bu konu ile alakalı beyanları, bu nazariyelerle daha iyi anlaşılabilmektedir.
• “İnlkarcılar bilmezlermi ki göklerle yer birbirine yapışık idi; onları biz ayırdık ve her canlı şeyi sudan yarattık. (Bilip de) hala iman etmezler mi? (Enbiya 30)
• “Sonra (Allah’ın iradesi) göğe yöneldi; ozaman gök duman halinde idi.”(Fussilet 11)
• Şimdilerde astrofizikçilerde genel olarak hakim olan kanaat da, bu ayetlerin çizdiği çerçevede dönüp dolaşmaktadır.
• Dünyanın yuvarlak olduğuna müteaddit ayetlerde işaretler vardır. Ezcümle:
• “Allah geceyi gündüze, gündüzü de geceye doluyor.”(Zümer 5) ayteinde geçen tekvir (yukevviru), baş gibi kürevi bir cismin etrafında, bir şeyi mesela sarığı döndürerek sarmak, Tam Türkçe tabiriyle dolamak demektir.
• Mahmud es-Savvaf’a göre, dünyanın döndüğüne veya dönmediğine dair Kitab veya sünnette kat’i delil yoktur. Ancak dünyanın döndüğüne işaret eden ayetler vardır. O, “Sen dağları görür, onları hareketsiz sabit sanırsın. Halbuki onlar bulutların geçişi gibi geçerler.”(Neml 88) ayetini birçok ayet meyanında, dünyanın döndüğüne işaret eden ayetlerden sayar.

Fizik

Göğe doğru yükseldikçe havadaki oksijen miktarı azalıp, hava basıncı her 100 metrede 1derece düştüğünden nefes darlığı, konuşma  ve görme bozuklukları, baygınlık hallerti meydana gelir. 20000 metreyi geçince özel cihaz olmadığı takdirde nefes alınamayıp ölüm durumu vaki olur.Kur’an şu ayetinde bu gerçeği bildirir: “Allah kimi doğru yola iletmek isterse onun göğsünü İslama açar; kimi de saptırmak isterse onun göğsünü, o kimse gökte yüseliyormuş gibi dar ve tıkanık yapar.” (En’am 125)

Jeoloji

Jeoloji dağların yer üstündeki kısmı miktarınca yer altında da temelinin bulunduğunu ortaya koymuştur. Kur’an “Yeryüzünü bir yatak (gibi) yapmadık mı? Dağları da kazıklar (gibi) yapmadık mı?”(Nebe’ 6-7) ayetinde, dağları kazıklara benzetir. Zira çadır kazığının yarısına yakın bir kısmı yere  çakılmaktadır. Başka bir ayette: “Dağları da (Allah) sapasağlam çaktı.”(Naziat 32) buyurulmaktadır.

Dağların, atmosfer denizinde yüzen yerküresinin dengesini sağladığı da şu ayette gösterilir:”(…)Sizi sarsmasın diye yeryüzüne de sabit dağlar attı.”(Lukman 10). Jeolojide dağların isostasy denilen yer dengesi kanununun mühim bir unsuru olduğu, asrımızda anlaşılmıştır.Jeo-fizikte, “sıcak noktalar”(hot spots) denilen ve dünyada 110 kadar olarak belirlenenbüyük dağ kitleleri vardır. Bunlar yerkabuğunun hareketine mani olmakta olup yerin çok derinliklerinden (mantodan) yükselen ve yer kabuğunu deldikten sonra yüzeyde katılaşarak adeta bir perçin şeklinde kabuğu tesbit eden (bazalt bileşiminde) büyük magma kitlleleridir. Ayetlerin bildirdiği ile tekvini ayetlerin yorumu durumunda olan bilimin, şimdiki sonuçları arasındaki uygunluk meydandadır.

Botanik  Ağaçların aşılanması öteden beri bilinmekte ise de, yakın bir zamana kadar, rüzgarların aşılama ile herhangi bir ilgisi bilinmemekte idi.”Allah her meyveden yine kendilerinin içinde ikişer çift yaratmıştır.”(Ra’d 3) ayetinin bildirdiği hakikat keşfedilip bütün bitkilerin çiçeklerinde erkek ve dişi çifti bulunduğu ve erkeğin dişiyi aşılamasıyla meyvelerin meydana geldiği anlaşıldıktan sonra, döllenmenin ve aşılamanın rüzgarlar vasıtasıyla olduğu tesbit edilmiştir.

Genetik “Rabbin,  Ademoğularından, onların sulblerinden (bellerinden) zürriyelerini almış ve onları kendilerine şahit tutarak:”Ben sizin rabbiniz değil miyim?”(demişti). “Evet (buna) şahidiz dediler.Kıyamet günü “Biz bundan habersizdik” demeysiniz.”(A2raf 172)

Seyyid Kutub bu ayeti açıklarken şu izaha da yer veriyor: “Gerçekten Kur’an-ı Kerim varlığın en derin noktalarından, insan fıtratının derinliklerinde gizlenmiş olan bu son derece derin müthiş hakikati, bu derecede parlak eşsiz ve hayret verici bir sahne içinde sergiliyor. Hem de bunu, içinde yaşadığımız zamandan 14 asır kadar önce insanların menşei ve gerçek tabiatları hakkında vehimlerden başka birşeyin bilinmediği bir ortamda bildiriyor. Bunca asırlar geçtikten sonra insanlık, bu hakikatler ve insan tabiatı hakkında bazı şeyleri öğrenme imkanı buluyor. Bir de görüyoruz ki ilim, genlerin (insanın bütün hayatını içine alan katalog durumunda olan ırsiyeti nakleden hücrelerin) bir sicil (kayıt) defteri olduğunu ve insanlar, daha sulblerde hücreler halinde iken onların bütü hususiyetlerinin o genlerde saklı olduğunu öğretiyor.Ve 3 milyar insanın kaydını muhafaza eden ve onların bütün hususiyetlerini ihtiva eden genlerin hacim itibariyle 1 cm3’ü geçmediğini, yani bir dikiş yüksüğü kadar bir yere sığdığını ifade ediyor.Bu öyle bir iddiadır ki eskiden bunu söyleyen birinin hemen deli olduğu söylenirdi. “Biz onlara hem dış dünyada hem de kendi nefislerinde, Kudretimizin işaretlerini göstereceğiz, ta ki kendileri de onun gerçek olduğunu iyice bilecekler.”(Fussilet 53) buyuran yüce Allah elbette doğru söyler.

Daktiloskopi       Bu bilim dalı parmak izlerini inceler.Bütün insanların parmak izleri birbirinden farklıdır.Kur’an, öldükten sonra insanın bütün teferruatı ile diriltileceğini bildirirken, insanın bu en ince özelliğine şöylece işaret eder: “İnsan, Bizim kendisinin kemiklerini biraraya toplayamayacağımızı mı sanıyor?Evet, toplarız; onun parmak uçlarını bile düzgünce, yerli yerinde yapmaya gücümüz yeter.”(Kıyame 3-4)

Biyoloji  İnsanın üremesi konusunda Kur’an’da geçen müteaddit ayetlerden özellikle Hacc 5,veMu’minun 12-14 ayetlerini ele alıp, modern biyolojinin bu konudaki tesbitleri ile karşılaştıran bir tıp profesörü, sonunda ikisi arasında tam bir mutabakat bulunduğunu, Kur’an’da bildirilenlerin 19. Asırdan önce dünyanın hiçbir yerinde malum olmadığını ifade edip sözlerini şöyle bitirir:”kur’an insanların keşfetmek için yüzyıllarını harcayacağı, insanın üremesi konusundaki temel gerçekleri, sade bir anlatımla insanlığa açıklıyordu.”

Sözü edile ayetler şunlardır:”Ey insanlar!Eğer siz öldükten sonra dirilme hususunda herhangi bir şüphe içinde iseniz, şu muhakkaktır ki biz sizi(n aslınızı) topraktan, sonra (onun zürriyyetini) insan suyundan, sonra pıhtılaşmış bir kandan, daha sonra da hilkati belli belirsiz bir çiğnem etten (ve bunları) size (kemal-i kudretimizi) apaçık gösterelim diye (yaptık). Sizi dileyeceğimiz muayyen bir vakte kadar rahimlerde durduruyoruz, sonra sizi bir çocuk olarak çıkarıyoruz, daha sonra da kuvvetinize (yiğitlik çağına) ermeniz için (büyütüyoruz). Kiminiz öldürülüyor, kiminiz de (evveki) bilgi(sin)den sonra (artık) hiçbirşey bilmemek üzereömrün en fena (devresine) doğru gerisin geri itiliyor. Sen Yer(yüzünü) kupkuru ve ölü görürsün. Fakat biz onun üstüne suyu (yağmuru) indirdiğimiz zaman o harekete gelir, kabarır, her güzel çiftten nice nebat bitirir.”  (Hacc 5)

“Andolsun biz insanı çamurdan (süzülmüş) bir hülasadan yarattık.Sonra onu sarp ve metin bir karargahta bir nutfe yaptık. Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı haline getirdik, derken o kan pıhtısını bir çiğnem et yaptık, o bir çiğnem eti de kemik(ler)e kalbettik. (Çevirdik) de o kemiklere de et giydirdik. Nihayet onu başka yaratılışla inşa ettik. Suret yapanların en güzeli olan Allah’ın şanı (bak) ne yücedir!” (Müminun  12-13-14)

Hıfzı sıhha (Koruyucu Hekimlik)

Kur’an-ı Kerim her sahada koyduğu hükümlerle, insan nelinin beden ve ruh sağlığının korunmasını sağladığı gibi, inişinden çok sonra anlaşılıp kesinlik kazanmış mükemmel hıfzı sıhha kanunlarını da bildirmiştir.

Kur’an’da hıfzı sıhha açısından da önemli olan örtünmeden, elbise temizliğinden, yeteri derecede istirahat etmekten, iyi bir beslenmeden, kötü ve bozulmuş yiyeceklerin yenilmemesinden, içki kullanılmamasından, leş,kan,domuz eti yenilmemesinden,zührevi hastalıkların başlıca sebeplerinden olan zinanın kötülüğünden bahsedilmektedir.

6. Kur’an’ın Hz Peygamberin Arzusuna Uymaması
7. a) Beklediği durumlarda vahyin gelmemesi:

Mesela ifk hadisesinde ayet olaydan bir ay sonra inmiştir.

b)İkaz ve itab ayetleri:

Kur’an-ı Kerim müteaddit ayetlerde Resulullah’a bazı içtihadlarında hata ettiğini bildirip onu ikaz eder, bazan tatlı, bazan şiddetli itabda bulunur.Mesela birgün Peygamberimiz Kureyş kabilesinin ileri gelenlerinden bazılarına dini telkinlerde bulunuyordu. Bu sırada ama bir zat içeri girerek: “Allah’ın sana öğrettiklerinden bana da öğret ya Resulallah!” diye bağırdı ve bu sözünü birkaç defa tekrar etti. Halbuki Peygamberimiz Velid veya Umeyye Ibn Halef gibi sözlerine çok itibar edilen reislerden birini ikna etmeye çalışıyordu.Bu adamlar kendilerinin yanında fakirlerin bulunup söze karışmalarından hoşlanmazlardı.Hz Peygamber bu nazik durumda onun böyle söyleyip sözünü kesmesinden sıkıldı, yüzünü ekşitip öteye çevirdi.Bunun üzerine Peygamberimizi yaptığı davranıştan dolayı uyaran Abese(1-10) ayetleri indi.(Bundan sonra yanına her gelişinde Peygamberimiz bu zata;”Ey hakkında Rabbimin beni itab ettiği zat, merhaba!” buyurur ve cübbesini onun altına yayardı.

Bu örnekler de gösteriyor ki; Kur’an-ı Kerim sadece vahiydir (peygamberimizin sözleri değildir)  ve peygamberimizin isteği doğrultusunda da inmemiştir, Allah dilediği zaman, dilediği tarzda O’nu indirmiştir.

Prof. Dr. Suat Yıldırım, Ensar Neşriyat