Bir âyette “Şehirlerin anası (bulunan Mekke) ile bütün çevresindeki (insanlardan) azab ile korkutmak” maksadıyla indirildiği belirtildiğine göre (En’âm 92) Hz.Muhammed’in peygamberliği Araplara mahsus değildi. Ve Resulullâh, bi’setinin bidayetinden itibâren bütün insanlığın hidâyetiyle vazifeli olduğunu biliyordu. Ancak insanlığın geri kısmı demek olan komşu, diyarları İslam’a çağırma işini sistemli olarak ele almayı, Hudeybiye Sulhü’ne kadar te’hir edecekti. Yani. Hicret’in altıncı yılında Mekkelilerle sulh antlaşması yapıp siyâsî varlığını fiilen ve resmen kabul ettirdikten sonra Hudeybiye’den döner dönmez civar hükümdarlara elçiler göndererek onları İslam’a dâvet etti. Bir günde altı elçi yola çıkarmıştı. Biri Mısır’a, biri Gassân Şefine, biri Bizans Kayseri ne, biri İran Kisrası’na, biri Yemâme’ye, biri de Bahreyn’e idi . Elçilere verdiği mektuplarda İslam’a ve Sulh’e dâ’vet vardı.

TABYESİ (=TAKTİĞİ): Resulullâh, sulh ve hürriyetten ibaret olan hedefe gitmede, görünüşte birbirine zıt olan ve fakat aslında, “yaşanan zaman ve şartlara göre” eşit değerde olan üçlü bir taktik tâkibetti:

1-            SABIR:Bu, sayıca ve maddî güç itibariyle zayıf olunan dönemin taktiği idi.

2-            HİCRET: Bu, düşman tehdidinin, sabırla mukâvemet edilemeyecek kadar ezici bir hal aldığı, hiçbir insani ölçü tanımayan zulme dönüştüğü zamanın taktiği idi. Ya dönmek, ya da ölmek noktasında hicret makuldü.

3-            SAVAŞ: Bu, düşman tehdidine mukavemet edilebilecek maddî güce sahip olunduğu zamanın taktiği idi.

HEDEF ise “Sulh”dü, Sulh, İslam’ın kalb ve gönülleri fethettiği ortamdı. Sabr’ın, hicretin ve savaş’ın hedefi de buna ulaşmaktı.

Nitekim, Resulullâh aleyhissalatu vesselam vefat ettiği zaman, geride 1,5 milyon kilometre kareden fazla araziye sâhip bir devlet bırakmıştı. Bu büyük arazinin fethi on yıllık Medine hayatı içerisinde cereyan etmişti. Günde ortalama 274 milkarelik bu yayılma için öldürülen toplam düşman sayısı sâdece 150 kişi idi. Müslüman taraftan ölenlerin nisbeti de vasatı ayda bir kişi olmuştu.

MUHTEVADA TEDRİÇ    .

İslamın tebliğinde, muhteva tedrici de mühim bir yer tutar. Hz. Aişe, İslam’ın teşri ettiği meselelerin sırayla neler olduğunu belirten bir açıklamasının sonunda, bu tertibin ehemmiyetine de dikkat çeker: “İlk nâzil olan sure, mufassal surelerden biri idi ve içerisinde cennet ve cehennemin zikri geçiyordu. İnsanlar İslama dönünce haram ve helal hükümleri indi. Eğer ilk defa: “İçki içmeyin.” emri inseydi “Biz içkiyi asla bırakmayız” derlerdi Eğer “zina etmeyin” emri inseydi “Asla zinayı bırakmayız” derlerdi. Ben Mekke’de, oynayan bir çocuk iken Muhammed aleyhissalatu vesselama: “(Muhtevasında hiç bir ahkâm bulunmayan Kamer suresi İnmişti. Surede) ”Daha doğrusu onlara vadolunan asıl (azabın) vakti, kıyamet saatidir. O saat(in azabı) daha belalı daha acıdır” (116.âyet) buyrulmaktaydı .

Hülasa ilk nâzil olan âyetler, tevhîd’e dâvet, mü’minleri ve mutileri cennetle müjdeleme, kâfirlere ve âsilere cehennemi haber verme üzerine dayanıyordu, insanlar bu hususta ikna olunca, ahkâm inmeye başladı. Çünkü “İnsanlar alışkanlıklarına bağlılık üzerine yaratılmıştı, alışkanlığın terki birden olamazdı, bunu talep nefrete sebep olurdu.

İMANİ MUHTEVADA TEDRÎC:

Bazı rivâyetlerde, imanın tebliğ edildiği bu ilk safhada da bir tedrice yer verildiğini, mesela önce münhasıran İslam itikadı üzerinde durulup, müşrik inançların tenkidine girilmediğini görmekteyiz. Müşrikler de bu safhada müslümanlara karşı muhalefette şiddet göstermemişler, daha anlayışlı davranıp, en azından söylenenleri dinlemişlerdir. Kabul etmeyenler, muhalefette şiddete yer vermemiş, sâdece istihza ile yetinmiştir. İbnu Sa’d’da şöyle denir: ‘Taptıkları putlan ele alıp, onların bâtıl olduğunu ve küfür üzerine olan atalarının cehenneme gittiklerini söyleyinceye kadar, Kureyşliler istihzada kaldılar ve Hz. Peygamber aleyhissalatu vesselam’ı dinlediler. Gençlerden ve halkın zayıf takımlarından bir kısmı, bu suretle ikna olup müslüman oldu, gittikçe sayılan çoğaldı. Buna rağmen Kureyş kâfirleri Resulullâh’ın sözlerini inkâr etmediler. Sadece istihzâî bir tavır takındılar. Aleyhissalatu vesselam, yanlarına uğrayınca birbirlerine işâret edip: “İşte Abdulmuttalib oğullarının gökten haber getiren oğlu.” diyerek alay ediyorlardı  .

Ama bu hal böyle devam etmedi. Putların bâtıl olduğunu, put inancı üzere ölenlerin ebedî bir helake maruz kalacaklarını dile getiren vahiyler gelmekte gecikmedi. Ondan sonra tavır değiştiren müşrikler, maddî ve manevî her çeşit işkencelere baş vurdular. Bir kısmını öldürdüler, bir kısmım hicrete mecbur ettiler.

İtikadı meselelerdeki tedriçle ilgili olarak şunu da belirtmek isteriz, İtikadın merkezini teşkil eden Allah telakkisi ve bilhassa İlahî sıfatların teşriî, belli bir sıra ve tedriç takip etmiştir. Az ilerde besmele’nin gelişi ile ilgili vetirede bunu kısmen göreceğiz.

AHKAMDA TEDRİÇ :

Tedriç meselesinde dikkati çeken diğer bir husus, Medine’de, mü’min muhatablara inen ahkâmda dahi tedrice yer verilmiş olmasıdır. Bilhassa eski alışkanlıkların ta’dili veya tahrimi veya yeni tatbikat ve alışkanlıkların teşriine giren hemen hemen her hususta bir tedrice yer verilmiştir. Bu tedriç de çoğu durumda azdan çoğa, hafiften ağıra, çok vazıh ve anlaşılır olandan biraz daha kapalı, anlaşılması zor olana doğru cereyan etmiştir. Çoğu meselede bu böyle olmuştur.

Bu meselenin şumûlünü, bâzı rivayetlerde Resulullâh aleyhissalatu vesselam’a vahiy olarak İnen ilk şey olduğu söylenen besmele’den vereceğimiz örnekle göstermek isteriz. İbnu Sa’d’ın bir rivâyeti şöyle:”Resul ullâh, bidayette, tıpkı Kureyşliler gibi, besmele makamında “Bismikallâhûmme” formülünü yazıyordu. Bu tatbikat

وَقَالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ

Âyeti” Nuh, (gemiye alınacaklara) “Gemiye binin!” dedi. “Onun akıp gitmesi de, durması da Allah’ın adıyladır (O’nun gücü, kuvveti ve izniyledir; onu Bismillâh der çalıştırır, Bismillâh der durdururuz.) Hiç şüphesiz Rabbim, (kullarının günahlarını ve hatalarını) çok bağışlayandır; (bilhassa mü’min kullarına karşı) hususî merhameti pek bol olandır.”(Hûd 41) gelinceye kadar devam etti.

Şu âyetten sonra “Bismillâh” diye yazmaya başladı. Bu tatbikat

قُلِ ادْعُوا اللهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَلاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِكَ وَلاَ تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلاً

“De ki : (Rasûlüm,) de ki: “O’na ister Allah diyerek dua edin, ister Rahmân diyerek dua edin. Hangi ismiyle dua ederseniz edin, en güzel isimler O’nundur ve O, her ismin nihayetsiz güzel mertebelerinde tecelli eder. Namazında ise sesini çok yükseltme ve bütün bütün de kısma; bu ikisi ortasında bir yol takip et. (İsra 11O) âyeti nâzil oluncaya kadar devam etti. Bundan sonra “bismillâhirrahman” diye yazmaya başladı. Bu tatbikât

إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

“Süleyman’dan geliyor ve Rahman, Rahîm Allah’ın Adı’yla diye başlıyor.”âyeti (Neml 30) nazil oluncaya kadar devam etti. Bu âyetten sonra “Bismillâhirrahmanirrahim” diye yazmaya başladı .

Bu tedrîc, muhatablarının Allâh’la ilgili olarak İslam’ın getirdiği sıfatları bilmemelerinden ileri geliyordu. Nitekim, Hudeybiye sulhü yazılırken, müşrikler. Besmele’yi, “Biz, Allah’ı tanıyoruz, ama er- Rahmân er-Rahim’i tanımıyoruz!‘ diyerek reddetmişler, Hz. Peygamber de “Bismikallâhûmme” yazılmasını kabul etmişti .

NAMAZ ÖRNEĞİ: İslâmda dinin direği kabul edilen en önemli farz olan namazın teşriinde de tedrîc görülmektedir. Zira, Resulullâh’a fetretü’l-vahy’den sonra müddessir suresinin nüzûlüyle sabah ve akşamda ikişer rek’at olmak üzere günde iki vakit namaz farz kılınmış, bilâhare Müzzemmil suresiyle gece namazı emredilmiş, bi’setin 11. yılı içerisinde Mi’râc’Ia birlikte, öncekiler neshedilerek beş vakit namaz farz kılınmıştır. Daha sonra da Cum’a ve Bayram namazları teşri edilecektir .

Burada, zikri gereken bir hâdiseyi, Nasr Ibnu Âsim anlatmaktadır. Buna göre, Aleyhissalatu vesselamca günde iki sefer namaz kılmak şart ıyla müslüman olmayı teklif eden bir kimsenin müslümanlığını kabul etmiştir. Rivâyetin bir başka tarîkinde adam bir vakit kılmayı teklif etmiş, yine de Resulullâh kabûl etmiştir.

Sakîflilerin müslüman olmak için koştukları şartlardan bir kısmını Resulullâh kabul etmiştir. Bunlar arasında “cihâda katılmamak”, “zekat vermemek” de vardı. Bunların kabul edilmesi karşısında hayrete düşenlere Aleyhissalatu vesselam : “(Hakîki mânada) müslüman oldukları vakit zekât da verecekler, cihâda da gidecekler” der ve dediği gibi olur.

İÇKİ YASAĞI ÖRNEĞİ: Tedriç meselesinde uzun ve hesaplı bir vetirenin içki yasağında takip edildiği görülür. Zira bu mesele, Mekke döneminde ele alınmış, Resulullâh’ın hayatının sonlarına doğru sonuçlandırılmıştır. Meseleyle ilgili olarak gelen ilk vahiyde, asma ve hurmadan elde edilen sarhoş edici rızık üzerinde düşünmeye sevk edilmiş (Nahl 67), daha sonra bunun fayda ve zararlarına dikkat çekilmiş, zararının faydasından çok olduğu belirtilmiş (Bakara 219), üçüncü kademede sarhoşken namaza yaklaşılmaması emredilmiş (Nisa 43), dördüncü ve son kademede ise kesin olarak ve şiddetle haram ilan edilmiştir (Mâide 90-91). Bu vahiy Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına rastlar. Bu vetirenin sonunda, hiç bir mukavemete rastlanmadan, içki istihlaki önlenmiştir.

ORUÇ ÖRNEĞİ : Cessâs, oruçla ilgili gelen ihtilaflı hadîs   ve âyetleri değerlendirerek orucun üç mertebede farz kılındığını belirtir Önce ﴿

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ               (Bakara 183)

âyetiyle, her ayda üç gün oruç farz kılınmıştır.

وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ           (Bakara 184)

âyetiyle dileyenin fidye verip fakir doyuracağı teşri edilmiştir. Son olarak

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ (Bakara 185)

âyeti İle de Ramazan orucu herkese farz kılınmıştır. Orucun gün içerisindeki başlama ve bitim anlarıyla ilgili gelişmeler de aynı hadislerde geçmektedir.

ZİNANIN YASAKLANMA ÖRNEĞİ: Zina suçuna verilecek ceza da kademeli gelmiştir. İlk önce zâniye eziyet yapmak takdir edilmiş (Nisa 16), sonra hapis cezası emredilmiş (Nisa 15), en son safhada da dayak (ve recrn) teşri edilmiştir. (Nur 2-10).

Hadîs âlimleri, emirlerde pek çok meselede muttarıd şekilde hafiften ağıra olan bu gelişmeyi tesbit ettikleri için, ihtilafla hadîslerin çözümünde şu kaideyi koymuşlardır; “Daha ,ağır bir hüküm, daha hafif olandan evladır. Zira, zann-ı gâlibe göre, ağır olan, hafif olana nisbetle müteahhirdir. Çünkü şeriat hafifle işe başlamış, sonra ahkâm, tedricî bir surette gelmiş ve ağırlaşmıştır” .

TAKVİM ÖRNEĞİ : Son bir enteresan örneğimiz takvimle ilgili tadilattır. Aleyhissalatu vesselam, veda hutbesine kadar, o zamanın Arap cemiyetinde câri bir takvime uyuyordu. “Nesi” denen ve hac mevsimini her yıl yaz aylarına rastlatmayı sağlayan bir oyun’u ihtiva eden bu sistemi Kur’ân-ı Kerîm yasakladığı zaman küfürden bir artış ilan etmiştir “Nesi (haram ayları geciktirmek) ancak küfürde bir artış (sebebidir. Onunla kâfirler şaşırtırlar. Onlar bunu bir yıl helal bir yıl haram sayarlar ki Allah’ın haram kıldığına sayıca uysunlar da (varsın) Allah’ın haram ettiğini helal kılmış olsunlar. Bu suretle de onların amellerinin kötülüğü kendilerine süslenip güzel gösterildi. Allah o kâfirler güruhunu hidayete erdirmez”(Tevbe 37).

SONUÇ

Resulullâh aleyhissalatu vesselam’ın her bir sünneti, insanlık için, “her yerde ve her devirde” uyulması gereken en güzel davranış örneğini teşkil eder. Onlar rıza-yı ilâhinin nerede olduğunu gösteren işaretler ve saadet-i dâreynin şaşmaz rehberleridir.

Resulullâh’ın sünneti, sadece ibâdet hayatımıza, komşuluk veya âile içi münâsebetlerimize, yahut da ticârî ve örfî muâmelelerimize müteallik değildir. Dinin neşri, insanlara İslam inancının götürülmesi müslümanların siyâsî mahkumiyetten kurtarılıp, hürriyetlerine kavuşturulması ve hatta hâkim duruma getirilmesi gibi başka meselelere de şâmildir.

Dünyanın her tarafında müslümanların esaretten kurtulma mücâdelesi verdiği içinde yaşadığımız şu asırda, daha temkinli, daha müessir adımlar atabilmek için Resulullâh’ın bu paralelde sunduğu örneklerin bilinmesi ve onlara uyulması her zamankinden daha çok ehemmiyet kazanmıştır.

Zamanımızda, İslam’a hizmet heyecanına kapılan genç nesiller, Aleyhissalatu vesselam’m vazettiği İslami hizmet metodlarını bilmedikleri için, Batı menşeli ve insan fıtratının bir kısım zaaflarını istismara dayanan “Hitler tipi’ veya “Komünist tipi” propagandanın cazibesine kapılmaktadırlar. Halbuki İslama hizmet İslamî metodla mümkündür. İslam dışı metodlar, ne kadar mutantan, ne kadar cafcaflı, ne kadar göz kamaştırıcı olursa olsun, saman alevi misali, neticesi akimdir. İşte faşistlerin âklbeti ve nihâyet komünistlerin âkibeti. İslam âleminde de islamî olmayan prensiplerle atılan adımlar akim kalmış, heyecanlar çabuk boğulmuştur. Mısır’da, Suriye’de ve en son Tunus ve Cezayir’de islamî hareketlerin yedikleri darbeler, büyük ölçüde, hizmet vetiresinde yer verilen gayr-i islamî unsurlardan ileri gelmiştir. Resulullah hiç bir zaman akşamdan sabaha hâkimiyet peşinde koşmamış, sokağa dökülmemiş, zemin teşekkül etmeden tepeden inmeciliğe yer vermemiştir. O’nun metodunda gelişmeye tâbi olmak, muhatabın ve çevrenin ahvâline göre adım atmak esastır. İcabında üç yıl boyu gizli kalmak, beş yıl boyu gece gündüz çalışmaya karşı kazanılan kırk kişiyi az görmemek, onüç yıl boyu her çeşit istihza, işkence, eziyet, hakaret ve hayatî tehditlere karşı sabretmek esastır.

Muhammedi tebliğde sunulan muhteva, muhataba göre esnektir. Zamana zemine göre farklıdır. Aynı meseleye temas eden aynı sorulara cevap olarak gelen teferruat, pek çok durumda, en azından zahirde değişiktir. Tıpkı aksiyonda görülen sabır, hicret, cihad farklılıkları gibi.

Zımnında asırlara ve nesillere çare olma kapasite ve zenginliği meknuz, bu rahmani vetireyi bilmeyenler veya anlamayanlar hadîslerde tenakuz iddia edebilir ve hatta, vürûd şartlarına bakmadan işine gelen birini rastgele seçme dalaletine düşebilir. Bu davranışlar samimi de olsa, İslamî zaferi geciktirmeden başka bir fonksiyon icra edemez.

Öyle ki bizler, hem ferdî kurtuluşumuz, hem de çevremizin ve insanlığın kurtuluşu için Resulullâh aleyhissalatu vesselam’ın sünnetini anlamaya her zamankinden daha muhtacız. Zira Ezelî Kelâm bize “Allah’ın Resulünde sizier için (her hususta) en güzel örnek vardır.” diye seslenmektedir.

17.08.1991 M.Ü. İlahiyat Dergisi

Ama üç çeyrek asır demeden pes etti, geride milyonlarca maktul, harap edilmiş bir beşeri kültür, maddeten ve mânen viraneye çevrilmiş diyarlar ve kendisine lanet okuyan yüz milyonlar bırakarak bir daha geri gelmemek üzere çekip gitti.

İslâm İse, aradan geçen 15 asra rağmen dimdik. Bütün bir küfür âleminin sistemli, ısrarlı elbirlik saldırılarına rağmen dimdik, taptaze. Her gün yeni gönüller, yeni diyarlar fethetmeye devam ediyor. Avrupa’ya, Amerika’ya sulh yoluyla girdi. En İleri zekâları ve en öndeki İlim ve kültür dahilerini, tefekkür ustalarını kendine çekerek bütün İnsanlığa sulhu götürme hedefine emin adımlarla ilerliyor.

Hele ilk asırdaki, Hz. Muhammed ve O’nun ashabı dönemindeki, silahsız, emeksiz, askersiz dönemdeki başarılan beşerî ölçülere sığmıyor, izah edilemiyor. Çoğu kere  “Mucize “, ” İslâm Mucizesi ” denip geçiliyor.

İslâm dünya çapında gündeme geldiği, İslâm Milletlerinin de geçmişin esaret ve asırların uyuşukluğundan kurtulma dönemine girdiği bir devrede, İlk müslümanların başarısını” mucize ” kelimesiyle İfade etmeyi uygun bulmuyoruz. Çünkü bu İzah, onların başarıda takip ettiği yoldan İbret almaya, İstifade etmeye engel olacaktır. Zira biz, mucize deyince, taklidi kabil olmayan bir ihsan-ı İlâhî anlıyoruz.

Bize göre, başta Resûlullah Aleyhi’salâtu vesselâm olmak üzere, ilk nesli müslümanlarının başarılarındaki sır, onların mucizeden ziyade, beşer fıtratına ve eşyanın tabi olduğu kanunlara uygun hareket etmelerinde yatar.

Başka bir ifade İle onların başarılan, takip ettikleri metodda gizlidir. Bu metod incelenir, ayan beyan ortaya çıkarılır, sonra da kendi meselelerimizin çözümünde takip edilirse, onların o devirde elde ettikleri başarıları, bizler bu zamanda elde edebiliriz.

Esasen Hz. Muhammed, ahir zaman Peygamberidir. Her ne getirmiş, her ne tatbik etmiş ise, kıyamete kadar gelecek bütün asırlar ve nesiller için örnektir, metoddur, yoldur. Bize düşen, getirdiği ” Ta’lim” in zamana, zemine ve teknik teçhizata bağlı ameli fürûunda takılıp kalmadan, bunların gerisinde yer alan prensipleri ortaya çıkarmak ve onları tatbik etmektir, İslâmın mucizeliğinin bu prensiplerde, takip edilen o. metodlarda aramak en doğru yoldur. Çünkü bu prensipler gerçekten mucizedir. Onları, insan ve eşyayı yaratan Rabbülâlemin talim etmiştir. Nazarı kısa, ilmi sınırlı beşer dehasından çıkmamışlardır. Bu sebeple eşyayı ve İnsanları yönlendiren kanunlara uygundurlar. Bu kanunlara muvafık hareket, insanları kesin başarıya götürecektir.

Başta Resul-i Ekrem aleyhissalatu vesselam olmak üzere İlk nesil müslümanların başarıları, fıtrat tezgahında mevhibe-i İlâhi olarak hazırlanan bu ölmez ve ezelî düsturları harfiyyen takip etmelerinden; onları, beşeri tağyire hiç yer vermeden her hususta aynen rehber kılmalarından ileri gelmiştir.

Düsturları, umumi prensipleri, tekrar tatbik yolu her vakit herkese açıktır. Öyleyse biz, bunları ortaya çıkarıp kendimize hayat yolu yaptığımız takdirde, tabiata hakim kanunlara muvafık hareketin bir kerameti olarak ilahi nusreti hak etmeye ve yeni İslâmî mucizeler ortaya koymaya manzet olacağız demektir.

Resulullah aleyhiselatu vesselam’ın takip ettiği metodların hepsini ortaya koymak bu araştırmamızın gayesi değildir. Ancak biz burada iki prensibe dikkat çekmeye çalışacağız:

1)            Muhataba göre hareket etme prensibi.

2)            Tedrici hareket etme prensibi.

MUHATABA GÖRE HAREKET PRENSİBİ

Resulullah aleyhiselatu vesselam’ın takip ettiği en mühim metodlardan biri budur. Bazı hadisler bunun Allah tarafından emredildiğini gösterir.

” Allah bana ” İnsanlara müdûra” yı emretti, tıpkı farzları yapmamı emrettiği gibi”. Buradaki “Müdarâ” yı şarihler, ” tatlılık, yumuşaklık, gönül alıcılık, kardeşlik, tatlı sözlülük, sertlik ve kabalığı terk ” vs, olarak açıklamışlar ve müdâra’nın ” İnsanlarla ülfet ve iyi geçinmenin en kuvvetli sebebi ” olduğunu belirtmişlerdir  .

Rab Teâla’nın Resulullah’a tatbik ettiği İlâhi terbiyede insanlara müdâra’nın farzları yerine getirmeye denk tutulmuş olması, tebliğ-i risâlet ve neşr-i din hizmetinde bu düsturların ne derece ehemmiyet arzettiğini gösterir.

Nitekim bu hususa dikkat çeken rivayetler çoktur. Bir başka hadiste : ” İnsanlara müdâra ile emrolundum” buyrulur. Bir diğerinde ” Müdâra’nın sadaka olduğu “ beyan edilir . Bir diğer hadiste:

“Aklın bası, Allah’a imandan sonra insanlara müdâra’dır. ’ Dünyada iyilik ehli olanlar, ahirette de iyilik ehlidirler. Dünyada kötülük ehli olanlar, ahirette de kötülük ehlidirler” buyrulur.

Tebliğinde muhatabın durumunu göz önüne almanın, Resulüllah’ın risâlet vazifesinde ne kadar asilne kadar öncelikli bir yer aldığını görmek İçin, Kur’an’ın yedi harf üzere nûzûlüyle ilgili hadisin bir vechini burada kaydetmek İsteriz;

Ubey İbnu Kab’dan gelen bir rivayet, Kur’an’ın yedi harf üzerine inmesiyle ilgili hadîsin, dinde muhatap meselesinin ne kadar köklü bir mesele olduğunu, Resulullah’ın bu meseleyi bi’setin başlarında göz önüne aldığını gösterir. Zira Resulullah aleyhisselatu vesselam bir ziyaretinde, Hz. Cebrail aleyhisselam’a ;

” Ben ûmmi bir ümmete gönderildim, içlerinde yaşlı kadınlar, ihtiyar erkekler var, genç kızlar, delikanlı oğlanlar, hiç kitap okumayan katı adamlar var ( ne yapacağım ?)” diye endişesini izhar eder. Hz. Cebrail:

” Kur’an yedi harf üzere İnmiştir’’  diyerek, orada hepsinin anlayışına muvafık gelecek ûslub ve mâna derecelerinin olduğunu haber vererek Resulullah’ı teskin eder.

MUDARANIN BİRİNCİ UMDESİ:AKLİ SEVİYELERİNE GÖRE HİTAPETMEKTİR

İnsanlara müdâra’nın en müessir ve zaruri yollarından biri onlara, anlayacakları bir muhtevada hitabetmek olsa gerektir. Çünkü, Resulullah, bu hususta da irşad ve ısrarda bulunmuştur. Rivâyetler Resulullah’ın, Ashâb’a, halkın akıllarının seviyesine göre konuşmalarını emrettiğini belirtir. Hz Ayşe’den gelen bir rivayet aynen şöyle : “Aleyhisselatu vesselam, halka, akıllarının derecesine güre konuşmamızı emrederdi”  İbni Abbâs radıyallahu anh’tan gelen bir rlvâyet de şöyledlr:

“Ümmetime hadislerimden akıllarının alabileceklerini rivâyet edin, aksi halde onları fitneye atarsınız “

İbnu Abbâs, bu nebevi ihtar sebebiyle, halktan, pek çok meseleyi gizlemiş, onları sadece ilim ehline rivâyet etmiştir  .

Bu hadiste haber verilen “aklın almıyacağı” hitabın sebep olacağı “fitne”nin mahiyeti bir başka hadiste açıklığa kavuşturulmuştur: “şöyle buyrulur:

“İnsanlara anlayacakları şeylerden (yadırganmayıp hoş karşılayacakları ve takatlarına uygun olan bir tarzda hitapta bulunun. (ve kafalarını karıştıracak şeylere yer vermeyin). Aksi takdirde, bu, onları Allah ve Resulünü tekzibe sevkeder. Her halde bundan hoşlanmazsınız

HZ.PEYGAMBERDEN BAZI DAVRANIŞ ÖRNEKLERİ

Resulullâh’ın tavırlarında ve konuşmalarında, muhataplarının seviyelerini nazar-ı dikkate alıştaki ısrarı bâzı değişik örneklerle göstermek isteriz:

*             Ukkâşe ibnu Sevr’in anlattığına göre, Ukkâşe’nin sürüsünü güden cariyesl, bir koyun kaybeder. Bunun üzerine cariyesini döven Ukkâşe, yaptığının hata olduğunu anlayınca, kusurunu telafi etmek üzere. Hz. Peygamber’e başvurur, hadiseyi anlatır. Aleyhisselatu vesselam : ” Câriyenin mü’min olduğunu bilseydim, hemen azad edilmesine hükmederdim ” der ve onun iman durumunu tahkik etmek üzere yanına çağırtır. Köle kadın gelince sorar :

–              Ben kimim?

–              Sen Resulullâh’sın !

–              Allah nerededir?

–              Semada!

Bu cevaplar üzerine Resulullâh hükmeder : ” Bunu azad et! Çünkü mü’mindir ” .

Aleyhissalatu vesselam başka vesilelerle de câriyeleri, Allah’a mekan izafesine götürdüğü için, İlk nazarda kelâmi açıdan mahzurlu sayılabilecek bir tarz İle imtihan ederek mü’mine olduklârına hükmetmiştir

*             Resulullâh Ehl-i Kitap olan Mecran papazlarına yazdığı mektuba şöyle başlar :

” Hz. İbrahim, Hz. İshak ve Hz. Yakub aleyhimüsselam’ın İlahının adıyla…”

*             Mekke’de çok güzel güreşen, güçlü bir pehlivan vardı. (Kuvveti ve iriliğiyle şöhret yapmış, sırtı mağlup olarak yere hiç değmemişti) Onunla güreşmek üzere hariçten gelen kimseler olurdu. O hepsini yenerdi. Bir gün, Mekke’nin düzlüklerinden birinde Resulullâh onunla karşılaştı ve:

–              Ey Rükâne, Sen Allah’tan korkmuyor, davet ettiğim dine icabet etmiyor musun?

Dedi, Bazu gücünden başka bir şeyden anlamayan Rükâne :

–              Ey Muhammed senin doğruluğuna bir şahid var mı ?

Dedi. Aleyhlsselâtu vesselam onun anlıyacağı bir lisanla cevap verdi:

–              Evet var. Eğer seni güreşte yıkarsam söylediğimin hak olduğuna inanacak mısın?

Buyurdular, öbürü :” Evet Ey Muhammed !” deyince,

–              Öyleyse güreşe hazırlan! Dedi. Rükâne;

–              Hazırım

Deyince, Resulullâh yaklaşıp, yakaladığı gibi Rükâne yi tuş etti. Neticeden şaşkına dönen Rükâne, güreşin yenilenmesini teklif etti.

İkinci, üçüncü sefer güreştiler. Ama her seferinde tuş oldu. Neticeden hayrete düşen Rükâne durup:

–              Sende acayip bir hal var

Demek zorunda kaldı ”

*             Enteresan bir örnek. Resulullah’ın cahiliye devrinde hırsızlık ve yol kesiciliğiyle şöhret yapmış Tayy kabilesinin, reisi durumunda olan Adiyy’e sarfettigl sözdür. Adiyy huzuruna geldiği zaman, İslâm hakkında uzun uzun bilgiler verdikten sonra Rasulullah sözünü şöyle tamamlar :

“… Ben müslümanlar hakkında fakirlikten korkmuyorum. Çünkü yardımcınız Allah’tır, O ihtiyaçlarınızı (yakında bol bol) verecektir (Ve öylesine de emniyette olacaksınız ki,) devesine binen bir kadın, Medine’den Hireye ve hatta daha uzaklara tek başına gidebilecek ve hırsız korkusu olmayacak”. Bu sözleri İşiten Adiyy der ki : “Ben içimdenTayy kabilesinin hırsızları nereye gidecek” diye sormaya başladım ”

*Hudeyblye Sulhu sırasında, henüz sulh yok. Müslümanlar umutsuz bir bekleyiş içindeler. Mekke’den birkaç elçi gelmiş hiç biriyle ortak bir anlaşma noktası temin edilememiş. Bu sırada Müslümanların Mekke’ye gönderdiği elçi, Hz. Osman’ın öldürüldüğü şayiası da çıkmış, Resulullah, bunun üzerine oradaki bütün müslümanlardan ” Ölünceye kadar clhad “ biati almış.

Bu atmosfer içerisinde, Mekkeliler Beni Kinâne’den birini, durumu tahkik için gönderirler. Resulullah bu zatı uzaktan görür görmez : “İşte falan! Bu, kurban develerine saygı duyan bir kabiledendir. Kurbanlıklarınızı ona gösterin” der. Halk Kurbanlık develerini önüne sürüp telbiye getirmeye başlarlar. Bu durumu gören elçi duygulanır ve:

Sübhanallah I Bu kimselere Beytullah’ın yolunu kapamak doğru olmaz I der ve dönünce Mekkelilere gördüğünü anlatarak meşhur Hudeybiye Sulhûne onları İkna eder

*Ebû Temtene el- Cüheyni : ” Hangi şeye dua edip talep’te bulunuyorsun ? diye sorunca Aleyhisselatu vesselam onun anlayacağı sıfatları zikrederek cevap verir : ” Sana bir zarar gelince, onu kaldırması için dua ettiğin, arazine kuraklık vurduğu zaman bitkini çıkarması İçin yalvardığın, herhangi bir şeyin çölde kaybolunca onu sana iade etmesi için yakardığın Zat-ı Zülcelâle duada bulunuyorum”

*Beni Fezâre’den Damdâm ibnu Katâde gelip karısının siyah bir çocuk doğurduğunu söyleyerek kadınından zina şüphesini ima eder. Resulullah’la aralarında şu konuşma geçer:

–              Senin develerin var mı ?

–              Evet!

–              Renkleri nedir ?

–              Kırmızıdırlar,

–              Aralarında boz renkli de var mı ?

–              Evet boz olanlar da var.

–              Peki bu bozlar için ne dersin (nereden geldiler ?)

–              Belki de bir damara çekti.

–              Öyleyse senin çocuğun da bir damara çekmiş olabilir

Selef büyükleri, bu nevi hadislerden hareketle, ilmi ehline verip, nâehle vermemeyi, “İlmin kişi üzerindeki hakkı” olarak tavsif etmiştir . Kaynaklarımız, bu meselede selefin ihtiyatını gösteren rivayetlerle doludur ; İbnu Mes’ud : “Sen bir cemaate akıllarının almıyacağı bir şey söylersen mutlaka bu, bir kısmına fitne olur” demiştir  .

Ahmed İbnu Hanbel : “Zahiri, Sultana isyan etmeyi ifade eden hadisleri İmam Malik : “Cenab ı Hakkın sıfatlarıyla ilgili hadisleri, Ebu Yusuf: “Garaibe giren hadisleri uluorta tahdis etmeyi mekruh addetmişler, hoş karşılamamışlardır  . Ebu Hureyre radıyallahu anh: “Ben Resulullah’tan iki kap dolusu hadis belledim. Bunlardan birini halka yaydım, ötekine gelince, şayet onu yaymış olsam şu gırtlak kesilir demiştir. Hasan-ı Basrî, Resulullah’ın Ureyne’lilere verdiği ceza İle ilglli hadisi Enes’in Haccâc’a rivayetini hoş karşılamamıştır. Zira Haccâc, mûslûmanların kanını dökmede onu esas almış, hiçbir fikhî usûle dayanmayan hükümler çıkarmıştır.

Hulasa. Resulullah’ın, hltabederken insanların anlayış durumlarının gözönüne alınması gereğine müteallik irşadlarını esas alan İslam üleması, zahiri, bid’ayı takviye ederek, şekilde olan hadislerin -esasen zahirleri murad olmaması haysiyetiyle – rivayetini mekruh addetmişlerdir .

MÜDARADA İKİNCİ UHDE : MUHATAPLARIN DİLİYLE KONUŞMASI

Resulullah’ı başarıya götüren hitabi tedbirlerinden biri de muhatablarının anlıyacağı bir dil kullanmasıdır. Gerçi bütün muhataptarı Araptı. hepsine arapça ile hltabedlyordu. Ancak, Arapların kendi aralarında lehçe farkları vardı. Günlük olarak kullanılan kelimeler ve hatta kelimelerin kullanılış tam bir lehçeden diğerine, zaman zaman birbirlerini anlamada zorluk çıkaracak kadar ciddi farklılıklar arzediyordu. Resulullah, her seferinde muhatabının anlayacağı üslub ve kelimeleri kullanıyordu. Hz.Ali, Aleyhiselatu vesselam’ın, Beni Nehd heyetine hitabı . dinleyip anlamada zorluk çekince şöyle demiştir : “Ey Allah’ın Resulü! sen ve biz aynı babanın evladlarıyız. (Aynı beldede yetiştik) Fakat senin Arap heyetlerine, çoğunu anlamadığımız bir dille konuştuğuna şahid oluyoruz.

Münavi. bu çeşit suallerin Hz.Ebu Bekir, Hz. Ömer gibi diğer büyükler tarafından da sorulduğuna dair rivayetler kaydeder  .Resulullaha halkın lisanına göre konuşabilme hassasının risalet vazifesindeki ehemmiyetine dikkat çekmek üzere , bu hususta soranlara : “Beni Rabbin Terbiye etti ve terbiyemi mükemmel kıldı. Çocukluğum da (Arapçayı en fasih konuşan }Beni Sa’d’da geçti” diye cevap vermiştir. Nitekim Benî Sâ’d İbnu Bekr heyetiyle gelen Muhammed İbnu Atiyye “Resulullah Aleyhisselatu vesselam bana, bizim lehçemizle hitabetti’ diyerek dikkat çeken bir hususu belirtir  . Habeşistanda doğmuş olan Ümmü Hâil e bir hırka giydiren Resulullah, ‘Yakıştı, yakıştı” makamında “Senûh Senûh ! ” der şarihler kelimenin habeşce olduğunu ve” çok güzel” manasını taşıdığını belirtirler  .

Âlimler Resulullah’ın, İlâhi bir terbiye ve murakebe ile bu tutumu hayatı boyunca takip ettiğini İttifakla söylerler. İbnu’l-Esîr der ki: Aleyhisselatü Vesselam, Araplara aşiret ve kabile, farklarına, oymak, boy ve hatta hanedan ayrılıklarına göre farklı hitab eder, herbirinin anlayabileceği hususları ve bildikleri şeyleri mevzubahis ederek onlarla konuşurdu.

Bu sebepten şöyle demişti : “Ben insanlara akılları seviyesinde hitabetmekte emrolundum”. Sanki Aziz ve Celil olan Allah, O’na ceddinin evlatlarından bir başkasının bilmediğini öğretmiş ve O’nda uzak ve yakın Araplara dağıtılan ve onlarda bulunmayan bütün maarifi cemetmişti. Gerek yanında bulunan Ashab ve gerekse heyetler halinde gelen Araplar onun söylediklerinin çoğunu anlıyor, bilmedikleri olursa onu da soruyorlardı, O da onlara açıklıyordu”.

Farklı dil hususu Resulullah aleyhisselatü vesselam’ ın muhtelif Arap kabilelerine gönderdiği mektuplarda daha bariz görülmektedir,

Çünkü meselâ Zekat’la ilgili olarak yapılan talimat mektuplarında, çok farklı kelimelerin yer aldığı görülür .

Şunu belirtmede fayda var : Resulullah’ın bir mevhibe-i İlâhi olarak muhatabının lisanınca konuşması hadisesi, “Aleyhisselatü vesselam’ın zatına mahsus bir hususiyettir, ümmetçe tatbik edilemez” şeklinde anlaşılmamak, ilâhî terbiyenin sonucu olarak öyle davranmış olması, bu çeşit davranmanın ehemmiyetini ifade eder. Bunu, “Ümmet İlahi irşâda dayanacak kadar ehemmiyet taşıyan bir sünnetin tatbikatını ihmal etmemeli’ diye anlamak gerekir.

MÜDARANIN ÜCÜNCÜ UMDESİ: İÇTİMAİ SEVİYELERİNE GÖRE MUAMELE

Muhataba göre muamele sadece onların akli ve anlayış seviyelerini esas almayı gerektirmez. Onlara ikramda, ihsanda, ağırlamada da içtimai seviyelerine, temsilcilik durumlarına ve zenginliklerine göre kısacası maddi ve manevi içtimai seviyeleriyle mütenasib davranmayı gerektirmektedir. Bu sadedde Aleyhisselatü vesselam, şu prensibi va’zetmiştir;

“İnsanlar, hayır ve şerden nasıl bir makamda iseler, bu makamlarına göre davranın, Hepsine muamelede güzel ahlakı esas alın” .

Burada herkese iyi muamele esas kılınmış olmakla birlikte ” iyilikte eşit olmamak” da emredilmektedir.

Hz.Ayşe’nln anlattığına göre, Aleyhisselatü vesselam yatakta dizleri açık vaziyette yatmakta iken Hz.Ebu Bekr huzura girmek üzere kapıyı çalar, Resulullah, o halini bozmadan İzin verir, bir müddet sohbet ederler. Derken Hz.Ömer kapıyı çalar, aynı hal üzere ona da izin verilir, bir müddet beraber sohbet edilir. Derken yine kapı çalınır. Resulullah bunun Hz. Osman olduğunu öğrenince yatağına oturur üstüne başına çeki düzen verir, dizlerini örter, (Hz.Ayşe’yi yanından uzaklaştırır) sonra izin verir, Hz.Osman girer, sohbet edip misafirler gittikten sonra Hz.Ayşe : “Ebu Bekir girdi, İstifini bozmadın, Ömer girdi yine bozmadın, Osman gelince kalktın kendine çeki düzen verdin…” diyerek sebebini sorar, Resulullah, Hz.Osman’ın, kendisinden meleklerin bile teeddüp edecekleri kadar edebe riayet eden haya sahibi birisi olduğunu, ona karşı titiz davranmasının tabiî olduğunu, (bir rivayette) aksi takdirde çok haya sahibi olan Hz.Osman’ın maruzatını arzetmeden geri döneceğinden korktuğunu belirtir .

“Bir kavmin büyüğü yanınıza gelince ona değer veririn”  düsturunu koyan Resulullah, Tay kabilesi esirleri arasında yer alan cömertliği İle meşhur Hatem-i Tâi’nin yaşlı kızı Seffâneye, onun kabile mensupları arasındaki itibar ve hürmetini gözönüne alarak, esir muamelesi yapmaz. Mescidin kapısına yakın kurduğu deriden mamul bir çadıra yerleştirerek hususi şekilde ağırlar, giyecek, binek ve diğer yol ihtiyaçlarını vererek emniyet İçinde yurduna gönderir. Keza kabile reisi durumunda olan bu kadının oğlan kardeşi Adiy bin Hatimî, Resulullah, müşrik olarak yanına geldiği zaman, biricik minderini ikram edip kendisi yere oturacak kadar bir kısım ikram ve iltifatlarda bulunmuştur. “Başkasına böyle davrandığınızı hiç görmedik” diye hayret İfade edenlere de : “Evet ama bu kavminin büyüğüdür” cevabını verir.

Keza, kavminin efendisi olan Cerir el-Beceli yanına geldiği zaman iltifat ve ikramda bulunmuştur. Hatta cemaatin çokluğu sebebiyle oturacak yer bulamayınca Resulullah üzerine oturması için hırkasını ona atmıştır.

MÜDÂRATIN DÖRDÜNCÜ UMDESİ: HALKIN AHVALİNE GÖRE DAVRANMAKTIR

Resulullah bu hususta da dikkat çekici örnekler vermiştir. Bunu, aynı mesele hakkında sorulduğu halde, farklı şekillerde verdiği cevapta görmekteyiz. Mesela bir takımları gelip : “İçimizden söylemeye dilimiz varmıyan kötü şeyler geçiyor, (bunun günahı var mı?) diye sordukları vakit: ” Bu (endişeyi duymanız ), sîzdeki sarih bir iman (ın alâmeti)dir” dediği halde , İçinden geçecek vesvese için bir başka fırsatta “Kim içinde bu çeşit düşünceler bulursa âmentûbillah ,(Allah’a iman ettim) desin” emreder.

İbnu Abbas benzer bir durumda: ” O, hem evvel hem âhir, hem zâhir, hem batındir, O her şeyi bilir” ayetini (Hadid, 3) okumayı tavsiye eder. Keza, Şatıbî’nin belirttiği üzere, Resulullah, haklarındaki şahsi bilgisini esas alarak, ganimetten bazılarına pay verirken bazılarına vermeyip onları imanlarına tevkil etmiş, nazarında daha muhterem ve sevgili olan bazılarını terkederken, Allah’ın ateşe atacağından endişe ettiği bazılarına ikramda bulunmuş, İslama madde ile ısındırmaya çalışmıştır. Bütün malını bağışlayan Hz.Ebu Bekir radlyallahu anhtan bu bağışı aynen kabul ettiği halde aynı şekilde davranan Ka’b İbnu Mâlik’e “Malından bir kısmını alıkoy, bu senin için daha hayırlıdır”  demesi veya yegane serveti olan tavuk yumurtası büyüklüğündeki altınını bağışlayandan bağışını reddetmesi de, Resulullah’ın muhatapların ahvaline göre davranışına ikna edici örneklerdir.

Keza annesinin talebi üzerine, Hz.Enes’e çok mala mazhar olması için dua eden Resulullah, Sa’lebe ibnu Hatib’in aynı muhtevadaki talebine : “Şükrünü eda ettiğin az mal, takat getiremeyeceğin çok maldan daha hayırlıdır” diye cevap vermiş, dua edivermekten imtina etmiştir

Keza, adâletle hükmedip, dürüstlükle İş yapacak emir ve hâkimler hakkında:

” Adaletle iş yapanlar , Allah katında, nurdan minberler üzerinde Rahman’ın sağında olacaklardır”  veya, “Yetimi himaye edenle ben cennette beraber olacağım ”  diyerek hakimliğe ve yetimlere hami olmaya teşvik eden Resulullah aleyhlsselatu vesselam kendisinden, memurluk talebeden Ebu Zer Gifari radiyallahu anh’a : “Ebu Zer, ben seni hakikaten zayıf görüyorum. Ben senin için, kendime sevdiğim şeyi severim sakın (ki kişi üzerine hâkim olma ve sakın yetim malına veli olma) demiştir  .

Keza oruçlunun hanımıyla mübaşeretten soran birine bunda bir beis olmadığını söylediği halde aynı şeyi soran bir diğerine bunu yasaklamıştır. Ravi der ki : “Ruhsat verdiği kimse yaşlı, yasakladığı kimse de genç birisiydi” .

Bütün bu kaydedilenler, Resulullah’ın davranışlarında muhataplarının fıtri mizaçlarını, akli seviyelerini içtimâi durumlarını nazar-ı dikkate aldığını ve dolayısiyle insanları tek tek iyi tanıdığını göstermektedir.

NİÇİN MÜDARA?

Alimler herkese seviyesine göre muamele etmeyi, Allah’ın mahlukatı tâbi kıldığı tedbire uymak olarak değerlendirmiş, bunun terkini makul bulmamıştır. “Çünkü derler. Allah kullarının hallerini zenginlik ve fakirlik, azizlik ve zelillik, yükseklik ve alçaklık üzere düzenlemiştir, ta ki hangisi daha çok şükretmektedir onları imtihan etsin”. Devamla derler ki : “Allah adına hareket eden kişi, dünya ehliyle muamelelerini Allah’ın onlara takdir ettiği hale uygun yapar. Kim Allah’ın onlara takdir ettiği makama göre muamele etmezse, onlarla iyi bir davranışa girmiş olmaz. Bu davranışıyla muhatabını alçaltmış ve ona zulmetmiş ve Allah’ın onlara uygun bulduğu tedbire muhalefet etmiş olur. Dolayısıyle sen itibarlı biri ile sıradan birine, zenginle fakire, yer vermede, ihsanda eşit davranırsan, sebep olduğun fesad. hasıl ettiğinden fazla olur. Nitekim zengine uzakça bir yer gösterirsen veya, adi bir hediyede bulunsan sana kin tutar. Çünkü Allah bile onlara böyle davranmamış tır. Eğer idarecilere, halka yaptığın şekilde davransan nefsini belaya maruz bıraktan demektir ”

DEĞERVERİLECEK BÜYÜK KİM?

Kavminin büyüğüne İkram etmek (değer vermek) emredilince, hatıra şu soru geliyor ; Bu büyükten maksat kimdir ?, sözgelimi bunun âlim olması şart mıdır ? Münavî : “Büyükten murad o kavmin alim ve salihi değildir, bazıları bu vehme düşmüş olsa da” der. Açıklama sadedinde : “Resulullah’ın büyüğü zikrederken onu ne ilme ne de dine nisbet etmediğini” belirtir. Meseleyi tahlil eden müellif, kâfir ve fâsıkları ikram edilmesi gereken büyüklerden İstisna edenlerin görüşlerini tenkid eder. Ona göre bu istisnayı yapanlar, ‘ikram”ın, daha ziyade dinî ve dünyevi bir zarar korkusu veya fail veya mef‘ulden bir kötülük gelmesi gibi durumlarla muttasıf olduğundan gafildirler.” Öyleyse, bu söylenen hususlardan birinin hasıl olacağından korkuldu mu “büyüğe ikram” olur, hatta vacib olur. Şu halde kim, yanına zâlim ve fâsık idarecilerden birinin gelme durumunda ona yer göstermez diğer insanlardan biri gibi davranırsa hem canını hem malını ezaya arzetmiş olur. Bu yüzden eza görür ve sabır da etmezse dünyasını da âhiretinl de hüsrana atar.

Münavî bahsi, şöyle tamamlar: ” Aleyhisseatu vesselam :”Ben insanlara müdâra ile gönderildim “ buyurmuştur. Bu sebeple, fevkalade veralarıyla tanınan pek çok selef büyüğü zulümden geri kalmayan ümeradan hediye kabul etmişler, onlara karşı güler yüzlü olmuşlardır. Bu davranışlarındaki maksad, dini korumak, müslümanlara zarar gelmesini önlemek, hatta bu zavallı zâlimin daha fazla zulümde bulunarak iyice hüsrana düşmemesine meydan vermemek İdi. Nitekim Hz. Mustafa aleyhisselam’ın müellefe-i kulüb ve başkalarına karşı metodu da böyle olmuştur. Ne var ki, bu meselede pek çok kimse, Allah ve Resulü’nün halkla ilgili tedbirde takip ettikleri prensipten gaflet sebebiyle hataya düşmüştür. Böylelerini yanıltan diğer bir husus:

” Allah kimi hor kılarsa, onu saadete kavuşturacak kimse yoktur “ (Hacc.18) ayetini anlamalarındaki kısırlıktır. Oysa bu ayeti, en güzel şekilde sünnet açıklamıştır. Kâfir ve fâsıkın alçaltılmasının taleb edildiği durum, herhangi bir zararın gelmeyeceğine dair garanti halidir. Velhasıl, kâmil kişi, büyüklemeyi de alçaltmayı da Allah İçin yapar. Bu sebeple ariflerden biri : ” fakire düşen, der. kendisine hangi memur gelirse gelsin ikram etmektir. Çünkü onlardan hiçbiri büyüklenmeyi atıp, kendini dûnunda görmedikçe fakirin yanına tenezzül edip uğramaz. Böyle olmasa bile, reayasından biri olarak yanına geldiği için ikram etmelidir Arif sözünü şöyle tamamlar :” Bize fakir ve hakir olduğumuz halde, her kim gelirse gelsin ikramda bulunuruz Eğer gelen zâlimse, biz zaten günahlarımız vs. ile – en azından su-i zanlarımızla – nefsimizin zalimleriyiz. Dolayısıyle bir zâlim, bir başka zalime hürmet etmiş, İkramda bulunmuş olmaktadır.

Esasen, Hz.Mustafa aleyhlsselatü vesselam Kureyş kafirlerinin büyüklerine karşı mütevazi davranır, ikramda bulunur, menzilelerini yüce tutardı. Çünkü onlar, izzet-i uluhiyetin mazharları idiler. Bir zat, velilerden birini rüyada gördü: Üzerinde yeşil bir hülle vardı, önünde de enbiya ve evliya saf tutmuş duruyorlardı. Bu gördüğünü anlatmakta zorluk çekti ve arif bir yorumcuya anlattı. Arif kişi şunu söyledi : “Bu gördüğünü yadırgama, çünkü onların (evliya ve enbiyaların) o yeşil hülleyi giyen veli önündeki teeddübleri, kendine değil, ona hülleyi giydirenedir. Bilmez misin? Sultan, kölelerinden birine bir hil’at giydirecek olsa devlet büyükleri etrafında fır dönerler” .

Hadisler, insanlara liyakatlerinin fevkinde muamele etmemeyi de tavsiye etmiştir.

Hz. Ali der ki: “Kim insanlara derecesine göre muamele ederse kendini yükten kurtarır. Kim de kardeşini kadrinin üstüne çıkarırsa onun adavetini cezbeder “.

Bu meselede Hz.Aişe’den rivayet edilen bir davranış örneğine göre, kendisine uğrayan bir dilenciye sadece bir ekmek parçası verip savarken, onun ardından gelen üstü başı düzgün bir diğer dilenciyi oturtup karnını doyurmuştur. Bu farklı davranışın sebebi sorulunca :

” Resulullah bize : ” İnsanları makamlarına göre ağırlayın “ buyurdu, açıklamasını yapar  .

MUHATABA GÖRE EN İYİ AMEL

Resulullah’ın tebliğinde muhataba ve içinde bulunduğu zamanın şartlarına çok ehemmiyet vermiş olma vakası, efdal yani “en iyi” hakkındaki beyanlarda da görülür.

İnsanlar az zahmetle çok kâr elde etmeyi her zaman isterler, uhrevi meselede de öyle. Bidayetten beri, amellerin en değerli, ibadetlerin en çok sevap getirecek olanı, duaların en makbulü hep aranmış ve sorulmuştur.(Yani efdali) Ashabın da Resulullah’a bu ” en iyi” yi çokça sorduklarını görürüz. Ancak en iyi her seferinde efdal kelimesi kullanılarak sorulmaz, sıkça buna rastlanır ise de. “cennete en yakın amel ”, ’’cehennemden en uzak amel’, “Allah’a en sevgili amel”, “en akıllı kişi (nin yapacağı amel)” gibi efdal (= en faziletli, en İyi) manasına gelen muhtelif tabirler kullanılarak da sorulmuştur.

Bu değişik tabirlerin hepsiyle aynı şeyin sorulduğuna en iyi delil, İbnu Mes’ud’dan gelen bir rivayettir. Müslim’in kaydettiği rivayetin üç ayrı vechinde, İbnu Mes’ud, üç ayrı tabir kullanmıştır.

–              En faziletli amel hangisidir?

–              Cennete en yakın amel hangisidir?

–              Resulullah’ın en çok sevdiği amel hangisidir?

Rivayetin her üçünde de Aleyhisselatu vesselamdan sâdır olan cevap aynıdır:

“Vaktinde kılınan namaz, sonra anne- babaya yapılan iyilik, sonra da Allah yolunda cihad ” .

Rivayetlerde efdal olarak zikredilenlerden örneklere geçmeden önce şunu da kaydetmede fayda var: Belirtildiği üzere hadislerde en faziletli amel olarak zikredilen farklı şeylerin, aynı rivayette biri diğerinin yerine iç içe kullanıldığı da olmuştur, Bunun en güzel örneğini Amr İbnu Abese’nin bir rivayeti teşkil eder. Bu rivayette bir zat Resulullah’a ard arda sormuş Aleyhisselatü vesselam da cevap vermiştir. Aynen naklediyoruz:

–              Ey Allah’ın Resulü! İslam Nedir ?

–              Kalbini aziz ve celil olan Allah’a teslim etmen ve de, elinden ve dilinden müslümanların selamette olmasıdır!

–              Hangi İslam en faziletlidir?

–              İman

–              İman Nedir?

–              Allah’a, Meleklerine, Kitablarına, Peygamberlerine, Ölümden sonra dirilmeye lnanmandır!

–              Hangi İman en faziletlidir?

–              Hicret!

–              Hicret nedir?

–              Kötülüğü terketmen!

–              Hangi Hicret en faziletlidir?

–              Cihad

–              Cihad Nedir?

–              Karşılaştığın zaman küffarla mukatele etmendir!

–              Hangi Cihad en faziletlidir?

–              Kim atını ifna edinceye kadar savaşmışsa I

Ayrıca iki amel daha vardır ki, bunlar amellerin en faziletli olanıdır, kim bu İki ameli aynen işlemedikçe kimse anlan geçemez : “Hacc-ı Mebrur ve Umre ’’ 

Söylediğimiz gibi. “Amellerin en efdali hangisidir? sorusuna Resulullah muhataba ve zamana göre farklı cevaplar vermiştir:

–              Efdal bazan : ”Allah’a iman, Allah yolunda cihad ve Hacc-ı Mebrur” dur

–              ’’ Zikrullah tır ”

–              ” Allah için sevmektir”  .

–              ” Namazdır

–              “Anne ve babaya hizmettir “

–              “Hicrettir “Sana hicreti tavsiye ederim, zira onun misli yoktur”

–              Bazı cevapta en efdal şey afiyettir : ” Allahtan afiyet dileyin çünkü bir kula afiyetten daha efdal bir şey verilmemiştir “

–              Israrlı soru üzerine üstüste üç kere :” Namaz !” der. Dördüncü de ” Cihaddır ” der  .

NAMAZIN EN FAZİLETLİSİNE GELİNCE

–              Bir cevapta ” İlk vaktinde kılman namazdır, çünkü Allah’a en sevgili amel namazı tâcil edip ilk vaktinde kılmaktır” buyurur.

–              Bazı cevaplarda ” Kişinin evinde kıldığı (nafile) namazdır.

–              “Geceleyin kılınan namazdır ” .

–              ” Kunutu uzun olan namazdır”.

Hemen belirtelim ki, bazı rivayetlerde cihaddan dört kat üstün olduğu belirtilen ” Namaz ” şu rivayette cihaddan pek geride kalmaktadır : ” Kişinin Allah yolunda teşkil edilen cephedeki yeri, onun altmış senelik ibadetinden hayırlıdır ” .

EFDAL İSLAM

Amelin hayırlısı bazen ” amel ” yerine ” İslâm ” kelimesi konularak sorulmuştur : ” Ey Allah’ın Resulü  Hangi İslam efdaldlr ? ( veya daha hayırlıdır) ” şeklinde. Bu çeşit sorulara verilen bazı cevaplar:

–              Elinden ve dilinden mü’minin emin olduğu kimse.

–              Yemek yedirmen, tanıyıp tanımadığına selam vermen.

–              Müslümanların elinden ve dilinden selamet bulduğu kimse.

–              Ahlakça en üstün olan kimsedir.

EFDAL İMAN

–              Hz.Muaz’ın” en efdal İman nedir ?” sorusuna Hz. Peygamber : ” Allah için sevmen, Allah için buğzetmen, lisanını zlkrullahta kullanman” der  .

–              Benzer bir sorunun bir başka cevabı : ” Allah’a ve Resulüne iman, sonra Allah yolunda cihad, sonra Haccı Mebrurdur ” .

EFDAL MÜ’MİN

Bazı kere “En faziletli olan şey ” onun faili sorularak öğrenilmek istenmiştir: ” Mü’minlerin hangisi efdaldlr ”, ” Kulların hangisi efdaldlr ?”. “İnsanların hangisi efdaldlr ?, ” Mü’mlnlerin hangisi daha zekidir ?” gibi. Burada da sorular aynı manaya çıkmaktadır. Bu çeşit sorulara verilen cevaplar da önceleri söylenenleri te”yid eder. Bazı Örnekler:

–              “(Efdal mü’mln) ahlaken en güzel olanıdır” 

–              “(KuHann efdall) Allahı en ziyade zikreden erkek ve kadındır .

–              “(Mü’minlerin en zekisi) ölümü en çok zikreden, öbür dünya için hazırlığı en iyi yapandır “.

–              “Allah yolunda nefsiyle, malıyla cihad eden kimse, sonra da dağ kuytularında olup, Allah’tan korkan ve halkı şerrinden terkeden mü’mlndir “.

–              “(Fitnede) insanların en hayırlısı sürüsünün peşinde olup onun (zekat) hakkını eda eden ve Rabbine İbadetini yapan kimsedir ” .

–              ”En hayırlınız, günah işlemediği müddetçe kavmini müdafaa edendir’’ .

–              “Kuvvetli mü’min, Allah indinde en hayırlı en faziletli ve en sevgili kimsedir”

EFDALUL-EFDAL

Efdal olduğu belirtilen bu ameller de tek dereceli değildir. Aleyhisselatü vesselam bunlara giren efdallere de dikkat çekmiştir.

Mesela “En faziletli sadaka”yı soran kimeler şu farklı cevapları almışlardır:

–              “Su içirmektir ” .

–              ” Fakirin gücü yetecek kadar vermesidir ‘’ .

–              “Zenginlikten verilen sadakadır”.

–              “Sağlığın yerinde, cimri tabiatlı, yaşama ümidi İçinde fakirlikten korkar halde İken verdiğin sadakadır ”

HANGİ CİHAD EFDAL

En faziletli ameller arasında zikredilen cihadın da en faziletlisi hadislerde farklı şekillerde ifade edilmiştir, tıpkı namazın en faziletlisi gibi:

–              Bazı hadislerde ” En faziletli (efdal) cihad zâlim sultan nezdinde hakkı söylemektir ” .

–              Bazı hadislerde “Malıyla, nefsiyle müşriklere karşı cihad etmektir” .

–              Bazı rivayetlerde : ” Atı ve kam (varı yoğu) helak oluncaya kadar cihad etmektir ” .

–              “Yaşlı, çocuk, zayıf ve kadınların cihadı hac ve umredir “.

–              ”(Siz kadınlar için) en faziletli cihad Hacc-ı Mebrur’dur “.

KADININ CİHADI

En efdal ameli öğrenmek üzere soru soran veya en efdal olduğu bilinen cihada katılmak üzere izin taleb eden kadınlara Resulullah, hep Haccı göstermiş bunun, onlar hakkında clhaddan üstün olduğunu söylemiştir . Hz.Aişe’den bir örnek : Anlattığına göre. ” Ey Allah’ın Resulü ! Biz de çıkıp senin yanında clhadda yer almayacak mıyız? Zira ben Kur’an-ı Kerim de, cihaddan daha faziletli bir amel göremiyorum ” der. Aleyhisselatu vesselam : ” Hayır , Siz kadınlar İçin cihadın en güzeli ve en faziletlisi, Beytullah’a hacdır, Hacc-ı Mebrurdur” diye karşılık verir

Bir seferinde Resulullah’ın amcasının yaşlı kızı Ümmü Hâni, Aleyhlsselatü vesselam’a der kl:

–              Ey amcamoğlu! Görüyorsun yaşlandım ve ağırlaştım. Amelim de zayıfladı. Benim için uhrevi kurtuluş yolu nedir ?

Resulullah şu cevabı verir:

–              Sana müjde veriyorum. Hayrın kapıları o kadar çok kİ ! Sen yüz kere ” Elhamdülillah !” de; bu (senin için) yüz köle azadına bedeldir. Yüze kere ” Allahüekber de; bu (senin için) Allah yolunda clhad etmek üzere gemlenip eğerlenen yüz ata bedeldir. Yüz kere “Sübhanellah !” de; bu (senin için) kabul edilmiş yüz kurbanlık deveye bedeldir. Yüz kere de “Lailaheillallah!” de, bu sende şirk dışında bütün günahları affettirir ” .

Resulüllah’ın diğer bir kadına (Kısra Blntü Rüvas’a) tavsiyesi de şudur :

–              ” Ey Kısra hata edince Allah’ı (Tevbe ile an ki, O da seni mağfiretle ansın. Kocana itaat et ki dünya ve ahiret şerlerinden masum olasın. Anne ve babana iyi davran ki evinizin hayrı artsın”

MAKAM (MENZİLE)İTİBARİYLE EN HAYIRLI KİMSE

Hadislerde farklı gelmiştir:

–              “Atının yularından tutup Allah yolunda cihad eden kimsedir, sonra, sürüsünün peşine düşüp namazını kılan, zekatını veren, Allah’a ibadet eden kimsedir “.

–              ”İnsanların en hayırlısı borcunu en iyi ödeyendir ” .

–              “En hayırlınız Kur’an’ı öğrenen ve öğretendir ” .

–              “En hayırlınız ehline hayırlı olandır. Ben ehline en hayırlı olanınızım” .

–              “Ömrü uzun olan ve ameli güzel olandır “.

–              “Nefsiyle, malıyla cihad eden kimse, dağ kuytularında ibadet edip, halkın zararını bırakan kimsedir”

–              “Elinden ve dilinden müslümanların selamet bulduğu kimsedir” .

KURTULUŞA GÖTÜRECEK TAVSİYELER

En ” faziletli amel” in lisan-ı Nübüvvette bazan, Ashabtan gelen taleb üzerine Resulullah’ın ifade ettiği tavsiyelerde kendini göstermektedir. Zira pekçok kimse kendini kısa yoldan kurtuluşa ve Cennete götürecek veya azami sevaba kavuşturacak bir amel sormuştur.

Resulullah bu suretle sorulan en faziletli amellere çok farklı şeyler göstermiştir. Bazı taleblerde, tavsiyenin ” veciz”  yani kısa olması ayrıca belirtilir.

Verilen cevaplardan örnekler:

–              “Allah’tan haya et tıpkı kavminden salih kimse karşısında duyduğun haya gibi ” .

–              “Diline sahip ol ” .

–              “Rabbim Allah ! de sonra müstakim ol” .

–              “İnsanların elinden ümidini kes, Tamahkar da olma, zira tamah peşin fakirliktir. Müsaid bırakıldığın (hayatta olduğun) müddetçe namazını kıl, (pişmanlıkla) özür dileyeceğin işi yapma ” .

–              “Hiçbir İyiliği hakir görme: kovandan arkadaşının kabına su vermen gibi, kardeşini güler yüzle karşılaman gibi. Elbiseni yerde sürüme, bu kibirden gelir. Kardeşin sende malum olan bir kusurun sebebiyle hakaret etse de sen ondaki malumun olan kusuru sebebiyle hakaret etme” .

–              “Doğruyu söyle, fazlayı bağışla ” .

–              “Sana oruç tutmak gerekir çünkü onun misil yoktur ”

–              Bir kadına : “Dinliyeni rahatsız edecek sözden kaçın”  demiştir.

Cennete yaklaştırıp, Cehennemden uzaklaştıracak amel sorana:

–              “Farz namazı kıl, farz olan zekâtı öde. Beytullah’a hac yap. İnsanların sana yapmalarından hoşlandığın şeyi onlara yap. Sana yapmalarından hoşlanmadığın şeyi sen de onlara yapma” demiştir. Hayırlı dua isteyene:

–              “Dünyada da ahirette de afiyet dile ” .

Hayat boyu yaşayacağı bir kelam isteyene :

-“Selamı yay, yemek yedir, ailene mensup bir büyükten utandığın gibi Allah’tan haya et, kötülük yapınca arkadan iyilik yap, zira iyilikler kötülükleri yok eder”.

CEVAPLAR İKİ SEBEPLE FARKLI OLMUŞTUR:

MUHATAB, AHVAL VE ZAMANIN FARKLI OLUŞU

Resulullah Aleyhisselatü vesselam’ın, görüldüğü üzere ” En faziletli amel nedir ?” veya ” En faziletli cihad hangisidir ?”, ” En üstün sadaka hangisidir ?” gibi muhtevaca hep aynı olan veya birbirine yakın olan kelimelerle sorulan bu sorulara cevaplan hep farklı olmuştur. Bunun sebebi nedir ? Alimler, cevaplardaki bu farklılığın sebepleri üzerinde durmuşlar, zahirde görülen zıtlığa yorum getirmişlerdir. İbnu Hacer bu meseleyi şöyle özetler: ” Mezkur suallere Resulullah’ın cevabı, soruyu soranların ahvaline göre farklı olmuştur. Zira Aleyhisselatü vesselam her kavmin muhtaç olduğu şeyin ne olduğunu, onların neye rağbet ettiklerini, onlara layık olanın hangi şey olduğunu çok İyi biliyordu.

Cevabın farklılığı bazan cevap verilen zamanın farklılığından ileri geliyordu, Zira her zamanın hükmü farklıdır. Bir zamanda bir amel daha muteber iken bir diğer amel ikinci derecede bir kıymet taşır. Nitekim İslâm’ın bidayetlerinde cihad amellerin en efdaliydi, çünkü o, diğer amellerin ortaya konup yerine getirilmesinin yegane vâsıtası idi. (Bu sebeple o dönemde cihad çokça övüldü, ehemmiyeti nazara verildi)

Keza, namazın sadakadan üstün olduğu hususunda çokça beyan mevcuttur. Oysa muzdar olup darda kalanlara yardım zamanında sadaka namazdan üstündür”.

Hülasa zahiren birbirine zıt gibi görülen bu cevaplar arasında herhangi bir zıtlık yoktur. Çünkü O bu cevaplardaki ihtilaf “şahısların”, “ahvalin” ve “zamanın” farklılığından ileri gelir.

AMELLERDE HAKİKİ BİR DERECELEMEDE OLABİLİR

Resulullah’ın hadislerinde ifade edilen bir amelin diğer bir amele nazaran üstünlüğü zamana, ahvâle ve muhataba bağlı şartlarla ilgili bir üslûb olmakla birlikte, alimler, bu amellerin gerçekten birinin diğerine üstünlük yönlerinin olabileceğini de düşünmüşler ve bu paralelde bazı açıklamalar yapmışlardır. Daha önce de zikri geçen İbnu Mes’ud hadisi ile ilgili olarak İbnu Hacer’in bir yorumunu örnek olarak kaydetmek isteriz:

Hadiste, soru üzerine Resulullah, en faziletli amel olarak vaktinde kılınan namazı söyler. Bunu “Ebeveyne iyilik”in, onu da “Allah yolunda Cihad ” ın takip ettiğini belirtir.

İbnu Hacer e göre bu sıralama tesadüfi değildir. Şöyle açıklar : “Zahir olan şu ki “Namaz”, “Cihad”, “ebeveyne iyilik” üstün tutulmuştur, çünkü o, mükellefe her zaman gerekli olan bir emirdir. “Ebeveyne iyilik”, cihada üstün kılınmıştır, çünkü cihad anne ve babanın izinlerine bağlıdır. Taberi der ki : Resulullah aleyhisselatu vesselam bu üç şeyin üstünlüklerini belirtti, çünkü bunlar, kendilerinin dışında kalan diğer İbadetlere unvandırlar. Sözgelimi farz namazı, zahmetçe pek hafif, sevapça çok büyük olduğu halde vakti içinde kılmayan bir kimse, diğer ibadetlerini terke daha çok hazırdır.

Üzerinde bunca hukukuna rağmen ebeveynine iyilikte ihmalkar olan kimse diğer insanlara iyilikte çok daha ihmalkar olur. Dine şiddetli düşmanlığa rağmen kafirlere karşı clhaddan kaçınan, fasıklara karşı cihadı çoktan terkeder. Böylece anlaşılır ki bu üç amelin hakkını veren, diğer amellerin hakkını da verir, bunları terkedenler başka hayırlı amelleri daha çok terkederier.

MUHTELİF MUHATABA MUHTELİF SÜNNETİN NETİCESİ: HÜKÜMDE İHTİLAF

Resulullah aleyhisselatü vesselam, muhataplarının mizacca ve tabi oldukları ahvalca farklılıklarını da göz önüne almış olmanın sonucu olarak aynı meseleyi takrir ederken gerek söz olarak beyanda ve gerekse fiil olarak tatbikte bir kısım farklılıklara yer vermiştir. Bu sebeple, sonradan onların değerlendirmesini yapan âlimler, farklı neticelere ulaşmış, hepsi de hadise dayandığı halde ihtilaflı görüşler ortaya sürmüştür. Halen mevcut dört hak mezhep arasındaki farklılıklar, büyük ölçüde bu sebebe dayanır, Mü’minler için rahmet olan bu durum, dinimiz için de bir şeref, bir fazilettir, asla bir eksiklik değildir. Bu sayede mü’minler, duçar oldukları pek farklı şartlarda sünnetten bir örnek bulabilme imkanına kavuşmuş olmaktadırlar.

Buna misal olarak, yüzlerce meseleden birini, cuma guslünü vereceğim.

Hepimizin bildiği gibi cuma günü yıkanmak hadislerde zikri geçen bir emirdir. Bu sünnetin gerek birçok rivayetlerde az çok farklı muhtevalarla gelmiş olması ve gerekse Resulullah ve Ashabın tatbikatlarının değişik yorumlara açık bulunması sebebiyle İslâm âlimleri, mesele üzerine öyle ihtilaf etmişler, öylesine farklı hükümler ileri sürmüşler ki, günümüzde, yaz-kış, sıcak- soğuk, mukim-yolcu, hasta-sağ, kadın-erkek, işçi-memur, ağır veya hafif iş sahibi, bedence kirli veya temiz… her çeşit şarta sahip insan, ileri sürülen görüşlerden birini kendisine uygun bulabilir.

Şimdi bu hükümlerden bazılarım kaydedeceğiz, ancak bu hükme giderken âlimlerin kullandıkları delilleri, karşı hükümleri çürütmek üzere serdettikleri beyanları zikretmeyeceğiz:

–              Bir kısmına göre, Cuma guslü     “farzdır”.

–              Bir kısmına göre, Cuma guslü     “vaciptir”.

–              Bir kısmına göre, Cuma guslü     “müstehabdır”.

–              Bir kısmına göre, Cuma guslü     “mendubdur”.

–              Bir kısmına göre, Cuma guslü     “ihtiyaridir”.

–              Namaza bağlı bir vaciptir, onsuz namaz sahih olmaz.

–              Namaza bağlı olmayan müstakil bir vacibdlr.

–              Temiz olmayanlara vacib. temiz olanlara vacib değildir.

–              Cuma günü fecirden mağribe kadar ki zaman içinde yapılırsa, cuma guslü emri yerine gelir. Bunun sevabından yolcu, kadın, çocuk, köle, cuma farz olmayan kimseler de İstifade ederler.

–              Cuma guslü, cuma namazı içindir, bu gusülde alınan abdest bozulmadan namaz kılınırsa bu guslün sevabı elde edilir. Gusül abdesti bozulur, yeniden abdest alınırsa bu hadiste istenen cuma guslü olmaz.

–              Bu gusülde koku da sürülmelidir.

–              Cuma guslü haftalık gusüldür, haftanın herhangi bir gününde olabilir  .

Her bir ihtilaflı meselede olduğu üzere, burada da herkesin kendi mezhebince benimsenen görüş esas olmakla birlikte hayatın çok değişik şartlarında, durumumuzun bunlardan birine tetabuku halinde, bütün bu görüşlerin teker teker arzedeceği ehemmiyeti ve her birinin taşıyacağı muteberliğl takdir edebilmek için Mecelle’nin kaide-i külliyeleri arasında yer alan 16. maddeyi hatırlatmak İsteriz :

” İctihad ile ictihad nakzolunmaz” .

ÇIPLAK ATAĞA MESH MESELESİ

Resulullah aleyhisselatû vesselam’ın muhatabın ahvaline ve içinde bulunduğu zamanın gereğine göre beyanda bulunmuş olması, hadislerin anlaşılmasında büyük ehemmiyet taşır. Bu hal bizi, o meseleye giren bütün hadisleri bilmemizi gerektirdiği gibi, o hadislerden her birinin hangi şartlarda hangi hallerde vûrüd ettiğini, vürûda sebep olan şahısların hususiyetlerini bilmemizi de gerektirir. Bunlar bilinmeden sırf hadis metinlerinin değerlendirilmeye tabi tutulması çok menfi durumlar ortaya çıkarmaktadır. Eğer bugün hadis üzerine, çoğu kere samimi müslümanları üzen ve rencide eden gelişi güzel sözler işitiliyorsa bunda öncelikle temas ettiğimiz inceliklerin bilinmemesi yatmaktadır. Yani cehaletin şevkiyle bir nevi kör döğüşü yapılmaktadır. İşin içine su-i niyet sahibi organize gizli güçler girince, gerek dine karşı lakayd cahil zeminde ve gerekse dini heyecana sahip muhakeme-i akliyeden noksan espirilerde gerçekten ciddi tahribatlara şahid olunmaktadır. Bu meseleyi çıplak ayaklara mesh meselesiyle örneklendirmek istiyoruz. Bunu medar-ı bahs etmemiz, bu meselenin bir kısım çevrelerde gündem mevzuu yapılmış olmasındandır.

Bilindiği üzere, Sünnî Mezhepler bilittifak namaz abdestinde çıplak ayaklara meshi kabul etmezler, ayakların yıkanmasının farz olduğuna hükmederler   .

Sadece Rafiziler, İbnu Abbas’tan rivayet edilen ve Ebu Davud’da da kaydedilmiş bulunan bir hadisi   esas alarak, ayağın meshedilmesinin vâcib olduğunu söylemiştir. Zamanımızda ortaya çıkan bir takım Sünnî kişiler bu meselede mezhep imamlarını aşarak çıplak ayağı meshetme iddialarına düşmektedirler. İbnu Abbas’a nisbet edilen mezkûr hadisin bizi İlgilendiren kısmı şöyle :

” … Bir avuç su alıp onu pabuç içinde olan ( sağ ) ayağına vurdu ve su ile ayağını yıkadı. Sonra aynı muâmeleyi diğer ayağına (sola) yaptı.”,

Abdullah el-Havlani der ki: İbni Abbas’a sordum ;

-Ayaklar ayakkabı içinde olduğu halde mi?

-Evet dedi ayakkabı içinde bulunduğu halde .

İbnu Abbas’ın Hz Ali’den naklen anlattığı   diğer bir hadiste “ayağa meshetti tabiri geçer:

” … Sonra bir kabza su daha aldı sağ ayağının üzerine serpti, ayağında nalın olduğu halde, sonra onu iki eliyle meshetti, elin biri ayağın üstünde, diğeri de ayakkabının altında, sonra aynı şeyi sol ayağına yaptı” .

Bu hadisi, Ebu Hanife, imam Şafiî, İmam Malik, Ahmed İbnu Hanbel ve diğer ehl-i sünnet fakihleri tek başına değerlendirip onunla amel cihetine gitmemiştir. Şöyle ki:

1-            Abdesti tarif eden Maide suresi altıncı ayetinde “ERCÜLEKÜM” kelimesinin nasb okunuşunu esas alarak “EYDİKÜM”’e atıf yapmış böylece mana “ellerinizi … ve topuklarınıza kadar ayaklarınızı yıkayın” olmuştur

2-            Resulullah aleyhisselatü vesselam’ın ayaklarını yıkadığını ifade eden, ayakların yıkanmasına hassasiyet gösteren sahih birçok rivayet vardır. Bu rivayetlerden birinde: Abdest sırasında ayaklarını mesheden kimseyi gören Resulullah’ın yüksek sesle “ökçelerin ateşte vay haline !”diye bağırdığı   belirtilir, Bir diğer hadis aynen şöyledir : ” Ömer İbnul-Hattab anlatıyor : Bir adam Resulullah aleyhlsselatü vesselam’a gelmişti. Bunun, abdest almış, fakat ayaklarının üzerinde tırnak kadar bir yeri yıkamadan bırakmış olduğunu gördü. Aleyhisselatü vesselam adama derhal müdahale edip : “Git abdestini güzel kıl !” emretti. Adam gidip yeniden abdest aldı, sonra namazını kıldı.

Bu ve başka pek çok sahih hadis, Hz,Enes’e : “Kur’an meshi indirdi, sünnet guslü getirdi” dedirtecek derecede   abdest sırasında ayakların yıkanmasının gereğini, farziyetini tesbit ettiği halde, İbni Abbas’tan gelen bir zayıf hadisin esas alınması, izahı zor bir cehalettir. Âlimler bu hadisin senedinde yer alan ravilerden Hişam ibnu Sa’d’ ın rivayetlerinden hüküm çıkarılamayacağını, hele onun rivayetini sahih rivayete muhalefet ederse münker addedilip nazara alınmayacağını belirtmiştir. Nitekim Cumhur bunun zayıf olduğunu belirterek itibar etmemiş, bilfarz sahih olduğu farzedilecek olsa bile diğer sahih rivayetlere muhalefeti sebebiyle hadis ilminin bir kaidesi gereği şaz addedilip yine dikkate alınmayacağını söylemişlerdir.

Âlimler derler ki: “HzAli ve Hz. ibnu Abbas’tan gelen rivayetler İhtilaf ederse cemaatin rivayeti hangisini teyid ederse o evladır “.

Kaldı ki. başka rivayetler, Hz. Ali’nin de abdestte ayaklarını yıkadığını ifade etmektedir Ayrıca, bir rivayette, Resulullah’ın abdestte ayağı yıkamayıp meshetmiş olmasını Ali radıyallahu anh, abdestli kimsenin, hades vaki olmadan abdest alması olarak yorumlar. Bu da, Resulullah’ın sünnetini anlamada içinde bulunduğu hali bilmenin gereğini te’yid eden bir yorumdur, şöyle ki;

Şarihlerin kaydettiği örneğe göre Hz .Ali, Kûfe’de, bir gün öğle namazını kıldıktan sonra halkın ihtiyaçlarıyla İlgilenmek üzere hâli müsaid bir yere oturur. Derken ikindi vakti girer su kabı getirilir. Bir avuç su alıp onunla yüzünü, ellerini, başını, ayaklarını mesheder. Sonra kalkıp suyun kalanını ayakta İçer ve : ” Birçok kimse ayakta su içmeyi mekruh addeder. Ama Resulullah aleyhissetatû vesselam, benim şu yaptığımı aynen yaptı “ der ve ilave eder:

– Şu benim abdestim var ya, bu hades vaki olmayan ( yani önceki abdesti bozulmamış olan) kimsenin abdestidir. “

Sadedinde olduğumuz hadisi açıklamada, HzAli’nin bu sözü son derece ehemmiyetlidir. Çünkü, Resulullah’da devamlı abdestli olmayı tavsiye etmiş ve bunu hayatının hemen her anında tatbik etmiştir. Dolayısıyle abdest sırasında çıplak ayağına mesh ettiğine dair rivayetin ayağın yıkanmasını emreden pek çok rivayetle arzettiği tezad sadece bu makul gerekçe ile izah edilerek, tezad kaldırılabilir .

Mezkûr tezadı bertaraf eden pek makul başka açıklamalar da yapılmış ise de bizce, üzerinde durduğumuz nokta-i nazar açısından en mûhimmi budur. Böylece birbirine aykırı gibi görülen hadislerin, hususi bir halle ilgili olduğu gösterilmiş olmaktadır. Bu nokta-i nazarın ehemmiyetini ve hadislerde zaman zaman rastlanan müşkillerin çözümündeki yerini göstermek maksadıyla bir diğer misal vermek isteriz.

Buhâri ve Muvatta gibi en muteber kaynaklarda kaydedilen bazı rivayetlere göre Hz. Ömer’in oğlu Abdullah, Medine’ye üç mil uzaklıkta bulunan Curuf nam mevkide kaim tarlasından dönerken Medine’ye bir iki mil mesafedeki Mirbed. mevkiine gelince ikindi vakti girer. Abdullah bineğinden inip teyemmüm eder ve namazını kılar. Medine’ye geldiğinde henüz kerahet vakti girmemiş olduğu halde namazını abdest alarak iâde etmez .

Rivayetten şöyle bir müşkilat çıkmaktadır: Curuf mevkii müsaferet mesafesinde değildir. Bu durumda Abdullah radıyallahu anh mukim sayılır. Öyleyse İbnü Ömer, mukim olduğu halde, teyemmüme yer vermiştir, dolayısıyle mukimken de teyemmüme yer verilebilir. Halbuki başka pekçok rivayet mukim’e teyemmümü bir kısım kayıtlarla tecviz eder.

Bu müşkil de alimlerce, İbnu Ömer’in tercüme-i haliyle ilgili bilgilere dayanılarak çözülmüştür. Şöyleki: rivayetler Hz. Abdullah’ın her vakit İçin taze abdest aldığını belirtir. Bu durumda İbnu Ömer, o zaman abdestliydi Mirbed’de namazı ilk vaktinde yine taze abdestle kılmak istemiş, su olmadığı için abdeste bedel teyemmüm yapmıştır.

TEDRİC

Resulullah’ın akıllara hayret veren başarısında müessir olan metodlarından biri de tedriçtir. Tedriç de, aslında dinin neşrinde muhatabı nazar-ı dikkate almanın bir gereği idi. Bunda da muhatabın durumuna göre, yakından uzağa, azdan çoğa, kolaydan zora… doğru bir gidiş, bir dereceleme mevzubahistir.

Resulullâh aleyhlsselatu vesselamın tebligatında, tedriç denince iki kanatlı bir vetire dikkatimizi çekmektedir:

1-            Muhatablarda tedriç,

2-            Muhtevada tedriç.

Muhatablarda tedriç deyince, kendinden başlamak özere, yakın akrabalara, sonra da Mekke ve çevresine, en sonunda da bütün insanlığa yönelik kademeli bir tebliğ faaliyeti anlıyoruz.

Kur’ân-ı Kerîm’de bir kısım âyetler, bidâyetlerde Hz.Muhammed aleyhisselâtu vesselam’ın peygamberlik, vahiy, Kitap gibi hususlarda bir şey bilmediğini, Allah’tan herhangi bir vahyin gelmesini beklemediğini, hattâ ilk vahiyle karşılaşınca biraz şaşırıp, tereddüt ve korku geçirdiğini ifâde eder. Bir âyet şöyle : “Ey Resülûm, Eğer, sana indirdiğimizden (bilfarz) şüphe edecek olursan senden evvel kitap okuyanlara sor. Yemin olsun ki, onlar hak ve doğru olarak Rabbin tarafından sana geldi”(Yunus, 94). Siyer kitapları Resulullâh’ın İlk vahiyler sırasında hissettiği bir korkudan bahseder . Birçok vahiy Resulullâh’ı bu safhada takviye etmiş, Risaleti hususunda ikna etmiştir  .

Bu ilk safhanın ne kadar sürdüğü açık olarak belli değilse de Lailahe illallâh Muhammedün Resulullâh cümlesini inanarak İlk telaffuz edenin Hz.Muhammed olduğu rivâyetlerde tasrîh edilmiştir . Ancak, bu tasdik, kemâlini Mi’râc vak’asında bulacak bir başlangıçtır. Zira rivâyetler, Resulullâh’ın, müşriklerin tekzib, İnkar, istihza gibi taannütleri karşısında, takviye edici mucize talebinde bulunduğunu bile göstermektedir.

Âlimler. Hz. Muhammed’in, kendi peygamberliğinden şüpheye düşmesi gibi, ilk nazarda garibsenecek olan bu halin normal olduğunu, beşerî şahsiyetten, hitâb-i ilâhiyeye mazhar olup vahye tahammül edebilecek nübüvvet şahsiyetinin kazanılmasında İlâhi bir terbiye safhası olduğunu belirtirler Aleyhisselatu vesselam bir müddet sonra bunu atlatacak ve yakine erecektir.

Tebliğ : Peygamberliği başlatan ilk vahiy A’lak suresinde tebliğ emri yoktur. Fakat sonraki vahiylerde, tebliğ ve imar emri gelmiştir. Hatta bu duyurma işi, başlangıçta aleni de olmıyacaktır. Îbnu’l-Esîr “Güven duyacağı yakınlar” a olduğunu belirtir.

O’nun peygamberliği şüyû bulmuş, tâ uzak kabilelerden bile meraklılar gelmiye başlamış olmasına rağmen bir müddet, alenî, umûmî bir tebliğ emredilmemişti. Bu sebeple, uzaktan gelip müslûman olanları geri çeviriyordu. Bunlardan biri olan Ebû Zer Gıfari’yi İslama girmesine rağmen, Resulullah : “Ey Ebu Zer. bu meseleyi gizli tut şimdilik memleketine dün. Bizim ortaya çıktığımızı işitince bize gelirsin! ” diyerek geri çevirmişti. Keza namını işiterek uzaktan gelen ve dördüncü kişi olarak İslâma girme şerefine eren Amr İbnu Abese es-Sülemi’de yanında kalma arzusunu ifade edince, Aleyhisselatu vesselam ona da : “Kavmine dön. Ortaya çıktığımı işitince bana tabi ol ! ” demiş, geri çevirmişti. Hattâ hicret sırasında imana gelip kendine katılmak isteyen bir çobana da: “Zuhurumuz sana ulaştığı zaman gel!” diyecektir. Yılı belli olmasa da Mekke döneminde yirmi kişilik bir hıristiyan grubun Habeşistan’dan gelip bir kısmı sorulardan sonra İslamı kabul ederek memleketlerine dönme hâdiseleri de burada son örnek olarak zikredilebilir

YAKIN AKRABAYI DAVET:

Resulullâh’ın peygamberlik hayatında mühim bir dönemeci şu âyet işaretler :”Sen (ilkin ) en yakın akrabalarını inzar et”(Şuaıa, 214). Buhârinin rivâyeti bu ayetin nüzûlü üzerine Resulullâh’ın Mekke’de Safa tepesine çıkarak, cemiyetin örfüne uygun olarak nida edip,Kureyş’ten yakın akrabalarını toplayıp İlk tebliği yaptığını belirtir.

Yakın akrabalara davet emri, dâvetin gizli veya açık olmasıyla kayıtlı değildir. Her hal u kârda böylece başlayan davet akraba dışındakilere gizli yürütülüyordu.

ibnu Sa’d’ın bir kaydına göre, gizlilik hâli üç yıl devam etti, tâ açıktan dâvet emri gelinceye kadar. Dördüncü sene ortaya çıkıp, herkesi alenî olarak davet etmeye başladı.

Açıktan dâvetin  “Şimdi sen ne ile emrolunuyorsan apaçık bildir, müşriklere aldırış etme ” (Hicr, 94) âyetiyle başladığı anlaşılmaktadır.

Resulullah alenî dâvete, bi’setin 4. senesinde başlamış olsa bile, bu davete iştirak eden diğer müslümanların gizli çalışmayı devam ettirdikleri anlaşılmaktadır. Belki de ilk âleni dâvete geçen, hicretin beşinci senesinde müslüman olan Hz.Ömer’di, Zira rivâyette ilklerden olan Hz.Ebu Bekr, Sa’îd ibnu Zeyd ve Osmân İbnu Affân gizlice çalışırken Hz. Ömer’in aleni çalıştığı belirtilir  .

Resulullâh, açıktan dâvet emri aldıktan sonra, hiçbir müsbet cevap verene rastlamasa bile, hac mevsimlerinde, çevre kabilelerin konaklama yerlerine (Ukâz, Mecenne, Mina) gidip teker teker çadırlara ziyaretler yapıyor, her kabileden gelenleri İslâm’a çağırıyordu. Onun peşini takip eden Ebu Leheb : “Onu dinlemeyin, o sabiidir, yalancıdır” diyordu. Halk da şiddetle ve en kaba şekilde reddediyor : “Ailen, kavmin seni bizden iyi tanırlar, onlar seni reddederken biz mi dinleyeceğiz diyorlardı. Hz. Peygamber’de “Ey Rabbim! Sen dileseydin böyle davranmazlardı” diyerek hiç fütura düşmeden tebliğine devam ediyordu.

Hz.Peygamber’in kemmî neticeye kıymet vermeden tebliğ gayretine devam ettiğini göstermek için ilk beş yıl İçinde ulaşılan sayıyı bilmemizde fayda var: Rivayetler, Hz. Ömer ihtida ettiği zaman Müslümanların ulaştığı sayılı belirtirler : Bâzı rivâyetler onu kırkıncı erkek müslüman gösterirken, en İyimser olanı 45’i erkek, 21’i kadın olmak üzere, 66’ncı müslûman gösterir  . Yâni kazanç yılda ortalama sekiz veya on üç kişi. Hiç de iç açıcı olmayan bir ilerleme. Ama O, tebliğ heyecanını başarıya bağlamamıştı. Allah’ın “Tebliğ et !” emrini yerine getiriyordu. Ona düşen, tebliğdi, hidâyet vermek Allah’a alt bir vazife idi (Kasas, 56). O, kendi vazifesini yapıyor, Allah’ın işine hiç bakmıyordu. “Allah’ım eğer Sen dileseydin onlar böyle yapmazdı” cümlesini parola yapmıştı.

Metod, yılmayan sabır, yorulmayan gayretti.

Nice yıllar tek netice almadan hac mevsimlerinde çadır çadır dolaşıp teblîğ yapmıştı, Derken Bl’set’ln 10’ncu yılında kim bilir kaçıncı çadırın kapışım çaldıktan sonra, Mekke İle Mlna arasında. Akabe tepesinde Medlnell 6 kişilik bir grupla karşılaşacak, onları islâma dâhil edecekti. Bunlar Medine’de çalışıp sayıyı artıracaklardır. Resulullâh bu ilk başarısının ürünü olarak ertesi yıl, 12 kişilik Medlnell ile Birinci Akabe biatı, bir yıl sonra da 72 kişilik Ensâr’la İkinci Akabe Biati’nı yapacak, dört ay kadar sonra da peygamberliğinin üçüncü senesi içerisinde Medine’ye hicret edecektir.

Devamı Var

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisinden alınmıştır.

Asra göre her türlü ihtiyaçları temin edilmiş ve tabiî gelişmesini sürdüren topluluklarda sıkıntı yok denecek kadar azdır. Maddî-manevî ihtiyaçları giderilememiş ve fıtrî gelişmesini sürdüremeyen topluluklarda ise, iç ve dış baskı ve zorlamaların giderek artmasıyla, buhranlar da o kadar fazladır.

Bunalımlar ve içtimâî herc-ü merc, kar, tipi ve fırtınalara benzer. Onun için, çok defa neticesi itibariyle de güzeldir. Zira, buhranlarla toplum yeni tekevvün ve teşekküle zorlanır ve bu sayede yaşadığı devrin idrakine erer. Bir cemiyet yaşadığı devri bilmiyor, aksiyon ve reaksiyonlarıyla o devrin hâdiselerinin içine giremiyorsa, onu yaşıyor kabul etmek mümkün değildir ve o cebrî bir inkıraz yolundadır.

Yaşadığımız devrede, tabakât-ı beşer çapındaki çalkalanmaların arkasında hiç şüphe yok ki, işte bu bunalımlar, iç ve dış baskıların huzur cidarlarını zorlamasıyla da yeni tekevvün ve teşekküle hazırlıklar var. Bu umumî çalkalanma ve tekevvünden münkariz olmayan her millet, payına düşeni alacak ve yeni bir dünya kuracaktır.

Milletimiz ve bağlı bulunduğumuz milletler topluluğunun da, bunun dışında kalması herhalde düşünülemez. O da bunalımdan bunalıma mâruz kalacak, sıkıntıdan sıkıntıya düşecek ve bin türlü sancı çekecektir.

Asıl mesele ise, bütün bu olup bitenlerden sonra, yeni oluşu, kadîm ve sarsılmaz prensiplere tevfîkan mükemmel hazırlamaktır. Aksine içtimâînin kanunları bilinemez, muâlece ilmî olarak yapılamazsa, ters ve olumsuz davranışlar, her şeyi alt-üst de edebilir.

İşte bizler bu gün, böyle bir “olma” veya “olmama” durumuyla karşı karşıya bulunuyoruz. Ya bütün bu buhranlardan sonra bir idrak ve izanla, kurulmasını tasarladığımız dünyayı kuracak ve huzura ereceğiz veya bir kısım küçük hesap ve çıkarlar uğruna, çekilen binlerce ızdırabı semeresiz ve boş yere kılacak bir anlayış ve davranışla -maâzallah- gerisin geriye gideceğiz.

İşte bu hususta, araştırmacımızın meşkûr mesâisi ve mevzuu yapıcı bir eda ile ele alması, duruma aydınlık ve ümidimize fer getirici mahiyettedir. Mahirâne bir anlayış ve anlatışla iftirak ve ittifakın teşrihini yapan yazarı, hem meselelerin içine nüfuzdaki muktesebât ve zenginliği ile hem de bu meselenin dertlisi, hem samimi dertlisi olması itibariyle, gönül ve vicdanlara seslenir bulduk ve emsâli yazı, kitap ve makaleler arasından neşredilmek üzere bunu tavsiye etmeyi uygun gördük.

Doğrusu ittifak ve iftirak mevzuu, günümüzde ehemmiyetini koruyan en aktüel bir mevzudur. O, her devirde ehemmiyetini korusa bile, merkezî taazzuvun gerekli, hem çok gerekli olduğu bir dönemde, ciddiyeti giderek artan ve bütün içtimâî meselelerin önüne geçen bir mevzu haline gelmiştir. Asırlardan beri faturasını milletin ödediği bu ihtilâf ve iftirak, hissîliğin ön aldığı günümüzde endişe verici buudlara ulaşmıştır. Çok rahatlıkla söyleyebiliriz ki, dirilişimiz için bundan daha büyük tehlike tasavvur etmek mümkün değildir.

Toplumumuz, ilmî ve fikrî yapısı itibariyle alabildiğine sığ, kalbî ve ruhî hayatı itibariyle oldukça fakir; imam ve rehberleri itibariyle sahipsiz ve acınacak haldedir. Bağnazlık ve müsamahasızlığın beslenip kaynaklandığı bu vasat yok edilmedikten sonra, ittifak ve ittihadı düşünmek bile çok zordur.

Zira, anlaşma ve uzlaşma, her şeyden evvel bir akıl ve mantık işidir. Akla ve mantığa dayalı bir vahdettir ki, dayanır ve uzun ömürlü olur. Buna karşılık günümüzde daha çok hissî vahdet ve kardeşlik vardır. Bu ise zaif, yetersiz ve kısa ömürlüdür. Belli bir grup karşısındaki toplanmalar, düşmanlık duygularıyla bir araya gelmeler; saldırmış veya saldırılmış olma ruh-hâleti içindeki derlenmeler, hissî birleşmelerin gelip geçici dalgalanmalarından ibarettir. Bugünkü keyfî ve kemmî buudlarımız içinde böyle bir vahdet katiyen yetersizdir ve hele mukaddes prensiplerimiz açısından asla tecvîz, tasvip ve muhakkak surette takdir göremez.

Öyle ise, iç ve dış ayırıcı faktörleri hesaba katarak, fasl-ı müştereklerimizin müzakereye getirilmesine ve birliğimizin aklîlik ve mantıkîlikle yeniden ele alınmasına şiddetle ihtiyaç vardır. Gâye ve vesîlelerin, hedef ve maksatların tâyin ve tespitlerinin yeniden gözden geçirilip, vicdanî bir mukaveleye dilbend olmaya ihtiyaç vardır. Maddî – manevî, dünyevî ve uhrevî saadetimizin temel taşı olan vahdetimiz için, hiç olmazsa Anglo-sakson ve Gall ittifakı biçiminde bir ittihada ihtiyaç, hem çok şiddetli ihtiyaç vardır.

Düşmanlarımızı meşgul etme, düşündürme ve göz açtırmama gibi, kiyâset ve dirâyet isteyen hususları beceremesek bile, hiç değilse onların oyunlarına gelmeme ve elimizle kendi tükenişimizi hazırlamama, anlayışını göstermeliyiz. Aslında buna mecburuz da…

Farklı düşünce ve anlayış, farklı yaradılışın neticesidir. Yaradan böyle dilemiştir ve bunda da rahmet ve hikmet vardır. Fakat, şerîat-ı fıtriyedeki âhenk ve ıttıradı, beşer kendi iradesiyle temin etme mükellefiyetindedir. Makro âlemde cebrîlik, insanlık âleminde ise “şart-ı âdi” tarifiyle irâdilik hüküm fermâdır. İlk varoluş bir ihsan ve sonra her ihsan bir sebebe terettüp etmektedir. İçtimâî vifak ihsanına mazhariyetin sebebi de, vicdanların içtimaileşmesi ve gönüllerde mürüvvet ve insanlık sevgisinin mayalanmasıyla olacaktır. Onun için nefse muhabbet ve teabbüdün ifadesi, inhisarcılık; vesileleri, hedef ve maksatların yerine oturtma gibi gizli şirk “Benim elimde olmadıktan sonra başkalarının getireceği hayrı da vesile-i hayrı da istemem” gibi haknâşinaslık; doğruluğu kendine tâbi olmada görüp ve bütün tâbî olmayanları tekfîr, tadlil ve tecrîmde bulunma gibi hoyratlık ve bağnazlık, vicdanlardan sökülüp atılmadıktan sonra böyle bir anlaşma ve uzlaşmayı muhâl görmekteyiz.

Her şeyden evvel, temelde olmayan farklı düşüncelerin normal kabul edilmesi ve en azından bir yabancıya karşı takınılan sunî nezaket kadar, onların da böyle bir şeye hissedar kılınması elzemdir, zarurîdir, mukaddes birlik ve düzenimize bir temennâ ve selâmdır.

Kaldı ki küçümsenmeyecek kadar bölücü faktörler de vardır ve bunların mevcudiyetini kabul etmek realitenin ifadesidir:

1- Uzun zaman dinî hizmetlerin muattal kalması ve sonra da bu vazifenin birbirinden ayrı ferd ve cemaatler tarafından yürütülmesi ve hele bu ferd ve cemaatlere sözünü geçirecek bir lider ve reh – nümânın bulunmayışı, her grubun ayrı bir yol tutup gitmesine sebebiyet vermiştir. “Bir kısmı her köyde Kur’an kursu açarak, bir kısmı dini ihyâ edici mahiyette hazırlanmış kitapları okuyarak, bir kısmı entelektüel seviyede adam yetiştirerek ve bir kısmı da siyasî faaliyet sürdürerek” milletlerine hizmet yolunu tutmuşlardır. Bu itibarla da, din, vatan hizmetindedirler, fakat ayrı ayrıdırlar…

2- Bu gruplardan her birerleri, kendilerine ışık tutan rehber ve öncülerine müceddid nazarıyla bakmaları – mâsum olsa dahi bir ayrılığa sebebiyet vermektedir. Zira “Müslümanların vicdanında müceddid telâkkisi olduğu müddetçe -ki kıyamete kadar devam edecektir- dine karşı kötülüklerin arttığı devirlerde, ilmî ve amelî yönleriyle iştihâr edecek kimseler ve bunlara tâbi olanlar bulunacaktır.” Kitlelerin fikir ve ruh yapılarının hazırlanmasında ve içtimâînin ölü yönlerine hayat nefhedilmesinde dahli bulunan bu kimselere de müceddid denecektir. Bu ise, çok defa tâbi olanlar için zararsız olsa bile, mühtedi ve acemilerin elinde iftirak unsuru hâline gelmesi, ihtimâl dahilindedir.

3- Mehdîlik müessesinde de, müceddidlik için vârid olan aynı şeyler zikredilebilir. Korkunç âhir-zaman fitnesi karşısında Mehdîlik akidesi, ferd için de, cemaat için de bir kurtarıcı simittir. Evet, itikâdî bağların zaafa uğradığı, amelin terk edildiği, muamelâtın tamamen muattal kaldığı bir dönemde, öyle harika bir zât lâzımdır ki, bize göre muhâl olan, bütün bu işler için gerekli ıslahatı bir hamlede ve bir nefhada yapıversin. Bu anlayış da ütopik yönleri bir tarafa, yadırganacak bir husus değildir. Ancak ferde atfedilen azamet ve cemaattaki asabiyet itibariyle iftiraka sebebiyet verebilmesi kuvvetli muhtemeldir.

4- Bunlardan başka, içimizdeki ihtilâfların dıştan körüklenmesini de hesaba katma mecburiyetindeyiz. İmparatorluklar kurmuş ve asırlarca insanlığın kaderine hükmetmiş bir millet olarak, komşularımız ve muâsırlarımız tarafından hiçbir zaman hazmedilemediğimiz bir vâkıâdır. Bin seneye yakın bir zaman zarfında sürdürülen bütün “Hilâl-Sahip kavgaları milletimize karşı güdülen bir düşmanlık ifadesidir.” Amerika’nın silah ambargosu ve toplumlar arası bazı meselelerimize karşı umursamazlığı; bu arada batılı devletlerin, hattâ üyesi bulunduğumuz toplumlarda dahi, bize üçüncü sınıf bir devlet nazarıyla bakmaları “dipdiri bir haçlı ruhunun devamı” demektir. Su yüzüne çıkan bu muamele ve davranışların arkasındaki korkunç kin ve nefreti görmemek mümkün mü?..

Bu kin ve nefret haçlı seferleriyle başlamadığı gibi, onlarla da bitmemiştir. Aynı zihniyet, strateji ve taktik değiştirerek, çeşitli entelijan servisleriyle bugün dahi faâliyetini sürdürmektedir ve dipdiridir.

Eskiye nispeten tehlike bugün biraz daha artmıştır. Zira, “eskiden tehlike dışarıdan geliyordu, mukavemet kolaydı; halbuki şimdi içeriden geliyor” o nispette mukavemet de güçleşti. Sârî bir illet hâlinde, bütün cemiyeti saran lâ ahlâkîlik, bir toplumu ayakta tutacak bütün esasları yıktı; yerle bir etti. Alman ahlâkı, batı ahlâkı, nihilist ahlâk ve şuyûi ahlâk gibi ahlâk adına çeşitli cinnetlerle, mukaddes değerlerine karşı saygısız hâle getirilen neslimiz, en utandırıcı ifadesiyle fikrî ve ruhî nesepsizliğin kurbanı oldu. Ve o, bugün bir anlayış, bir (terminoloji), bir (metodoloji) keşmekeşliği içinde olduğunun farkında bile değildir.

Bu karşılık ve curcunanın, ehl-i iman kesimine aksetmediğini iddia etmek oldukça zordur ve dikkat isteyen meseledir. Evet, yerinde mezhep anlayışının değerlendirilmesi; yerinde meşrep ve mizaçların işlettirilmesi ve yerinde etnik havanın kurcalanması, dış mihrakların müracaat mahâlleri olmaları itibariyle dikkat edilmesi gereken hususlardır. Vâkıa dine hizmet eden grupların bu türlü bölücü telkinlere kapıldıklarına, beslenip ve idare edildiklerine dâir ciddî bir karîne mevcut değildir. “Bazı gruplar için bu çeşit iddia ve dedikodu var ise de,” İman ve Kur’an cemaatinin, dıştan direktif almayacağına dâir emâreler daha kuvvetli görünür. Ancak, cemaatlerin fikrî ve ruhî olgunluğa erememesinden bağnazlıkların olabileceği ve bunun da dahilî sürtüşmelere yol açabileceği de asla hatırdan çıkarılmamalıdır ki, bu da “farkına varılmadan, düşmanın menfur gayesine hizmet etme” demektir.

Bunlara ilâve olarak, insanımızın tatmîn edilemediğini, bir kalp ve ruh boşluğuna mâruz kaldığını, devrimizin bir kısım fantazi düşünce ve sistemlerine kör körüne kapılıp gittiği ve bu suretle de kalbinden ve vicdanından uzaklaştırıldığını zikredebiliriz…

İşte o, bir taraftan böyle iç âleminin mesnet ve kâidelerinden mahrum bırakılırken, diğer taraftan da serazat, çakırkeyf bir (şirzime-i kalîlin) hayvanî hisler hesabına sahnelendirdiği, iç gıcıklayıcı ahvâl ve şartlarla, ciddî hiçbir şey, fakat bunun dışında her şey olmaya namzet hâle getirildi.

Sosyoloji ve antropoloji âlimleri, yeryüzünde dinsiz bir kavmin yaşamadığı hususunda ittifak halindedirler. “Tarihin hiç bir devrinde, küre-i arzın hiç bir noktasında şimdiye kadar dinsiz bir cemiyete rastlanmamıştır.” Din hissi, fıtrî ve tabiîdir. Beşeri bundan mahrum etmek, ferdî ve tabiîdir. Beşeri bundan mahrum etmek, ferdî ve içtimâî bir kısım depresyonlara yol açacaktır. Vicdanına ve kalbine giden yolları tıkalı gören insanlık, sistemli sistemsiz kendine göre tatmin yolları araştıracak ve bu tabîi ihtiyacını gidermeye çalışacaktır. Her mizaç ve meşrebin kendi rengini vererek oluşturmaya çalıştığı böyle bir tatmin yolunun nasıl karmaşıklığa sebebiyet vereceği ise, her türlü izahtan vâreste bir husustur. “Cemiyette değerler anarşisi ve bunun sonucu da kanlı-bıçaklı müsâdeme… ” İşte, tabiat ve fıtrat kâle alınmadan ortaya atılan hayat felsefesi ve işte bin bir curcunanın hüküm sürdüğü perişân vatan!.

Bu mefhum keşmekeşliği içinde, müstağriplerin durumu da ayrıca üzerinde durulmaya değen ciddî hususlardandır. “(Vatan) deyince Turancılık, (millet) deyince faşistlik, din deyince gericilik mânâsını anlayan” bu (Mehlika Sultan âşıkları)’nın bir buçuk asırdır ne dediklerini ne yazdıklarını anlamak oldukça zordur. Bir zamanlar bütün yolları batıya bağlayan, batı yamaçlarında tenezzühe çıkan ve batı sahillerine seyahat düzenleyen bu garip ve garip olduğu kadar da ciddî bir hesabı olmayan garbonarilerimiz, daha sonra bütün güçleriyle “emperyalizm” ve “kapitalizm” on ikisinden batıya kurşun yağdırmaya başladılar. Bu demekti ki, bizde batılılaşma bir muhasebenin neticesi olmadığı gibi, başka sevdâlarla ona ve sistemine sırt çevirmemiz de yine bir muhasebe ve plânın neticesi değil de, her şey bir kuru sevdalılık, her hamle bir maceradan ibaretmiş…

Netice olarak diyebiliriz ki, din ihtiyacının yeteri kadar karşılanmayışı, bir tarafta mülhit ve ateist bir grubun yetişmesine yol açarken, diğer taraftan da, bu meşru ihtiyacı giderme yolunda, birbirinden habersiz ve sistemsiz, ayrı ayrı toplulukların, dinî ve içtimâî birer hizmet sahasını kendilerine hizmet sahası edinerek o yolda faâliyet göstermeleri, pek çok grubun meydana gelmesine yol açmıştır. Ve yer yer bu hizipler arasında sert tartışmalara, endişe verici kavgalara ve ciddî vuruşmalara milletçe şahit olunmuştur. Hele ihlâs ve samimiyet gibi amelin özünden habersizlik, nefse muhabbet, inhisar-ı fikir de araya girince, kargaşalık üstesinden gelinmez buudlara ulaşmıştır.

Bu kadar gâile içinde, mevcudiyeti muhafaza dahi çok zor olduğu halde, bir inâyet eliyle büyük gelişmelere ve yeni tekevvünlere ulaştırıldığımız şâyan-ı şükrândır.

Müellif bütün hâileleri hesaba katarak, âdetâ bu ateşten kütlenin (taç- tabakasına) yükselip, insan ve hadiselerin realitesi içinde bizlere akıl ve mantığın zaferini, iman ve ümidin sırça saraylarını gösteriyor. Bana kalırsa, asıl yapılması gereken şey de budur. Ne panik ne de kuru ümniyye… Belki bir görme ve idrak, bir af ve müsâmaha ile hâdiselerin üzerine gitme…

Gruplaşma hissi, insanın fıtratında vardır ve hükmünü icrâ edecektir. Asıl mesele, bu duyguyu zararsız, hatta fâideli kılmaktır. İyi kanalize edilememiş bu his, çok defa insana da insanın tabiatına da zıt bir istikamette gelişir ve zararlı olur. Cehâlet, görgüsüzlük, bağnazlık gibi içtimâî ârızalar, bu hissi baskı altında tuttukları müddetçe her an kanlı bıçaklı kavga hazır demektir. Aksine, ilim ve irfanın, hoşgörü ve müsamahanın yaygınlaştığı nispette de, anlaşma ve uzlaşma pozisyonları doğar ve grupların ittifak edeceği bir (sulh çizgisi) belirir. Böylece fıtrat ve onun kanunları içinde kısmen reaksiyonlarımız frenlenmiş, hiddet ve öfkelerimiz de dinmiş olur.

Davânın hakkaniyeti, hedef ve temel prensiplerin vahdeti, metot ve vesile farklılığını tesirsiz kılacak kadar muhterem, râsıh ve sarsılmaz olduktan sonra, en ehemmiyetsiz bahânelerle ihtilâf çıkarmak, çocuk meşreplilik, haknâşinaslık ve mürüvvetsizliğin ifadesidir. mizaç ve meşrep olarak “mahlûkâtın soluklarınca Allah’a (c.c.) vâsıl yollar vardır. Ehl-i sünnet’in cevaz verdiği sınırlar içinde, her yolculuk aziz bilinmeli ve her hizmet alkışlanmalıdır.

Başkasını tekfîr, tadlîl ve tecrîme ne gerek var, herkes kendi yolunu tervîc, teşrîh ve tavsiye ile meşgul olmalı ve onun muhabbetiyle yaşamalıdır. Bu yol aklın ve mantığın yolu olduğu gibi, iman ve Kur’an’ın da yoludur. Bu yolda “herkes kendi mesleğinin sevgisiyle hareket eder, diğer gruplara husumet beslemez. Onlara yönelteceği tenkitler, yıkıcı, kırıcı ve küstürücü değildir. Kendi grubunun itibar kazanmasını öbürünün ibdâl ve tezlîlinde aramaz. Onu da bir kardeş bilir ve kusurlarını araştırmaz. Fazilet ve başarılarını gördüğü zaman takdir eder ve sevinir. Kısacası, herkesle beraber bir hayır yarışında bulunduğunu ve gene onlarla, kıymetli bir hazineyi taşıma mecburiyetinde olduğunu bir lâhza hatırından çıkarmaz. Böyle olunca da, ayni istikamette hareket eden herkesi, kendine yardımcı kabul eder, her muvaffakiyete tazim durur, her sa’yi alkışlar ve her yardım elini öper.

Devr-i Risâlet -Penâhîde, emirler bu istikamette sâdır olduğu gibi, pratik de, bu anlayış çizgisi üzerinde cereyân etmiştir. Uzlaştırıcı faktörlerin şuur haline gelmesine, kardeşlik anlayışının çok ileri seviyeye ulaştırılmış olmasına rağmen, ayrı ayrı çiçek ve semereleri tekeffül eden farklı istidatlara hiç ilişilmemiştir.

Bir Ebu Zer ile Abdurrahman bin Avf’ın, bir Bilâl ile Hz. Osman’ın, küçümsenmeyecek kadar farklı, mülâhazaları, teferruattaki farklı görüşleri, hiç mi hiç yadırganmamıştır.

İçtimâî vahdeti zedelemedikten sonra, kabîle ve aşîretler arasındaki tutkunluğa da dokunulmamıştır. Evet, Muhâcir ve Ansâr diye iki ayrı şerefli ünvana dokunulmadığı gibi, Evs ve Hazrec namları da ilelebet sürüp gitmiştir. Sad b. Muaz’ın, kabilesine “Efendinize ayağa kalkın” derken tabiatı beşer teyit buyruluyor ve her kabile ayrı ayrı buyruklar altında cihâda götürülürken, hamiyet ocakları, fetih ve zafer hesabına yakılıp tutuşturuluyordu. Hatta aralarındaki mufâherelere – cidâle girmemek kaydıyla – göz yumuluyordu. “Kur’an’ı ezberleyenler bizdendir, falan bizdendir, filan bizdendir” şeklinde cereyan eden her şey hemen hemen hep müsâmaha ile karşılanıyordu ve bir bakıma bunlar, çok hızlı yükselen o cemaat için, yükseltme nirengileri oluyordu.

Evet.. Bütün bunlar vardı, ama ittifak ve âhenk de vardı. Marz-i İlâhîyi kazanma sath-ı mâilinde her ferd, senfonizmadaki “intibâkât-ı asvât” keyfiyetinde olduğu gibi, nağmesini umum havaya uyum ritmiyle edâ ediyordu. Ediyordu, çünkü olgundu; hakperestti; mukaddes bildiği şeylerin ufkunda şehbâl açmasının delisiydi ve şeâirin tazim görmesini istiyordu; bunlar kimin tarafın yapılırsa yapılsın, onun için ehemmiyeti yoktu.. Gün doğup bir sabah olduktan sonra ona, ha sultanlık verilmiş, ha bir dilencilik…

Yeni doğuşun Ansâr ve Hâvârileri, saadetlerini başkaları için unutmuş büyük diğergâmlar ve etrafın lezzet ve mutluluğuyla gönlünde cennet kuranlar olacaktır.

Devrimizdeki gruplaşmalardan biri de belki de en tehlikelisi, kana, ırka dayalı gruplaşmadır. Bu da batı menşelidir ve batı menşeli olması da hiç bir münevverin şüphe etmeyeceği kadar kat’idir.

Tabakat-ı beşer çapında kavgaların verildiği ve bütün insanlığı içine alacak şekilde ideolojilerin ideolojilerle çarpıştığı bir dönemde, böyle bir anlayış oldukça garibdir. Hele hele, bir mıntıkada bulunup da, aynı sosyolojik yapıya sahip olan kimseleri, çeşitli etnik gruplar halinde mütâlâa etmek, gayet gülünç ve gülünç olduğu kadar da, yarınki herc-ü merci hazırlaması bakımından tehlikelidir. Gülünçtür, zira asırlardan beri (tebelbülü akvâm)’a sahne olmuş vatanımızda, (safkan) dediğimiz şeyi arama “levh-i mahfuz”a muttali olmaya vâbestedir. Kaldı ki, şark, garb, cenub, şimâl Anadolu’nun hemen her tarafından yerleşmiş, oldukça farklı topluluklar vardır. Ve bunlardan her birerlerinin içinde değişik (ırk) iddiasıyla teşekkül etmiş gruplar da vardır. Bu gruplardan her birerlerinin bilerek veya bilmeyerek bu gülünç duruma düştüğü de muhakkaktır. Öyle ise, siyâsi, gayr-i siyâsi bütün gruplar için (vahy-i münzel)’in âlem-şümûl davetine icabetten başka, ne çare ne de makul bir mesnet kalmadığı çağrısıyla insanımıza sesleniyoruz; “Hepiniz toptan Allah’ın ipine sımsıkı sarılın ve sakın parçalanıp ayrılmayın” don olduğu gibi bugün de böyle bir kardeşliği gerçekleştirmek mümkündür. Elverir ki, bu çok ciddi mesele, İlâhi ifâde adesesi altında, akıl ve mantık düsturlarıyla ele alınsın.

Artık bütün meselelerimizi bir his ve heyecan zemzemesi içinde değil de, mukaddes prensiplerimiz muvâcehesinde ve bir içtimâi mukâvele şeklinde ele alma mecbûriyetindeyiz. Zira, dış mihrakların imal ettiği çeşitli alternatifler ve bizim içimizde de bir kısım menfaat gruplarının zuhuru, bundan başka mukaddes gaye ve ideâllere karşı ihtiram hissinin sarsılması, keza büyük dava ve ona bağlı mübeccel mefhumların yerini bir kısım küçük hesap ve çıkarların alması, aradaki rabıtayı daha kuvvetli hale getirmemizi zaruri kılmaktadır. Oda, bütün fasl-ı müştereklerimizi ortaya dökerek, onlarla ayırıcı faktörlerin muvazenesini yapma şeklinde olacaktır. İman esasları birliğini, amel ve ibadet birliği, sonra vatan ve kültür birliği, asırları aşan acı, tatlı kader birliği düşman ve hasım birliği gibi fasl-ı müştereklerimizi… Evet bütün bunlar en mübeccel şeylerden daha mübeccel, daha mukaddes bağlayıcı ve birleştirici unsurlar olduğu halde, bunların yanında bölünmeyi gerektirecek şeyler, kayda değer şeyler olmadığı da bir vakıadır.

Esasen, Sahib-i Şeriat tarafından da mesele, bu şekilde ele alınmıştır. Kelime-i Şahâdet, en büyük bir esas kabul ve tespit edildiği gibi, edâ eden her ferdin de mâsuniyetinin remzi olmuştur. Üsame’nin şiddetli itâb görüp, azarlanması, Muhallem’in huzurdan uzaklaştırılıp yüzüne bakılmaması gibi pek çok hâdise var ki, neyin sâhib-i Şeriat’a en birinci râbıta ve esas olduğunu açıkça göstermektedir.

Mesele böyle ortaya konunca, ehl-i îman, ehl-i secde ve ehl-i kıble olanlarla anlaşmama, uzlaşmama bir tarafa, onları tekfîr, tadlîl ve tecrîm etmeye kalkmak, iman ve izanla nasıl telif edilir!. Bir de bu işi yapanlar, kitleleri sevk ve idare eden liderler olursa, o zaman tahribât kadar cinayet ve cürüm de bir kaç kat olmaz mı? Evet bu umumî muvazenesizlik mevzuunda en bedbahtlar “İçtimâî durumu itibariyle bir hatası binlere bâliğ olan imam, rehber ve liderlerdir.”

Bütün rehber ve rehnümâlara lider ve başbuğlara vicdan-i umumîyi tâmire mâtuf bir hususu, bir kere daha hatırlatmak istiyoruz.

Sevginiz Allah için, nefretiniz Allah için, öfkeniz Allah için olsun. Nefsin mabudiyetine artık bir son verin, zira nefsine perestiş edenin ne Hakk’ı ne de halkı sevmesi mümkün değildir. Dostlarınızı Hak ölçüleri içinde sevin ve onlara karşı mürüvvetten ayrılmayın. Düşmanlarınız entrikalarına karşı uyanık olun: Onların oyunlarına gelmeyin ve onları idare etmesini bilin. Kendi aranızda birbirinizden adam ayartma ve aktarmayı düşünmeyin ve bu alçaltıcı yola tenezzül etmeyin. Çünkü topluluğunuz, ne kemmî ne de keyfî bundan hiç bir şey kazanmayacaktır.

Kinin ve nefretin şimdiye kadar hallettiği hiç bir mesele olmadığını bir kere daha hatırlayarak, medenilere karşı galebenin ancak iknâ ile olabileceğine katiyen inanın ve son bir kere de bu yolu deneyin.

Birleştirme Havarisi gibi, uğradığınız her şahsa (Gelin, birleşelim) demeyiniz ve hele bunu derken, grubunuza davet edâsı içinde asla ifade etmeyiniz. Zira bu tutumunuz şimdiye kadar en hakperestlerde dahi grup hamiyetini tahrik etmeden başka bir işe yaramamıştır. Bilakis uğradığınız kimselerin, hizmetlerini senâ ediniz, rehber ve mürşitlerine karşı hürmetkâr oluruz.

Bir mümin olarak kâinata “mehd-i uhuvvet” nazariyle bakıp, her varlıkla münasebet kurma yolunu araştırınız ve hele mutlak surette, müminlere karşı daima mülâyim ve difüzyona hazır durumda bulununuz.

Sizi buraya kadar hazırlayıp sevk ve idare eden inâyet eliniz işlediği hikmetleri de zinhâr tenkit etmeyiniz. Kim bilir henüz rüşdünü idrak edememiş şu heyet-i umumiyenin, belki bir müddet daha ayrı ayrı cetvellerde akması gerekmektedir.

Ve hepiniz tenkidi atıp bir miktar da takdir ve tebcille yaşayınız. Allah muîniniz olsun..

Doç. Dr. İbrahim Cânân Bey,(merhum) büyük muhtevâlı ve küçük hacimli kitabıyla, bu en büyük derdimize parmak basıyor ve bir hekim hazâkati içinde teker teker tedavi yollarına tasaddî ediyor.

Kendisine bütün okuyucuları adına teşekkür eder, emsâli hizmetlerinin temâdisini dilerim.

Fethullah Gülen, Sızıntı, Temmuz 1979, Sayı 6

Bediüzzaman hayatı boyunca yapacağı mücadelenin ona hedeflerini şuurlu bir şekilde programlanmıştır. Bütün eserlerinde bu ana fikirleri tekrar eder. Tekrarları öylesine bariz ve hatta yer yer öylesine tıpa tıp aynı kelimelerle yapar ki, zaman zaman bizzat kendisine “hem de aynı ibare” ile bu kadar çok tekrarı niçin yaptığı sorulmuştur. Cevaben: “Hakikat olduğu için tekrar ederim, Hakikat da ziya gibi usandırmaz. (Libası değiştirmek istemem) der. Hem de bir meslek takip ettiğim için tekrara mecburum. Hem de bir şeyin esası atılsa mükerreren irca-ı nazar lazımdır. Mesleksiz olanlardır ki, her yola sapıyorlar. Bizim tarikimiz birdir.

Bediüzzaman Kur’an-ı Kerimin tekrarındaki hikmeti açıklarken de onun büyük bir dinin esaslarını te’sis ettiğini, müessis olanın, vazettiği esasları, güzelce yerleştirmek için tekrarlara çok muhtaç olduğunu, zira tekrar edilen şeyin sabit kalıp, takarrur ettiğini, unutulmaz hale geldiğini söyler. Evet “müessise, tesbit etmek için tekrar lazımdır. Te’kid için terdad lazımdır, te’yid için takrir, tahkik için tekrir lazımdır.”

Fikri mücadelesinin tarihi yeri: Kalvin’le bir mukayese:

Nursi fikriyatının stratejik hedefinin kavrayabilmek için, Batı tarihinde benzer bir rolü gerçekleştiren Kalvin ile aralarında bir mukayese yapacağız. Gerçekten bu iki şahsiyetle fikir planında, dikkat çekici bir benzerlik var. Şöyle ki: Bugün kapitalizm diye ifade edilen Batı teknolojisi veya bir bağa ifade ile, batıdaki terakki nasıl meydana gelmiştir, bunun ilk muharriki nedir, kimdir? Denirse karşımıza Kalvin (Calvin 1509-1564) çıkar. Kalvin batıda (özellikle Almanya’da) Protestanlık şeklinde kristalize olacak olan dini reformların başlatıcısıdır. Alman sosyolog Max Weber’e (1864-1920) göre, Kalvin sadece Hıristiyanlıkta reform yapmakta kalmamış, batı insanının düşünce ve hayatına yerleştirdiği bazı temel ahlaki fikirlerle, kapitalizmin doğmasını sağlayacak ruhi atmosferi hazırlamış; işte bu ruhi ve sosyal atmosferden de. Batı teknolojisi, batı terakkisi meydana gelmiştir. Kalvin tilmizlerine ve dolayısıyla kendine inanıp yolunda giden Protestan camiaya üç temel fikir vermiş ve onların, bunlara uymasını sağlamıştır.

1. Çalışmak
2. Zühd
3. İlim

İşte bu yönleriyle Kalvin ile Bediüzzaman’ın fikir yapılarının birbiriyle çok ortak yanlarının olduğu anlaşılmaktadır. İlerleyen bölümlerde bu daha iyi anlaşılacaktır. Yukarıda yazdığımız üç temel prensipte ilerleyen bölümlerde açıklanacaktır.

Bediüzzaman’a Göre Temel Meseleler ve Hal Yolları:

Biz burada, bizzat Bediüzzaman tarafından sebeplerin ana kaynağı olarak ifade edilen bir kaç meseleyi tahlil edeceğiz: Cehdet, Zaruret, İhtilaf…

Müslümanlarda Kader Birliği

İslam aleminin kaderini ileri-gerilik meselesinde, bir bütün gören Bediüzzaman, kurtuluşun düğüm ve hareket noktasını Osmanlı Devletinde görür. Yani kurtuluş Anadolu’dan, burada yaşayan Türk Milletinden başlayacaktır. Bir talebesinin Şam ve Hicaz taraflarının daha huzurlu ve rahat olduğunu ve kendisinin burada yaşamasının daha sağlıklı olacağını söylemesine karşılık:

“Biz imanı kurtarmak ve Kur’an’a hizmet için, Mekke’de olsak da yine de buraya gelmek lazımdı. Çünkü, en ziyade burada ihtiyaç var. Binler ruhum olsa, binler hastalıklara mübtela olsam ve zahmetler çeksem, yine bu milletin imanına ve saadetine hizmet için burada dolmaya Kur’an’dan aldığım ders ile karar vermişim ve vermişiz.

CEHALET – İLİM MESELESİ

Bütün kötülüklerin kaynağı cehalettir: Başta arz ettiğimiz gibi sebeplerin ana kaynağı olarak ifade edilen cehalet, zaruret ve ihtilaftan en önemlisi ve diğer ikisinin de temelde kaynağı cehalettir. Bu hastalıkların her birinin sebep olduğu fenalıklar ise; cehalet, şeriata muhalif olan bütün hallerimizin yegane kaynağıdır. Zaruret, bütün ahlak dışı davranışların kaynağıdır. İhtilaf da “ağraz” şahsi, bencil, egoist ve fani olan hevaları, Allah (cc) ve Resulünun (SAV) rizası, ammenin ve ümmeti merhumenin menfaati hiç düşünülmeyen ihtirasları ifade etmektedir.

Bu söz Bediüzzaman’ın: Alem-i insaniyette ve İslamiyet’te üç muazzam mesele olan iman ve şeriat ve hayattır. İçlerinde en ehemmiyetlisi iman hakikatleridir” der. İşte cehaletten teselsül eden fesatlar kaybettiğimiz açıklamalardan da görüldüğü gibi imanı da, şeriatı da, hayatı da ciddi şekilde tehdit etmektedir.

Devlete ebediyet kazandıran ilimdir

Bediüzzaman’a göre, nasıl cehalet bütün geriliklerin şerlerin, fenalıkların, fakrın ve ihtilafın baş amili ise, ilim de bütün hayırların anasıdır. Fakrı da, ihtilafı da bertaraf edecek, terakkiyi getirip ila-yı kelimetullahı sağlayacak, dini izzet-i İslamı kurtaracak hürriyeti yaşatacak, dünyevi ve uhrevi saadeti kazandıracak tek amil ilimdir. Düşmanın kahredilmesi de ilim ile mümkündür. “Ben” der, “vilayat-ı şarkıyede aşiretlerin hal-i perişaniyetini görüyordum. Anladım ki, dünyevi bir saadetimiz bir cihetle fünun-u cedide-i medeniye ile olacak.”

“Elbette nev-i beşer, âhir vakitte ulûm ve fünûna dökülecektir. Bütün kuvvetlerini ilimden alacaktır. Hüküm ve kuvvet ise, ilmin eline geçecektir.”diyen Üstad’ın dediklerinin doğruluğu şimdi anlaşılmaktadır. “İlim çağı”, “İlim Cemiyeti” söylemleri bunu doğrulamaktadır. Üstad “İlm” in yaşlandıkça artığını, halbuki “Kuvvet”in ihtiyarladıkça gerileyip azaldığını, bu sebeple kuvvete dayanan Orta Çağ hükümlerinin yıkılmaya mahkum olduğunu, ilme dayanan muasır hükümlerin ise Hızırvari (ölümsüz) bir ömre mazhar olduklarını belirtir.

İstibdad cehlin eseridir

Cehil ve vahşeti “istibdadın kuvveti” gören Bediüzzaman’a göre, hürriyeti yaşamanın şartı da ilimdir. “Bir millet cehaletle hukukunu bilmezse ehl-i hamiyeti dahi müstebit eder” der. Üstad. Hürriyeti yaşamanın şartı da ilimdir.

“İnkılap-ı siyasi cihetiyle dininden havf eden adamın dinden hissesi beytül ankebut (örümcek ağı) gibi zayıf düşmüş cehalettir, korkudur, taklittir onu telaşa düşürür. Zira itimad-ı nefsin fıkdanı ve aczin vücudu cihetiyle, saadetini yalnız hükümetin cebinden zannettiğinden, kalbini, aklını da hükümetin kesesinden tahayyül eder, korkar.

İlmin kaynağı olan medreselerin durumu

Bu sadedde medreseler mühim bir yer tutar. Medreselerin zaman içersinde bozulduğundan bahseder, bozuluş sebepleri üzerinde durur, ıslâh çareleri gösterir, yeni yapılacak medreselerin nasıl olması gerektiğini teferruatıyla ele alır. Bununla ilgili fikirleri üstadın kısmen de olsa kendi ifadelerinden takip edelim.

Medreselerin gerilik sebepleri

“Terakki edemeyen medreseler, zamana göre alim yetiştirememiştir. Bunda üç eksiklik rol oynamıştır:

1- İntizam 2- Tefeyyüz 3- Mahreç eksiklikleri.

İntizam eksikliği:

“Taksimü’l- â’mal kaidesini bitemamihâ tatbik edemediği için” -yani tek tip alim yetiştiremediği için- medreseler büyük bir eksikliği meydana getirmiştir. Bugünün ifadesi ile medreseler tek bir idareye, tek bir bölüme sahiptir. Bir çok fakültelere, bölümlere yer vermelidir. Bu bölümler de öyle tanzim edilmelidir ki, talebe diğer bölümlerle de irtibatını muhafaza etmeli, ama bir bölümden mütehassıs olmalıdır.

İlmin ilerlemesi için, Cenab-ı Hak tarafından insanın fıtratına konan kanun gereği taksimü’l-amelin şart olduğunu belirten Bediüzzaman, bu kanuna arkadan gelen Müslümanların uymadığına dikkat çektikten sonra: “bizde bu hilkat denilen şeri’at-ı fıtriyenin evamirine imtisal edemediğimizden cehennem-i cehl ile mazzeb olduk” der. “Bu azaptan bizi kurtaracak taksimü’l-a’mal kanunuyla amel etmektir. Zira seleflerimiz taksimü’l-amalin emeli ile cinan-ı uluma (ilimlerin lanetlerine) dahil olmuşlardır.

Tefeyyüz eksikliği

İnsandaki ağalık ve tahakküm meyli ve ilmin gerektirdiği tevazudan tatmin bulamayan kimselere, bu fıtri meyil galebe çalarak, kişiyi ilme hizmet etmek yerine,, ilmi şahsi ve egoist arzularının gerçekleşmesinde kullanmaya itmiştir. Bu durum, ilmin şanından olan teşvik, irşat, nasihat, lütuf gibi hizmetlerin terkine sebep olmuştur.

Bu duruma çare olarak, önceki maddede açıkladığımız “intizam”ı, yani medreselerin farklı ihtisas şubelerine ayrılmasını teklif eder.

Tefeyyüzü önleyen belli başlı sebepler:

• Birinci Sebep: Eğer meselelerde müştereken temel bilgiler alındıktan sonra branşlaşmaya gidilirse, her branşta tefeyyüz denen ilmi ilerleme hasıl olacaktır.
• İkinci Sebep: Talebelerin tali ilimlerle meşgul edilmesi.
• Üçüncü Sebep: Medreselerde fenni ilimlerin yokluğu; Sadece dini ilimler kişiyi taassuba atarken, sadece fenni ilimlerde hile ve şüpheye atar. İkisini birden tahsil eden talebenin himmeti yükselir, hasıl ona feyizle hakikat tecelli eder. Kendi iradesiyle: “Vicdanın ziyası ulum-u diniyyedir. Aklın nuru fünun-u medeniyedir. İkisinin imtizacıyla ( bir kişide kaynaşmasıyla) hakikat tecelli eder. O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. İftirak ettikleri vakit birincisinden taassub; ikincisinden hile, şüphe tevellüd eder.
• Dördüncü Sebep: İstidadın yanlış kullanılmasıdır.
• Beşinci Sebep: Medreselerde ilmi şevkin sönmesidir.
• Altıncı Sebep: Tefeyyüzü önleyen bir diğer husus ilmi istibdaddır. Öyleyse medreselerin gelişmesi, aralarda hakim olarak ilmi hürriyete bağlıdır.

Mahreç Eksikliği: Bunun anlamı medreseden mezun olanlara tatmin edici iş sahası taleb etmiş olmaktır. Çünkü, medrese mezunlarının, işsizlik ve iltifatsızlık ve maddi ve manevi tatminsizlikleri sebebiyle medreseler, ilgi kaybetmiş olmalı ki tahlilinde: “Zekiler mektebe gitti, zenginler medresenin maişetine tenezzül etmedi” diyerek, mahrec eksikliğinin medreselere yaptığı menfi tesirlere dikkat çeker.

İdeal medrese: Medresetü’z Zehra. Medrese ismi verilmelidir.

1. a) Yeni ilimleri medrese ilimleriyle mezcetmelidir.
2. b) Tedrisat dili Arapça, Türkçe, Kürtçe olmalıdır. Arapça vacip Türkçe Lazım, Kürtçe caiz olmalıdır.

c- Müderrisler şu evsafta olmalıdır.

1) Zülcenâheyn (yani yeni ilimleri de medrese ilimlerini de bile kimseler) olmalıdır.

2) Kürtlerin ve Türklerin güvendiği ekrad uleması veya bu müesseseye halkın sıcak bakmasını sağlamak için mahalli dili bilenler müderris olmalıdır.

d- Ekradın istidatları ile istişare etmek, onları sabavet ve besatetlerini (çocuksu ve basit olan mizaçlarını) nazara olmak

Bunun gerekçesini şöyle açıklar: “Çünkü çok libas var, bir kamete güzel, başkasına çirkin gelir. Çocukların talimi ya cebr, ile ya hevesatlarını okşamakla olur.

e- Taksimul-amal kaidesini bi tamamiha tatbik etmek (yani medreseyi ihtisas şubelerine ayırmak) Ta, şubeler birbirine medhal ve mahreç olmakla beraber, her bir şubeden mütehassıs çıkabilsin.

f-            Bir mahreç (iş sahası) bulmak ve müdavimlerin tefeyyüzünü temin etmek hem de mekati-i aliye-i resmiyeye (yani yüksek resmi mekteblere) müsavi tutmak ve imtihanları onların imtihanları gibi müntic kılmak, akim bırakmamak.

g- Darü’l -muallimini muvakkaten şu daru’l-fünun dairesinde merkez kılmak mezcetmektir.

h- Kürdistan’da adet-i müstemirre olan Talim-i infiradiyi halka ve direye tebdil etmek.

Medresetü’z Zehra’da Müdavele-i Efkar Meselesi

1. Üstad taksimu’l-a’male giderek ihtisas şubelerine gitme yanında bunların birbiriyle bunların birbiriyle irtibat halinde olmaları sağlan-malıdır.
2. Yüz defa söylemişim, yine söyleyeceğim: Ehl-i medrese ehl-i mektep ve ehl-i tekkenin musâlahalarıdır, tâ temâyül ve tebâdül-ü efkarlarıyla laakal maksatta ittihat eylesinler…

Nesl-i cedid: Bediüzzaman’ın özlemini duyduğu “nesl-i cedid” de şu evsafı arandığı göstermektedir:

• Tecrübe sahibi olmak
• Hürriyet sahibi olmak
• Nur-u kalb sahibi (dindar olmak)
• Tamir edici (yapıcı) olmak, ihtilalci ve anarşist olmamak.

Çocuklarınızı okutun, muallim yapın

İlim ve irfanın Müslümanlar arasında artırılmasını hayat gayesi yapan Bediüzzaman, temas ettiği kimselere ve yakınlarına, çocuklarını okutmayı tavsiye etmiştir.

Üstadın yakın talebelerinden Muhterem Mustafa Sungur’un düştüğü bir notu da buraya kaydetmek isteriz, Der ki;

“Ey nur kardeşlerim! Sevgili üstadın o zamanda hitabettiği Hizbu’l Kur’an muhatıpları, bugün nur talebeleri olarak tezahür etti. Dikkat edin! Bu sahifeler bize hitap ediyor. Fen ve medeniyeti İslâma hadim yapıp cihana, İslam medeniyetini ilan etmelisini.

Müderris-i Umumi olan vaizlik müessesi ve ıslâhı

Bediüzzaman’ın sisteminde vaizliğin büyük bir ehemmiyeti vardır. Vaizleri “müderris-i umumi olarak tavsif eder. İslam’ın başta tevekkül olmak üzere bir kısım meselelerin halka yanlış anlatılarak geri kalışımızda mühim bir yol oynayan bu müessese ıslah edilmelidir.

“Ben vaizleri dinledim. Nasihatları bana tesir etmedi. Düşündüm, kasavet-i kaldimden başka üç sebep buldum:

1. Zaman-ı hâzırayı zaman-ı sâlifeye kıyas ederek yalnız tasvir-i müddeayı parlak ve mübalağalı gösteriyorlar. Tesir ettirmek için ısbat-ı müddea ve müteharri-i hakikatı ikna lazım iken ihmal ediyorlar.
2. Bir şeyi tergib veya terhib etmekle ondan daha mühim şeyi tenzil edeceklerinden muvazenet-i şeriatı muhafaza etmiyorlar.
3. “Belğatın muhafazası olan hale mutabık, yani ilcaata-ı zamana muvafık, yani teşhis-i illete münasip söz söylemezler; güya insanları eski zaman köşelerine çekiyorlar, sonra konuşuyorlar”

Bediüzzaman Risâle-i Nûr eserlerini, vaizlik hususunda “tavsiye ettiği bu “isbat edicilik”, “ikna edicilik”, “ilcaat- zamana göre beyanda bulunmaklık” gibi esaslar üzerine hazırlandığını, sadece hisse değil, akla da hitap edip, insandaki her iki duyguyu da tatmin ettiğini, bu sebeple müessir olduğunu belirtir.

Kur’anı Hakimin sırr-ı i’caziyle, hakiki bir tefsiri olan Risale-i Nur, bu dünyada bir manevi cehennemi dalalette gösterdiği gibi, imanda dahi bu dünyada manevi bir cennet bulunduğunu isbat ediyor. Ve günahların ve fenalıkların ve haram lezzetlerin içinde manevi elim elemleri gösterip hasenat ve güzel hasletlerde ve hakaik-i şeriatın amelinde, cennet lezaizi gibi manevi lezzetler bulunduğunu isbat ediyor. Sefahet ehlini ve dalalete düşenlerini o cihetle aklı başında alanlarını kurtarıyor. Çünkü bu zamanda iki dehşetli hal var:

1. Âkibeti görmeye ve bir dirhem hazır lezzeti, ilerde bir batman lez-zetlere tercih eden hissiyat- insaniye akıl ve fikre galebe ettiğinden, ehl-i sefaheti sefahetinden kurtarmanın yegane çaresi, aynı lezzetinde elemini gösterip hissini mağlup etmektir.

İşte Risale-i Nurdaki ekser muvazeneler, küfür ve dalaletin dünyadaki elim ve ürkütücü neticelerini göstermekle en muamit ve nefisperest insanları dahi o menkus gayr-i meşrû lezzetlerden ve sefahatlerden bir nefret verip aklı başında olanları tövbeye sevk eder.

2. “Eski zamanda küfrü mutlak ve fenden gelen dalaletler ve küfrü inadiden gelen temerrüd bu zamana nisbeten çok azdı.

Dost Kılınan Düşman: İhtiyaç

Evvel ona göre ihtiyaç “düşman”dır, ama şeytan gibi varlığı, beşerin terakkisinde mühim bir amildir, Şeytan manevi, bu ise maddi terakkide rol oynamaktadır. “İhtiyaç medeniyetin üstadıdır” der ve çokça tekrar eder.

İhtiyacın Bineği: Batı, ihtiyacın sevkiyle kalkınırken vasıta olarak “Öküz arabası” gibi iptidai, hantal, basit vasıtalara binmiştir. “Şimendifer ve balon gibi”

Bir Şans: Bediüzzaman, Batıyı geçme hususunda, şansımızı sadece bu müterakki “mebadi” ye bağlamaz, refah ve bolluğun getirdiği rehavet ve gevşeme gibi bir kısım kötü alışkanlık ve ahlaksızlıkların bizde olmayışının sağladığı “hafiflik”i zikreder, “Onların yükü ağır, bizimki hafif olduğundan yetişip geçeceğiz” der.

Hikmetin (İlmin) Dili: Maddi terakkide fakrın müsbet tesirinin ilmen izahına gelince, bu hususu bilhassa sosyologlar arsında müsellemdir.

Bu görüşe göre menfi etki, müsbet tepkiye sebep olmaktadır. Ancak bu etki, tepkiye imkan vermeyecek kadar ezici olmamalıdır.

Muvaffak olma ihtiyacını, Bediüzzaman, “Her bir mümin ihtiyaç i’la-yı kelimetullahla mükelleftir, bu zaman da en büyük sebebi maddeten terakki etmektir.

O, ayrıca Müslümanların fiilen yaşadığı “ihtiyaç-ı Şedid” in -bilhassa sebebiyle iyice bilendiğini belirtir, terakkide Avrupayı şiddet-i cü’un (şiddetli açlığın) hazma verdiği teshil (kolaylık) ile fersah fersah geçeceğimizi söyler.

Bir Mülahaza: Bediüzzaman’ terakki ihtiyacının imani bir esasa bağlanmış olmasının neticesini Üstadın talebelerinde değişik şekillerde görmekteyiz. Bunlar arasında, i’la-yı kelimetullah için mutlaka terakki etmemiz gerektiğine, bu terakkinin de fen ilimlerini de öğrenmiş imanlı bir neslin yetişmesine bağlı olduğuna inanmış ilimce imanlı zenginler var. Onlar, bu imanlı müteffennin neslin yetişmesi için müesseseler kurmakta, kurulmuşlara fedakârâne yardım etmektedirler. Allah rızası için yapılmayan kazancı, “varisleri zengin etmeye yönelik vebali yorgunluk” bilerek sadece mallarını değil, zamanlarını, hayatlarını da i’la-yı kelimetullah yoluna koymuşlardır.

1. Geriliğin Sebepleri:

Bediüzzaman’ a göre geri kalış sebeplerinin başlıcalar şunlardır:

1) Şeriata Muhalefet: “Şimdiye kadar noksaniyatımız ve su-i ahvali-miz dört sebepten gelmiş” dedikten sonra şu hususlara dikkat çeker.

1. a) Yüce şeriatın hükümlerine uymamamız,
2. b) Bazı müdahinlerin (yağcıların) (Şeriatın bir kısım meselelerini amirlerin hoşuna gidecek şekilde) gerçek dışı tefsir etmeleri,
3. c) Ayet ve hadiste gelen dini metinlerin lügat manası üzerinde takılıp kalarak asıl kastedilen manaya ulaşmayan alim unvanını almış cahillerin yersiz taassupları,
4. d) Büyük bir talihsizlik eseri, kötü bir tercihle, Avrupa medeniyetlerinin elde edilmesi zor olan güzel yönlerini bırakıp çocuklar gibi nefsani hevasatımıza uygun gelen, medeniyetin günahlarını, kötülüklerini almış olmamız ve bunları alırken akıl süzgecinden geçirmeden papağan gibi taklit etmiş olmamız.

2) Münevverlerin yetersizliği; “Ecnebiler, Avrupalılar, terakkide istikbale varmalarıyla beraber bizi maddi cihette kurun-u Vustada (orta çağda) durduran ve tevkif eden altı tane hastalıktır. O hastalık da bunlardır:

• Birincisi: Ke’sin ümitsizliğin içimizde hayat bulup dirilmesi,
• İkincisi: Sıdkın hayat-ı içtimaiye-i siyasiye de ölmesi,
• Üçüncüsü: Adavete muhabbet,
• Dördüncüsü: Ehl-i imanı birbirine bağlayan nurani bağları bilme-mek,
• Beşincisi: Çeşit çeşit sari hastalıklar gibi intişar eden istibdad,
• Altıncısı: Menfaat-i şahsiyesine himmeti hasretmek.

Tahlilin damında Bediüzzaman kurtuluşu da bu hastalıklara deva olacak altı kelimede görür.

• el-Emel (Ümit)
• Ke’sin öldürülmesi,
• Sıdk
• Muhabbete muhabbet,, husumete husumet
• Himmeti millet olmak
• Meşveret-i şeriyye.

3) Avrupa’nın mesavisini (kötülükleri) taklit.

4) Dinin nakıs anlaşılması sonucu iktisadiyatın bozulması:

Eskiden İslamlar zengin, onlar fakir idiler. Şimdi her yerde kaziyye bilakistir. (hüküm tersinedir: onlar zengin biz fakiriz.) “Hikmeti nedir?” şeklindeki bir soruyu cevaplandırırken, suçu alimlere yükler ve bunun, temelde, bir kısım dini metinleri, zamanın şartlarını gözönüne almadan sadece zahire göre yorumlamalarından ileri geldiğini belirtir.

Ona göre bu yanlış yorumlardan şu meş’um netice çıkmıştır:

1)            İnsanlar yanlış bir tevekkül anlayışına düşünülerek çalışmaya olan şevkleri kırılmıştır.

2)            Çalışma şevki kırılan Müslümanlar sanat ve ticaret hayatını bırakıp tembellik meyline uygun gelen memurluğa takip olmuşlardır.

Dinimiz çalışmayı övmüş, helal kazancı sınır koymadan teşvik etmiş olduğu halde, çalışma sonunda elde edilecek mahsul ve ücrette tevekkül etmeyi emretmiştir. Cahil ve idraki nakıs kimseler, dünyayı rast gele kötüleyerek çalışma şevkini kırmış, müminleri rızkın kazanılmasında tevekküle atmış, tembelliğe itmiştir. Halbuki çalışma tevekkül ile, çalıştıktan sonra hasıl olacak gelir ve alınacak ücrette tevekkül etmek birbirinden uzak, birbirlerine zıt şeylerdi ikisini birbiriyle iltibas eden ve “Ümmeti! Ümmeti! Sırrını teferrüs etmeyen (iyice kavramayan) ve insanların en hayırlısı, insanlara faydalı olandır” hadisinin hikmetini anlamayan bazı adamlar ve bilmeyen bir kısım vaizlerdir ki o meyelanı kırdılar, o şevki de söndürdüler.

“Hiç ölmeyeceklermiş gibi dünya, yarın ölecekmiş gibi ahiret için çalış” şeklinde gelen en muteber kaynaklarımızda bile yer alan ve herkesçe de bilinen bir hadisi büyük bir çok bilmişlik edasıyla bu hususta bir çok ayet ve hadis var” diyerek dar idrakine sığdıramayarak inkar edenler “mevzudur, uydurmadır” diyenler var. Bediüzzaman bu düşünceye bir çok seferler verdiği bir cevapta dünyanın üç yüzü olduğunu, bu yüzleriyle dünyanın aşka ve muhabbete layık olduğunu bir üçüncü yüzüyle ehl-i dünyanın bu yüzünde işlendiğini, bu yüzüyle dünyanın değeriz olduğunu hadislerde dünyanın tefi üzerine gelen rivayetlerin bu yüzle ilgili olduğunu belirtir.

Biz dini severiz, dünyayı da yine din için severiz.

Nitekim Resulüallah Alayhissalatu Vesselamın Zevcelerinden Hz. Zeynep Bintu Cahş Radıyallahu Anhanın -Pis kokusu sebebiyle oldukça kaçınılacak bir meslek olan -deri işlemeciliği yaptığı, kazandığı parayı Allah yolunda harcadığı rivayetlerde sarih olarak gelmiştir. Fahr-ı Alemin zevcesi olmak gibi yüce bir makamı ihrazdan öte, nafaka için çalışma mecburiyetinde olmamak gibi bir hakka da sahip bulunan bir kadının Allah yolunda tasadduk için pis kokulu bir meslek icra etmesi ve Aleyhissalatu Vesselamın bu çalışmaya müdahale etmeyip müsaade etmiş olması, sadedinde olduğumuz, yanlış anlamayı düzeltmede yeterli bir delil olmalıdır.

İş hayatının bozularak memuriyete kaçılmasına gelince; bu tevekkül anlayışının tembellik şekline dökülmesinin tabii neticesidir. Bediüzzaman bunu, fakirliğimizin ikinci sebebi olarak kaydeder. “Biz gayr-ı tabii ve tembelliğe müsait ve gururu okşayan imaret (mamunluk) maişetine el atıp belamızı bulduk” der. Sonra burada ne demek istediğini açıklar. Özetle şunları söyler: Maişet ve geçimin tabii ve meşru, hayatlar yolları üçtür: “Ziraat, Ticaret ve Sanat”. Memurluk ise, her çeşidiyle tabii olmayan bir geçim yoldur. Hangi nam ile olursa olsun memurluğu geçim vasıtası yapanlar beleşten geçinmeyi meslek edinen bir nevi aciz ve dilencidirler. “Bence” der, memuriyete veya imarete giren, yalnız hamiyet ve hizmet için girmelidir. Yoksa yalnız maişet ve menfaat için girerse bir nevi çingenelik eder.

Bediüzzaman Müslümanların gayr-ı Müslimlere nazaran niçin fakirleştiklerini açıklayan bu tahlili şöyle noktalar:” İşte memurluk çoğunluğuyla, askerlik ise tamamıyla biz Müslümanları da oluğu için servetimizi israf eline verip neslimizi etrafa saçıp zayi ettik. Eğer hep böyle gitseydi biz de elden gidendik.

3) Hırs (veya kirli kazanca itibar): Müminde hırs, sebeb-i hasarettir. Ve sefalettir. Durub-u emsal hükmüne geçmiştir.

4) İstibdad: Bediüzzaman, istibdadı “kuvvetin konunda değil, şahısta olması” şeklinde tarif eder. Alimlerin, beylerin, ağaların, şeyhlerin istibdadlarına karşı uyanın. Bir büyük adama, bir veliye, bir şeyhe ve bir büyük alime karış nasıl hür olacağı? Onlar, meziyetlerin için bize tahakküm etmek haklarıdır. Biz onların faziletlerinin esiriyiz” diyenlere şu nasihati yapar:

“Velayetin, şeyhliğin şe’ni tevazu ve mahviyettir; tekebbür ve tahakküm değildir. Demek tekebbür eden, sabiyy-i müteşeyyihtir (şeyhlik taslayan çocuktur) sizde onu büyük tanımayınız.”

5) Medrese, mektep ve tekke mensuplarının ihtilafı

6) Harice desisalem.

2) TERAKKİNİN AMİLLERİ

Dini şuur:

Bediüzzaman, İslam aleminin ve hatta insanlığın maddi ve manevi kurtuluş ve terakkisini her şeyden önce dinde görür. Müslümanların İslamın kıymetini bilemedikleri için İslam hayatlarından çıktığını ve ceza olarak da sefalete düştüklerini, kurtuluş için tekrar İslama dönmeleri gerektiğini söyler: “İslamiyet’in mağz ve lübbünün (özünü) terk ederek kışrına ve zahirine vakfı nazar ettik ve aldandık…”

Bediüzzaman, bütün kurtuluşumuzu Kur’an ve sünnete yapışmakta bulur ve her vesile ile tekrar eder:

“Mariz bir asrın, hasta bir unsurun al bir uzvun reçetesi, ittibı Kur’an’dır.”

“Azametli bahtsız bir kıtanın, şanlı talisiz bir devletin, değerli sahipsiz bir kavmin reçetesi ittihad-ı İslamdır.”

Bediüzzaman, bilhassa şark memleketleri ve Asya’da yaşayan insanların, terakkilerinde dine daha çok muhtaç olduklarını söyler. Bu kanaatine şahid olarak tarihi gösterir. Mukaddes kitaplarda ismi zikredilen peygamberler hep şarkta ve hususen Osmanlıların hakimiyetine giren topraklarda gelmiştir. Halbuki Avrupa hayatına hareket getiren şahıslar kimdir, feylesoftur. Öyleyse bu durum kaderin bir işaretidir ki Doğuyu terakki ettiren şey, mazide hep din olduğu gibi, hal ve istikbalde de din olacaktır.

Müdebbir-i galip, dinle tenevvür etmiş vicdan olmalı.

Ona göre, hükümetler, halkı önce terakkiye inandırmalı, milleti topyekün terakkiye sevk edecek zihni, ruhi ve ahlakı ortamı hazırlamalıdır. Fertler, içlerinden gelen bir istek ve vicdanlarında fışkıran bir şevkle terakkiye yönelmedikçe, terakki için gerekli olan ahlaki havayı yaşamadıkça milletin sağlıklı ve ahenkli terakkisi mümkün değildir.

Ona göre insanı yönlendiren şeyler (müdebbir-i galip) altı surette ifade edilebilin şu iki şıklı amillerden biridir.

1. Ya akıl veya basardır,
2. Ya efkar veya hissiyattır,
3. Ya haktır veya kuvvettir,
4. Ya hikmet veya hükümettir,
5. Ya müyülat-ı kalbiyedir veya temayülat-ı akliyedir,
6. Ya hava veya hüdadır.

Prof. Dr.İbrahim Canan (merhum), Nesil Yayınları

* İbretli Bir Nokta
Belirtmede fayda var: Burada, ayrıca Cenâb-ı Hakk’ın koyduğu bir kanunun uygulanmasını görmekteyiz: Güçlünün zulmüne karşı sabretmek, kuvvete karşı rast gele çıkmamak.
Nitekim Hz. Peygamber de, Mekke döneminde öyle yapmış, 13 yıl boyunca her çeşidiyle çok ağır zulüm ve işkencelere karşı hep sabretmiş, müminlere de sabrı tavsiye etmişti. Tahammülü aşan zulümlere dayanamayıp: “Bizim de adamlarımız, akrabalarımız var, biz senden sadece mukabele etme izni talep ediyoruz” diyenlere de Aleyhissalatu vesselam, Mekke hayatı boyunca hep “sabır” tavsiye etmişti, asla kuvvetle karşılık vermeye izin vermemişti. Zulmün, “Müslümanları tamamen yok etme derecesine ulaşması noktasında” da yok olmaya götürecek bir karşılık verme izni yerine hicret etme emri vermişti. Savaş izni Medîne’de devlet kurulduktan sonra ve müdafaa makamında gelmişti. Bu sebeple ilk savaşlar: Bedir, Uhud, ve Hendek savaşları, müminleri yok etmek üzere Medine’ye kadar gelen saldırgan müşriklere karşı Medine’yi müdafaa etmek üzere, şehrin harîminde yapılmış savaşlardı. Đlahi sünnette “sabır”, “hicret”, “savaş” aynı değeri taşıyan üç eylemdi; ancak şartları farklıydı3. Hz. Musa da kavmine, “Dünyada küfür devam etse de zulüm devam etmez” düsturuna uyarak, sabır tavsiye etmişti, sonra da sıra hicrete, Mısır’dan kaçmaya gelecekti.

Evleri Kıble Kılmanın Bir Şartı

Nur suresinin 36-37 ayetlerini, sadedinde olduğumuz bahisle irtibatlandırmamız gerekmektedir. Çünkü yukarıda kaydettiğimiz ayette evlerin kıble kılınması söz konusu iken Nur suresinin 36-37’nci ayetleri, hem bu kıble kılınan evleri tebcil edip över, hem de böylesi evlerin sahiplerini tavsif ve tarif ederek, evini kıble kılmak isteyenlere, bunun nasıl olacağını dolaylı bir üslupla ifade etmektedir. Bir başka deyişle, evini kıble kılma işinin, kuru bir söz, geçici bir heves değil, şuurlu, disiplinli, fedakarlıklara dayanan bir hayat modeli olduğunu ifade eder: “Allah’ın, yüksek tutulmasına ve içlerinde adının zikredilmesine izin verdiği evlerde bir kısım erkekler sabah akşam O’nu tesbih ederler. Bunları ne ticaret, ve ne de alışveriş, Allah’ı anmaktan, namaz kılmaktan, zekat vermekten alıkoyar. Bunlar kalplerin ve gözlerin (dehşetten) allak bullak olacağı günden korkarlar” (Nur 24/36-37).

Bu iki ayeti şöyle anlayabiliriz:
1- Evlerin yüceltilmesi (kıble kılınması) Allah’ın bir lütfudur. Bu lütfun kemâli, ev sâhibinin -akşam ve sabah yoğunluklu olarak- gece ve gündüz “Allah’ı tesbih” mânasında kullanmasına bağlıdır.
2- Bu evin sahibinin dünyasında Ahiret endişesi öncelikli olacak, kıyamet gününün dehşeti düşünülecek.
3- Namaz, zekat gibi farzlar alelusul değil, hakkıyla yerine getirilecek.
4- Hiç bir dünyevî iş ve hesap, Allah’a kulluk vazifelerini yerine getirmenin önüne geçip, bunları ikinci plana attırmayacak.
38. ayet ise, belirtilen çerçevede bir kulluğu yaşayarak evlerini yüceltenlerin mazhar olacakları mükafatı belirtir: “Allah, onları işlediklerinin en güzeliyle mükafatlandırır ve lütfundan onlara fazlasıyla verir, Allah dilediğini hesapsız şekilde rızıklandırır”.
Nitekim, “evlerinizi kıble kılın” emrinin gereklerini yerine getirdikleri anlaşılan İsrailoğulları önlerine çıkan denizin yol olması gibi Allah’ın büyük bir lütfu ile zalimlerden kurtulmuşlar ve hatta, aynı yolda ilerlemek isteyen Firavun ve adamları denizde boğulmuşlardır (Yunus 10/90). Ve’l-Akibetu li’l-müttakîn yani “nihâî sonuç müttakilere, gerçek mânada Allah’a kulluk edenlere aittir” ilâhî fermanın sırrıyla,günümüzün ve gelecek zamanların zâlimleri de eninde sonunda aynı sonuçla karşılaşacaklardır; Kârunları, Hâmanları ve Askerlerine rağmen Firavun’un helak olması gibi, helak olacaklardır. Nitekim son on yıllarda bile nicelerinin ibretli sonlarına dünyanın her tarafında şâhit olundu.

İbrahim Canan
“Aile İçi Eğitim Kitabından alıntı”

tweet