İslâmî barış inşası çabalarının çoğu savunma psikolojisi çerçevesinde kalmış ve İslâm’ın “şiddet içeren bir cihat kültürü”nü yücelttiği savına karşı, İslâmî kaynakların yeterli barışçıl temalara sahip olduğunu ispat gayretine girmişlerdir. 11 Eylül sonrası geliştirilen politikalar hem Batılı hükümetlere hem de daha geniş kitlelere İslâm’ın şiddet ya da terörizmi desteklemediğini ispata ağırlık vermişlerdir. “Medeniyetler Çatışması” tezini savunanlara karşı da düşünürler, İslâm’ın hem din olarak hem de gelenek ve tecrübesi ile şiddet içermediğini ve saldırganlığı desteklemediğini anlatan bir literatür oluşturmuşlardır. Ayrıca Gülen’in de aralarında bulunduğu bazı Müslüman düşünürler 11 Eylül hadisesinden çok önce İslâm’ın barış, çoğulculuk ve inançlar arası diyaloğu niçin ve nasıl desteklediği sorusuna cevaplar vermişlerdir.
Son yirmi yılda hem düşünürler hem de uygulayıcılar, İslâmî barış inşası ve şiddetsizlik alanında kayda değer çalışmalar yaptılar ve bunları da yayınladılar. Daha önce de vurgulandığı gibi bu düşünürler, barış inşası ve şiddetsizlik üzerine İslâm’ın sahip olduğu çok zengin kaynakları öne çıkardılar. Bu alandaki araştırmalar birtakım temel sorular üzerine yoğunlaşmaktadır:
Çatışma çözümü ile ilgili Kur’ân’ın prensipleri nelerdir? Kur’ân’da çatışma konusunda hangi teknik ve stratejiler var? Aile, toplum ve devletle alakalı çatışmalara yaklaşımda farklı yöntem ve süreçler var mıdır?
Aynı araştırma metotları çoğulculuk ve diyalog konusunda İslâmî kaynaklar araştırılırken de kullanılmıştır. Yukarıdaki sorulara çoğulculuk ekseninde cevap arayan düşünürler, Kur’ân ve hadislerde konuyu araştırmışlardır. Ayrıca, bazı akademik kurumlarda barış inşasının İslâmî kaynakları hakkında dersler veren bölümler açılmıştır. Oluşturulan çerçevenin Müslüman ve gayrimüslim kitlelere ulaştırılması için de dünyanın her yerinde seminerler ve çalıştaylar organize edilmektedir.
İslâmî Bir Barış inşası Çerçevesi ve Sorunun Kökenleri Zikredilen başarılara ve hoşgörü, birlikte yaşam ve diyalog konusunda örnek olaylarla dolu zengin bir tecrübeye rağmen, İslâmî barış inşası ve şiddetsizlik çerçevesi, Kur’ân ve hadislerdeki temel hipotezi destekleyen ifadeleri ortaya çıkarmada henüz başlangıç aşamasında sayılır. Bu konularda yazılan kitapların büyük çoğunluğu, defalarca Kur’ân’a ve hadislere müracaat ederek barış ve şiddetsizliği destekleyen âyetler ile hadisleri listelerler. Müslüman olsun gayrimüslim olsun okurlar birçok dini literatürle yüz yüze gelmesine rağmen bu literatürün pratikte henüz bir yansıması yoktur. Gülen Hareketi gibi hareketler, bu alana, yalnızca doktrinel savunmada kalmayıp pratikte işe yarayan ve “tavırlarla ya da temsille söylem” diyebileceğimiz yeni bir anlayış getirebilirler.
İslâmî barış inşa çerçevesi, radikal ve şiddet yanlısı marjinal Müslüman eğilimleri önlemede işe yarayabilecek önemli bir sosyo-kültürel formülasyondur. Baskılara direnmek ve adalet arayışı çabaları için İslâmî barış inşası çerçevesine sahip olmak fanatik yorumlara açık marjinallere ve militarist anlayışa daha az alan bırakmaktadır.
Militan ve şiddet yanlısı bir İslâm anlayışına alternatif bir yol önermek, çözümün başlangıcıdır. Ancak, barış inşası çalışmalarına katılan Müslümanların söyledikleri önemli bir şey var; çatışma teolojik temelde değil, yaşadıkları toplumun temel birtakım sorunlarındadır.
Müslüman toplumlarda, nadir ve marjinal kalsa da, sürekli bir biçimde şiddet üreten makro faktörler arasında şunlar zikredilebilir:
- Ekonomik mahrumiyet realitesi: Müslüman toplulukların çoğunda ülke kaynaklarının %70’ten fazlası küçük bir elit tarafından kontrol edilirken nüfusun büyük kısmı ekonomik mahrumiyetler içinde yaşamaktadır. Bu korkunç farklılıklar, bu ülkelerdeki gerilimi artırırken, kitlelere de karamsarlık ve ümitsizlik aşılıyor. Birçok düşünür ve analizci, şiddeti öne çıkaran radikal İslâmcıların sayıca artışının devam etmesini bu faktöre bağlamaktadır.
- Hem şehirde hem de kırsal kesimde yaşayan Müslümanların küresel çaptaki kültür istilası ile başa çıkmada yetersiz kalmaları: Bazı durumlarda Müslüman liderler ya global trendlerle anlaşma yoluna gitmiş ve tüketim kültürüne yanaşmışlar ya da geri kalmış, marjinal ve modası geçmiş bir İslâm yorumuyla yirminci ve yirmi birinci yüzyıl globalleşmesine karşı durmaya çalışmışlar. Küreselleşme kuvvetlerini dengede tutmakla ilgili olarak Fethullah Gülen gibi az sayıda lider de, klasik ve geleneksel İslâm anlayışıyla uyum içinde, sağlıklı ve üretken cevaplar formüle etmişlerdir. Birçok Müslüman ülkede zayıf ve kırılgan bir merkezi devlet yapısından dolayı siyasi elitler küreselleşme rüzgârına karşı otantik enstrümanlar geliştirmemişler ve bu durum halklarının dini ve kültürel kimliğini etkilemiştir.
- Birçok İslâm ülkesinde otoriter rejimler yönetimdedir ve bu rejimler muhalif gruplara farklı görüşlerini ifade etmek için yeterince söz hakkı tanımaz. Kitleler sürekli gözetim ve baskı altındadır ve hâkim ideolojik söylemi kabule zorlanmaktadırlar. Birer “güvenlik devlet veya rejimi” niteliğindeki bu rejimler, İslâm’la hiç alakası olamayan bir şiddet kültürü ortaya koyarak, vatandaşların bireysel ve kolektif haklarını ihlal etmekte ve vatandaşlarını boyun eğmeye zorlamaktadırlar. Müslümanları kabile mantığından kurtarmak için İslâm’ın ortaya attığı teklifler yirmi ve yirmi birinci yüzyıl şartlarında manipüle edilmiş ve bu mantık devam ettirilmek istenmiştir.
- Bazı Müslüman toplumlar Kur’ân öğretilerinin veya İslâm tarihi ve geleneklerinin tefsirine çok az yer vermektedir. Bu ülkelerdeki birtakım dini liderler birer güvenlik memuru gibi davranarak eski anlayışları yeniden canlandırmakta yeni yorum ve içtihatlara muhalefet etmekte veya onları gayr-ı meşru ilan etmektedirler. Böylece dini mitolojiler bu güvenlik memuru düşünürler marifetiyle yeniden canlandırılmakta ve yenilikçiler de direnç görmektedirler. Söz konusu mitolojilerden bir kısmı şiddetin iç ve dış meseleleri halletmede nasıl kullanılacağı ile alakalıdır; diğer din ve milletlere üstünlük sağlamak ve kültür ve gelenekten gelen bazı kuralları sert bir biçimde uygulayarak Müslüman kadınların yaşamına katı sınırlamalar getirmek.
- İslâm düşüncesi, kabile Arapları arasında yayıldığı zaman, kadınları özgürleştiren ve haklarını genişleten bir anlayış getirse de, bugün hâlâ erkeklerin, özellikle yaşlı erkeklerin sosyal hiyerarşinin tepesinde oturduğu bir toplum vardır ve bu yapı birtakım kültürel unsurlarla devam ettirilmektedir. Bu durum, ekonomi, politika, kültür, din ve eğitim konularında ciddi bir cinsiyet farkı ortaya çıkarmıştır. Son zamanlarda yayınlanan bir Birleşmiş Milletler raporunda kadınların bu zayıf durumunun, Arap milletlerinin hak ettikleri yerleri almasının önündeki ciddi engellerden biri olduğunun ifade edilmesine rağmen kadınlar hâlâ fırsat eşitliğinden mahrumdurlar.
- Bazı Müslüman ülkelerde dini kurumları bekleyen bir meşruiyet krizi vardır. Çünkü dini liderler demokratik olmayan, çoğunlukla otoriter devlet yönetimi tarafından seçilmekte ya da kontrol edilmektedir. Bu yapı, yani siyasi ve dini elitlerin bu tuhaf işbirliği, kitleleri bu işbirlikçi dini liderler ile muhalif, militan, radikal ve bazı durumlarda şiddet öngören marjinal İslâm yorumları arasında bırakmıştır. Bu bağlamda yine, üçüncü bir yol olan ve aslında ana damarı teşkil eden Mevlana Celaleddin Rumi tarzı bir anlayış pek görülmemektedir.
- İslâm ülkelerinin çoğunda hâlâ, yüzeysel, itaat eksenli, otoriter ve aşırı itaatkar bir eğitim sistemi sürdürülmektedir. Öz eleştiri ve kendini kritiğe tabi tutma, bu eğitim sistemlerinde ya çok geride ya da yok gibidir. Yine eğitim sistemleri, utanma ve gurur eksenli bir eğitimi öne çıkarmaktadır ki bu da üretkenlik ve eleştirel düşüncenin yeterince gelişmemesine neden olmaktadır. Bu türden eğitim sistemleri, politik, etnik ya da dini elitin kontrolünü sürdürebilmesi için önemli birer araçtır. Fandy Müslüman entelektüelin on yıllardır, pedagojik bir program inşa etmekle uğraştıklarını ve bu programla hedeflenen şeyin ise, gençleri Batı ile eleştirel bir etkileşime girmeye teşvik etmek ve kendi geleneklerine de yine eleştirel bakma cesaretini vermek olduğunu söylüyor ki bu, onları global topluluğun uyumlu üyeleri hâline getirecektir. Ancak bunların yaşandığı aynı zamanda, gençleri Müslüman olmayan ve İslâm topluluğu içinde de yine ilerlemeci ve entelektüel kitleye karşı düşmanca duygularla donatan başka bir eğitim programının da politik amaçlarla devreye sokulduğuna işaret etmek gerekir.
Bu noktada, görüleceği üzere, şiddet ve terörizmin arkasındaki ana motivasyon siyasi bir motivasyondur ve milliyetçi özelliklere sahiptir; popüler varsayımların aksine dini motivasyonlar çok temelde yer almaz hatta bazen hiç yoktur. Çoğu kere dinler, ya marjinaller tarafından esir alınır ya da politik hedefleri olan radikaller tarafından kullanılır. Chicago Üniversitesi’nden Prof. Robert Pape tarafından son zamanlarda yapılan bir araştırmaya göre, “intihar bombacıları ile İslâmî görünümlü fundamentalizm ya da diğer dinlerin fundamentalistleri arasında çok zayıf bir bağ vardır. Aslından intihar bombacısı kullanan grupların önde gelenlerinden biri Sri Lanka’lı Marksist-Leninist grup Tamil Kaplanları’dır. Hindu ailelerin bireylerinden oluşan bu grup, dine düşman bir tavır içerisindedir. (…) Aslında hemen hemen bütün intihar bombacılarının seküler ve stratejik hedefleri vardır: Modern demokrasileri kendilerinin olduğunu iddia ettikleri topraklardan çekilmeye zorlamak.” Elinizdeki kitap, İslâm’ın öğretilerinin, özellikle de Gülen Hareketi’nin farklılığının kabulü, çoğulculuk, şiddet dışı çözümler üretme, barış inşası ve medeniyetler ittifakı kavramlarına sahip olduklarına dair ciddi deliller üretmektedir. Gülen, daha 1990’ların ortalarında medeniyetler ittifakını savunuyordu ve yine Gülen’in onursal başkanı olduğu Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı aynı eksende faaliyetler yürütüyordu.
İslâm coğrafyasındaki militan teşkilatlarının (el-Kaide gibi) dar ve dışlayıcı Vahhabi yorumuna karşın hem Müslümanlara hem de gayrimüslimlere, savaş, şiddet ve öteki ile olan ilişkilere dair alternatif bir söylem ve perspektif sunmak gerekiyor. Gülen Hareketi hakkındaki bu kitap bu dışlayıcı İslâm yorumlarına karşı durmayı hedefliyor. Şimdi, Gülen Hareketi’nin İslâmî barış inşasına katkısını daha iyi anlayabilmek için, Gülen’in, Doğu-Batı ilişkileri ve kültürler ve dinler arası diyaloğa bakışına göz atalım.
Gülen Düşüncesinde Öteki, Doğu Batı İlişkileri ve Hareketlin Barış inşasına Katkısı
Gülen bir kimlik politikası peşinde koşmadığı gibi kendini de ötekine bakarak tanımlamıyor. Yani inşa edici ötekisi yok.
Gülen’in söylemlerinde “ötekileştirme ve ötekini düşman bir bileşen olarak tanımlama yer almaz.” Tepkisel değil, aksine önceden davranan bir yapıya sahiptir, biz ve öteki şeklinde kaba bir ayrım benimsemez. Başka bir biçimde söylersek, “karşılaşmacı Yeni Sosyal Hareketlere mukabil Gülen Hareketi, ‘ahlâki muhalefet’ anlayışını temsil etmektedir ki, Bakhtin buna “diyalojik” bir ilişki demektedir.”
Bu durum, Gülen’in dünyayı Müslümanlar ve ötekiler şeklinde okumadığının da bir göstergesidir. İslâm dünyasındaki ihtilaflar nedeniyle halifeliğin de yeniden canlandırılabilir olduğunu düşünmemektedir:
(…) İş bu noktaya gelip dayanınca onu yeniden ihya çok zor olduğu gibi, bütün Müslümanlara kabul ettirmek de imkânsız gibi görülmektedir. Ayrıca böyle bir teşebbüsün muasır dünyaca nasıl algılanacağı oldukça önemlidir.
Onu böyle düşünmeye iten tek şey sadece realist düşünmesi değildir; Gülen meseleye İslâm fıkhı açısından bakar:
“Hilafet unvanıyla temsil edilmeyen devlet meşru değildir” mânâsına gelecek şeyler var mıdır? Mesele ne kadar ‘olmazsa olmaz’ kabul edilmiştir?
Esas önemli olan, Müslümanlığın milimi milimine yaşanmasıdır. Polemiklere sebebiyet vermek için tali, her zaman münakaşası yapılabilecek tarihi konuların öne çıkarılması doğru değil. Bir kısım ehl-i İslâm dostlar bunun üzerinde duruyorlarsa, onların da kim tarafından kurulduğunu bilemeyeceğim. Sanki Emeviler, Abbasiler döneminde hakkıyla hilafet mi varmış? Yezid, Velid, hilafeti hakkıyla temsil etmişler mi ki, şimdi münakaşa yapılsın? Bu tartışmalar, Müslümanlığı yaşayamayanların, ayıplarını kapama adına farkında olarak ya da olmayarak ortaya koyduğu bir gayret de olabilir.
Gülen, Doğu ile Batı arasında bir çatışmanın zorunlu, kaçınılmaz ya da istenen bir şey olduğu fikrini reddeder. Soyut bir kavram olan Batı, düşman değildir, asıl düşman; fakirlik, cehalet ve iftiraktır.
Birçok İslâmî ihya hareketinin aksine Gülen Hareketi kimliğini şu üç düşman karşısında oluşturmuştur; fakirlik, cehalet ve iftirak. Bu karşı duruş, Gülen Hareketi’nin apolitik zihin haritasını anlayabilmek açısından çok önemlidir.
Said Nursi’nin düşüncesine paralel olarak Gülen, Batı’ya daha analitik bakar ve Batı’nın müspet ve menfi şekilde ikiye ayrılabileceğini söyler:
Yanlış anlaşılmasın, Avrupa ikidir: Birisi, İsevîlik din-i hakikîsinden aldığı feyz ile hayat-ı içtimâiye-i beşeriyeye nâfi’ sanatları ve adâlet ve hakkaniyete hizmet eden fünûnları takip eden bu birinci Avrupa’ya hitab etmiyorum. Belki felsefe-i tabiiyenin zulmetiyle, medeniyetin seyyiâtını mehâsin zannederek, beşeri sefâhete ve dalâlete sevk eden bozulmuş ikinci Avrupa’ya hitab ediyorum.(S.Nursi)
Gülen, “Batılılar’ın alıp geliştirdiği şeyleri, bence bizim bugün almamızda hiçbir beis yoktur. Biz de alır, bu meseleleri daha ileri götürürüz…” der. Gülen, Türkiye’nin AB üyeliğini de destekler. “Gülen’in Batı’ya yakın duruşu diğer İslâmî cemaatlerin ABD ve Avrupa karşıtı tutumlarının da ılımlı hâle gelmesine neden olmuştur. Muhafazakârların çoğu sonunda Gülen’in fikirlerini kabul noktasına gelmiş olsa da başlangıçta onun Batı’ya yakın duruşunu eleştirmişlerdi. Türkiye’de dini cemaatler AB üyeliğini hem güvenlik hem de İslâmî kimlik açısından bir tehdit olarak tanımlarken Gülen üyelik fikrini desteklemişti.
İslâmcılık temelde selefin anlayışına tabi olmayı tavsiye edip, saf İslâm’ın altın çağının, insanlığın günümüzde karşılaştığı tüm sorunları çözeceği savını desteklerken Gülen, salt retoriğe sığınmaz ve içinde yaşadığı şartların zaman ve mekâna bağlı analizini yaparak, Müslümanların üç düşmanı olan fakirlik, cehalet ve iftirakla mücadelede çok somut çözümler önerir.
Eğer cehalet bu üç düşmandan biriyse, Gülen her seviyede okullar açmayı önerir ve eğitimi yalnızca okullara ve dini eğitime de hasretmez. Söz konusu eğitim projesi tüm hayatı kuşatır. Bu eğitim projesinde yalnızca seküler okullara ya da camilere de işaret edilmez. Ailede eğitim, çocuk yetiştirme, din bilginleri yetiştirme gibi alanları da kapsar. Örnek olarak eğitme anlamındaki “temsil” anlayışı da yine eğitimin bir parçasıdır.
Eğer fakirlik Müslümanların ikinci düşmanıysa, Gülen Ha- reketi’nin cevabı insanların sosyo-ekonomik durumlarının iyileştirilmesi için dolaylı bir yol olan eğitimin yanında, yardım kuruluşları kurmaktır (Kimse Yok Mu Derneği gibi).
İhtilaf ya da iç çatışma üçüncü düşmansa, diyalog, hoşgörü ve karşılıklı anlayış bunun çözümü olacaktır.
Dikkat edilirse görülecektir ki, Gülen Hareketi’nin tüm projeleri bu üç alandan birine dahildir ve Hareket’in medya organları da sorunları temelden ele alarak çözmeyi hedefleyen bu küresel sivil aktivizme destek vermektedir.
Ekonomik çalışmalar, kültürler arası diyalog faaliyetleri ve yoksulluğun önlenmesi çabalarının yanı sıra, Gülen Hareketi, çatışma önleme ve barış inşası çalışmalarına da katılmaktadır ki bu çalışmalar dört kısımda incelenebilir.
Birincisi, Gülen Hareketi, İslâmî çerçeveyi genişleterek, adalet, çatışma önleme ve barışçıl seferberlik anlamında kaynakların yeniden yorumlanmasını sağlamaktadır. Yüz altmıştan fazla ülkedeki aktiviteler bu sürecin çoktan başladığını gösterir.
İkinci olarak, İslâmî öğretilere dayanan evrensel değerlerle Gülen Hareketi, tüm Müslümanlara cazip gelen bir hareket olarak, etnik çatışmalarla mücadele konusunda var olan İslâmî barış inşası çerçevesini güçlendiriyor. Bu çerçeve dünyanın birçok yerinde İslâm’ın temel bir öğretisi olarak benimsenmiş ve meşru bir çerçeve olarak kabul görmüştür. Yine bu çerçeve, diğer baskıcı kültürel normların, değer ve alışkanlıkların izole edilmesini ve reddedilmesini de sağlar.
Üçüncüsü, Gülen’in öğretisinde gerek bireysel gerekse kolektif sorumluluk, özeleştiri ekseninde gelişir. Dolayısıyla, içinde bulunduğumuz şartlar kendi sorumluluğumuzdadır ve bunlar için sürekli başkalarını suçlamak yanlış bir tutumdur. Bunlara ek olarak, Gülen’in hoşgörü ve farklılıkları kabulü bağnaz ve şiddete meyilli bazı İslâmî grupların dışlayıcı, toleranssız ve şiddete meyilli söylemlerini engellemesi açısından da İslâmî barış inşası çerçevesine katkıda bulunmaktadır. Hareket, bu gibi konularda Müslümanlar arası diyalog için de önemli bir alan açmıştır. Müslümanların gerek fertler gerekse toplumlar olarak kendi durumlarını nasıl iyileştirecekleri konusunda yapacakları tartışma önemlidir. Bu türden hareketlere katılan Müslümanlar, kendi toplumları içinde ve daha büyük ölçekte şiddeti vahşice ve terör amaçlı olarak kullanan kişilere karşı bir duruş sergileyeceklerdir.
Dördüncü olarak, Müslüman olmayanlara uzanmak ve onlarla iletişime geçmek, Batılı ülkelerde yaşayan Müslümanlar için kaçınılmaz hâle gelmiştir. Gülen Hareketi’nin birlikte yaşam vurgusu, ötekine ulaşma ve bu kitabın birçok yerinde geçtiği üzere öteki anlayışını yeniden tanımlama özellikleri, kozmopolit toplumlarda yaşayan Müslümanlar için, Müslüman olmayanlarla iletişime geçme bakımından örnek teşkil etmektedir. Müslüman topluluklarda gayrimüslimlerle diyaloğa geçme ve bireysel ve toplumsal ilişkiler kurma konusunda korku yayan radikallere karşı da bir direnç oluşturuyor.
Gülen’in toplumsal çeşitlilik konusuna yaklaşımı, İslâmî barış inşası açısından hayati öneme sahiptir. Bu yaklaşım, Müslüman olmayanlara karşı, ne savunma refleksleriyle hareket eder ne de özür dileme beklentisine girer. Aksine, oldukça yapıcı sosyal, kültürel, ekonomik ve eğitim inisiyatifleri ortaya koyarak etkileşime geçer. Zaten, Müslüman olmayanlar da böyle çoğulcu bir bakış açısıyla İslâm hakkında doğru bilgiler edinebilirler, dogmatik vaazlarla değil. Bunun da ötesinde Gülen Hareketi, davranışlarla temsil yoluyla, Müslüman olmayan ülkelerdeki önyargıları ve İslâmofobi’ye de meydan okuyacak ve ortadan kaldırabilecektir.
Sonuç
Gelişim sürecindeki İslâmî barış inşası, hem teorik çerçeve hem de uygulama olarak İslâm ülkelerindeki sosyal ve politik değişimi etkilemesi ve önemli birtakım gelişmeleri sağlaması açısından ciddi katkılarda bulunacaktır. Derin entelektüel ve düşünsel geleneği ve sufi gelenekle (birinci ve ikinci yüzyılın Müslüman mutasavvıfları ve sonrasının Gazzalî, Rumi, İbn Arabi’si gibi) olan bağlarından dolayı Gülen Hareketi, iç ve dış sorunları çözmek için getirdiği, şiddet karşıtı sosyal mobili- zasyon ve barış inşası değer ve normları ile Müslümanlara genel bir bakış açısı sunabilir. Bu bakımdan Gülen Hareketi ve Hareket’in birçok ülkedeki uygulamaları, önemli süreçlerdir.
Türkiye’de etkin olmasının dışında Gülen’in İslâm anlayışı, Türkiye’nin artan etkinliği ve Hareketin küresel duruşunun da etkisiyle denebilir ki, daha geniş bir çerçevede etkili olacaktır. Voll’ün de vurguladığı gibi “Fethullah Gülen, küreselleşmiş, çok kültürlü ve çoğulcu bir İslâm söylemini oluşturan güçlerden biridir. Onun yönlendirmesiyle hareket eden eğitimciler de tanıklık edeceklerdir ki, Gülen’in vizyonu, modernle post moderni, yerel olanla küresel olanı birleştiren bir bakışa sahiptir. Yine hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler, ortak vizyon ve gelecek tartışmalarında Gülen’den etkileneceklerdir.” Türkiye’deki önemli gelişmeler, zaten Müslüman medya, düşünürler ve eylemciler tarafından takip edilmektedir. Hareket, Türk olmayan Müslüman dünyadaki faaliyetlerini artırmıştır. Pakistan, Bangladeş, Malezya, Nijerya, Endonezya gibi büyük İslâm ülkelerinde açılan çok sayıda okulun yanında, Afrika ve izin verildiği ölçüde Orta Doğu’da okullar ve hastaneler açmaktadır.
Bunun da ötesinde, kendini daha geniş bir ümmet anlayışı içinde konumlandırmak isteyen Hareket, 2005 yılından itibaren Hira Dergisini çıkarmaya başlamıştır. Dergi, hedefleri ve beklentileri itibariyle “Müslümanlara hitap eden bir formata sahip. Arapça basılan dergi, Türk ve Arap yazarların makalelerine yer vermekte olup, her sayının başyazısı da yine Gülen tarafından kaleme alınıyor ve bu yazı, sayının ana temasını belirliyor. Dergi, Gülen Hareketi’nin entelektüel duruşunu Arap dünyasına açarak Türkler ve Araplar arasında bir köprü olmayı hedefliyor. Bir forum mahiyetine sahip olan dergide, çağdaş İslâm’ın acil meseleleri ele alınıyor ve Müslüman düşünürler, bu sorunlara, İslâm dünyasının modern dünya ile entelektüel ve sosyo-kültürel ilişkileri bağlamında çözümler bulmaya çalışıyorlar.” “Müslüman dünyaya yeterli ilgiyi göstermediği şeklinde eleştirilen Hareket… 2006 yılında uluslararası bir toplantı düzenleyerek, Orta Doğu’dan Arap, Türk ve Yahudi entelektüelleri davet ederek, Orta Doğu’nun geleceğinin tartışılma-sın sağlamıştır. Ve. yine 2007 Şubat’ında, Hareket’e yakınlığıyla bilinen Abant Platformu, Mısır’ın önde gelen El Ehram Enstitüsü ile ortak bir organizasyona imza atarak, demokrasi, modernleşme ve laiklik konularında Türkiye ve Mısır tecrübelerini masaya yatırmıştır.”
Kısaca, Gülen Hareketi, yirmi birinci yüzyılda Müslümanları bekleyen ciddi sorunlara verdiği teorik ve uygulamalı cevaplarla entelektüel bir güç merkezi olma yolundadır. Müslüman toplumların belli kesimlerini mobilize ederek, etkileşime geçip onlara yardımcı olarak, ekonomik, kültürel, politik ve sosyal değişimlerin kurumlaşmasına katkıda bulunmaktadır.
Nil Yayınları, “İslâm ve Barış İnşası” adlı kitaptan alınmıştır.
Fethullah Gülen’in kendinden emin pozitif dünya görüşü, “Vahhabilikten, Tebliğ Cemaatçi ve Cihatçı anlayışlardan keskin bir biçimde ayrılır. Gülen Hareketi’nin Sufilik tasavvuru ile ete kemiğe bürünen bu anlayış dünyaya da olumlu bir gözle bakar. Kâinatın işleyişine dair, bilim, tarih, siyaset, sanat, kültür ve felsefe gibi alanlar, Müslümanların çekinmesi ya da hemen İslâmî bir kılıf giydirmesi gereken mevzular değil, aksine, İslâm’ın ruhi görüşü açısından temasa geçilmesi ve olumlu ilişkiler kurulması gereken mevzulardır.” Doğudan yüz çevirmeyi kabul etmeyen Gülen, “Batı’nın yanında Doğu tutulmalı” der ve ekler:
“Ama Doğu diye de şu anda çok yüceltilecek bir şey görünmüyor ortada. Hoşgörü, insanlar ve medeniyetler arasında müspet bir alışveriş sağlayacak öyle bir köprü ki, onun yanında her şey cılız kalıyor. Çok açık ve net olarak söyleyebilirim, Avrupa ile entegrasyonu gerekli görüyorum ben.”
Herhangi bir şekilde Batı ile bütünleşmek önemlidir ve böyle bir entegrasyonun çeşitli faydaları olacaktır. Gülen’in “Türk kimliğinde var olan İslâmî ve Avrupalı yönleri kabul etmesi ve bunları birbirine zıt değil, tamamlayıcı unsurlar olarak görmesi, hem İslâmî hem de seküler kesimin bu ikiliği reddettiği bir zamanda oldukça önemlidir. Gülen’in milli-güvenlik kimliği, dış politikanın mimarlarını Avrupa Birliği üyeliği konusunda cesaretlendirir. Önemli bir İslâmî hareketin mimarı olarak Gülen’in AB üyeliği sürecini onaylaması, diğer İslâmî hareketlerin de AB üyeliğine destek vermesine yol açmış ve muhafazakâr kesimin AB karşıtı bloğa verdiği desteği sona erdirmiştir. Ancak Gülen, Türk diplomasisinin Batı’da başarılı olmasını Doğu’daki başarısına endeksler.” “Gülen’in Batı’ya gösterdiği bu ılımlı yaklaşım, başlangıçta bu yaklaşımı dolayısıyla eleştiren diğer İslâmî grupların da Avrupa ve Amerika karşıtı tavırlarını yumuşatmalarında önemli bir rol oynamıştır. Muhafazakâr camianın AB üyeliğini hem ülke güvenliği hem de İslâmî kültür açısından bir tehlike olarak gördüğü bir dönemde Gülen, üyelik fikrini destekleyen ilk liderlerdendir.”
Gülen dünyaya siyaset açısından bakmadığı gibi hayali sınırlar da çizmez. Sıklıkla kullandığı darü’l-hizmet kavramı (Allah rızası için insanlara hizmet edilen yer) onun sınırları aşan vizyonunun bir göstergesidir. İçtihat kavramı üzerinden sınırları aşan bu vizyonunu İslâm fıkhı üzerine inşa eder. Aynı derecede dışlayıcı özellikler taşıyan darü’l-harp ve darü’l-Islâm kavramlarını kullanarak dünyayı bölmeye kalkışmak yerine, onu kaynaşmış bir yer olarak görür ve darü’l-hizmet kavramı üzerinden sürekli hizmet götürülmesi gereken bir mekan olarak tasvir eder.
O, Müslüman bir yönetimden uzaklarda bile olsa Müslümanların bulundukları yerlerin kanunlarına uymaları, diğer insanların haklarına riayet etmeleri ve doğru davranışlar sergilemeleri gerektiğini savunur. Bu açıdan, her şeyin iç içe geçtiği bu devirde darü’l-harp ve darü’l-İslâm tartışmalarından uzak durmak gerekir. Gülen düşüncesinde ümmet, ulus ötesi sosyo-kültürel bir kimliktir, ütopik hukuki ya da siyasi bir kimlik değildir.
Gülen, diyaloğa açık olmasına ve “inşa edici öteki” (constitutive other) kavramına sahip çıkmamasına rağmen disiplinli bir söylem geliştirmiş. Ancak bu söylem aşırı uysal özellikler de taşımaz. O, dinin imana ve ibadete bakan bireysel pratikleri konusunda çok sıkı prensiplere sahiptir, İslâm’ın temel prensiplerine sıkı sıkıya ve tamamen bağlıdır. Burada zikredilmesi gereken, Gülen’in, etrafındaki dünya ile olduğu kadar Batı ve modernite ile de girmiş olduğu eleştirel ilişkidir.
Klas Grinell’in de söylediği gibi, bu eleştirel tutum medeniyet hattının her iki tarafına da bakmaktadır. Gülen’e göre;
Esasen birbirini bütünlemesi gereken bu Doğu ve Batı kaynaklı medeniyetler arasındaki ayrışma, birinin gittikçe akıl ve bilimden, diğerinin ise ruh, mânâ ve ebedi, değişmez değerlerden uzaklaşması neticesinde, milenyumun son asırları, beşeri başarılara paralel gelişen beşeri tekebbür ve bencillik neticesinde ölçü tanımayan felaketlere, arz çapında müstemlekeciliğe, toplu katliamlara, on milyonların hayatına mal olan devrimlere, dünyayı kana, ateşe boğan savaşlara; ırk ayrımcılığına, çok büyük siyasi, iktisadi adaletsizliklere, nihayet, insan mahiyet, hürriyet, değer ve onurunu adeta inkâra dayalı anlayış, felsefe ve rejimlerin inşa ettiği demir perdelere şahitlik etti.
Eleştirel de olsa Gülen’in söylemi modernite ve Batı ile uyumlu yapıcı bir ilişkiyi öngörür. Modernleşme yalnızca Batılı tarzda olacak denilemez. Batı dünyası, kendi kültürünün de önyargılar ve boş inançlar taşıdığını gördüğü zaman, global iletişim çok daha kolay olacaktır. Batı’nın yerleşik olan önyargıları, özellikle savaş ve çatışma zamanlarında ilkel ve ateşli tepkilere neden olmuştur. Gülen eleştirel tavrını korur ve kayıtsız şartsız bir Batı kültür ve değerleri tarafından asimile edilme fikrine karşı çıkar:
Avrupa ile makul ve kendi şartları içinde, bizim de kendi şartlarımızı ortaya koyarak bir noktaya yürümemiz geleceğimiz adına güzel şeyler vaat edebilir.
Şu uyarı da yine Gülen’e aittir:
Bir dönemde olduğu gibi kendi kimliğimizi tamamen bir tarafa atıp, Avrupa kimliği arkasında koşma, sadece red ve aşağılanma getirir.
Gülen’in Düşünce Hürriyeti, Çoğulculuk, Sekülerizm ve Demokrasi Konularındaki Görüşleri Akıl ve İslâm’ın farklı şekillerde yorumlanması, İslâm hukuk ve geleneğinin gelişimi açısından vazgeçilmez unsurlardır. “İslâm hukuk ekollerine ve kitaplarına yansıyan değişik anlayışlar, aklın etkisi, farklı kültürel bağlamlar ve tarihteki değişimleri yansıtmaktadır.” Çoğulculuk ve demokratikleşme, İslâm toplumlarında çok sağlam köklere sahiptir: “İslâm’da fakihler ve ulema varsa da, papalık, rahiplik ve kilise hiyerarşisi gibi düzenleyici şahıs veya kurumlar yoktur.” Bu yüzden “İslâm toplumunda dini otorite, bölünme ve çoğulcu hâle gelme eğilimi gösterir.” “İslam dininde var olan şura, icma ve içtihat sayesindedir ki” Müslümanlar İslâm’ın demokrasi ve çoğulculukla tutarlı ve uyumlu olduğunu belirtirler.
Gülen’e göre akıl ve özgürlük, İslâm’ın ilk ve en önemli unsurudur. Gülen açıkça, “insanı insan yapan akıldır ama hemen ardından en önemli özelliği olarak onun hürriyetini koyuyor.” demektedir. İnsan için en önemli hususiyetlerinden biri de düşüncedir. Gülen’e göre düşünce ve ifade özgürlüğü vazgeçilmezdir; “Bir (…) baskı olmaması lazım. insanların kendilerini ifade edebilmeleri lazım.” Yine Gülen, İslâm ülkelerinin karşı karşıya kaldıkları en büyük problemin fakirlik ve özgürlüklerin kısıtlanması olduğunu; bireysel ve sosyal özgürlük olmadan, özgür bir yaşam tarzı olmadan bu problemlerin çözülemeyeceğini ileri sürer. İnsan onuruna özellikle vurgu yapan Gülen, “Her fert, başka türlere göre bir nev, yani bir türdür.” der. Buna karşın baskı, insanların yeteneklerinin kaybolmasına ve baskı kuranlara karşı nefret duygularının çoğalmasına neden olur.
Gülen, özgürlükler, çoğulculuk, hoşgörü, seçme hürriyeti ve demokrasi konularında konuşurken şüphesiz İslâmî bir perspektiften konuşur. Bu değerlerin ve yaklaşımların temel özelliklerinden ve durdukları yerden asla taviz vermeyen Gülen, İslâmî temel kaynak ve kavramları zaman ve mekâna göre yeniden yorumlar. Bu tavrını, Şâtibî tarafından formüle edilen İslâm hukukunun beş temel prensibi (makasidü’ş-şeria)’da da görmek mümkündür; canın korunması (nefs), aklın korunması (akıl), çoğalıp soyun devam ettirilmesi (nesil), mülkiyetin korunması (mal) ve dinin korunması (din).
Fark edileceği üzere bunlar temel insan hak ve özgürlüklerindendir. Aklın korunması konusu, düşünce ve ifade hürriyeti, inanç hürriyeti, çoğulculuk ve demokrasi ile yakından ilişkilidir. İslâm hukukunda aklın önemini gösteren gerçeklerden biri de, sorumluluk sahibi bir Müslüman olabilmek için, belli bir yaşa gelme (rüşt) ve aklen sağlıklı olmanın şart olmasıdır. Yine İslâm’a göre, insanlar Yaratıcı’yı bilip şükür ve ibadet etmenin yanında denenmek, imtihana tabi tutulmak için buradadırlar. Özgür bir irade bahşedilerek yaratılan insan, iyi ve kötüyü ayırt ve tercih edecek ve “dinde zorlama yoktur” prensibi uyarınca (bu aynı zamanda Kur’ân’dan bir âyettir), aklına, tercihlerine ve ifade özgürlüğüne saygı gösterilecektir.
Gülen, İslâm’ın insanı neden kendi kaderi ve dolayısıyla memleket idaresi konusunda sorumlu tuttuğunu şöyle özetler:
“Bir topluluk, kendisini, kendi iç dünyasını (inancını, karakterini, hayat tarzını) değiştirmedikçe, Allah da, onların durumunu değiştirmez” âyeti, toplumların kaderinin bir bakıma kendi ellerinde olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı gerçeği ifade eden bir hadis-i şerif-te ise, “Nasılsanız, öyle idare edilirsiniz.” buyrulur. İslâm’da, buraya kadar bahsini ettiğimiz düsturlarla de-mokratik prensipler arasında meselenin kaderî boyutu noktasında ve pratikte bir tenakuz görmek herhalde mümkün değildir… “
İslâm’da demokratik düşünceye yer olduğunu söyleyen Gülen, “parlamenter sisteme geçen ilk Müslümanların Osmanlılar, Cumhuriyet kavramını ilk kullanan Müslümanların da Türkler” olduğunu belirtir. Gülen, bazen itiraz edilen ilahi ve beşeri hakimiyet kavramlarına da değinir:
“Zannediyorum burada zuhûle kurban giden bir mülâhaza daha var; o da, hakimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması, -hâşâ- onun Allah’tan alınarak insanlara verilmesi değil, Allah tarafından insanların tasarrufuna tevdi edilen bir hususun herhangi bir fert, bir müstebid ve bir diktatörden alınıp cumhura tevdi edilmesidir ki, bu da bir mânâda Raşit Halifeler dönemindeki uygulama demektir. Allah’ın kozmolojik anlamda her şeye hâkim olduğunda şüphe yok; bizim düşüncelerimiz, plânlarımız hep o Kudret-i Kahire’nin tasarrufu altındadır. Ancak bu, bizim iradelerimiz, temayüllerimiz, tercihlerimizin de olmadığı mânâsına gelmez. İnsanlar ferdî hayatları adına bazı seçimlerde muhtar bırakıldıkları gibi bir kısım içtimaî ve siyasî meselelerde iradeleriyle -min vechin- baş başa bırakılmışlardır. Yasama ve yürütme organlarını seçen kimseler farklı bir intihapta da bulunabilirler. “
İslâm ve demokrasiden bahsederken Gülen, İslâm’ın siyasi bir sistem ya da ideolojiden çok bir din olduğunu dile getirir:
“İslâm ve demokrasi söz konusu edildiğinde bunlardan birincisinin ilâhî, semavî bir din, diğerinin ise beşerî bir yönetim şekli olduğu gözardı edilmemelidir.”
Dolayısıyla tek bir yönetim şekli yoktur ve İslâm birçok yönetim şeklini destekleyebilir:
O (İslâm), belli bir idare şekli teklif etmez; devlete şöyle veya böyle şekil vermeye kalkmaz. Bunun yerine, öyle ana düsturlar ortaya koyar ki, devletin yapısını ve idare şeklini bu düsturlar çerçevesinde zamana ve şartlara bırakır.
Gülen’e göre yönetim konusunda İslâm’ın temel prensipleri, sosyal sözleşme ve genel konuları görüşmek üzere bir grup insanın seçilmesidir (meşveret ve seçim). Gülen ayrıca şunları da kaydeder; “problemlerin yalnızca güç temelinde çözüldüğü bir yerde, akıl, adalet, adil yargı, eşitlik ve hukukun korunması söz konusu olamaz. “Hak ve adalete dayanmayan kuvvet, er-geç zulme sapar ve bu da, onun sonunu hazırlar.”
Gülen’in çoğunluk idaresi anlayışı, çoğunluğun tahakkümüne kapı aralamaz:
İçtihat, istinbat ve istihraçlar, çağdaş dünyanın bulunduğu yer itibarıyla temel insanî hak ve hürriyetlerin, siyasî katılımların, azınlık haklarının, fert ve toplumun karar mekanizmalarının üzerinde ağırlıklarını hissettirmeleri, herkesin bir başkası üzerinde belli yollarla baskı kurmaması şartıyla kendini ifade edebilmesi, inandığı gibi yaşaması ve milletlerarası hukukî normlara, sözleşmelere aykırı düzenlemelerin yapılmaması demekse İslâm’ın bu hususlardan hiçbirine karşı çıkması söz konusu değildir. Bu itibarla da Kur’ân ve Sünnet’in ortaya koyduğu evrensel değerler görmezlikten gelinerek İslâm’ın demokrasi düşmanı, zıdd-ı beyyini gibi gösterilmesi doğru olamaz.
Gülen’in nazarında seküler kanunların yapılması, bir antitez özelliği taşımadığı gibi İslâm tarafından da yasaklanmamıştır:
İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Ona göre hukuk yönetenin de yönetilenin de üstündedir, Allah’a aittir, değiştirilemez, gasp edilemez; Yaratan’ın emri, Peygamberin tebliğ ve tatbiki çerçevesinde uygulanmaya çalışılır. İslâm, hukuk dışı bir yönetimi meşru saymaz, onu tanımayan yöneti-lenleri de asi kabul eder. İslâmî bir idarede en zirvelerdeki kimseler dahi sıradan bir insan gibi hukukî esaslara riayet etmekle mükelleftirler. Bu esasları kat’iyen ihlâl edemez ve onlara aykırı uygulamada bulunamazlar.
Siyaset ve Devlet Karşısında Gülen Hareketi Gülen, devletçi bir zihniyeti savunmamasına karşın, hukukun üstünlüğü konusunda büyük bir endişesini dile getirir:
İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Bu yüzden hukuk, yönetenin de yönetilenin de üstündedir.
Bazıları onun istikrarı anarşiye tercih etmesini devleti kutsamak olarak yorumlasa da, Gülen bu anlayışa şiddetle karşı çıkar:
Ben, ‘Devlet lazımdır, yıpratılmamalıdır’ gibi ifadelerle devlet hakkında takdirlerimi -takdir kelimesini tercih yerinde kullanıyorum- dile getirirken, ‘en kötü devlet bile devletsizlikten iyidir’ kaydını mutlaka düştüm; devleti kutsal görenler gibi takdis etmedim. Böyle bir tercihi de lüzumlu görüyorum, çünkü, devletin olmadığı yerde anarşi, kaos ve başıbozukluk hâkim olur. O zaman fikirler saygı görmez, din-vicdan hürriyeti kalmaz, hakka saygıdan bahsedilemez. Ayrıca bazı zamanlarda insanımız devletsizlikten çok çekmiştir. İşte bu gibi sebeplerden dolayı devletin yanında olmayı aynı zamanda vatandaşlık görevi olarak görüyorum… Güzel görüp, güzel düşünme, güzel değerlendirmelere varma yolunu tutuyorsak, meseleyi -günümüzde bazı muhaliflerin yaptığı gibi- sürekli tenkide, tahribe, muhalefete, kine, düşmanlığa nefrete bina etmekte fayda mülahaza etmiyorsak, bu bazı yanlışları görmemize rağmen, onları sinemize çekerek yaptığımız bir tercihtir. Yoksa, ‘devlet masumdur, peygamberane bir ismet içindedir, ne yaparsa isabetlidir, asla hata yapmaz’ gibi mülahazalarım hiçbir zaman olmadı. Onlar da yanılabilirler.
Geçmiş dönem Türk hükümetlerinden yeterli demokratik olgunluğa ulaşamayanlar Gülen’in faaliyetlerine karşı çıksa da o,devlet baskısının, kendisine engel olmasına ve hareketinin duraksamasına izin vermemiştir. Gülen’in duruşu, ne devleti kutsama ne de onu yıkmaya çalışma gibi uç noktalara sapmamıştır. Bazıları Gülen Hareketi’ni “katılımcı direnişin mükemmel bir örneği olarak görmüşlerdir ki, bu ifade edilmese de Antonio Gramsci’nin ideolojik mücadele konusundaki düşüncelerini hatırlatır.”
Eleştirenler, Hareket’in sosyal etkisi dolayısıyla apolitik olmadığını söylemektedir. “Hareket, açıkça görüleceği üzere, bireyin dönüşümü üzerinden sosyal bir dönüşümü amaçlamaktadır. Bu süreç, ahlâki önermeleri dikkate alacak, sosyal ve milli kurumların oluşturulması yönünde müşterek kararlar alınmasına doğru ilerlemektedir. Uzak bir ihtimal olarak, toplumu dönüştüren her hareketin siyasal bir hareket olduğu kabulünden yola çıkarak bu harekete de siyasal bir proje denilebilir. Ancak benim görüşüm bunun daha çok sosyal ve ahlâki bir hareket olduğudur. Zaten “siyasal” kelimesi, toplumu dönüştüren her çabaya eşit oranda uygulanırsa anlamını yitirir. Eğitim, öğretim ve bilgi üzerinden yapılan değişim çalışmaları, resmen kurumsal bir yapıyla siyasal arenaya çıkmadıkları takdirde siyasal hareket sayılmazlar.”
İslâmî bir yönetim biçimini savunan siyasal İslâmcıların aksine Gülen, hem İslâm’ı yaşama konusunun hem de Müslümanların 21. yüzyılda karşılaştıkları problemlerin din adına siyasete girmeden de halledilebileceğini düşünür. Dinin siyasetten tamamen ayrılmasını savunur ve dini temelde kurulan partilere de karşı çıkar, bunların “eninde sonunda ya dinden taviz vereceklerine ya da dine dışarıdan bir şeyler bulaştıracaklarına ve dinin toplumdaki yerine zarar vererek sosyal kargaşaya neden olacaklarına” inanır. Gerçekten de Gülen, heptenci bir İslâmcılık ideolojisini reddeder:
“Hatta bazılarınca böyle bir düşünce tarzı İslâm’ı da, herhangi bir siyasî ideoloji durumuna getirmiştir. Bu ise, tamamen hukuka dayanan, temel prensipleri itibarıyla hiçbir kesimi baskı altına almayan, hatta açıktan açığa buna karşı çıkan ve her zaman cumhurun görüşlerine göre -re’ye açık alanlarda- icraatta bulunan bir sistemin ruhuna aykırı düşmektedir. “
Yine orijinal, saf, otantik ve gerçek İslâm’ı savunduklarını söyleyen ideolojik İslâm anlayışını da reddeder:
Bütün bunlara rağmen Kur’ân’da doğrudan ve birinci derecede sarihan siyasetin, din-i mübin-i İslâm’ın olmazsa olmaz temel unsurlarından olduğu ve muhkemat ölçüsünde dinin ilgi alanına girdiğine dair iddiada bulunmak doğru olmasa gerek. Bunu, Kur’ân’da yer alan bir kısım hükümlerin siyaset, devlet yapısı ve yönetim biçimleriyle alâkası biraz da ilgi kuran şahsın/ şahısların bakış açıları, İslâmî heyecanları, sadece tarihî tecrübeleri nazar-ı itibara almaları ve İslâm toplumunun problemlerinin siyaset ve idare yoluyla daha rahat çözülebileceği düşüncesinden kaynaklanıyor diye de ifade edebilirsiniz. Bu mülâhazaların hepsinin kendine göre bir mânâ ifade ettiği muhakkak; ama gerçeğin ondan ibaret olmadığı da açık.
Gülen bu durumu şu şekilde açıklar:
“İslâm’da ne idareyi ne de siyaseti erkân-ı imaniye ve esasat-ı diniyede olduğu gibi tek bir kalıba ifrağ etmek mümkün değildir. Tarih bize İslâm dünyasında Asr-ı Saadet’ten bu yana intihap ve intihapta aranan evsaf.. türünden şeyler istisna edilecek olursa, pek çok devlet şekli bulunduğunu göstermektedir. Bunlar arasında usulde ciddî farklılıklar görülmese de teferruatta o kadar çok ayrılıklar vardır ki, işin temel esprisini kavrayamayanlar bu idare şekillerinden her birini ayrı bir sistem gibi görebilir/görmüştür de. Hemen arz etmeliyim ki, bu farklılıklar dinin yoruma açık yanları ve içtihat alanları itibarıyladır. “
Her ne kadar İslâmî siyaset bir şekilde din ve devleti birleştirmek ve siyasal İslâmcıların sözleriyle İslâm, hem din hem de devlet olsa da, Emeviler ve Abbasiler zamanından bu yana önemli devlet-dışı yapı ve kurumlar gelişmiştir. Bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm tarihinin erken dönemlerinden bu yana devam edegelmiştir. Yine daha sonraki dönemde “devletten bağımsız hatta zaman zaman devletle çelişen ve popülerlik kazanan sivil kurumlar” olarak tarikatlar ortaya çıkmıştır. Devletten bağımsız ve siyasete girmeyen Sufi geleneği yeniden canlandırmaya çalışan Gülen, İslâm’ın bu çağda devlet desteğine ihtiyaç duymayacağını söylemektedir ki, bu oldukça yeni bir içtihattır. Dolayısıyla Gülen, din ve devletin karşılıklı özerkliğine karşı değildir:
“Bir devlet, herkese kendi dinini yaşama fırsatı veriyor ve onları kendileri gibi düşünme, öğrenme ve uygulamada destekliyorsa böyle bir sistem Kur’ânî öğretilere zıt sayılmaz ve ortada böyle bir devlet varsa, alternatif bir devlet düşüncesine gidilmez. “
Müslümanların çoğunlukta olmadıkları yerlerde dahi dini hayatlarını yaşayabildikleri günümüzün sivil toplum çağında İslâmî devlet kurmak Müslümanların yapmaları gereken dini bir görev değildir.
Türkiyeli bir İslâm bilgini olan Ali Bulaç’ın yazdıklarından, Gülen’in devlet ve Müslüman azınlık gibi konularda gayet net şeyler söylediğini anlıyoruz:
Uzun zamandır zihnimi meşgul eden bir konu vardı. Kendi kendime şunu soruyordum: Bir Müslüman’ın fert ve topluluk olarak dünya hayatındaki cehdinin nihai amacı nedir? Cehd, mücahede ve cihadın iki hedefi olduğunu düşünüyorum: 1. Allah’ın rızasına uygun yaşayabileceği, helal ve haramı hayatında tesis edebileceği özgür bir ortama kavuşması; 2. İslâmî hakikatleri başkalarına tebliğ edebileceği, ifade özgürlüğüne sahip olabileceği imkân, güç ve araçlara sahip olması.
… Siyasi, sosyal ve hukuki bir vasat temin edilmişse, Müslümanların son derece küçük azınlık olduğu bir yerde illa da bağımsızlık savaşı vermek gerekir mi? Her Müslüman küçük azınlığın bağımsız bir ulus devlet kurması dinin olmazsa olmaz emri mi? Mesela 150 milyonluk devasa Rusya denizinde, küçücük bir Müslüman ada olan Çeçenlerin illa da bağımsız bir devlet için savaşmaları gerekir mi? 1994 anlaşması onlara takviye edilmiş bir özerklik veriyordu; öylesine ki İslâm hukukunu uygulayabiliyorlardı. Kendi kaynaklarına büyük ölçüde sahiptiler, kimse onlara dil veya kültürel yönden bir empozede bulunmuyordu, sadece dış meselelerde Rusya’ya bağlı kalacaklardı. Şartları daha da iyileştirilebilirdi. Bilindiği üzere Dağıstan’a saldırı oldu ve ilk günden konulan hedefe ulaşmak üzere silaha sarıldı. O günden bugüne kadar on binlerce insan hayatını kaybetti, bir nesil helake uğradı, siviller öldürüldü. Acaba bu doğru bir siyaset miydi?
Eğer özerklik çerçevesinde Çeçenya’da bir Müslüman toplum ortaya çıkıp enerjisini bağımsız ‘bir ulus devlet’ için değil de, komünizmden yeni çıkmış bütün eski Sovyetlere İslâmiyet’i tebliğ etmeye, güzelliklerini anlatmaya hasretseydi, acaba İslâmiyet bir anda dalga dalga bütün Rusya’ya yayılmaz mıydı? Var olan tüm olumsuzluklara ve aksi propagandaya rağmen İslâmiyet Rusya’da yayılıyor. Bu maliyeti çok yüksek savaş, söz konusu yayılmanın hızını kesmedi mi? Dünyanın diğer bölgelerinde Müslümanların giriştiği mücadele ve savaşların önemli bir kısmı bu çerçevede ele alınamaz mı? …Bu suali konuyla ilgili düşüncelerimin isabet derecesini test etmek gayesiyle Hocaefendi’ye sordum. Beni teyit etti ve elbette uzun açıklamalarda bulundu. Buna çok sevindim.
Gülen düşüncesinde, İslâmî bir devlet kurmanın Müslümanlar için dini bir görev olmadığını anlıyoruz ki, bu durum azınlık durumunda olan Müslümanlar için daha ayrı bir önem arz etmektedir. Ona göre, günümüzde demokratik standartların yakalandığı yerlerde sivil toplumun varlığı İslâm’a sahip çıkmak için yeterlidir, sivil toplum bağımsız bir şekilde bunu gerçekleştirebilir. Gülen’in konuya yaklaşımı Alexis de Tocqueville’in 19. yüzyılda Amerika’da yaptığı gözlemleri anımsatıyor. Tocqueville’e göre bağımsız kiliselerin mevcudiyeti demokrasi kültürünün yerleşmesi açısından çok önemlidir; din ve devlet işlerinin ayrılması konusundaki Amerikan tecrübesi, devleti insanlara baskı yapmaktan kurtarmış ve dini de kamusal hayattan çıkarmıştır. Bu sayede din Amerikan sivil toplumunun en önemli özelliklerinden biri olarak kalmıştır. Tocqueville’in Amerika analizi gibi, Jurgen Habermas’ın kamusal alan kavramı da, demokratik hayatın yalnızca resmi yapı ve kurumlar tarafından değil, aynı zamanda gayr-ı resmi kaynaklar, ilişkiler ve toplum hareketleri tarafından belirlendiğini söylemektedir. İslâm tarihi boyunca, devlet dışı aktörler ve yapılar önemli fonksiyonlar eda etmişlerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm toplumlarına çok önemli tecrübeler kazandırmıştır. Yine devletten bağımsız sufi hareketlerin ortaya çıkması halka açık dini hayat bağlamında gerçekleşmiştir. Bu kurum ve sosyal yapılar, şüphesiz birer kilise değildirler, ancak bağımsız ve zaman zaman devletle çelişebilen özerk bir yapıya sahiptirler. Bu açıdan bakıldığında Gülen’in, din ve devletin birbirinden büyük ölçüde özerk olduğu ve tüm temaslarının kamusal alanda gerçekleştiği bir geleneğin yeniden yorumladığı anlaşılıyor.
Sonuç olarak, “Gülen anlayışının en önemli yönü olarak gözümüze çarpan şeyin, İslâm’ın demokrasi, adalet ve bireysel özgürlükler gibi Batılı değerlere bakışının ve bunlarla ilişkisinin yeniden altını çizmek olduğu anlaşılıyor.” Gülen, sosyal anlamda aktif olmayan bir düşünür ve bir kenara çekilip söylediklerinin uygulanıp uygulanmadığını görmeye çalışan münzevi bir gözlemci değildir. O, yaşadığı dünya ile aktif ve eleştirel olarak temasa geçen ve düşüncelerini sunarak kendi dünya görüşü ve onun pratikteki yansımaları yoluyla etkileşim gerçekleştiren bir düşünürdür ki, kitabın takip eden kısımları bu konular üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Nil Yayınları, John L. Esposito, İhsan Yılmaz,“İslâm ve Barış İnşası Gülen Hareketi İnisiyatifleri” adlı kitaptan alınmıştır.