Evet, duyguda, düşüncede uyanmış bu insanlar için, doğuşları doğuşların, dirilişleri dirilişlerin takip edip durduğu günümüz, tıpkı bin ‘ba’s u ba’del mevt’ in birden cereyan ettiği bir dönem gibidir. Onlar, bu binbir düğün, binbir bayram, binbir şehrâyini birden duyar, birden yaşar ve artık, sadece gözleriyle kulaklarıyla değil, bütün benlikleriyle yukarılardan akıp gelen ışıkların altında, menekşe renkli hâdiseleri vecd içinde seyr ede ede ruhlarına, zevkine doyum olmayan en füsûnkâr güzellikleri içirirler.
Hayatın bütünüyle mânevileşip derinleştiği, ruhun semâvî varlıklar gibi kanat çırpıp sonsuzluğa açıldığı, geçmiş-gelecek bütün zamanların iç içe girip bütünleştiği ve her şeyin en içli şiirlerden daha içli, en yumuşak tüylerden daha yumuşak, en derin aşklardan daha derin ve en zevkli vuslat ‘an’larından daha zevkli böyle bir yaşama kuşağında, hep güzellikler tüllenir durur; hep güzel şeyler mırıldanır ve hep güzelliklere açık yaşanır.
Şanlı geçmişin hasreti, muhteşem geleceğin ümit ve iştiyakıyla yanıp kavrulan; izzete, onura, var olmaya susamış bizler gibi berzahtaki nesiller, bu duygu ve bu düşünceyle kendi zamanlarını aşarak, geçmişi geleceğin yanında yeniden yaşar, gürül gürül şanlı mâziyi, istikbalin çağıltılarıyla bir arada dinler; bütün o sevimli eski ülkelerin, Akdeniz’in, Karadeniz’in, Ege denizi ve daha ötelerin kokusunu birden duyar ve kendilerini eski dünyaların bayırlarında at koşturan şen şakrak akıncılar gibi kanatlanmış hissederler.
Evet kaybettiğimiz bütün değerler, yitirdiğimiz duygular, terk ettiğimiz örfler, âdetler, düşünce tarzları ve sistemler hepsi birden gözümüzün önünde canlanır; bütün mezardakiler dirilip yurtlarına, yuvalarına dönmeye ve aramızda gezmeye başlarlar. Darmadağınık dünyâmızın birbirinden koparılıp sağa sola saçılan parçalarının yeniden biraraya geldiğini ve yıllar yılı birbirine düşman, birbirinden kaçan bu iklim insanının küme küme özüne döndüğünü, sarmaş dolaş olup birbiriyle bütünleştiğini zevkle seyrederiz. Tıpkı rüyalarımızda olduğu gibi, bu ruh haletiyle de, görüp duymak, duyup yaşamak istediğimiz her şeyi kolaylıkla yakalar ve sahip çıkabiliriz.
Böyle hülyalarımızı besleyen koskoca bir mazi vâridâtı şelâleler gibi gönül gözlerimiz önünde en büyüleyici seslerle çağlarken, bizler, ötelerin güzelliklerine aralanan bu perdeden renkleri, şekilleri, nizam ve âhenkleri daha bir başka sezerek sînelerimizdeki gizli ezelî güzellik aşk ve ihtiyacını derinden derine duyar ve ruhumuzun derinliklerinde binbir zevke uyanırız.
Kim bilir, yüksek ruh ve derin gönüller daha nice bilinmedik şeyleri keşfeder ve nice ifadesi imkânsız kapalı temayüllerimizi sezerek idrâk ufkumuzu aşan manevî güzellik ve hazlarla bütünleşirler.
En tatlı rüyalardan daha tatlı bu seziş ve bu hissedişlerde, duyup haykıramadığımız, hissedip anlatamadığımız dünkü haz ve sevinçlerimizin, bugünkü hasret ve hicranlarımızın nağmeleri duyulmaktadır.
En yumuşak tüylerden daha yumuşak, koyun-kuzu, meleyişlerinden daha içli, civcivlerin cıvıltıları kadar yuvaların şefkat dolu ikliminden kopup gelen bu ses ve bu nağmelerle ruhlarımız dinlenişe geçer, gönüllerimiz renk renk rüyâlara dalar ve gözlerimizin önünde eski yuvalarımızın ismet ve iffeti, kahraman cedlerimizin yiğitlik ve cesareti, incelerden ince milletimizin asalet ve necabeti tüllenmeye başlar. Hayâl ve hâtıralar, mızraplar gibi gönüllerimize inip kalktıkça, bu Cennet ülkenin binbir güzellikleri içinde yetişip büyüyen bizler, kendi düşünce tarzlarımızdan, kendi idrâk ve anlayışlarımızdan, kendi üslûp ve şîvelerimizden fışkırıp sînelerimize çarpan kendi ruhlarımızın feryat ve iniltilerini, sevinç ve çığlıklarını duyar, zevkiyle-safasıyla, kederiyle, tasasıyla kendi dünyamıza uyanır ve kendi ruh âlemimize kavuşuruz.
Yazar: Fethullah Gülen, Sızıntı, Mayıs 1988, Cilt 10, Sayı 112
Bugüne kadar yeryüzünde, hemen her devirde, değişik çap ve buutlarda kargaşalar meydana gelmiş, kargaşaları kargaşalar takip etmiş, dağlar cesâmetinde çalkantılar olmuş; insanlık defaatle sarsılıp defaatle ümitsizlik ve hayal kırıklığına uğramış.. bu vahşetzâra geldiğine elli defa pişmanlık duymuş ve inlemiştir. -Bilmem ki gelmemesi elinde miydi..!- Sonra da çalkantılar dinmiş, her yanda peşipeşine baharlar sökün etmeye başlamış ve acı günler bütünüyle unutulup onların yerlerini sevinç ve neş’e günleri almıştır.
Çağımızın insanı bu kargaşa ve çalkantıların en amansızlarına, en vahşî olanlarına, en seri yayılanlarına şahit oldu. Zannederim, yeryüzü bugüne kadar hiçbir devirde bu kadar cinnete şahit olmamıştır.
Bernard Shaw’un da dediği gibi, ‘eğer diğer gezegenlerde bizim gibi canlılar varsa, dünyamızı mutlaka bir tımarhâne şeklinde görüyorlardır.’ Evet, günümüzün insanı, emsâli görülmedik bunalımlar içindedir ve bu hâliyle de o, daha çok delilere benzemektedir. Tabii dünyamız da deliler diyarına…
Bu yüzyıla kadar insanlık, yeryüzündeki hâdiseleri hep mevzii olarak tanıdı. Bu îtibarla da, sağda-solda cereyan eden harpler-darpler onu ne fazla ilgilendirdi ne de endişelendirdi. Oysa ki bugün, mesâfe ve sınırlar o kadar daralmıştır ki, dünyanın en ücra köşesinde cereyan eden herhangi bir hâdise, hemen her yerde derinden derine kendisini hissettirmekte, dolayısıyla da ruhlarda ya huzursuzluk ve endişe veya emniyet ve sevinç meydana getirmektedir.
Ne var ki bizler, bütün iyilikseverlerin samimi gayretlerine rağmen, hep huzursuzluk ve endişe veren hâdiselere şahit olduk. Kalp ve kafa bütünlüğünü temsil edecek olan yeryüzünün gerçek sahipleri gelip insanlığın kaderine hükmedecekleri güne kadar da, bütün bu huzursuzluk ve endişeler devam edeceğe benzer. Bundan dolayı da, dünya üzerinde olup biten her şeyin insanlık yararına ve onun maddî-manevî saadeti adına değerlendirilip, şekillendirilebilmesi için, bundan sonraki nesillerin de bir hayli uğraşması icap edecektir.
Bütün bunlara bakarak, insanlığın yeniden kendini idrak edip özüyle bütünleşmesini ütopik, hatta bütün bütün imkânsız görenler çıkabilir. Ne var ki, bizler bunu, en ümitsiz dönemlerde dahi hep mümkün görmüş ve beklemişizdir. Ve hele, kargaşa ve huzursuzluğun ma’şerî vicdanda meydana getirdiği araştırma hissi, duyarlılık ve şuurlanma sayesinde, daha da inancımız kuvvetlendi ve pekişti. Öyle inanıyoruz ki, çok yakın bir gelecekte bütün insanlık, tarihî yanılmaların kurbanı olan bir kısım yüksek değerleri mutlaka arayıp bulacak ve onlara sahip çıkacaktır. Kaldı ki o, kendini böyle bir araştırmaya sevk edecek, özündeki aslî cevheri hiçbir zaman unutmadı ve unutma niyetinde değildir. Tarihin çeşitli devirlerinde ve bugün, her çeşit altüst olmalara, en köklü değişmelere rağmen, değişmeyen; değişmek şöyle dursun her yeni hâdiseyle ağırlığını daha da hissettiren Allah inancı, daima insanlığın en birinci meselesi ve solmayan, eskimeyen en diri düşüncesi olmuştur. İnsanoğlunu başka yanlara çekmek isteyen akımlar, onu inanç cevherinden uzaklaştırmak isteyen faktörler ne kadar güçlü olursa olsun, onun nazarında inanç vakası her zaman ruznâmenin birinci maddesini teşkil edecek ve bu husus zamanla daha da ehemmiyet kazanacaktır.
Hıristiyanlık dünyasında her geçen gün kiliselere rağbetin biraz daha artması, belli bir aralıktan sonra İslâm dünyasında câmilerin yeniden dolup taşması, üzerinde durup düşünülmesi icap eden çok önemli hususlardandır. Bugüne kadar, yüzlerce imparatorlukla beraber yüzlerce tâcdâr yıkılıp gitmiş; Sezar’lar, İskender’ler, Napolyon’lar unutulup hâfızalardan silinmişlerdir; ama insanların sînelerindeki iman cevheri, tâzeliğinden hiçbir şey kaybetmeden çağları aşarak, günümüze kadar sürüp gelmiştir.
Bugün bir kısım kimselerce, inanç gücünün zayıf ve inanan insanların da sığ olduğu iddia edilse bile, az bir araştırma ve küçük bir gayretle, bunun bir aldanma ve aldatma olduğu hemen anlaşılacaktır. Bir kere, bütün resmî istatistikler, her geçen gün, inanan insanların sayısının daha da arttığını göstermektedir. Bilhassa Müslümanlar arasındaki kemmî ve keyfî derinleşme ve çoğalma, daha şimdiden bir kısım inançsız kimseleri telaşlandırmaya başlamıştır. Pekin’den Moskova’ya, oradan da bir kısım Balkan ülkelerine kadar, inanan kimselere yapılan baskıların altında bu endişenin tohumları yatmaktadır. Ne var ki, yapılan şeyler boş ve gösterilen gayretler de beyhûdedir. Zira;
‘Hakk tecelli eyleyince her işi âsân eder;
Halkeder esbâbını bir lahzada ihsân eder.’
İnanç, beşer fıtratının gereği ve onun tabiatının en önemli bir parçası ise -ki; öyledir- bir gün mutlaka ilhad ve inkârın gayrı tabii bütün kuvvetlerini bozguna uğratacaktır. Nasıl olmasın ki, iman sinelerde Hakk’ın yaktığı bir meşaledir ve onu teyit eden de yine Hak’tır.
Takdîr-i Hudâ kuvve-i bâzû ile dönmez
Bir şem’a ki Mevlâ yaka üflemekle sönmez..!
Bundan milyonlarca yıl önce de, her şey kudret ve irâde meşcereliğinde âdeta bir kaostu: Bir yanda dev kaynamalar, hiddetle etrafa lav yağdıran yanardağlar; diğer yanda da nârinlerden nârin minik bir protoplazma, küçücük bir sürüngen ve cılız bir bitki.. hiç beklenmedik bir anda birdenbire maratonu, kimsenin değer vermediği bu zayıflardan zayıf varlıklar kazanmış ve ‘Natürel seleksiyona’ rağmen, bunlar, yeryüzünün kaderine hâkim olmuşlardı.
Bu ilk ürpertici fizîkî hâdiseler karşısında, her şey insanın eşyâ ve hâdiselere hükmetmesiyle noktalandığı gibi, tarihin çeşitli devirlerinde, binbir kargaşa ve anarşinin alıp yürümesine karşılık da yine her kavganın insânî ruhun zaferiyle sonuçlandığını görmekteyiz.
Evet, yıllarca Avrupa’nın altını üstüne getiren çeşitli kaynaşmalar, bilhassa Fransa ve Amerika ihtilâlleri gibi nice insanın canına kıymakla neticelenen en hunharca hareketlerle dahi bir kısım güzel neticeler elde edilmiştir. İnsanlığın mutluluğu adına meydana gelen bu sürpriz neticeleri, o günün insanları göremezdi. Göremediklerinden dolayı da yaşadıkları çağa ‘tefessüh etmiş yıllar’ nazarıyla bakmışlardı. Ama bizler bugün, o fırtınalı çağların arkasındaki güzel neticeleri görüyor ve onların yanıldıklarına hükmediyoruz.
Günümüzün insanlarının da, inanç ve cesaretlerini yitirmedikleri takdirde, bir baştan bir başa bütün dünyayı saran kargaşa ve huzursuzluğu yenecekleri ümidini beslemekteyiz. Aslında dünden bugüne hep, en bunalımlı dönemleri, en huzurlu dönemler tâkip etmiş, kaoslar nizamları doğurmuş ve aydınlıklar zulmet zulmet üstüne karanlıkları kovalamıştır. Toplumlar, tam kimliksiz ve kaba bir kitle hissini verdiği aynı anda, üstün vasıflı, çelik irâdeli, düşüncesi aydın birisi çıkmış ve onlara insanlığa giden yolları göstermiştir. İlk plânda belki onunla alay edilmiş, düşüncelerine karşı çıkılmıştır ama, neticede koca kitleler onun mayasıyla mayalanmış, onunla bütünleşmiş ve onun sayesinde apayrı bir varlığa ulaşmışlardır…
İşte bu kuşağın en kutsileri nebîler ve onların takipçileri..! İşte Copernic ve Galile, işte Edison ve Einsteinler..! Hemen hepsi de ‘redd ü inkârın’ en akıl almazına mâruz kalmışlardır, ama, zamanın tefsiriyle, bütün hasımlarına rağmen bir hamlede sıçrayıp zirveleri tutmuşlardır.
Dünya kuruldu kurulalı bu, hiç değişmeden hep böyle cereyan etmiştir ve bugün için de aynı şeyler bahis mevzuudur. Elverir ki, günümüzün insanı da inanç ve düşüncede kendini yenilemesini bilsin, gelip geçen hadiseler karşısında ümidini yitirmesin, maddî-manevî, içtimâî-iktisâdî krizlere gereğinden fazla ehemmiyet vermesin ve önünü kesen dev vak’alardan ürküp paniğe kapılmasın..!
Yazar: Fethullah Gülen , Sızıntı, Aralık 1986, Cilt 8, Sayı 95
Kitapta incelenen diğer konular ise şunlar: Sırat köprüsü, ölüm, ecel, günahkar mü’minin durumu, rü’yet, itaat, velayet, rızık…
Özel Not:
İslam akidesini ehl-i sünnet çizgisinde anlatan muhtasar bir eser. Akaidle alakalı genel bir malumat elde edebilmek için yeterli bir eser.
Akide, insanın inanması gereken şeylerin tümüdür. İslam kültür ve medeniyetinin temelleri işte bu akideye dayanır. Akide bize kainat ve hayat hakkındaki bilginin temellerini öğretir.
Yıkılmak istenen İslam medeniyetinin önce akidesi sarsılmış buna bağlı olarak da hayat telakkisi ve medeniyeti tahrip İslam’da akide hususunda ilk sapık mezhep kaderiler olarak ortaya çıkmıştır. Bu sapık mezhebin kurucusu Mabed İbn-ü Halidil Cühani, fikir babası ise bir İranlı olan Ebu Yunus Şensuye’dir. Allah’ın sıfatlarını ilk inkar eden adam ise Ca’d İbn-ü Dirhem’dir. İlk defa Kur’an mahluk-tur diyen de bu şahıs olmuştur. Cebriye mezhebinin kurucusu olan Cehm ibn-Safvan ise hazarlıdır ve Yahudilerden etkilenmiştir.
En önemli sapık mezhep olan mutezile ise Vasıl ibn-ü Ata tarafından kurulmuştur. Bu mezhebin yaygınlaşması Abbasi halifesi Me’mun zamanında kurulan beyt-ü1 Hikme (bilgi okulu) yoluyla olmuştur. Bu okulda yunanca, Hintçe, İbranice’den itikadi yıpratıcı ne kadar eser varsa tercüme edilmiş ve bunların tesiriyle de Mutezile, Mürcie, Kaderiye, İbahiyye, Batıniyye gibi sapık telakkiler kuvvetlenmiş ve yayılmıştır. Beyt-ül Hikme’nin temelinde ise eski İran tıp mektebi Gonde Şapur ve Hıristiyan misyonerleri vardır.
Bu yabancı kültürlerin İslam’ı yıkma gayretleri karşısında AKAİD ilmi doğmuştur. İmam-ı Azam Ebu Hanife akaidde Ehl-i sünnetin ilk imamıdır. Sonraki akaid alimlerinin çoğu akaidde mezhep sahibi olan imam Maturidi ve İmam-ı Tahari dahi onun yolunu takip etmişlerdir. Maveraünnehir uleması bilhassa Ebu Mansur Maturidi onun akaiddeki yolunu daha da ilerletmiş ve yaymışlardır. Maturidi onun koyduğu esaslar ve müdafaa usulünü sistemleştirdiği için Hanefilere Maturidi denilmiştir. Kitabımızın yazarı Ömer Nesefı ise çok meşhur bir Hanefi fakihidir. Eseri Osmanlı medreselerinde uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuş ve halen daha Ezher’de Kelam ilmi kitabı olarak okutulmaktadır.
1-BÖLÜM: İSLAMIN VARLIK TELAKKİSİ:
- İslam’a göre eşyanın varlığı bir realitedir, ilim de bu eşya realitesine göre nüfuz eder. İslam’ın tavsiye ettiği iman; kainat varlığının tetkiki ve müşahedesi neticesinde fertte hasıl olan imandır. Maddenin ve canlı varlığın uyduğu ilk kanun; yaratılma, devam etme ve yok olmadır. Kainatta seyyarelerin hareketi, canlı varlığa dönüşmesi, kainatın büyük bir nizam ve intizam içinde hareket ettiğini gösterir.
- Eşyanın realitesinin inkâr Yunan felsefesinde temellerini bulur. Eşyanın var olduğunu veya mevcut olmadığını anlayamayız diyenler septiklerdir. Kainatı, rasyonel izahın ilk denemeleri de Yunan da başlamıştır. Buradan Hint, İran ve Mısır’a geçmiştir. Yunan felsefesinde kainatın izahı, bir ilk sebebe irca düşüncesi ile ortaya çıkmış, ide, madde, irade gibi mefhumlar kainatın ilk sebebi olarak anlaşılmış, materyalizm ve ruhçuluk arasında asırlardır süren farklılıklar buradan neşet etmiştir. Ruhçu görüş, kainatın maddi varlığını bir hayal olarak kabul etmiş ve görülen ve var olan kainatı, ide’nin gölgesi olarak tanımlanmıştır. Bu görüş daha sonra yeni Eflatunculuk olarak Farabi, İbn-i Sina ve İbn-i Rüşd’ü etkilemiştir. Daha sonra buna alternatif olarak materyalizm ortaya çıkmış ve kuvvetlenmiştir. Avrupa’da Hiristiyanlığın zayıflaması ile materyalizm hakim hale gelmiştir.
- İslam’a göre kainat yoktan var edilmiştir ve zamanı gelince yok olacaktır. O ne subjektif ide (ferdin hayali) ve ne de objektif ide(insandan önce mevcut olan ideler alemi) değildir. İnsan beyninin icat ettiği bir varlık olmadığı gibi, insandan evvel ve ondan müstakil olarak vardır. Alem-kainat ayan ve arazdır.
2.BÖLÜM: İslam’da Bilgi Telakkisi:
Yaratıklar için ilmin kaynakları hiss-i selim, akıl, doğru haberdir.
- Akıl ile ilk bakışta hasıl olan bilgi zaruri bilgidir. Bir şeyin tamamının parçasından büyük olduğunu bilmek gibi. İstidlalen sabit olan ilim iktisabidir. Akıl, islam alimlerine göre bir nurdur. Bazılarına göre ise bir kuvvedir. mahalli için ise, bazıları dimağda, bazıları kalpte demişlerdir. Hz Ali’nin görüşü (yeri kalptir, ziyası ise dimağdır.) şeklindedir. Doğrusu da budur.
- Aklın güzeli ve çirkini bilip bilemeyeceği ise çok tartışmalara sebep olmuş, akaid ilminin mühim meselelerindendir.
Mutezileye göre;.
-İyilik ve kötülüğe hakim olan akıldır. Bunun için nakle yani, kitap ve sünnet gibi dini delillere ihtiyaç yoktur.
-Dini deliller farz veya haram olan şeyleri bildirmeseler bile akıl ile bunlara hükmedilebilir.
-Aklın idrak edemediği, hakkında iyi veya kötü hükmü veremediği konularda, dini delillerin hüküm vermesi kabul edilemez. Ahirette Allah (cc)’nın görülmesi gibi.
-Mutezile günah veya küfür gibi şeylerin Allah’a izafesi caiz değildir, çirkindir.
-Mutezile’ ye göre akıllı olan kim olursa olsun iman etmesi farzdır.
EŞARİLERE GÖRE;
Eşyanın farz veya haram kılınmasının mucip sebebi sadece şer’i delillerdir, akıl değildir. Eşyanın Güzel, veya kötü olduğunu dinin delilleri ile bilinir. Bir kavme peygamber gönderilmeden azap edilmeyecektir.
MATURİDİLERİN GÖRÛŞÜ;
Akıl iyi-kötü, haram-helali bilmek için vasıtadır: Eşyayı güzel-çirkin, fiilleri farz veya haram kılan Allah’tır akıl olmadan dinin emirleri anlaşılamaz. Allah’ı bilme hususunda akıl muteberdir. Akıllı küçük bir çocuk, sadece aklı sebebiyle dinin emir ve yasaklarına uymak zorunda değildir. Aynı çocuk İslam’ a veya küfre inansa, bu inancı muteber ve sahih olur. Akıl ile nakil çatıştığında akıl esas alınır, nakil tevil olunur sözü nakil müteşabihat-ı zanniyeden olduğu zamandır aksi halde, akıl, nakil üzerine tercih edilemez.
- Tevatürün şartları üçtür; sağlam bir hisse dayanmak, nakledenlerin arasında ittifak bulunması, kat’i naslara aykırı olmamasıdır. Bu şartlar muvazenesinde yalan üzerine ittifaklan düşünülmeyen bir topluluğun naklettiği haber bilgi kaynaklarındandır.
D)İslam’a göre ilham bir şeyin sıhhatinin bilme sebeplerinden değildir Mutasavvıflar, ve Rafiziler ilhamı bir ilim kaynağı kabul ederler.
- BÖLÜM: İman ve imanın şartları: İman, Allah’a indinden gelen şeyleri kalp ile tasdik, dil ile ikrardır. Birşeyi sadece bilmek yani marifet, iman için kafi değildir. Bilgi ile yetinmeyerek onu kalben tasdik etmek şarttır.
İmanın en özü Hz. Allah’a ve resulüne (SAV) inanmaktır. Kerramiye sadece dil ile ikrarı iman için yeterli görürlerken Havaric ve mutezile ikrar ve tasdikten başka amel etme şartını getirmişlerdir. Mutezile sadece farz ve vacip amelleri, Havaric ise nafile amelleri de sorumluluk olarak yetinmişlerdir. Mutezile namaz kılma imandan bir cüz addeder.
Ekseri muhakkikun görüşü ise imanın asıl rüknü, inanılması lazım gelen şeyleri kalben tasdik etmekten ibarettir, dil ile ikrar şart değildir. İkrar sadece o şahsa dünya hükümlerini tatbik içindir. Bir kimse hiçbir mazereti olmadan ikrarda bulunmazsa günahkar olur, kafir olmaz.
- Ehli sünnete göre ameller imanın bir cüz’ ü değildir. Ameller artar ama iman ne artar ne de eksilir, veya zayıf olabilir. İmanın, sahih ve makbul olabilmesi için ümitsizlik halinde kabul edilmiş olmaması, mü’minin inkar ve tekzib alameti olan şeyleri yapmaması ve dini hükümlerin sebebinin Allah’ın hikmeti icabı olduğunun kabul edilmesi gerekir. İnanan kimse imanı hakkında, ben muhakkak mü’minin dememeli, inşallah müminim Bir kimse said iken şaki, şaki iken said olabilir Bu Allah’ın kudretindedir.
Allah’a İman
- Allah’ın ezeliyle ve zatıyla kaim sıfatları vardır. Bu sıfatlar, zatının aynıda değildir, gayrı da değildir. Allah kelam sıfatı ile konuşur. Kelam, harf ve sesler cinsinden olmayıp Allah’ın ezeli bir sıfatıdır Allah-u Tealanın kelamı olan kur’an mahluk değildir ancak harf ve seslerden ibaret bir kitapta toplanan Kur’an mahluktur.
- Allah-u tealayı görmek aklen caiz, naklen vaciptir. Allah-u Teala görülür, fakat bu bir mekanda, bir yönde, bir ışık yardımıyla değildir. Görenle Allah arasında da bir mesafe bahis mevzu değildir. ,
Mutezile görülmeyeceğine, Kerramiye ve Müşşebbihe ise cisim olarak görüleceğine inanırlar.
Allah-u Teala Cennet’te baş gözüyle mekandan münezzeh olarak görülecektir. Rüyada görülmesi ise ihtilaflı olup, İmam-ı Azamın görülebileceği, İmam-ı Maturidinin ise görülmeyeceği şeklinde izahatı vardır. Recep Efendi ise “bu hususta susmak en güzeldir. demiştir. Miraçta efendimizin Allah-u tealayı gördüğü nakledilir. Hz. Ayşe bunun olmadığını söyler.
- Allah-u Teala kullarının iman, küfür, isyan ve ibadet olan bütün fiillerinin ve hareketlerinin yaratıcısı değildir. Cebriyenin, zamanımız fatalistlerin Allah herşeyin halıkı olduğuna göre kul fiilleri yapmağa mecburdur, dolayısıyla ceza görmemelidir, anlayışı yanlıştır. Kulun kendi fiilleriyle alakalı sapık mezhepler, kulun kudretini Allah’ın yarattığını, fiillerin ise; kulun kendi isteği ile olduğunu söylemişlerdir. Bazı alimler ise iki kudretin ikisi de asıl fiilde müessirdir derken, bazıları da kulun kudretinin sadece fiilin vasfında müessir olduğunu söylemişlerdir. Bu görüşlerden bizim kabul ettiğimiz kulun fiilinde iki kudretinde beraberce bulunmasıdır. Fiilin Allah’ın kudreti ile olduğu cebirdir, kulun kudreti olduğu inancı ise tevfiz yani fiillik kula bırakılmalıdır. Böylece selefler nakledilen Cebr-ü Mutavazsıt görüşü ortaya çıkar ki Maturidilerin kabul ettiği görüş budur. Eşarilar ise; kullar fiillerinde muhtar, ihtiyarlarında umtardır, yani hür değildir, mecburdurlar. Çünkü onlar iradei cüziyyenin mahluk olduğuna kaildirler. Onlara göre fiilin vukuu ızdıraridir. Kulun fiili yapmak veya terk etmek hususlarından birisini tercih etmek kudreti yoktur. Bunun için Eşarilere Cebr-ü Mahz denir.
- İstitaat: (Fiillerin Yapılmasında Gerekli Güç)
Kulun gücü ferdin fiili ile başlar ve fiilin bitmesi ile sona erer. Kula verilen bu güç, fiili yapan kudretin kendisidir. İstitaat sebeplerin, aletlerin, azaların salim olmasıyla mümkündür.:Allah, kulun gücünün yetmeyeceği şeyi teklif etmez.
Büyük ve küçük günahları helal sayan kafir olur. Haram edilmiş şeylerde rızıktır.
- KISIM ve 4. KISIM: Meleklere- Kitaplara İman:
Melekler Allah’ın kulları olup, Allah’ın emri ile hareket ederler. Erkeklik ve dişilik vasfı yoktur. AlIah, kullarına inzal ettiği kitaplarda emrini, nehyini, mükafatını, azabını beyan edip açıklamıştır.
- KISIM ve 6. KISIM: Peygamberlere-Ahiret Gününe İman:
A-Cenab-ı Hak peygamberlerini tabiat kanunlarını, yırtan mucizelerle teyid etmiştir. Peygamberlerin sayılarının ne olduğu konusunda münakaşa etmemelidir. Peygamberlerin en efdali Efendimizdir Peygamberlerin ve hayırlı kimselerin, büyük günah işleyenlere de şefaat edecekleri ayet ve hadislerle sabittir. Kul, kendisinden emir ve yasaklamaların kalkacağı bir duruma ulaşamaz. Beşerin resülleri, meleklerin resüllerinden daha faziletlidirler. İnsanların en faziletlileri, peygamberlerden (SAV)’in cennetle müjdelediği aşere-i mübeşşere’nin cennete gireceğine şehadet edilir.
B-Öldürülen bir kimse eceli ile ölmüştür.: Hz. Muhammed’in (SAV) kıyamet alametlerinden olarak Deccalin Dabbe-i Arz’ın, Ye’cüc ve Me’cüc’ün çıkması; Hz. İsa’nın nüzulu, güneşin batıdan doğması hakkında verdiği haber haktır. Kabir azabı, kabirde nimetlenme, kabir suali kitap ve sünnet ile sabittir. Öldükten sonra dirilme, kevser havuzu, sırat köprüsü, Cennet ve Cehennem haktır. Cennet ve Cehennem sonsuzdur, günahkar mü’min Cehennemde ebedi kalmaz. Dirilerin ölülere dua etmelerinden ve onlar için sadaka vermelerinden ölülere fayda vardır.
- KISIM: Kaza ve Kadere İman: Kaza ve Kader meselesindeki ihtilaf; kulların kendi fillerini yaratma meselesindeki ihtilaftan doğmuştur.
Maturidilere göre Kader, Allah-u teala’nın ezeli olan ilim ve irade sıfatına; Kaza da tekvin sıfatına racidir. Kader Kaza haline gelmedikçe Allah tarafından değiştirilmesi umulur. Kazaya rıza ise vaciptir.
- BÖLÜM: Velayet ve Keramet:
Geçmişteki ümmetlere olduğu gibi, Muhammed (SAV) ümmetinde de Allah’ın (CC) veli kulları vardır. Evliyaullah’ı kabul etmemek küfürdür. Velilerin en önemli özellikleri, çok sağlam bir imanları olması takva sahibi olmaları ve Allah’ın Kulları ile güzel geçinmeleridir. Hadislerde velilik; görüldüğü zaman Allah’ı hatırlatan yüzlerinde, secde izinden nişanları olan insanlar olarak anlatılıyor Velilerin kerameti de haktır. Bir insanda meydana gelen fevkalade haller onun veli olduğunu göstermez. Deccal harikuladeliklerin en göz alıcılarını gösterecektir Fakat o kafirdir. Ehl-i sünnetin ekserisi kerametin vukuunu ve caiz olduğunu kabul etmişlerdir. Bazılarını ise Mutezile kabul etmemiştir. Kuran-ı Kerim’de Hz. Meryem’in, Ashab-ı Kehf ‘in, Hz. Süleymanın katibi ve veziri Asaf İbnü Berhiya’nın kerametleri anlatılmaktadır.
-Kul ile Allah (CC) arasındaki karşılıklı muhabbetler, ayetlerle sabit olunca, denilebilir ki; Bir kul Allah (CC) `ın emrettiği ve razı olduğu şeylerin hepsini yaparsa (fakat ihlasla) taatın en yüksek derecesine erişebilir. Böylece Allah’ın (CC) yasak kıldığı küçük ve büyük şeylerin hepsini de terkedince, Rahim ve Kerim olan Allah’ın (CC), kuluna istediği birşeyi vermesi, imkansız değildir.
-Bir hadis-i kudside de Allah-u Teala”kulum bana nafılelerle yaklaşır” diyor. Bu haber gösteriyor ki ; kulların, kulaklarında, gözlerinde, dillerinde ve diğer azalarında, Allah’ın (CC) gayrısı için nasip yoktur.
HARİKALAR
1) Mucize
2) Keramet
3) İrhasat
4) Meunet
5) İstidrac
-Ümmetinden biri için zahir olan keramet, o ümmetin peygamberinin mucizesi sayılır. Bu kerametle o mü’minin veli olduğu ortaya çıkar.
-Velinin velayet iddiasında bulunması, yani “Ben veliyim demesi caiz değildir. Keramet sahibi olan kimse bu kerametle gururlanmaz ve kerametini iftihar vesilesi yapmaz. İstidrac sahibi ise kendisine izhar edilen harika ile gurur duyar. Kibri artar, kendisini Allah’ın gazabından emin bilir.
-Velilerin kendilerinin veli olduğunu bilip bilmemeleri ihtilaflıdır. Çoğu zaman keşfı, kerameti zuhur etmeyen veliler, bu haller kendilerinden zuhur edenlerden daha üstündürler. Hatta kendilerinden keramet zuhur eden bazı veliler bu kerametlerinden nedamet etmişlerdir. Meşhur olan görüş velayet sahibinin kendi veliliğini bilmesi şart değildir.
-Evliyanın islam prensiplerine bağlı kalması şarttır. Ebu Süleyman Eddarani derki çoğu zaman feyz yoluyla kalabilme birtakım sırlar ve tecelliler vahiy olurdu. Fakat ben bunları kitap ve sünnetden iki adil şahit olmadan kabul etmezdim.
- BÖLÜM: Hilafet ve İmamet:
Seyyid Şerif Cürcaniye göre imamet bahsi dinin ve akaidin asıl meselelerinden değil, tali derecelerindendir. Sa’d-ı Taftazani’ye göre de imamet ameli hükümlerdendir. Müslümanların bir imam seçmeleri şarttır. Bu bazılarına göre aklen, bazılarına göre şer’an vaciptir. Taftazani’ye göre farzı kifayedir. İmam seçmenin; kitap, sünnet, icma ve kıyastan delilleri vardır.
İmam seçmeye herkesin iştirak etmesi doğru değildir. Mü’minlerin tasvibini ve güvenini kazanan ve imam seçebilmeye ehil olan kimselerin seçmesiyle imam seçilir. Seçeceklerin kaç kişi olacakları ihtilaflıdır. Bir kısım alimler her belde de çoğunluğun bulunmasının şart olduğunu ileri sürerler. Bazıları da en az beş kişi olmalı demişlerdir. Eğer fitneyi asileri ve düşmanları önlemeye ihtiyaç varsa ; şecaat ve cesaret sahibi olanı seçmek şarttır. Memlekette sükunetin devam ettiği bir zaman ise alim olanı seçmek lazımdır. Şayet iki imama biat edilmişse birinin katli vaciptir.
İmamın bazı özellikleri:
l) İmam kureyşten olmalıdır, ancak imamlık haşim ve ali oğullarına mahsııs değildir.
2) İmamın zamanın en faziletlisi olması şart değildir.
3) İmam zamanın siyaset, ilim ve sanatını biliyor olmalıdır.
4) Erkek olmalıdır.
5) Hükmünü geçirmeye emrinden çıkana gücü yeter olmalıdır.
İmamın bazı vazifeleri:
1) Hadleri ikame, askeri teşhis, sadakaları toplamak.
2) Cuma ve bayram namazlarını kıldırmak.
3) İnsanlar arasındaki ihtilafları kaldırmak.
4) Velisi olmayan insanları evlendirmek.
5) Ganimeti taksim etmek.
İmamın azl edilmesi:
Hanefi ve şafi mezheplerinde muhtar olan kavle göre; imam fasıklığı sebebiyle azledilemez. İmam Maverdiye göre; itikadında meydana gelen şüpheden dolayı, bedeninde noksanlık arız olmasından dolayı azl edilir. Tasarrufla meydana gelen noksanlıktan dolayı ise azli duruma göre olur. Mesela Hıcır ve kahır halleri gibi.
- BÖLÜM: İNSANI KÜFRE GÖTÜREN HALLER
- BÖLÜM: MİRAC
- MİRAC HADİSESİ mü’minler için bir imtihan olmuştur imanı sağlam olanlar ortaya çıkmıştır. Mirac ile cennetin mükafatlarının büyüklüğü cehennemin ise ateşinin pek şiddetli olduğu anlaşılmıştır. Resulullahın mirac gecesi peygamberleri ve melekleri müşahedesi hem kendisinin hem de onların yükselmelerinin sebebidir. Peygamberimiz, semavatı arş ve kürsü ahvalini müşahede edince bu alemin ahvali ve korkuları onun gözünde küçülür. Allah yoluna daveti ve islam davasına çalışması kalbinde daha kuvvetlenir.
Peygamberimizin, ruhani olarak birçok kere cismani olarak vuku bulmuştur.
Miracın Mekke’den Mescidi Aksaya olan kısmı kitap da sabittir. Bunu inkar eden kafir olur. Mescidi Aksadan semaya kadar ki kısmı meşhur hadislerle sabittir. Bunu inkar eden Bid’atçı olur fıska girer. Semadan Cennete, arşa ve maverayı aleme çıkış ise Haber-i ahad ile sabittir. Bunu inkar eden ise hata etmiş olur.
- BÖLÜM İÇTİHAT VE TAKLİT:
Müçtehit bazen hata bazen de isabet eder. İçtihat, tecezzi kabul etmez. Bir müçtehidin bazı yerlerde müçtehit, bazı yerlerde mukallit olması yanlıştır. Kendisi içtihat edebilecekken başkasını taklit edemez. Müçtehit derecesinde olmayan insanlar ise bir müçtehidi taklit etmelidirler. Bu ameli hükümlerdendir. Hadimiye göre “halk geçmiş devirlerde yaşayan alimlerden işittikleri sözlerle kendi zamanlarında bulunan güvenilir sözleri ile amel etmeyi tercih etmelidir.” der. İtikatta mukallit Mutezileye göre Mü’min olamaz. Cennete giremez. Eş’ari’ye göre imanı sahih olmaz. Maturidiye göre ise ; günahkardır.
Yayınevi : Otağ
Baskı : İstanbul / 1971 / 196 shf.
Tercüme
]]>Bediüzzaman âhiretle ilgili görüşlerini Kur’ân’ın üçte birine denk geldiğini söylediği haşir ve âhiretle ilgili âyetlere bina etmektedir. Bediüzzaman’ın âhiret hakkında ki açıklamalarını Kur’ân’a dayandırmasındaki sebeplerin başında, bütün İslam âlimlerinin “haşir nakli bir meseledir, akıl ile ona gidilmez” görüşünde ittifak etmeleridir. Bu nedenle Said Nursî de âhiretle ilgili görüşlerinde aklın tek başına haşrı idrak edemeyeceğini söyleyip haşir ve âhiretle ilgili bulunan Kur’ân’i delillerden yola çıkmıştır. Bediüzzaman’a göre bunun sebebi, haşrın ism-i azamın tecellisiyle olmasıdır. Fakat ona göre, ism-i azamı ve her bir ismin âzâmi mertebesindeki tecellisiyle ortada olan büyük fiilleri görmek ve göstermekle haşr-i azam bahar gibi kolay ispat edilir ve bu konuda tahkiki iman sahibi olunur. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa aciz kalır, taklide mecbur olur .
Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını açıklarken nakli delillerden yola çıkmakla beraber aklıda tamamen saf dışı ettiği söylenemez. O nakli delillerle yola çıkmış fakat zamanla dînî esasları inkâr eden pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi akımların yaygın ve etkili olduğu bir dönemde yaşaması onu âhiretin varlığı konusunda aklî deliller üzerinde yoğunlaşmaya sevk etmiştir. Bediüzzaman kendi ifadesiyle söz konusu felsefî akımların görüşlerini yansıtan kitapların yaygınlaşması sebebiyle Sözlerin Onuncu bölümünü teşkil eden Haşir Bahsini kaleme almıştır.
Bediüzzaman Haşir bahsinde âhiretin varlığı konusundaki izahlarına, Allah’ın rahmet eserlerinin tefekkür edilmesinin emredildiği Rum suresinin ellinci âyetini hareket noktası alarak başlar. Bu âyette arzın ölümünden sonra diriltilişinin keyfiyetine dikkat çekilmekte ve Allah’ın ölüleri mutlaka dirilteceği ve O’nun her şeye kadir olduğu ifade edilmektedir (er-Rum, 30/ 50).
Haşir bahsinin devam eden bölümünde ise Bediüzzaman, Hz. Peygamber’in şahsında nübüvvet ve onun görevlerine kısaca değinmekte ve âhiretin varlığını Allah’ın rab, kerîm, rahîm, hakîm, adl, cevâd, cemîl, mücîb, celîl, bâkî, hâfîz, rakîb, hay, kayyûm, muhyî, mümît ve hak isimlerinin varlık üzerindeki tecellilerini duyulur âleminden seçilen pek çok örnekle detaylandırılmakta ve bu isimlerin âhiretin varlığına delil olduklarını söylemektedir .
Bediüzzaman’a göre âhiretin en büyük sebeplerinden biri insanın bizzat kendisidir. Çünkü Bediüzzaman, koskoca bir ağacın, küçük meyveleri için bazen kesilip, aşılanması nasıl daha güzel ve bâkî meyveler vermesi içinse, bunun gibi kâinatın yaratılmasına sebep ve kalbi yaratıcının en nurlu ayinesi olan ve kâinatın semeresi durumundaki küçücük insanın, haşir ve neşir gibi muazzam değişmelere ve kâinatın harab edilip tekrar kurulmasına sebep olması; yalnız onun için dünya kapısının kapanıp âhiret kapısının açılacağını göstermektedir der .
Bediüzzaman’ın ilk eserlerinde âhiretin varlığı konusundaki delilleri kısa maddeler şeklinde sıraladığı görülür. Müellif bu maddeleri daha sonra telif ettiği eserlerde detaylandırmaktadır. Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını delillendirmek için yazdığı bu maddeleri şu şekilde özetleyebiliriz:
- Kâinattaki Nizam ve Hikmetin Âhiretin Varlığının Delil Oluşu
Bediüzzaman’a göre kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığının delilidir. Çünkü ebedî hayat olmazsa söz konusu nizam ve hikmetin değeri kalmaz. Müellif bunu şöyle izah eder: Allah insanı kendine vahiyle muhatap seçmiş, insanı isimlerinin en yüksek derecede tecellisine mazhar kılmış, rahmet hazinelerinden ona ikramlarda bulunarak kendinî tanıtmıştır. Bundan dolayıdır ki ölüm gibi bazı konularda çaresiz kalan insanı tamamen yok edip onu ebedî hayatta da mutlu etmemek Allah’ın bu hikmetine uygun düşmemektedir. Gerçek hikmet devamlı olan olduğundan bu da ancak ebedî olan âhirette sonsuz bir mutlulukla mümkündür demiştir.
Bediüzzaman, kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığına delildir tezini sinema örneğini vererek daha da güçlendirmiştir. Müellif öncelikle varlık sahnesinde hayat ile ölüm içinde toplanıp dağılan mevcudatın başka bir gayesi olduğuna dikkat çekerek bu örneği verir. Bediüzzaman nasıl ki sinema ve benzeri şeylerde kısa bir görüntüyü alabilmek ve bunları insanlara gösterebilmek için büyük gayret sarf edilmekte ve masraflar yapılmaktaysa, ebedî hayatta da gerek hesap, gerekse dünyada meydana gelen olayları tekrar görmeyi temin etmek için bu hayattaki suretler ve amellerin neticeleri kaydedilmekte ve korunmaktadır der. Bediüzzaman’a göre dünyanın âhiretin tarlası olması da bu gerçeği ifade eder. Sonuçta müellif, Allah’ın hikmeti, inâyeti, rahmeti ve adâleti mademki dünyada görülmektedir, öyleyse dünyanın varlığı gibi âhiretin varlığı da kesindir demiştir. Çünkü Bediüzzaman’a göre dünyadaki her şey bir açıdan âhiret hayatına yöneliktir. Bu durumda âhireti inkâr etmek dünya ve içindekileri inkâr etmek gibidir.
- Kâinattaki Değişimin Âhireti Gerektirmesi
Bediüzzaman’ın diğer delili de kâinatta özellikle canlı varlıklarda gözlenen değişimin de âhirette ki tekrar diriltilmeye örnek teşkil etmesidir. Müellife göre insanın bedeninde bazı hücrelerin ölmesi ve yerine yenilerinin gelmesi veya geceden sonra sabahın, kıştan sonra baharın gelmesi ve baharda binlerce canlının tabiatı kısa sürede şenlendirmesi gibi durumlar âhiretin varlığı konusunda insana ipucu vermektedir .
- İnsanın Fıtri Özelliklerinin Âhireti Gerektirmesi
Said Nursi’nin bir başka görüşü de âhiretin varlığı konusunda ileri sürülen akli delillerden biri olan ve insanın fıtri özelliklerinden birini oluşturan adâlet duygusudur. Bediüzzaman, Dünyanın hiçbir yerinde ve döneminde adâletin sürekli hâkim olduğunu söylemek mümkün değildir der. Dolayısıyla pek çok insan yaptığı zulüm ve haksızlığın cezasını görmeden, çoğu insan da hakkını alamadan ölmektedir deyip, bu durumun ebedi bir hayatta mutlak adâletin gerçekleşmesi için büyük bir mahkemenin varlığına delil olduğunu söylemiştir. Ona göre kozmolojik planda adl ve hâkim olan Allah’ın zâlim ve mazlumun hesabını görecek bir mahkemeyi kurmaması düşünülemez. Bu sebepledir ki Bediüzzaman, söz konusu adâletin dünyada tam manasıyla gerçekleşmediğine göre ebedi hayatta mutlaka tahakkuk edeceğini ve adâlet duygusuna bağlı olarak kulluk görevini yerine getirenle günah işleyen ve Allah’ı inkâr edenlerin yaptıklarının karşılığını görmek üzere cennet ve cehennemin var edileceğini söylemiştir.
- Allah’ın Esma ve Sıfatlarının Âhireti Gerektirmesi
Bediüzzaman’ın âhiretin varlığı hakkındaki farklı bir görüşü de Allah’ın rahman ve rahim olmasının ebedi saadetin mevcudiyeti için bir delil oluşturuyor olmasıdır. Said Nursi’ye göre bir şeyi gerçekten nimet haline getiren ve yokluğu halinde kişinin mutsuz olmasını engelleyen şey, insanda bulunan ebedi mutluluk inancıdır. Bediüzzaman’a göre eğer ilâhi ihsanın en büyüğü olan ebedi mutluluk insana verilmezse, bütün nimetler onu huzursuz eder, elindeki bütün ihsan ve lütuflar onun için üzüntü kaynağı olur. Bu sebeple, ona göre Allah’ın rahmetinin dünya üzerindeki tecellileri böylesine apaçık bir şekilde iken, onların bir gün yok olup ebedi bir şekilde devam etmeyeceği düşüncesi, kişiyi bu rahmetin inkârına götürür. Bediüzzaman bu yüzden kıyametin kopmasıyla son bulacak olan bu dünya hayatından sonra mutlaka ebedi bir hayat yaşanacaktır demiştir.
- Peygamberlerin İcması Âhiretin Varlığını Gerektirmesi
Müellif geçmiş Peygamberlerin ittifakını, Hz. Peygamber’in nübüvvetinin delillerini, Kur’ân’ın mu’ciz oluşunu ve onun konuyla ilgili âyetlerini de âhiretin varlığı hususunda zikredilen deliller arasında saymaktadır.
Ayrıca Bediüzzaman bunlardan başka, itaat edenlere mükâfat, isyan edenlere cezanın bu dünyada verilmemesi, insanın bütün arzularının bekaya uzanması ve insanın fıtri ve sözlü dualarıyla âhireti istemesi, Hz. Peygamber’in duası, âlemde israfa yer olmaması, dünyada bulanan her şeyin geçici olması gibi hususlarında âhiretin varlığına açıkça işaret ettiğini haşir risalesinde dile getirmiştir .
Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Keyfiyeti Cismani veya Rûhî Oluşu:
Bediüzzaman da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını savunan âlimlerimizdendir. Müellife göre cismani olmayan bir âhiret hayatı abes olur. Çünkü Bediüzzaman’a göre insan her fikriyle, aklıyla, kalbiyle ayrı bir âlemdir. Bu özelliğinden dolayı insan, âlemin pek çok nevi ile alakadar olduğu için bir nev hükmündedir. Bundan dolayı müellif âhirette her bir ferdin aynıyla, cismiyle, resmiyle iade edileceğini belirtmektedir. Bu durum Bediüzzaman’a göre, bitkilerin tohumları gibi “acbü’z-zeneb” tabir edilen bir kısım zerrelerin, insanın tohumu olarak âhirette o zerreler üzerine insan bedeninin teşekkül etmesiyle meydana gelecektir.
Bediüzzaman’a göre âhiret hayatının cismani olacağına dair diğer bir delilde içinde bulunduğumuz dünyanın âhiret âlemine bir fihrist hükmünde olmasıdır. Müellif, bu fihristte âhiret âleminin önemli meselelerine olan işaretlerden birinin de, cismani olan rızıklardaki lezzetler olduğunu belirtmektedir. Ona göre bu geçici dünyada verilen nimetler için insanın vücudunda yaratılan hisler ve duyu organlarının varlığı, âhirette altlarından ırmaklar akan kasırların altında, ebediyete layık cismani ziyafetler olacağını göstermektedir. Bediüzzaman böyle lezzetlerin kişinin daha iyi idrak edebilmesi için âhiret hayatının cismani olması gerektiğini belirtmiştir.
Bediüzzaman’a göre Kur’ân’da âhiret hayatının cismani olacağını haber vermiştir. Kur’ân’ın konuyla ilgili âyetleri âhiretin vukuunu temsili bir kıyasla delillendirmekte ve insanları tefekküre sevk etmektedir. Konuyla ilgili bu âyetlerde çürümüş kemiklerin kimin tarafından diriltileceğinin alaycı bir tavırla sorana kendi yaratılışı hatırlatılarak onları ilk defa kim yarattıysa onun dirilteceği (Yasin, 36/ 78-79) ve yine ilkin mahlûkâtı yaratıp ölümünden sonra bunu tekrarlayanın Allah olduğu, bu işin O’nun için daha kolay olduğu (er-Rum, 30- 27), insanların yaptığı fiillerden dolayı sorumlu olacağı ve böylece Allah’ın kullarına zulmetmeyeceği ifade edilmektedir (Fussilet, 41/ 26). Bediüzzaman zikrettiğimiz bu âyetlere temas ederek bunlardan, insanın çeşitli merhalelerden geçirilerek yaratılması ile ikinci yaratılmaya ilk yaratılmanın delil gösterildiği âyetlerde temsîlî kıyasla âhiretin bedenen olacağının delillendirildiğini söylemektedir.
Bediüzzaman’ın konuyla ilgili bir diğer açıklamasıda şöyledir. Said Nursî’ye göre ebedi mutluluk manevî ve maddî olmak üzere iki kısımdır. Manevî olan, Allah’ın rızasına, lutfuna, tecellisine ve yakınlığına mazhar olmaktır ki bu tür mutluluğun keyfiyetini bilmek mümkün değildir. Mutluluğun maddî boyutunda ise mesken, yemek ve cinsel ilişki olmak üzere bedeni lezzetler vardır. Müellif, Allah’ın insanın bu muhtelif lezzetleri hissedebilecek kabiliyetlerini insanın maddî yapısında yarattığını, ayrıca ruhu tatmin eden manevî lezzetlerin kişiye yeterli olduğu halde maddî lezzetleri tatmak için haşrin mutlaka cismani olması gerektiğini söylemiştir.
Bediüzzaman’ın eserlerinde bu konu hakkında çok fazla detay göze çarpmamaktadır. Bunun nedenlerinden birinin müellifin, bu konunun İslam âlimleri arasında çok fazla görüş ayrılığı yaratmamasından dolayı kendisinin de bu mevzuda çok fazla açıklama yapmaya gerek hissetmemesinden olabilir. Sonuç olarak Bediüzzaman’da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını söylemiştir.
Ebedî Oluşu:
Bediüzzaman bu konuda da klasik Ehl-i Sünnet inancını kabul etmiştir. Ona göre eşyada esas olan beka olup adem değildir, hatta yokluğa gittikleri zannedilen kelime ve düşünce gibi gelip geçici şeyler de Bediüzzaman’a göre yokluğa gitmemektedir. Müellif bunların biçim ve vaziyetlerini değiştirerek bazı yerlerde korunduğunu düşünmektedir. Bediüzzaman fizik ilmînin, bu sırrı anlamışsa da çözemediğini, çünkü “âlemde var olan yok olmaz ancak bir dönüşüm vardır” diye hata ettiğini belirtir. Ona göre yokluğa gittikleri sanılan eşya Kudret dairesinden ilim dairesine, şehadetten gayba, fenadan bekaya geçmektedir.
Bediüzzaman, mutlak yokluğun olmadığını, herşeyi kuşatan bir ilmîn bulunduğunu belirtmektedir. Ona göre, ilim dairesi içinde bulunan adem ise, “adem-i harici”dir ve “vücud-ı ilmî”ye perde olmuş bir unvandır. Bu ilmî vücutları bazı ehl-i tahkikin “ayân-ı sabite” diye tabir ettiklerine değinen Bediüzzaman, buna göre fenaya gitmenin, geçici olarak harici libasını çıkarıp, manevî ve ilmî bir vücuda girmek olduğunu ifade etmektedir. Yani, Bediüzzaman’a göre yaratılmış ve fani olanlar harici vücutlarını bırakır, mahiyetleri manevî bir vûcud giyer, böylece kudret dairesinden çıkıp ilim dairesine girerler.
Bediüzzaman’a göre insanın mutlak yokluğa gitmeyeceğine dair bir delil de yine insanın kendisidir. Her kim vicdanına bakıp dinlerse “ebed! ebed!” sesini işitecektir diyen Bediüzzaman, bütün kâinat o vicdana verilse bile, insanın ebede karşı olan isteğinin yerini dolduramayacağını belirtmektedir. Bediüzzaman cennet ve cehennem hayatının ebediliği hususunda ise gerek cenneti gerekse cehennemi oluşturan madde ve cüzlerin kendi aralarında bir zıtlık bulunduğunu, bu nedenle bu cüzler arasındaki ilişkinin bir nizamın meydana gelebilmesi ve onun devamı için gerek olduğunu söyler. Bediüzzaman gerek cennet gerekse cehennem ehlinin buralarda ki hayatlarının ebedi olduğunu söyler. Bu sebeple Bediüzzaman, onların vücutlarını meydana getiren cüzlerde bir değişme olmayacaktır demiştir.
Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Safhaları
Daha öncede belirttiğimiz gibi Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret hayatı ile ilgili kısımlar Bediüzzaman’ın kendi ifadesiyle “Yeni Said” olarak adlandırdığı hayatının 50 yaşından sonraki döneminde detaylandırılmaktadır. Buna rağmen âhiretle ilgili izahlar kelâm kitaplarında olduğu gibi ulûhiyet ve nübüvvet konuları kadar onun eserlerinde geniş bir hacme sahip değildir. Bu bilgiler onun eserlerinin tamamında serpiştirilmîş bir şekilde yer almakla birlikte, konuyla ilgili müstakil bölümler de bazı eserlerinde bulunmaktadır.
Bediüzzaman’ın âhiret hayatıyla ilgili görüşlerini dile getirirken aklın zor anladığı müşkül meselelerde temsili hikâyeler anlatma metodunu kullandığı görülür. Bediüzzaman’ın âhireti safhaları olan kabir, kıyamet, ba’s, haşr, hesap, mizan, sırat, havz, cennet ve cehennem hakkındaki görüşlerini şu şekilde izah edebiliriz.
Kabir:
Bediüzzaman’ın âhiret halleri konusunda ki görüşlerini şu şekilde derleyebiliriz. Öncelikle Bediüzzaman, eserlerinde insanın ölümüyle âhiret hayatının başladığını söyler. Bediüzzaman, ölümden sonra kıyametin kopmasına kadar sürecek olan hayata da kabir veya berzah hayatı ifadesini kullanmaktadır. Ona göre ölüm bir son değil, mekân değiştirip yeni ve sonsuz bir hayata başlangıçtır. Bediüzzaman’ın bu konudaki görüşleri Ehl-i Sünnet kelâmcılarının görüşlerine paraleldir. O’da Ehl-i Sünnet kelâmcıları gibi münker ve nekir meleklerinin sorgulamasına temas ederek mümin için kabrin güzel bir bahçe, âhirete inanan, fakat günahlara dalanlar için ise bütün sevdiklerinden ayrı tutulduğu bir hücre olduğunu ifade eder. Bediüzzaman’a göre bu ceza kişiye âhiret inancının gereğine uygun davranışta bulunmaması sebebiyle verilir. Âhirete inanmayanlara göre ölüm zaten bir yok oluştur. Onlar bu inançlarına uygun olarak berzah âleminde bütün sevdiklerinden ayrı tutulacak ve inkârları sebebiyle ceza göreceklerdir. Bu izahlardan anlaşılacağı üzere Said Nursî, kişinin dinî sorumluluk doğuran fiillerden dolayı kabirde ceza ve mükâfata uğratılacağını kabul etmektedir.
Bediüzzaman Mektubat adlı eserinin içinde kabir hayatının da bulunduğu değişik hayat mertebelerine değinir. Said Nursî’ye göre bu hayat mertebelerinden ilki dünya hayatıdır ki, devamı pek çok şarta bağlanmıştır. İkincisi ise dünya hayatına hiç benzemeyen ve âdeta melek hayatı yaşayan İdris ve İsa’nın hayatları; üçüncüsü dünya hayatına göre daha serbest olan Hızır ve İlyas’ın bulunduğu hayat; dördüncüsü de, Kur’ân’ın da temas ettiği, diğer kabir ehlinin hayatından daha üstün olan şehitlerin hayatıdır. Nursi’ye göre hayatlarını hak yolunda feda etmeleri sebebiyle, Allah şehitlere dünya hayatına benzeyen, fakat zahmeti ve üzüntüsü olmayan bir hayat ihsan etmiştir. Bediüzzaman’a göre onlar ölümden kaynaklanan ayrılığın ıstırabını hissetmeyerek tam bir mutluluğu tatmaktadırlar. Diğer kabir ehli ise öldüklerinin farkında olup şehitler kadar hayatlarından lezzet almamaktadır. Said Nursî bu konuda rüya örneğini vererek konuyu delillendirmeye çalışır. Bediüzzaman’a göre iki kişi rüyalarında cennette güzel bir saraya girerler. Birisi rüyada olduğunu ve uyanacağını bildiği için aldığı lezzet noksandır. Diğeri ise rüyada olduğunu bilmemekte ve tam bir keyif ve lezzet almaktadır. Nursi şehitlerin kabirdeki veya berzah âlemindeki hayatını bu ikinciye benzetir.
Kıyamet:
Bediüzzaman âhiret hallerinden kıyamet hakkında bir anda meydana geleceğini ve melekler dâhil herkesin bundan etkileneceğini söyler. Said Nursî, Allah’ın zatından başka her şeyin helak olacağını ifade eden “…O’nun zatından başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz” (el-Kasas, 28/ 88) âyetinden yola çıkarak bu konuda, O’nun zâtı gibi isim ve sıfatlarının da ezeli ve ebedi olduğunu, bunların tecellisi olan varlığın da mutlak olarak yok edilmeyeceğini ifade etmiştir.
Bediüzzaman söz konusu âyetten yola çıkarak aklen de kâinatın harap edilmesiyle kıyametin kopmasının mümkün olduğunu söylemekte ve bunu şöyle izah etmektedir: Âlemde tekâmül kanunu vardır. Bu kanuna tabi olan her şey gelişme içindedir ve her şeyin yaratılışla belirlenen tabiî bir ömrü bulunmaktadır. Küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Âlem kendisi için takdir edilen fıtrî ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketeceği bir gün gelecek ve Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1), gibi hadiseler gerçekleşecektir. Bediüzzaman’a göre yine kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimler kıyametin kopacağına delildir. Zira kâinatta bir apartman gibi her şeyin birbirine bağlı olduğu mükemmel bir nizam tesis edilmîştir. Bu bağlardan birinin ilâhî bir emirle koparılması durumunda milyonlarca büyük kütlelerin birbiriyle çarpışıp kıyameti koparması imkânsız değildir.
Müellif kâinatta niçin bir değişim kanunu bulunduğu ve ilk yaratılışla beraber onun niçin sonsuzluğa elverişli bir şekilde yaratılmadığı konusunda ise şöyle der: Allah hikmeti gereği insanın istidat ve kabiliyetlerinin ortaya çıkmasını ve onların gelişmesini irâde etmiş ve böylece onları imtihana tâbi tutmuştur. Bu imtihanın gereği olarak hayır ve şer, güzellik ve çirkinlik gibi zıtlar beraber bulunmakta, kâinat bir değişim ve tekâmül çizgisinde yürütülmektedir. Kıyametle beraber imtihan safhası tamamlandıktan sonra söz konusu zıtlar birbirinden ayrılacak, cennet ve cehennem sonsuz bir yapıyla meydana gelecektir. Bu izahlardan da anlaşılacağı üzere müellif kâinat ile cennet ve cehennem arasında organik bir bağ kurmaktadır. Zira beka âlemi bu fânî âlemden yapılacak, onun esas unsurları ebedî âleme gidecektir. Bu durumda cennet ve cehennem yaratılış ağacının ebediyyete uzanan iki sonucu, Allah’ın lütuf ve kahrının tecelli edeceği yerlerdir. Bediüzzaman’a göre kıyamet bir anda meydana gelecek ve melekler dâhil bütün ruhlar, derecelerine göre bundan etkileneceklerdir. Müellif, meselâ bir kişi kendi sıcak odasında bulunmasına rağmen kar ve tipi içinde titreyen bir kimseyi görse bundan etkilenir. Bu örneğe paralel olarak azabı hak etmeyen ruhlar da kıyâmet hadiselerini görünce bir şaşkınlık geçireceklerdir.
Bediüzzaman kıyamet alâmetlerinden ve ahir zamanda meydana gelecek olaylardan bahsetmeden evvel bu konudaki hadisler hakkında ki görüşlerini dile getirir. Bediüzzaman bu tarz hadislerin içinde mevzu hadisler bulunabileceğini benimsemekle beraber, hiçbir rivâyeti reddetmeyip bu hadisleri tevil etmeyi tercih etmiştir. Çünkü ona göre Kur’ân’da olduğu gibi hadislerde de müteşabihat bulunabilir. Ona göre bu tür haberler iman esaslarına dâhil olmayıp nübüvvetin fonksiyonu açısından bir önem taşımamaktadır. Said Nursî, kıyamet alâmetleri ile ilgili hadislerin iman esaslarına dâhil olmadığını söylemesine rağmen bunları tevil ederek eserlerinde yer vermesinin sebebini, sıradan insanların imanını şüphelerden korumak için olduğunu söyler.
Teklif ve imtihan sırrını ortadan kaldırmaması için, bu dünyada gözle görünecek olan kıyamet alâmetlerinin, Kur’ân’ın mûteşabih âyetleri gibi kapalı olduğuna değinen Bediüzzaman, ahirzaman fitnelerinin müddetinin uzun olup bu zamanın ondan bir bölüm olduğunu belirtmektedir. Bu arada ahirzamanda Allah diyenin kalmayacağını bildiren hadisi, iman eden kalmayacak değil, belki Allah’ın namı değişecek şeklinde te’vil eden Bediüzzaman, bir rahmet eseri olarak kıyamet anında inananların ruhlarının daha önceden kabzedileceğini ve kıyametin kâfirlerin başına kopacağına da değinmektedir.
Said Nursî kıyamet alâmetleri çerçevesinde eserlerinde Deccâl, Hz. İsa’nın nüzulü, Mehdi, Zü’l-karneyn seddi, ye’cüc ve me’cüc, dabbetü’l-arz, fitnelerin çıkması ve güneşin batıdan doğup doğudan batması gibi konulara yer verir.
Bediüzzaman’ın eserlerinde Deccâl ile ilgili hadisleri müteşabihattan kabul edip te’vil etmiştir. Ona göre Deccâlle ilgili hadislerden çıkan sonuç iki ayrı Deccâlin olduğudur.
Bunlardan ilki ehl-i küfür diyarında çıkacak olan Büyük Deccâl diğeri ise İslâm dünyasının içinde zuhur edecek olan Süfyâni’dir. Hz. İsa’ya Mesih adı verildiği gibi bu iki Deccâle de Mesih adı verilmîş ve rivâyetlere bakıldığında bunların şerrinden Allah’a sığınılmıştır. Bediüzzaman büyük deccâllin materyalizm ve komünizm gibi dinî ortadan kaldırmayı hedef alan inkârcı akımlar olduğunu söyler. Ona göre İslâm deccâli dediğimiz Süfyani de aynı bunun gibidir. O da aslında tek başına pek çok şeyi yapabilecek bir güce sahip olmadığı halde, fikirleri etrafında meydana getirilen şahs-ı manevî bir akım olarak İslâm dinînin ferdi ve sosyal hayattan kaldırılmasına çaba sarf edecektir. Said Nursî’nin eserlerine baktığımızda onun Büyük Deccâl olarak adlandırdığını müşahhas, belli bir kişi olarak görmediği; buna karşın İslam Deccâli olarak adlandırdığı Süfyani’yi müşahhas bir kişi gördüğü anlaşılır. Bediüzzaman onların kötülüklerinin etkili olmamasının sırf birey oluşlarından değil, yandaşlarından ve temsil ettikleri inkârcı görüşlerin meydana getirdiği güç, otorite ve baskıdan kaynaklandığını ifade etmiştir.
Said Nursî, deccâlin Hz. İsa tarafından öldürüleceğine dair rivâyetleri de (Müslim, “Fiten” 110;Tirmizi, “Fiten” 59) te’vil etmektedir. Ona göre deccâlin öldürülmesi belli bir şahsın öldürülmesi şeklinde değil, aksine inkârcı bir fikir akımının yok edilmesi şeklinde düşünülmesi gerekir. Bediüzzaman’a göre İsevi ruhaniler cemaati deccâlin kurduğu materyalist ve dinsizlik akımını yok edip, Allah’ı inkâr fikrini imha edecektir. Bunlar Hıristiyanlık dinînin hakikatini İslâmiyet ile birleştirecek, bu birleşmeden meydana gelecek güçle deccâlin temsil ettiği inkârcı materyalizmi manen öldüreceklerdir . Bediüzzaman, böylesine muazzam bir netice için ilâhi bir hikmet çerçevesinde Hz. İsa’nın gökten yeryüzüne inmesini, Allah’ın hikmetinin bir gereği olarak görmekte ve Hz. İsa’nın herkes tarafından değil, ancak çok yakınları tarafından iman nuru ile tanınacağını belirtilmektedir.
Bediüzzaman Deccâl ve Hz. İsa hakkındaki görüşlerine paralel olarak Mehdinîn insanüstü vasıflarla ortaya çıkmasını ve herkes tarafından tanınmasını makul bir düşünce olarak görmez. Ona göre genelde kıyamet alâmetleri ve özelde Mehdi ile ilgili hadisler mübhem bir karaktere sahiptir. Bu sebeple Mehdi ve süfyâni gibi âhir zamanda zuhur edecek olan kimseler erken dönemlerde hatta tabiin döneminde beklenmiş daha da ötesi bazı kimseler bu şahısların geçmişte zuhur ettiğini söylemişlerdir. Müellife göre söz konusu şahısların ne zaman zuhur edeceğinin bilinemeyişinin sebebi, her asırdaki insanların, manevîyatlarını güçlendirmek ve ümitsizlikten kurtulmak için bir Mehdi inancına ihtiyaç duymalarıdır. Bediüzzaman’ın bu ifadelerinden anlaşıldığına göre Mehdi tek bir şahıstan ibaret olmayıp her asrın bir Mehdisi bulunmaktadır. Hadislerden gelecekte bir Mehdi gelecek havasının oluşmasının sebebi Mehdi hakkındaki rivâyetlerin birbirinden farklı olması ve hadis sarihlerinin konuyla ilgili hadisleri kendi zamanlarıyla ilişkilendirmesinden kaynaklanmıştır.
Bediüzzaman’ın ifadelerinden Mehdinîn İslâm deccâli olan süfyâniyi gerçekte öldürmeyeceği ortaya çıkar. Müellife göre ölen ve öldürülen birer kişi değil, inanç ve fikirlerdir. Bediüzzaman’ın Mehdi konusunda insanüstü niteliklere sahip bir şahıs beklentisi içinde olmadığı görüşlerinden anlaşılmaktadır. Müellif bu şekilde sosyal kanunlara uygun hareket eden bir kimsenin başarılı olmasını Allah’ın kudreti açısından mümkün görmektedir.
Netice olarak Bediüzzaman, bu konuda insanüstü niteliklerle zuhur ederek zulümle dolmuş olan dünyayı ıslah edecek bir Mehdi beklentisi içinde olmayı doğru bulmamaktadır. Onun Mehdi konusundaki rivâyetlere yaptığı te’viller sosyal prensiplere uygunluk arzetmektedir. Fakat Bediüzzaman’ın yaptığı bu te’viller hiç bir zaman bunların esası olan rivâyetlerin yüzde yüz sağlam olduğu anlamına gelmemektedir
Bediüzzaman da diğer Ehl-i Sünnet âlimleri gibi Kur’ân’daki Ye’cûc ve Me’cûc’ü ve aynı kıssada geçen Zü’l-Karneyn’in seddinîn harap olmasını (el-Kehf, 18/ 83-110), kıyamet alâmetlerinden saymıştır. Bediüzzaman, söz konusu âyetlere eserlerinde temas ederek Zü’l-Karneyn’in, Büyük İskender; seddin, Çin şeddi; Ye’cûc ve Me’cûcün, Mançur ve Moğollar olabileceğine dair muhtelif görüşler bulunduğunu zikreder. Bediüzzaman, Kur’ân’ın bu hâdiseden bahsetmekle aslında uzak bir hadiseyi kastettiğini, buna bu şekilde dikkat etmeyenlerin ise Zülkarneyn ve Ye’cüc ve Me’cüc hâdiselerinin birbirine yakın olduğu sonucuna vardıklarını söylemektedir. Bediüzzaman’ a göre ise bu iki hadise farklı zamanlarda olmuştur. Bediüzzaman, Kur’ân’ın seddin harap olmasından sonra kıyametin kopacağını haber vermesinin zaman açısından bir yakınlık olmadığına da vurgu yapar.
Bediüzzaman, kıyamet alâmetlerinden biri olan Dâbbetü’l-arz hakkında Kur’ân’da buna icmâli olarak işaret edildiğini, fakat onun mâhiyeti hakkında kesin bir kanaatinin bulunmadığını ifade eder. Ancak Bediüzzaman, nasıl ki Firavun’un kavmine çekirge âfeti ve bit belâsı, Kâbe’yi yıkmak için gelen Ebrehe’nin ordusuna “ebabil kuşları” musallat edildiyse, süfyâni ve deccâllerin fitnesine bilerek kananlara akıllarını başlarına getirmek için Ye’cûc ve Me’cûc, Dâbbetü’l-arz gibi hayatı altüst eden musibetler gösterilecektir demiştir. Bediüzzaman’a göre muhtemelen o “dâbbe” bir canlı türüdür. Ve eğe bir tane olsa vereceği zarar da sınırlı olacağından sayı ile ifade etmemek gerekir. Bediüzzaman bunun daha iyi anlaşılması için onun Kur’ân’da yer aldığı üzere Hz. Süleyman’ın değneğini yiyerek öldüğünün anlaşılmasını sağlayan ağaç kurdu (es-Sebe, 34/ 14) türünden bir canlı olabileceğini söyler. Ona göre o kurt, insanın bütün vücuduna dağılarak kemiklerini ağaç gibi kemirecek, Müminler ise bu beladan imanlarının bereketi ve sefahate dalmamakla kurtulacaktır.
Said Nursî’ye göre küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Ona göre âlem kendisi için takdir edilen fıtri ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketecektir. Bediüzzaman Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1) gibi hâdiselerin birgün mutlaka vuku bulacağına vurgu yaparak kıyametin bu şekilde olacağını söylemiştir. Netice olarak Bediüzzaman kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimleri kıyametin kopacağına dair deliller olarak kabul etmiştir.
Haşir:
Said Nursî öldükten sonra tekrar hayata kavuşma anlamında haşir, Ba’s ve neşr kelimelerini kullanmakla beraber bunlardan daha çok haşir kelimesini tercih etmektedir. O, kelâmcılarda olduğu gibi tekrar diriltilmenin bedenen olacağını benimsemekte ve bunun delili olarak âhiretin varlığı konusunda zikrettiği delilleri tekrarlamaktadır.
Said Nursî’ye göre haşrın vuku bulmasına hiçbir mani yoktur. Olmasına sebep ise her şeydir. Haşri yaratmak Allah için “kün” emri kadar kolay bir durumdur. Bediüzzaman dünyanın bir tarla, mahşerin ise harman, cennet ve cehennemin ise birer mahzen olduklarını, harmanda başakların dövülüp, tasviye neticesinde semerelere ayrılıp, ayrı ayrı saklandığı gibi, haşir meydanının da kâinatın başak ve semeresi olan insanın beklendiğini belirtmiştir.
Bediüzzaman haşrın çeşitli mertebeleri olduğunu söyleyerek, bunlardan bir kısmına iman etmenin farz olduğunu söyler. Bir kısmının ise ruhani ve fikri yükselmelerin neticesine göre bilinebileceğini ifade etmiştir. Bediüzzaman’a göre inanılması farz olan haşir mertebesi, insanların öldükten sonra ruhlarının başka makamlara gidip cesetlerinin çürüdükten sonra insanın cesedinden bir çekirdek hükmünde olan “acbü’z-zeneb” diye tabir edilen küçük bir cüz’ün bâkî kalıp, Allah’ın ondan insanın cesedinî haşirda tekrar yaratması ve ona ruhunu göndermesidir. Bu kısma inanmak farzdır, çünkü Bediüzzaman’a göre bu mertebenin ispatı o kadar kolaydır ki her baharda yeryüzünde milyonlarca misali görülmektedir. Öte yandan Nursi tüm insanların yaratılması ve diriltilmesinin tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibi olduğunu (el-Lokman, 31/ 28) ifade eden âyeti sık sık tekrarlamakta, bunu duyular âleminden aldığı pek çok örnekle detaylandırmakta, böylece ikinci yaratılışın Allah’ın sonsuz kudreti açısından mümkün olduğunu izah etmektedir.
Said Nursî haşir konusunda da diğer bazı mevzularda olduğu gibi konuyu somutlaştırmak için dünyevi misaller verir. Bediüzzaman İsrafil’in sûr’a ikinci defa üflenmesinden sonra ruhların bedenleriyle beraber tekrar var edilip haşrın vuku bulmasını istirahat için dağılmış bir ordunun bir boru sesiyle toplanmasına benzetir. Cesetlere tekrar hayat verilmesi konusunda ise elektrik örneğini sunar. Ona göre tek bir santralden çıkan elektrik akımı büyük bir şehri bir anda nasıl aydınlatabiliyorsa, Allah’ta “kün” emriyle bütün cesetlere bir anda tekrar hayat verecektir. Bediüzzaman, cesetlerin bir anda yeniden inşa edilmesinin mümkün olduğunu anlatmak için de bahar örneğini verir. Nursî’ye göre kıştan sonra bahar mevsiminde tabiatta meydana gelen değişimler haşrın varlığı konusunda en büyük delili teşkil eder. Bediüzzaman’a göre burada meydana gelen haşirlar âhirette meydana gelecek olan büyük haşrın bazı örnekleri ve onu anlamayı sağlayan unsurlardır.
Bediüzzaman haşir meydanının yeri konusunda da şöyle demektedir: Allah’ın fiillerindeki hikmet şunu gösterir ki yerkürenin güneş etrafındaki yörüngede dönmesi amaçsız değildir. Bu yörüngenin haşir meydanının sınırlarını belirlemesi mümkündür. Buna göre yerküre bir tarla gibi bu meydanı dolduracak ürünleri yetiştirmekte ve haşir meydanının oluşturulmasına bir esas teşkil etmektedir.
Müellif her ne kadar açık bir şekilde ifade etmese bile onun söz konusu düşüncesinden kıyamet ve tekrar yaratılmanın kâinatın tamamında değil, sadece güneş sistemi çerçevesinde meydana geleceği izlenimi doğmaktadır. Haşir meydanında toplanan insanların elbiseleri konusunda ise müellif şöyle der: Allah’ın insandan başka canlı varlıkları fitrî bir elbise ile yarattığı gibi haşir yerinde insanlara sunî bir elbise değil fakat fitrî bir elbise giydirmesi O’nun hikmetinin gereğidir. Aslında insanların sunî bir elbise giymesinin hikmeti sadece sıcak ve soğuktan korunmak, zinet olarak yararlanmak ve mahrem yerlerini örtmek değil, onların diğer varlıklar üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olmasıdır. Haşir meydanında ise böyle bir hikmet söz konusu olmaması sebebiyle insanların dünyada giydikleri kıyafet türünden bir elbise giymelerine lüzum bulunmaması gerekir.
Hesap:
Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret halleri içerisinde incelenen amel defteri, amellerin tartılması gibi mevzular hesap başlığı altında incelenmiştir. Said Nursi eserlerinde klasik kelâm ilmînde tartışıldığı tarzda bu konuları ele almamıştır. O bu konularda daha çok kişinin sorumluluğuna dikkat çekerek amellerin kaydedildiğini ve bunun âhiretteki hesap için olduğunu bazı örnek ve hikâyelerle izah eder. Bediüzzaman amellerin kaydedilmesini Allah’ın hafiz ve rakib isimlerinin tecellisi olarak ele alır. Bediüzzaman kâinatın bir nizam ve ölçü içinde yaratılmasını ve varlığını devam ettirilmesini, varlık üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olan insanın amellerinin de bir hesap için muhafaza edildiğine delil teşkil ettiğini söylemiştir. Bediüzzaman kâinatta olup biten her şeyin “levh-i mahfuz” da kaydedilmekte olduğunu bunun delilinin ise insanın hafızası ve bitkilerin meydana gelmesine esas teşkil eden ve onların bir çeşit programı olan tohumlar olduğunu söyler. Müellife göre söz konusu unsurlar ayrı ayrı nüfus cüzdanlarının bir nüfus kütüğünün varlığına delil oluşu gibi her şeyin kaydedildiği levh-i mahfuzun varlığını göstermektedir der. İşte bu yüzden Bediüzzaman’a göre amellerin kaydedilmesi sadece dünyevi bir iş değil, âhirette büyük bir mahkemenin kurulacağına ve hesabın görüleceğine delil teşkil eden bir durumdur.
Cehennem:
Said Nursî’nin eserlerinde cehennemle ilgili izahlar cennet konusundaki açıklamalar kadar bir hacme sahip değildir. Nur Risaleleri’nin muhtelif yerlerinde serpiştirilmîş bir şekilde yer alan bu izahlarda cehennemin var oluş sebebine, halen mevcut olup olmadığı konusuna ve ebediliğine temas edilmektedir. Eserlerde cehennemin varlığı konusunda insandaki adâlet duygusuna ve müeyyide anlayışına temas edilerek bunların âhiret hayatındaki ceza ve mükâfatın varlığını gerektirdiği vurgulanmaktadır. Ayrıca Bediüzzaman’ın eserlerinde adâlet unsuruna bağlı olarak Allah’a kulluk edene cennetin, O’na kulluk etmeyen, inkâr ve şirk içinde olanlara ise cehennemin hazırlandığı ifade edilmektedir. Ona göre cehennem bir zulüm yeri değil, gerçek adâletin tecellisinden sonra hak edilmîş bir ceza ve arınma yeridir.
Âhiret hallerinden cennet ve cehennemin varlığı ve mahiyeti ile ilgili hususlar duyu organlarıyla idrak edilemeyen konular olması sebebiyle Bediüzzaman, bu konularda hareket noktası olarak ilgili âyetleri temel alır. Bu âyetlere binaen de eserlerinde, cennet ve cehennemin varlığının aklen mümkün olduğuna, hikmetine ve oradaki hayatın keyfiyetine değinir.
Bediüzzaman cehennemin yaratılması ve günahkârların orada cezalandırılmasının kötü bir durum olmayıp, adâletin yerine gelmesi açısından iyi olacağını beyan etmiştir. Çünkü müellife göre nasıl ki suç işlediği sabit olan bir kimsenin, bulunduğu memlekette hapishane olmasa bile bir hapishane yapılarak cezalandırılması adâlettir, bu sebeple suçun hapishanenin yapılmasının sebebi olduğu gibi günah ve küfür de cehennemin yaratılmasına sebep olmaktadır.
İslâm bilginlerinin çoğu cennet ile cehennemin hâlen mevcut olduğunu kabul ederken Said Nursi’de genelde Ehl-i Sünnet bilginlerinin görüşünü benimsemekle beraber, cehennemin yerinin arzın yörüngesinin içinde olması gerektiğini söyler. Cehennemin görünmemesini ise perdeli ve ışımayan bir nitelikte olmasına bağlar. Ona göre küçük ve büyük olmak üzere iki cehennem bulunmaktadır. Küçük olanın, bir çekirdek veya tohum niteliğine sahip bulunan ve âhirette büyük cehenneme dönüşecek olan arzın merkezi olması mümkündür. Çünkü yerkürenin her otuz üç metre derinine indikçe sıcaklık yaklaşık bir derece artmakta ve yarıçapı altı bin küsur kilometre olan yerkürenin merkezindeki sıcaklık bu hesaba göre iki yüz bin dereceye kadar ulaşmaktadır. Ayrıca O bazı hadislerde cehennem ateşinin dünya ateşinden iki yüz kat şiddetli olduğunun ifade edildiğini söyleyerek söz konusu yaklaşımını böyle delillendirmektedir.
Said Nursî cehennem azabının bir çeşidi ve unsuru olan ateşin muhtelif çeşitlerinin bulunduğunu söyler. Ona göre ısısı ile yakan ateşin yanında soğuğu ile yakan bir tür ateş de bulunmaktadır ki, müellif buna eserlerinde “zemherir” adını verir. Bediüzzaman ateşin bir çeşidi olan beyaz ateşin ısısını etrafa yaymayıp aksine etrafta bulunan ısıyı kendine çekip dondurucu bir soğuk teşkil ettiğine değinir. Müellife göre ateş çeşitlerini içinde barındıran cehennemde böyle bir ateşin yani zemheririn bulunması gereklidir.
Said Nursî küfür üzere ölenlerin ve münafıkların cehennemde ebedi kalacaklarını belirtir. Müellif, küfür üzere de olsa sınırlı bir hayatı yaşayanın ebedi olarak cehennemde kalmasının Allah’ın hikmet ve adâletine uygun olduğunu söyler. Çünkü Bediüzzaman, küfür üzere ölen kimse sonsuza kadar yaşayacak bile olsa bütün ömrünü aynı hal ile geçireceği şüphesizdir. Zira kâfirin fıtrî yapısı bozulmuş olduğundan günah işleme kabiliyeti devam etmekte ve bu nedenle sonsuz bir şekilde cezalandırılması adâlete ters düşmemektedir. Ayrıca küfür, kâinatın Allah’ın varlığına ve birliğine olan delâletini inkâr etmek, O’nun isimlerinin tecellilerini yalanlamak ve ihsan ettiği nimetlere nankörlük etmek anlamına geldiğinden büyük bir suçtur ve bu suçun karşılığı olarak kâfirin cehennemde ebedî olarak kalması adâletin yerine gelmesi açısından gereklidir demiştir.
Said Nursî yukarıda zikrettiği sebeplerden dolayı kâfirin cehennemde ebedî olarak kalmasının Allah’ın hikmet ve adâleti açısından gerekli olduğunu söylemekte; fakat konuya Allah’ın rahmet ve şefkati açısından bakıldığında ise kâfir hakkında iki ihtimalin olduğunu dile getirmektedir. Ona göre kâfir ya tamamen yok olup gidecek, ya da sürekli bir azap içinde de olsa varlığını devam ettirecektir. Müellife göre varlığını cehennemde bile olsa devam ettirmek tamamen yok olmaktan daha hayırlı bir sonuçtur. Çünkü Bediüzzaman yokluğu gerçek şer, varlığı ise gerçek hayır olarak adlandırmıştır. Ayrıca Said Nursî kâfirin kendi ameliyle cehennemi hak ettiğini ve amelinin karşılığı olan cezayı çektikten sonra ateşe alışarak azabının hafifleyeceğini ifade eder. Ona göre azabın hafiflemesi bazı hadislerde işaret edilen, kâfirin dünya hayatında işlediği iyi amellerinin mükâfatı.
Cennet:
Said Nursî cennete dair telif ettiği Yirmi Sekizinci Sözde ve konuyla ilgili âyetlerin tefsirini yaptığı İşârâtü’l-i’caz da cennet nimetlerine soru-cevap tarzında temas ettiği görülmektedir.
Bediüzzaman dünyadan geçip giden insanın, aldığı her türlü lezzetin kaybolmasından dolayı elem çekmemesi için ebedi bir mekânın beklemekte olduğunu, ayrıca Allah’ın bütün isimlerin de cenneti ve ebediyeti istemekte olduğunu söyler. Bediüzzaman’a göre cennet Allah’ın fazl ve kereminden bir hediye olup insanın amelinin ücreti karşılığında vacib bir hak değildir. Çünkü iyiliklere insanın kesbi illet değildir. Kötülüklere sebep ise nefistir. Bu sebeple Bediüzzaman’a göre insan Allah’a karşı “mükâfatımı isterim” diyemez, “fazlını beklerim” diyebilir.
İyi bir meskenin, yemek ve evliliğin bu dünyada kişiye lezzet ve mutluluk verdiğini ve bu tür lezzetlerin cennette daha mükemmel bir şekilde vuku bulacağını ifade eder.O bedeni lezzetlerin varlığından bahsetmesine rağmen, sonsuzluğa elverişli yaratılan insanın gerçek lezzet ve mutluluğunun ancak marifetullah, muhabbetullah ve ilim ile gerçekleşeceği kanaatinde olmuştur.
Bediüzzaman eserlerinde cennet nimeti olarak erkeklere pek çok huri verileceğini ifade eder. Yine bununla beraber dünyadaki evliliklerin cennette de devam etmesinin mümkün olduğunu, dünya kadınlarının cennete girdikleri zaman hurilerden daha güzel olacaklarını söylemiştir.
Müellif cennet yiyeceklerinin sindirildikten sonra posasının olmadığının hadiste vârid olduğunu (Buhari, “Bed’ü’1-halk”, 8; Müslim, “Cennet”, 17-19) ifade ederek, bunun mümkün oluşuna ağaçları örnek gösterir. Said Nursî’ye göre en basit hayat tabakasına ait olan ağaçlar bile çok gıda aldıkları halde artıkları bulunmamaktadır.
Bediüzzaman, “Cennette kişi sevdiği ile beraber bulunacaktır” (Buhari, “Edep”, 96) hadisi ile ilgili olarak, sadece kısa bir zaman aralığında Hz. Peygamber’i görme imkânı bulmuş basit bir bedevinin cennette Hz. Peygamber’in yanında bulunması nasıl mümkün olabilir sorusuna: Makamı yüksek bir kimse güzel bir bahçede ziyafet verse ve orayı insanın maddî ve manevî bütün duyularını tatmin edecek bir şekilde hazırlasa, toplumun her kesiminden gelen davetlilerin aynı mekânda bulunmakla beraber buradaki güzelliklerden aynı lezzeti aldığını söylemek mümkün olmaz deyip, herkesin kendi kabiliyetince hatta kültür seviyesine göre buradaki güzelliklerden faydalanacağını söyleyerek cevap verie. Bu örneğe paralel olarak insanlar cennette aynı mekânda bulunsalar bile aldıkları lezzet ve mutluluk kabiliyetlerine göre farklı olacaktır. Ayrıca bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel oluşturmayacaktır der.
Bediüzzaman cennetin sekiz tabaka olup, her bir tabakasının birbirinden yüksek olduğu halde bunların tamamının çatısının Arş-ı a’zam (Buhari, “Tevhid”, 22, “Cihad”, 4) olduğu hadislerde zikredilmîştir der. Said Nursî bu gibi hadisleri daha somut bir şekilde izah etmek için, huni şeklinde bir dağı temsil olarak verir. Bu temsile göre bu dağın etrafında aşağıdan yukarı doğru birbiri içinde ve birbirinden yüksek sur şeklinde daireler ve bu dairelerin içinde de insanlar bulunur, bu dairelerin üst üste olması içindeki insanların tamamının güneşi görmesine engel de teşkil etmez. Said Nursî’nin bu temsilinde ki insanlar, aynı zamanda birbirini görebildiği gibi, surlar arasında birinden diğerine geçmek orda bulunan insanlar için mümkündür. Nursi, muhtelif hadislerde cennetlerin buna benzer bir şekilde tasvir edildiğini beyan ederek, bu temsile binaen müminlerin bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel teşkil etmez demektedir.
Hadislerde cennet ehline içinde pek çok saray ve huri bulunan hacim olarak dünya kadar bir yerin verileceğinin beyan edildiğini (Tirmizi,”Cennet”, 17) söyleyen Said Nursî bu kadar şeye bir insanın ihtiyaç duyup duymayacağı konusunda da şöyle demektedir: insan basit bir canlı olsaydı bu kadar şeye lâyık olmazdı. Fakat insan sonsuz duygulara sahip bir nitelikte var edilmîştir. Meselâ bir insana bütün dünyanın hükümranlığı verilse bile ondaki hırsı tatmin edememektedir. Bu yüzden ebedî bir hayatta sonsuz kabiliyetlere sahip olan insana hadiste zikredilenlerin verilmesi makul olmaktadır .
Said Nursî, adını zikretmediği bazı tefsircilerin bütün herkesi cennette otuz üç yaşında olacağını söylediklerini, oysaki Vakıa suresinde geçen “vildân” (el-Vakıa, 59/ 17) kelimesinin çocuk anlamında olup, dolayısıyla çocukların buluğ çağına gelmeden önce ölmeleri durumunda cennete çocuk olarak gireceklerini ifade ettiğini belirtir. Bediüzzaman büluğ çağına gelmeden önce üzerlerine farz olmadığı halde namaz ve oruç gibi ibadetleri yapmaları durumunda çocuklar da bir mükâfat olmak üzere yetişkinler gibi otuz üç yaşında olacaklardır der. Müellife göre söz konusu tefsirler bu farka temas etmemiştir.
Said Nursî cennet ehlinin “karşılıklı koltuklara oturup” (es-Saffet, 37/ 44) dünya maceralarını konuşacaklarını ve bu sebeple dünya hadiselerinin onlara gösterilmek üzere kaydedildiğini ifade ederek buna, insanların, değer verdikleri anları ebedileştirmek ve sonra onlara tekrar bakmak için sinema ve benzeri şeylerle kaydetmelerini örnek gösterir.
Bediüzzaman Cehennem amelin karşılığı olduğu halde cennet Allah’ın bir lutfu ve ikramıdır der. Çünkü müellife göre cehennemi hak edecek amelleri, Allah’ın nzası olmadığı halde kendi iradesiyle işleyen insandır. Halbu ki insanın yaptığı iyiliklerde kendi katkısı çok azdır. Zira iyiliği isteyen ve onu yaratan Allah’tır, insan ise ona sadece iman, arzu ve niyet ile sahip olabilir. Allah’ın vaadi ile verilecek olan cennet görünüşte bir mükâfat ise de gerçekte bir ikramdır. Aynca kulluk cennet nimetlerini düşünerek değil, Allah’ın rızasını kazanmak için yapılmalıdır.
Said Nursî Ehl-i Sünnet âlimleri gibi cennet ehlinin Allah’ı göreceklerini söylemekle beraber bunun keyfiyetine temas etmemektedir. Ona göre Allah’ın ihsan ettiği en büyük mutluluk cennet ehlinin O’nu görmesidir. Hatta bu mutluluk Bediüzzaman’a göre cennet nimetlerinden çok daha büyük olacaktır.
Engin Yılmaz, “Said Nursi Ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Âhiret Anlayışı” adlı Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.
]]>‘Şiddet içeren sosyal çatışma’yı tanımlamak kolay bir iş değildir. Syracuse sosyoloji profesörü Louis Kriesberg grup çatışmalarını geniş bir yelpazede ele alan çok değişkenli bir sosyal çatışma tanımı önerir: “Sosyal çatışma, iki veya daha fazla sayıda kişi ya da grubun uzlaşması imkânsız hedeflere sahip oldukları inancından doğar.” Duruma bağlı olarak, uzlaşmaz hedeflere inanç, şiddet içeren yahut içermeyen çeşitli şekillerde ifade edilir. 20. yüzyılda ve 21. yüzyılın başlarında trajik bir şekilde şahit olduğumuz vahşet, bu uzlaşmazlığın sıklıkla şiddet içeren yollarla ortaya konduğunu göstermiştir. ‘Kişiler yahut gruplar’ ifadesi, kapsamlı bir sosyal çatışma düşüncesine imkân vermektedir. Bu anlamda, çatışan grupları oluşturan unsurlar rakip kabileler, mezhepler, ulus devletler, ya da kimilerine göre medeniyetler olabilir.
Soğuk Savaşın meydana getirdiği çift kutuplu dünya düzeninde, çatışma çözümüne dair çalışmalar ve stratejiler genelde devletlerarası ilişkilere dayandırıldı. 90lardan sonra Soğuk Savaşın bitmeye yüz tuttuğu sancılı dönemlerde ise akademik inceleme alanı olarak çatışma çözümlerinde bir yön değişimi gözlendi. Bu dönemde çoğunlukla güç, iktidar ve toprak için rekabet etmekte olan etnik ve dini grupların devlet içinde şiddete başvurması konusu üzerine odaklanıldığını görüyoruz. Bugün de istikrarı en fazla tehdit eden en yıkıcı çatışmalar etnik siyasal veya dini siyasal kimliklerle ayrıştırılmış gruplar arasında görülmektedir. Trajik bir şekilde, dini, etnik ya da kültürel kimlikler sosyopolitik gerilimlere nüfuz ettiği zaman birbiriyle çatışan öyküler ortaya çıkmaktadır. Bu çatışma, esas itibariyle ötekini kişiliksizleştirirken (insani vasıflardan uzaklaştırırken) şiddet ihtimalini güçlen dirmekte ve uzlaşmayı imkânsız hale getirmektedir.
Risk Altındaki Azınlıklar Projesi’nin (Minorities at Risk Proj ect (MAR)) kurucu başkanı Ted Robert Gurr, 21. yüzyılın ilk yıllarında “Müslüman grupların radikalleşmesi”nin büyük toplumsal çatışmalara dönüşme riski taşıdığını iddia etmektedir. MAR’ın araştırma kapsamındaki 280 toplumsal gruptan 60’ı Müslüman toplum olarak kategorize edilmiştir: “Aralarında çoğunluğunu Sünnilerin oluşturduğu toplumlarda yaşayan Şiiler, ayrılıkçı bölgelerdeki Müslümanlar veya Batı demokrasilerinde ve dünyanın değişik bölgelerindeki Müslüman azınlıklar bulunmaktadır.” Gurr, bu Müslüman azınlık gruplarının pek çoğunun ön yargılara, ayrımcılık veya zulme maruz kaldığını vurgular. Bunlardan bazıları “hâkim İslâmi gruplarca” tekfir edilen sınıflar, bazıları da gayrı müslim çoğunluk tarafından tehlikeli öteki olarak damgalanmış toplumsal gruplardır. Dahası, hoşgörüden nasibini almamış İslâmi kökenli bazı hareketler, zor durumdaki bu Müslüman grupların liderliği için birbirleriyle çekişmektedir.
Radikalizmin sonuçlarına maruz kalmış yahut tehdidi altında olan ve gruplar arası çatışmaya çeşitli derecelerde şahit olmuş devletlerin kısa bir listesini yapacak olursak ilk akla gelenler: Tacikistan, Afganistan, Endonezya, Filipinler, Nijerya, Somali, Hindistan ve Rusyadır. Elbette ki Batı Avrupa, farklı etnik kökenlere sahip gittikçe büyümekte olan Müslüman nüfus arasında artış eğilim gösteren radikalizmin sonuçlarına alışık değildir. 11 Mart 2004’te Madrid’de meydana gelen tren bombalama olayları, aynı yıl Hollanda’da tartışmalı film yapımcısı Theo van Gogh’un öldürülmesi ve bu olayın üzerinden henüz 16 ay bile geçmemişken Londra metrosu ve çift katlı otobüslerine karşı yürütülen terör eylemleri, Müslüman olsun veya olmasın Batılıları hem kızdıran hem de Batı Avrupa’da içten içe bir radikalizmin doğacağı endişelerine neden olan trajedilerdi. Fransız siyaset bilimci Olivier Roy’a göre, Avrupa’nın veya benzer problemlere sahip başka bölgelerin esas meselesi “aşırıcılığın, bu ülkede yaşayan Müslüman halk arasında bir zemin bulmasının nasıl engelleneceğidir.”
Bu tip bir radikalizmin çeşitli toplumlararası çatışmalarda ve terör eylemlerindeki rolünü ele alırken din adamları, uzmanlar ve siyasetçiler “Suçların ve sorunların kaynağı İslâm mı?” diye sormaktadır. İslâm, radikalizmin mi yoksa barışın mı kaynağıdır? Yoksa İslâm, güç çekişmesi nedeniyle veya siyasi sebeplerle manipüle edilip çarpıtılmakta mıdır? Daha da önemlisi, radikal ideolojilere karşı diyalog, hoşgörü ve bir arada yaşama kültürünü etkili şekilde savunan Müslüman sesler yok mudur?
2001’den bu yana küresel toplum, İslâm inancının radikal Müslümanlar tarafından nasıl bir şiddet aracı haline dönüştürüldüğünün farkına vardı. Fakat yine de pek çok insan, radikalizmi benimseyenlerin yozlaşmış kimlikleri ve gayrı ahlâki fikirlerine karşı mücadele veren ve İslâm geleneğinin hümanist, hoşgörülü ve yardımsever bir yorumunu ön plâna çıkaran Müslüman âlimlerin ve dini liderlerin sayısının gittikçe arttığından habersizdi. Profesör Seyyid Hüseyin Nasr, dinamik ve kompleks İslâm geleneğini “bazı İslâm ülkelerindeki radikalizmin şiddete açık doğası” ile ilişkilendirmeye dönük Batılı ve gayrı müslim temayüllere karşı uyarıda bulunan pek çok âlimden biridir. Bu bilge tavra bir yankı da UCLA hukuk profesörü Halid Ebu el Fadl’dan gelmiştir. El Fadl’a göre, Üsame bin Ladin’in dikkat çekici terör ve şiddet eylemleri, aslında oldukça kompleks bir ideolojik tartışmanın en uç noktasını temsil etmektedir. Bu mücadele, ‘içtihat çevreleri arasında İslâm adına kimin, ne şekilde konuşacağı’nın mücadelesidir.
Uluslararası ilişkiler profesörü Aaron Tyler, “militanların şiddet yanlısı eğilimlerine karşı İslâm’ı aşılayabilme” mücadelesinde ılımlı Müslüman isimlerin, şiddeti dışlayan aydın bir Müslüman kültürün yeniden diriltilebilmesi için çalıştıklarını ve bu çalışmaların barışı, ruhi teceddüdü ve uzlaşmayı vurgulayan mesajları ile “radikallerin boş gürültülerini” bastırır hale geldiğini belirtir. Dahası, sadece İslâm’ın katı ve sert yorumlarını reddetmekle kalmayıp aynı zamanda inananları iyiliğe yönelten inanç, ibadet ve kurumlarını toplumlararası uzlaşma ve bir arada yaşama fikri için kolektif bir kaynak olarak gösteren Müslüman düşünürler ve hareketler ortaya çıkmaktadır. Bu düşünürler ve liderler, İslâm tarafından benimsenen barış ve hoşgörü değerlerinin çatışma çözümü konusunda çalışan kimseler için sunacağı normatif çerçeveyi ortaya koymaktadırlar. İslâmi değerler ışığında oluşturulacak böyle bir şekli çerçeve, barışın inşası için girilen bu zorlu mücadeleyi kolaylaştıracaktır.
Bu eleştirel çabalara katkıda bulunan en önemli Müslüman düşünürlerden biri de Fethullah Gülen’dir. Çaresizce “kendini topluma adayabilecek fedakâr gönüller ve samimiyetle yürütülen bir uzlaşma ve diyalog hareketi arayışındaki” küçülen bir dünyada, Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi, kuvvetli bir umudun ve anlayışın kaynağı haline gelmiştir. Bu hareket, Müslüman ya da gayrı müslim olsun bireylere ve toplumlara, İslâm’ın barışçı öğretilerini ve geleneklerini merhamet, hoşgörü ve insanlığa hizmet ruhuyla sunmaktadır. Gülen, diyalog ve eğitim yoluyla Müslümanlara, “dünyaya dayatılan” yıkıcı İslâm imajına karşı çıkmalarını ve bir hoşgörü ve “ikna” yöntemiyle dünyaya sevgi aşılayan, Hakk’a ve halka hizmet esasına dayanan “İslâm’ın yeni imajını” yaymalarını öğütlemektedir.
Seyyid Hüseyin Nasr, “Dünyanın geleceği, önümüzdeki yıllarda çeşitli dünya görüşleri ve medeniyetlerin bir arada yaşamalarının ne derece mümkün olacağına bağlıdır” der. Gerçekten, karşılıklı saygıyı, iyi niyeti ve medeniyetlerle dinlerin hem kendi içlerinde hem de birbirleri arasında yapıcı ilişkiler kurmasını teşvik eden bir hoşgörü anlayışı, toplumsal farklılıklara bakmaksızın, insan olma esasına dayanan ‘bir arada yaşamın’ gerçekleştirilmesi için önemli bir stratejidir. Uzlaşı kültürü, toplumlara diyalog ve hoşgörü içinde yaşayabilecekleri bir dayanak sağlar. Bu açıdan çeşitliliğin önemli bir değişmez kabul edildiği dünyamızda, hoşgörünün değerini ve kabul edilebilir sınırlarını tekrar tekrar ortaya koyma yolundaki dinler arası gayretler fevkalade anlamlıdır. Bu hoşgörünün değerini anlama ve sunma gayretinin en çok İslâm geleneğinin insani prensipleri içerisinde vurgulandığını söyleyebiliriz.
Fethullah Gülen, İslâm’ın hoşgörü anlayışını barışçıl ilişkiler kurma yolunda bir ilke olarak insanlığa sunmaktadır.
Gülen, “her köşe başında önümüzü kesmesi muhtemel ayrılık, farklılık ve mutabakat zorluklarından kaynaklanan handikaplara karşı en tesirli silahımız, en sağlam sığınak ve tabyamız da hoşgörü olsa gerek” der.
‘Allah’ın yer yüzündeki halifesi’ unvanının insana yüklediği sorumluluğun bilinciyle Gülen, hayatının büyük çoğunluğunu derin İslâm anlayışından filizlenen ‘ötekini hoş görme’ ilkesini savunmaya ve insanlara aşılamaya adadı. Sürdürülebilir barış ve hoşgörünün var olması için, hem farklılıkları dışlamayan hem de karşılıklı saygı, dostluk ve aktif diyalog ihtiyacını karşılayan böyle bir hoşgörü anlayışı kök salmalıdır. Hakikaten, Gülen’e göre İslâm’ın hoşgörüsü, insanlığın çatışma ve bir arada yaşama temayüllerini dengeleyici niteliktedir.
Bu kısımda, Fethullah Gülen’in manevi derinliğe ve entelektüel dirence sahip İslâm ve insan anlayışıyla işlenmiş hoşgörü yaklaşımını ele alacağız. Öncelikle, Gülen’in hoşgörüyü teolojik ve metafizik açıdan nasıl temellendirdiğini, kullandığı inanç temelli parametreleri ve ulaştığı kapsamlı sonuçları ortaya koyacağız. Sonra, Gülen’in hoşgörü fikrinin, Müslümanların ibadetlerine ve hayatlarına yüklediği anlamlara dair dönüştürücü etkilerine bakacağız. Daha sonra da meselenin teolojik ve metafizik boyutlarından, Gülen’in hoşgörü sisteminin gerçekleştirilmesi zor olan toplumlararası diyalog ve çatışma çözümlerine somut katkılarına döneceğiz. Beklentimiz odur ki, Gülen’in hoşgörü anlayışına dair bu disiplinler arası çalışma ve çalışmanın maddi ve manevi yansımaları, bu modern barış elçisinin enginliğini ortaya koymayı başarır. Hiç şüphesiz bu büyük ilim adamının teoloji anlayışı ve vizyonu, küresel topluma çatışma çözümü ve uzlaşma için inanç temelli, normatif bir çerçeve sunmaktadır.
Hoşgörüyü Tanımlama
Hoşgörünün parametrelerini ve toplumlararası diyalog ve uzlaşmayı tesis etme potansiyelini belirlemek için öncelikle bu stratejinin teolog Paul Tillich’in nihai kaygı yani bir topluluğun ya da bireyin en önemli addettiği husus kavramsallaştırmasıyla ne kadar örtüştüğü araştırılmalıdır. Tillich şöyle der: “Bir insanın kaygısı ne ise o kaygı en nihayetinde onun ilâhı olur. Tersinden düşündüğümüzde bu, en nihayetinde bir insanın ancak kendisine ilah olarak seçtiği şey ile ilgileneceği anlamına gelir.” Kişi, en yüksek derecede sadakat duyduğu nesneyi mesela İslâm herhangi bir stratejinin benimsenmesinden veya takip edilmesinden evvel doğru veya mubah kabul etmelidir. Serbest ticaret, bir arada yaşama ya da demokrasi bir hoşgörü stratejisi gerektirebilir. Fakat, “nihai olmayan” kaygılar rasyonel olarak gösterilebilse bile kişinin nihai kaygısı, neyin doğru neyin yanlış, neye müsaade edilip neyin yasaklandığına dair son kararı verir. Pakistanlı âlim ve eğitimci Istihaq Hussain Quereshi, Müslümanlar için nihai olarak İslâm’da tasdik edilmeyen bir ahlâkın var olmadığını söyler. Bu noktada karşımıza çıkan soru şudur: “İslâm, hoşgörünün değerini tasdik eder ve hatta bir adım ileri gidersek, emreder mi?”
Fethullah Gülen’e göre hoşgörü, İslâm inancının rağmına savunulan bir değer değil, bilakis İslâm’ı kabullenmenin doğal sonucudur. İslâm geleneği sadece ötekini hoş görmeyi telkin etmekle kalmaz, aynı zamanda hoşgörünün yerleşmesi için küresel toplumun ihtiyaç duyduğu kökleri de bünyesinde barındırır. Gülen’e göre İslâm’ın engin hoşgörüsünün “atkıları Ehli Kitap’a, hatta bir mânâda kim olursa olsun bütün dünya insanlarına kadar uzanmaktadır.” Gülen’in belirttiği üzere, Allah, şefkat ve merhametinin bir cilvesi olan hoşgörüyü, yeryüzünde halife olarak yarattığı insana tevdi etmiştir. Hoşgörü, “varlığın mayesinden” ve Allah sevgisinden yansıyan zaman üstü bir değerdir. Fethullah Gülen’in ifadesiyle, “Allah (c.c), bu kâinatı sevdiğinden dolayı yaratmıştır ki, İslâm da işte o sevginin adeta dantelâsını örmüştür.” Yaratılan bu sevginin bir göstergesi olan İslâm’ın hoşgörü anlayışı, sonradan ortaya çıkıp onun iyiliksever ve müşfik esaslarına meydan okuyan radikal ağızların bütün dışlayıcı ve saldırgan yaklaşımlarından üstündür.
Gülen, “Hoşgörü, ne din ve milliyetimizden, ne de tarihî geleneklerimizden vazgeçmek demek değildir; değildir zira hoşgörü, eskiden beri var olagelen bir vakadır” demektedir. O’na göre “kör bir fanatizmle” vaz edilen hoşgörüsüzlük ve şiddet, hem İslâm’ın özüne aykırı, hem de Allah’ın mahlûkata sunduğu mesaja göre gayrı ahlâkidir. Bu inanç temelli bakış açısına göre Gülen, Müslümanları “İslâm’ın ruhunda olan, Hz. Muhammed (s.a.s.) vasıtasıyla Kur’ân’da anlatılan hoşgörüyü, diğer vasıflar gibi yeniden bir kere daha” keşfetmeye ve hoşgörünün önemini ortaya koymaya çağırmaktadır.
Hoşgörünün Sınırları
İslâm’da hoşgörü, ‘mütekabiliyet’ esasına dayanır. Bir hadislerinde Hz. Muhammed (s.a.s.) Müslümanları şöyle uyarır: “İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.” Merhamet görmek isteyen kişi, aynı zamanda merhamet etmeyi de bilmelidir. Gülen, “Ancak, bütün bu bekleyişler içinde beklenilen şeye liyakat da çok önemlidir” der ve şöyle devam eder: “Derecesine göre herkese karşı saygılı olmayan saygı göremez.. herkesi sevmeyen sevilmeye layık değildir.. bütün insanları hoşgörü ve müsamaha ile kucaklamayan afv u safh görme liyakatını yitirmiştir… Fertleri birbirine hoşgörüyle bakmayan milletlerde ve müsamaha ruhunun tam yerleşmediği ülkelerde müşterek düşünceden ve kolektif şuurdan bahsetmek mümkün değildir” der. İşte bu mütekabiliyet prensibinin de açıkça gösterdiği gibi hoşgörü sınırsız değildir.
Sınırları olmayan hoşgörü, özgürlüğün kötüye kullanılmasına sebep olabilir ya da kayıtsızlık haline dönüşebilir. İslâm’ın hoşgörü anlayışı doğal olarak adaletsizliğe ve zulme başkaldırmayı gerektirir. Bu yüzden İslâm’a göre hoşgörü; merhamet, şefkat ve müsamaha gibi iyi vasıfların toplumda yerleşmesi için inanç temelli bir katalizör görevi üstlenirken ayrımcılık ya da şiddetin desteklenmesine ve meşrulaştırılmasına alet edilemez.
Siyaset te orisyeni John Christian Laursen haklı bir şekilde hoşgörüyü, kayıtsızlık ve ayrımcılık arasında bir “orta yol” olarak tanımlar. Laursen, “Hoşgörü sık sık istikrarsız bir seyir izler” diyerek “iki aşırı uçtan birine yahut ikisine doğru bir baskı söz konusudur: Zulüm yahut tamamıyla saygı” şeklinde eklemede bulunur.
Gülen de hoşgörünün uygulanmasında karşılaşılan bu gerilime dikkat çeker:
Kur’ânı Kerim’de bu şekilde içtimaî diyalog ve hoşgörü açısından üzerinde durulabilecek yüzlerce âyet bulmak mümkündür. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, müsamaha ve hoşgörüde dengenin yakalanabilmesidir. Kobraya merhamet etmek, onun ısırdığı insanların hukukunu yemek demektir.
Gülen’e göre hoşgörü, Allah’ın rahmet vasfında ve mahlûkata duyduğu ilâhi sevgide kökleşmiştir. Bir Müslüman için Allah’ı hoşnut etmek, mahlûkatı sevmekten geçer. Neticede, İslâm’da Allah’ın insana duyduğu sevgiden yola çıkılarak, ulûhiyetin bir aynası olmanın gereği her insanın saygınlığı koşulsuz teslim edilmektedir. “İslâm Hoşgörü Dinidir” adlı makalesinde Gülen, buğz edilmesi gereken şeylerin ahlâksızlık, küfür yahut şirk düşüncesi olduğunu vurgularken Müslümanlar, bunları yaymaya çalışanları dahi sevmeye, hatta affetmeye çağırılmaktadır:
Cenabı Hakk, insanı “kerîm” olarak yaratmıştır ve herkesin belli ölçüde bu kerametten nasibi söz konusudur. Allah Resulü (s.a.s), bir Yahudi cenazesi geçerken ona insan olduğundan dolayı saygı duyarak ayağa kalkmış ve kendisine onun bir Yahudi olduğu hatırlatıldığında da “Ama bir insan” cevabını vermiş; vermiş ve İslâm’ın insana verdiği değeri göstermiştir.
Hz. Muhammed’in (s.a.s.) damadı ve Hulefai Raşidin’in dördüncüsü olan Ali bin Ebu Talib, Mısır valisine şöyle nasihat eder: “Tebana karşı merhameti, sevgiyi düstur edin. Onlara, yiyeceklerini ganimet olarak alan açgözlü yırtıcılar gibi davranma… onlar ya senin din kardeşlerin ya da Allah’ın seninle eşit olarak yarattığı kimselerdir.”
Halid Ebu el Fadl’da benzer bir tanım ortaya koyar: İyi niyetle mütekabiliyet esasına dayalı olarak İslâm, bir yandan Müslümanlara Peygamberlerini, dil uzatanlara karşı korumalarını emrederken diğer yandan da İslâm inancını çarpıtanların ve inananlara zulmedenlerin haklarını teslim eder. İslâm’ın hoşgörü ideali, hâkim liberal hoşgörü mekanizması gibi acımasızlık ve zalimliği ahlâki açıdan savunmasız bir pozisyonda karşılayamayacak kadar güçsüz değildir. Aksine İslâm, “Allah’ın kurallarını” ihlâl edenleri aşağılamaksızın adaletsizliği kınama, inançsızlığa karşı çıkma ve ahlâksızlığı men etmeyi emreder.
Gülen, İslâm dairesinin dışındaki farklı kültür ve gelenekler nezdinde de yeri ve etkisi olan bir hoşgörü fikri serd eder. Gülen’in tanımlamasına paralel olarak Aaron Tyler, hakiki hoşgörüyü kişinin kötü, aşağı, ya da sadece kendisinden farklı olarak düşündüğü inanış ve davranışlara müsamaha göstermesi yahut tahammül etmesi olarak tanımlar ki bu müsamaha, farklı inanış ve davranışlarda bulunanlara karşı iyilik ve mürüvvetle muameleyi de içerir.
Aynı şekilde, filozof J. Budziszewski de hoşgörüyü, bir insanın yahut toplumun ‘kusurlarını’, ‘onun mensuplarına yapılan hayırları’ kesintiye uğratmadan reddedebilme ve düzeltmeye çalışma yetisi olarak tasvir eder. Yani hoşgörü, bir taraftan fark gözetmeksizin her bireyin onurunu teslim ederken, öte yandan bir topluluğun ahlâksızlık ve adaletsizliği kınamasını da mümkün kılar.
Daha net bir ifade ile hoşgörü, bir insanın inanç sistemi, dili ya da geleneklerinden taviz vermesini gerektirmez. Siyaset felsefecisi Michael Walzer, hoşgörülü insanları “inançlarını paylaşmadıkları, pratiklerini benimsemedikleri insanlara kapılarını açan” ve “mevcudiyetini onaylamasalar bile, kendi bildikleri ve inandıklarından farklı olan ‘öteki’ ile birlikte yaşayabilen’ kişiler olarak tarif eder. Gülen de “Hoşgörü, başkalarının tesirine girerek onlara iltihak etmek değil; başkalarını kendi konumlarında kabul ederek onlarla geçinmesini bilmek demektir” der.
Müslümanlar için hoşgörü, farklılıkların etkisini azaltmak ya da reddetmek değildir. Aksine, İslâm geleneği, insanların farklılıklarını ilâhi bir takdir olarak kucaklama bilincini kazandırmıştır. Nitekim Kur’ân, insanların farklı farklı yaratılmasını şöyle açıklar: “Eğer Rabbin dileseydi bütün insanları hakta ittifak eden bir tek ümmet yapardı. Fakat O, bunu irade etmediğinden ittifak etmemişlerdir… Esasen O, insanları bunun için yaratmıştır.” (Hûd sûresi, 11/118-119). Bir başka ayette de Kur’ân şöyle buyurur: “Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere, sülâlere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvâda (Allah’ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olanıdır.” (Hucurât sûresi, 49/13.)
Gülen’in yorumladığı şekliyle İslâm’ın hoşgörü anlayışı farklılığı reddetmez, aksine açıkça tanır ve kabul eder. Gerçek anlamıyla hoşgörü, bireylerin ve toplulukların birbirleriyle bir arada yaşama ve ortak değerler etrafında toplanma amacıyla ilişkiler kurmalarını mümkün kılar; hoşgörü sayesinde ortaya çıkan bu ortak zemin arayışında kişiler toplumsal kimliklerinden yahut kültürel değerlerinden taviz vermek zorunda değillerdir.
Kulluğun Bir Gereği Olarak Hoşgörü
Felsefeci David Burrell, insan iradesinin Müslüman, Hristiyan ve Musevilerce tanımlanışına dair analizinde İbrahimi dinlerin Ortaçağ’daki “baş kahramanları” olarak görülen Gazali, Musa bin Meymun ve Thomas Aquinas’i araştırmıştır. Burrell, bu inanç temelli filozofların perspektifinden, insanoğlunun bir özne irade sahibi yani ‘hilafetin kaynağı’ olarak nasıl kimliğinin sınırlarını aşması gerektiğini ve asıl şerefin ‘eşrefi mahlûkat’ olarak yaratılmasında değil kendisine hayat üfleyen kaynağa itaat etmesinde olduğunu gösterir. Özgür olmak, Yaratıcıya itaat etmek ve “değerden bağımsız bir ön koşul” olarak değil, Yaratıcı tarafından ‘bahsedilmiş bir mükemmellik’ olarak hayatı tanımaktır. İnsanın özgürlüğüne dair teoriler geliştiren bu ortaçağ düşünürlerine göre Tanrı, “varlığın sebebidir”. O, insanları “varlıklarının ve sağlıklarının asıl sebebine” şükretsinler diye yaratmıştır.
Bu düşünürler gibi Gülen’in de İslâm ve insanın sorumluluğuna dair yorumlarında, Müslüman’ın yaratılış gayesi açısından sorumluluğunun vurgulandığını görürüz. Bu anlayışa göre hayat, Allah’ın bahşettiği bir nimettir; insanoğlu hayatı boyunca Yaratıcıya şükretse bu nimetin karşılığını ödeyemez. Allah’ın yeryüzündeki halifesi ve “bütün yaratılanlar arasında Hakk’ın gözdesi” olarak insanın vazifesi, Allah’ın yarattıklarını sevmek ve O’nun yolunda hizmet etmektir.
Hakikî bir insan bütün bir ömür boyu evvelâ, imanıyla duygu ve düşüncelerini plânlar, değişik ibadet çeşitleriyle ferdî ve içtimaî hayatını düzene sokar, genel muameleleriyle aile ve toplum münasebetlerini dengeler ve arzın derinliklerinden semanın enginliklerine kadar her yerde nev’inin bayrağını dalgalandırarak gerçek bir halife olmanın gereklerini yerine getirip iradesinin hakkını edâ etmeye çalışır; çalışır ve yeryüzünü imar eder, varlıkla insanoğlu arasındaki âhengi korur, arz ve semanın zenginliklerini arkasına alarak, Yaradan’ın emri ve izni dairesinde hayatın rengini, şeklini, şivesini daha bir insanî seviyeye getirmeye gayret eder.
Müslümanlar için, yaratılış gayesine verilecek en güzel karşılık ibadettir. Gülen, ibadeti sadece bir kısım belirli hareketleri yerine getirmekten ibaret gören genel yanılgıyı tashih eder. Müslümanlara göre ibadet; “şümullü bir kulluk ve kapsamlı bir sorumluluk” bilincini içinde barındırır. İbadet, Allah’a hizmet ve O’nunla iletişimi mümkün kılan namaz vazifesiyle idrak edilir. Aslında ibadet, “herkesle ve her şeyle beraber Hakk’a müteveccih olmanın, her şeyi O’na bağlamanın; bağlayıp her an O’nunla nazarî amelî irtibatlarını yenilemenin en sıhhatli ve en kestirme yoludur.” Hakikaten, sadakatle ibadet etmeyi alışkanlık haline getirmiş bir mümin manen yenilenerek bütün yaratılmışlarla bir arada bulunma duygusunu tadar. İbadet, Allah’ın insanoğluna bahşettiği kutsal emanetin tecessüm etmiş hali ve insan özgürlüğünün bir ifadesidir. Bu açıdan, “gerçek müminler” hem Allah’a hem de ibadet sayesinde kazandıkları şükran duygusuyla mahlûkata hizmet ederler. Yani her eylem, geçici yahut aşkın olsun bir “kalp tasfiyesi” ve Allah’ın yarattıklarını sevip onlara hizmet etme arzusu ile yerine getirilir.
Hoşgörünün değeri, biraz da işlevleriyle ile alakalıdır. Hoşgörünün nihai hedefi, yeryüzünün halifesi olarak insanın Yaratıcısına karşı vazifesini yerine getirmesidir. Bu, sadakatin bir sonucu ve insanın adalete, merhamete ve uzlaşmaya ulaşmasının şartıdır. İslâm açısından, ötekini hoş görme çabası bencil ve fırsatçı sebeplere dayanmaz. Dahası, “gerçek mümin” Allah’ın gönderdiği mesaja tepkisel değildir; inanır ve dayanır. Gülen, çıkar kaygısı gütmeksizin bütün Müslümanları azim ve kararlılıkla bu ayrılıklar ve ihtilaflar dünyasını Allah yolunda hizmet için kucaklamaya çağırmaktadır. Müslüman’ın dünyevi zevkler ve ödüllerden feragat edip kendini tamamıyla ibadete vererek ümit ve reca duygusu içinde Allah’a adama iradesi olan teslimiyet, insanın kararlılığını ve sonuca bakmaksızın dünya ile hoşgörü ruhu içerisinde temas kurma azmini yeniden canlandırmaktadır.
Hristiyanlıkta olduğu gibi Gülen’e göre de amelsiz iman ölüdür; hakiki müminin ibadeti, ameli salih ile desteklenen namaz ve yakarışları içerir. Yani, her ne kadar klişe bir ifade olsa da ibadet, “tebliğ ettiğini tatbik etmeyi” gerektirir. Gülen bu konuda şunları kaydeder:
Tebliğ ettiği şeyi aynı zamanda temsil etmek Efendimiz’e ait önemli bir hususiyettir. Evet O, ne demiş ve ne söylemişse mutlaka tatbik etmiş ve dediği her şeyi hayata geçirmiştir. Hayata geçirilmeyen sözler ne kadar güzel ve mükemmel de ifade edilse, zamanla küflenmeye ve te’sirsiz kalmaya mahkûmdur. Değil beşer sözü, Kur’ân gibi İlâhî bir kelâm bile eğer tatbik edilmezse, gönüller üzerindeki tesiri adına ne kadar durgunlaştığı anlaşılacaktır.
Sevgi, şefkat, hoşgörü ve müsamaha sadece öğretilmemeli, aynı zamanda bu çatışma ve ayrılıklar dünyasında yaşanılarak gösterilmelidir. Mütekabiliyet, hoşgörünün icra yöntemi olduğu için, İslâm dininde Müslümanlar, başkalarının kusurlarını görmezden gelmeye, “insanlığa sevgi ve şefkat” sunmaya teşvik edilirler.
Gülen, Kur’ân’dan “Eğer affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, hoş görür ve bağışlarsanız bilin ki Allah (celle celâluhu) Gafûr’dur, Rahîm’dir” (Teğâbun sûresi, 64/14) gibi ayetleri örnek vererek tepkisel davranmak ve hoş görülmeyi beklemek yerine, Allah’ın yeryüzündeki halifelerini, O’nun temsilcileri olarak İslâm’ın cömertliğini/âlicenaplığını yaymaya ve ötekine hoşgörü ve iyilikle muameleye davet ettiğini belirtmektedir.
Gülen, her fırsatta şefkat, merhamet ve müsamahayı teşvik eder. Bu konuyla alakalı olarak Kur’ân, müminlere şunları hatırlatır: “Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilikte bulunmayı ve âdil davranmayı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.” (Mümtahine sûresi, 60/8.) Bir başka ayette takva sahiplerinin âlicenaplığı şöyle yüceltilir: “…kızdıklarında öfkelerini yutar, insanların kusurlarını affederler. Allah da böyle iyi davrananları sever.” (Âl-i İmrân, suresi 3/134.) Gülen, İslâm’ın şüphesiz bir barış vasıtası ve Allah’ın kendi yoluna itaat ve şükrün bir ifadesi olduğunu ifade eder:
Ne Kur’ân, ne Sünnet, ne de Selefi Sâlihînin safiyane içtihadları içinde sevgiye, hoşgörüye ve herkesle konuşup görüşme, duygu ve düşünceleri ifade etme mânâsında diyaloga zıt ve onları yasaklayıcı bir hüküm, bir tavır yoktur.
İslâm geleneğinde ötekine karşı hoşgörü ve iyilikle muamele teşvik edilmiştir. Bu yaklaşım, adaletsizlikleri sevgi ve cömertlikle ortadan kaldırabilme potansiyeline haizdir. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) sünnet ve siret’ine baktığımızda Müslümanların, hoşgörü ruhu ile yaşamaya, asil ruhlu ve cömert insanlar olmaya teşvik edildiklerini görürüz:
Güzel ahlâka açılan üç kapı vardır: Cömert bir ruh, kabul edilebilir bir kelam ve zorluklar karşısında sabır ve sebat gösterme.
Allah katında cahil cömert, cimri olan abidden daha sevimlidir.
Cömertlik, dalları dünyaya sarkmış bir Cennet ağacıdır. Kim bu ağacın bir dalına tutunursa, bu dal onu Cennete götürür.
Sizin en kuvvetliniz, sinirlendiği vakit kendisine hâkim olan, en güçlünüz de güçlü olmasına rağmen affeden kimsedir.
En hayırlınız ahlâkı en güzel olanınız, nezaket gösteren ve nezaket gösterileninizdir.
Allah’ın yeryüzündeki halifeleri olarak Müslümanlar, kulluk şuuru içerisinde Allah’ın rızasını tahsile ve sevgisini umarak dünyayı değiştirmeye çağrılırlar. Bu devrimsel nitelikli ilâhi emirleri yerine getirmek için Müslümanların, kendilerini de düzelterek bireysel ve toplumsal hayatta insani değerlerin yeniden diriltilmesi hedeflerine dönük İslâm’ın ulvi gayelerine hizmet etmeleri beklenir. Gülen, “dünyayı düzeltmeye kalkanların önce kendilerini düzeltmeleri” gerektiğini vurgular ve “Önce içlerini kinden, nefretten, kıskançlıktan” temizleyip yerine “insanlığın ve dünyanın özünü yansıtan” iyilik, dürüstlük ve fazilet hisleriyle donatmaları gerektiğini ifade eder. Bu yönde çabaların yeşermesi için hoşgörü bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Gülen bu gerçeği şöyle dile getirir:
Kusurlara göz yummak, farklı düşüncelere saygı göstermek, affedebileceğimiz her şeyi affetmek; hatta kendi söz götürmez haklarımızın ihlâli karşısında bile, üstün insanî değerlere saygılı kalarak “ihkâkı hak” etmeye çalışmamak; iştirak edilmesi mümkün olmayan en kaba fikirler, en hoyrat düşünceler karşısında dahi, peygamberâne bir temkinle feverana kapılmadan, Kur’ân’ın, kalplere nüfûz etme adına “kavli leyyin” ünvanıyla sunduğu, kalbi leyyin, hali ley yin, tavrı leyyin de diyebileceğimiz yumuşaklıkla mukabelede bulunmalıyız.
Hoşgörü anlayışı, cömertlik ve takvada derinleşmiş daha iyi Müslüman olmaları için inananlara bir orta yol imkânı sunar. Hoşgörü, Allah’a sadakat ve mahlûkata şefkatle muameleye dayanan hakiki kulluğun zorunlu sonucudur.
Diyalogun Bir Şartı Olarak Hoşgörü
Günümüzde devletlerarası çatışmalar yerlerini toplumlar arası çatışmalara bırakmıştır. Soğuk Savaş sonrası grup çatışmalarının genellikle dini yahut etnik topluluklar arasında yaşandığını görmekteyiz. Ne var ki, modernleşme ve küreselleşme ile gittikçe küçülmekte olan dünyada, toplulukların kendi içlerinde veya aralarında görülen şiddet içerikli çatışmalar artık sadece yerel sonuçlar doğuran bölgesel olaylar olmaktan çıkmıştır. Mesela, Nijerya’nin petrol zengini Nijer Deltasında yaşayan çaresiz Ogoni kabilesinin durumu şüphesiz Nijerya devletinin istikrarını, daha geniş anlamda Batı Afrika’yı ve petrole bağımlı küresel toplumu etkilemektedir. Yine Burundi’deki iç çatışma, Afrika’nın siyasi açıdan kırılgan ve çok kabileli bir yapıya sahip tahıl ambarı konumundaki bu bölgesinde gerilimi tırmandırmıştır. Irak’ın, Kerkük şehrinde tecrübe ettiği iç çatışma ve anayasa konusundaki anlaşmazlıklar Kürtler, Araplar ve Türkmenler olmak üzere üç etnik grubun baskın olduğu bölgelerde etnik çatışmayı körüklemektedir. Bu çatışma, hem komşu Türkiye sınırında tansiyonu yükseltmiş hem de bölgedeki Kürt toplulukların yayılmacı heveslerini körüklemiştir. Bir başka örneğe de Güney Asya’nın nükleer güçleri Hindistan ve Pakistan arasındaki hassas barış ortamını tehdit eden Hindistan alt kıtasının Hindu Müslüman çatışmasında rastlarız. Doğu Akdeniz’deki şiddet ortamının bölgesel ve küresel etkileri ise aşikârdır: Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimciler ve Filistinliler arasındaki ya da Lübnan’daki Şii, Sünni ve Hristiyan gruplar arasındaki çatışmalar yıllardır sürüp gitmektedir. Topluluklar arası şiddet eğilimi yayılmaya devam etmekte ve zorunlu göçlerden kaynakların etnik temizlik ve terör adına sömürülmesine varan çok çeşitli vahim sonuçlara sebep olmaktadır.
Halid Ebu el Fadl, toplumları “biz ve ötekiler” şeklinde bölünmüş bir dünya görüşüne yönelten ilkel bir ikilemden bahseder. Bu ikilem etnik, dini yahut kültürel olarak öteki kabul edilenin, ikinci derece hatta bazı durumlarda insandan aşağı derecede bir varlık olarak kabul edildiği bir sınıflandırmaya sebep olmuştur. Kabileler, inanç grupları ya da medeniyetlerin çatışma destanları ve birbiriyle rekabete giren üstünlük ya da mağduriyet öyküleri, anlaşmazlıkları ve karşılıklı şiddeti körüklemektedir. Hâlbuki bu dışlama dürtüsü ile mücadele etmek için toplum yararına işbirliğine girişmek de aynı şekilde insani bir eğilimdir. İşte, günümüzün çatışma ortamında insanın sosyal bir varlık olarak işbirliği yapmaya dönük doğal arzusundan kaynaklanan öteki ile olan ilişki büyük önem ve aciliyet arz etmektedir.
Küreselleşme süreci ile gittikçe küçülen dünyada, yabancı öteki hızla bizimle aynı çizgide bir vatandaşa dönüşebilmektedir. Doğu Batı doğrultusunda göçlerin ve küresel/yerel ilişkilerin ivme kazanmasıyla toplumsal fay hatları sarsılmakta, barış ve insanlık ruhu içinde öteki ile ilişki kurma, bir arada yaşamın sürekliliği açısından kritik bir önem arz etmektedir. Bu sebeple, karşılıklı anlayışı güçlendirmek ve ortak değerler ve ortak iyi arayışında birlikte yol almak için diyalog zaruri hale gelmektedir.
Mukayeseli dinler tarihi profesörü Mahmoud Ayoub, günümüz dünyasının demografik yapısına işaret ederek, “milyonlarca Müslüman’ın, Hristiyan Batı ülkelerinin vatandaşı olduğunu” ve bunun “kapı komşularımızla” bir “diyalog hayatı” yaşamamızı zorunlu hale getirdiğini söylemektedir. Malezyalı entelektüel ve Müslüman aktivist Enver İbrahim de diyalogun kaçınılmaz bir ihtiyaç olduğunu şöyle dile getirir: “Dünyanın küresel bir köye dönüştüğü günümüzde diyalog bir zorunluluk halini almıştır. Çünkü diyalog, çeşitli din ve kültürlere mensup insanların ahenk ve uyum içerisinde bir arada yaşamayı tecrübe edecekleri bir mutabakatın var olabilmesinin ön koşuludur.”
Farklı kültür ve inançların birbirini yanlış anlaması ve diğerini insandışı varlık olarak algılamasının yıkıcı sonuçlarını üzülerek dile getiren Gülen, dinin diyalog için öncelikli ve güçlü bir teşvik unsuru olduğunu savunur. Hem İslâm’ın kuşatıcılığı ve hoşgörüsü hem de dünyanın başlıca büyük dinleri, tefrika ve ihtilaflar arasında kalmış topluluklara bir diyalog zemini sağlamaktadır. Burada altı çizilmesi gereken şey, Gülen’in inançtemelli yaklaşımında diyalog, din değiştirmeyi veya bir tarafın fikirlerinden taviz vermesini gerektirmez. Değişik toplumlarla temasa geçmedeki amaç herhangi bir baskı kurma yahut karşı tarafı aldatma değildir. Bilakis, karşılıklı güvenin tesis edilmesi ve ortak bir amaç geliştirilmesi için karşılıklı anlayışın artırılmasıdır. Bir yandan İslâm geleneğinde muhabbet ruhu ile gerçekleştirilen ikna tasvip edilirken, diğer yandan farklılıkların kalıcılığı arzu edilmiş ve barış her zaman ikna ya tercih edilmiştir. İslâm’ı kabul etmek insanlığa hizmet yolunda Allah’a boyun eğmek demektir; baskı ya da zorlamayı seçmek değildir. Anlaşmazlıklar başa çıkılmaz hâl aldığında Müslümanların Allah’ın takdirine itaat ederek hoşgörülü olmaları şu prensiple emredilmiştir: “Sizin dininiz size; benim dinim banadır.”
Hoşgörü, diyalogun konumlara değil ilgilere ve karşılıklı faydaya odaklanmasını sağlar. Hoşgörünün tutum olarak benimsenmesi ile topluluklar, kimlik ve davranış farklılıkları ile ilgilenmek yerine yanlış anlaşılmalara ve bir arada yaşamaya engel olan hak ihlâllerine odaklanma imkânı bulur. Ayrıca, dinler arası diyalog ile toplulukların karşılıklı olarak birbirlerini desteklemeleri ve zenginleştirmeleri gerçekleşir. İnsan başkasından öğrenmeyi talep ettikçe ufku genişler, inançları daha da güçlenir ve itidal kazanır. Gülen’in ifadesi ile “bir kısım muhalif düşünceler ki, bize doğrudan doğruya veya tedâileriyle bir şeyler anlatmasa bile, sırf kalbî, ruhî ve vicdanî hayatımızı sık sık tamir ve restorasyona zorlaması itibariyle yararlı bulmak düşünce enginliğinde bir hoşgörü sunmak gerekir.”
İnançlar arası diyalog her zaman kolay gerçekleşmez; pek çok durumda zor olduğunu tecrübe ederiz. Dinler arası diyalog başkalarının tasavvurlarını veya inançlarını kabul etme anlamına gelmediği gibi fikir ayrılığının da tamamıyla sona ermesi ve karar birliğine varılması demek de değildir. Çoğu durumda dinler arası diyalog, bir arada yaşama ve iyi niyet ruhunu koruyarak görüş ayrılığını yapıcı bir fikir alışverişine dönüştüren inişli çıkışlı bir süreçtir.
Anglikan Kilisesi heyetinden ve aynı zamanda Ortadoğu Yardım ve Uzlaşma Vakfı Başkanı ve Bagdat’daki St. George Katedrali Papaz Yardımcısı Andrew White, Wheaton Üniversitesi’ne verdiği röportajda dinler arası diyalogun sıklıkla “kibar insanların birlikte oturup kibar insanlarla konuşmasından” ibaret görüldüğünden bahseder. Oysa insanların din adına birbirlerini yaralayıp öldürdükleri durumlarda inançlar arası diyalog bir ölüm kalım meselesi haline gelmektedir. Amansız düşmanların kozlarını paylaştığı zorlu mücadelelerde diyalog, “belediye başkanı nın bahçesinde çay eşliğinde salatalıklı sandviç yemekten ibaret değildir; aksine ‘birbirimizi doğramayı nasıl terk edebiliriz?’ sorusunun cevabını aramaktır.”
Bu gibi çetin durumlarda Gülen, Müslümanlara, birbirine karşı şiddete başvuranlarla diyaloga girmek için farklılıkları hoş görmenin, “ruhi terbiyenin” özünü teşkil ettiğini hatırlatır. Hoşgörü, “en kaba davranışlar ve en üzücü olaylar karşısında dahi” diyalogu ve nihai olarak affediciliği mümkün kılmaktadır. Gülen “Kin ve nefret, habis ruhların, insanlar arasına saçtığı Cehennem tohumlarıdır” diyerek uyarır. İslâm’daki sevgi düsturu sayesinde öteki ile Allah’ın emrettiği merhamet ve adaletten sapmış olsa da hoşgörü temelli diyalog geliştirerek bu kötülüklerle başa çıkılması gerektiğini vurgular. Sağduyunun anlamını yitirdiği böyle durumlarda müsamaha ruhuyla yaklaşmak kolay olmadığı gibi, materyalist bakış açısına göre rasyonel de değildir. Gerçekten de adaletsizliklerin ve nefretin ortasında yeşeren böyle bir hoşgörü anlayışı aslında Allah’ın bir lütfu, “dilinden anlayanlar” için diyalogun nimetlerini bereketlendiren “semavî silah” tır. Gülen’e göre hoşgörü olmadan topluluklar arası diyalog ilerleyemez; bu hoşgörü teşebbüsü aslında ancak Allah’ın iradesine ram olunarak gerçekleştirilebilecek metafizik bir doğaya sahiptir.
Uzlaşmanın Bir Şartı Olarak Hoşgörü
Kur’ân’da ‘Sulh daima hayırlıdır’ buyurulur. Özellikle gruplar arası dini ve etnik çatışmaların barışı son derece zorlaştırdığı böyle bir zamanda Müslümanlar barışa aracılık etmekle emrolunmuşlardır. Kimlik çatışmalarının soykırım, etnik temizlik, terörizm gibi yansımaları toplumların tamamını etkileyerek ötekini öcü gibi gösteren imajları körüklemekte, ‘bizonlar’ ayrımına dayanan sığ kimliklerin oluşumunu teşvik etmektedir. Fethullah Gülen, birkaç nesildir yaşadığımız şiddet içerikli tarihi biraz da üzüntü ve inkisarla nakleder:
Belli bir geçmişiyle, düşmanlık telkinleri altında yetişen bir nesil, içine itildiği karanlık dünyalarda hep arenaların dehşet ve vahşetini seyretti. Ufkunun ağardığı anda, öten horozların nağmelerinde dahi, o, hep kan ve irin görüyordu. Böylesine, sesi kan, soluğu kan, düşünüşü kan, gülüşü kan bir topluluktan ne öğrenebilirdi. Ona verilen şeylerle, kalbinin bin bir hafakan içinde arzuladığı şeyler, tamamen birbirine zıt ve ters şeylerdi.
Bugünün neslinin gelecek nesillere bırakacağı en büyük armağan hoşgörü ve uzlaşma ruhuyla “affetmesini” öğretmek olacaktır. Gülen’in İslâmi yaklaşımına göre, dinler arası uzlaşmanın tesis edilmesinde, zulüm ve şiddete başvurmalarından dolayı pişmanlık duyanların dışarıda bırakılmaması için affedicilik şarttır. Böyle bir bağışlayıcılık ancak bir hoşgörü ruhu ile mümkün olabilir. Çünkü hoşgörü sayesinde başkalarının kusurları unutul masa bile, Allah için ve toplum yararına gözetilen daha büyük gayeler hatırına görmezlikten gelinerek bağışlanabilmektedir. Gülen, af mefhumunun “insanoğluyla gün yüzüne çıkıp ve onunla kemale erdiğini” belirterek “en Yüce Kamet’te, en geniş affediciliğe” şahit olduğumuzu ifade eder.
Gülen, bugün dünyanın her yerinde dine karşı bir ilgi olduğunu söylemekte haklıdır. Aynı durum çok yönlü bir alan olan çatışma çözümleri için de geçerlidir. Ulusal ve uluslararası müzakereciler ve stratejistler, dini fikirlerin ve dine bağlı örgütlenmelerin çatışma çözümü ve uzlaşma alanında sunabileceği katkıları gün geçtikçe daha iyi kavramaktadır. Kökleşmiş düşmanlıklardan dolayı siyasi çalışmaların kalıcı barışa erişmesinin imkânsız olduğu toplumlararası çatışmalarda din, anlamlı bir diyalog ve uzlaşma zemininin hazırlanmasına yardımcı olmaktadır.
Zulüm ve vahşet hikâyelerinin hüküm sürdüğü yerlerde, mağduriyetler ve intikam arayışları, zorunlu ateşkesler ve kâğıt üzerinde kalan barış anlaşmaları ile aşılamaz. Normalleşme ve uzlaşma, çatışma içinde ya da sonrasında bulunan toplumlarda onarıcı bir adaletin tesis edilmesi hususunda ve ötekini içselleştirici ve uzlaştırıcı bir biçimde yeniden tahayyül edebilmeyi mümkün kılma noktasında dünya kamuoyunun bu toplumların yardımına koşmasını gerekli kılar.
Toplumlararası uzlaşmayı sağlama amacıyla yerel ve uluslararası düzeyde çatışma çözümü için çalışanlar, İslâm’ın hoşgörü, müsamaha ve tevazu ilkeleri ile uzlaşma yolunu açan ‘hakiki müminler’den rahatlıkla istifade edebilirler. Evrenselliğin tekdüzelik demek olmadığı, farklılıkların sürekliliğini koruduğu dünyamızda, uzlaşma ve bir arada yaşama için normatif bir hoşgörü modeli gereklidir. Bu model, entelektüel tevazuyu, affede bilme iradesini, müşterek bir diyalog arzusunu ve ötekini seve bilme kabiliyetini içermelidir. Bu doğrultuda bir hoşgörü modeli Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi tarafından “hoşgörü ve diyalog esintilerinin devamı için” hem toplumsal ilişkiler hem de eğitim yoluyla en güzel şekilde sunulmaktadır.
Hoşgörü ve müsamaha mekanizmaları sayesinde ulaşılan uzlaşma Müslümanların, düşmanlarını yaratılışta kardeş olarak yeniden tanımlamasını, yer yer kendilerine biçilen sınırları aşsa da özünde Yaratıcıya benzerliklerini keşfetmelerini mümkün kılar. İslâm’da dinin çizdiği sınırları aşanların hoş görülmesi anlayışı, insanın kalbinde başkasına duyduğu öfkeyi Tanrı’nın huzuruna varmadan önce yenmesini vazeden Hristiyanlıktakinden farklı değildir. Hakikaten, bir Müslüman için başkalarıyla barışık olma, Allah ile barışık olmanın ön koşuludur. Bir insan sevgi ve hoşgörünün kaynağı Allah’tan uzaklaştıkça hayat onun için daha aldatıcı ve güvensiz hale gelmektedir. İslâm, sadece barışa ihtiyaç duyulmasından değil, daha önemlisi Allah’a duyulan sevgiden kaynaklanan bir uzlaşma anlayışı sunmaktadır. Yani uzlaşma, Allah rızası için yapılan ibadetin bir meyvesidir.
Gülen ve Gülen Hareketi, toprak yahut güç elde etmek için geçici emellerine İslâm dinini alet eden şiddet eğilimli radikalizme karşı aydınlatıcı bir duruş sergilemektedir. Gülen, Müslümanları dinin özüne güven ile İslâm’ın sevgi, merhamet ve hoşgörü mirasını yeniden canlandırmaya çağırmaktadır. Din adına şiddettin hızla arttığı çağımızda, bir barış ışığı, bir uzlaşma ve manevi yenilenme aracı olarak İslâm’ın aydınlığına sığınılmalıdır: “Affın ve hoşgörünün, yaralarımızın büyük bir kısmını saracağına inanıyoruz. Elverir ki bu semavî silah, dilinden anlayanların elinde olsun.” Irak’ta ya da Doğu Akdeniz’de, Endonezya’da ya da Tacikistan’da, Nijerya’da yahut Somali’de, Bosna’da veya Fransa’da olsun Gülen, yazıları, konuşmaları ve yaşantısıyla dünyanın farklı yerlerindeki pek çok Müslüman’dan, Allah’ın insan olarak yaratmasının bir şükrü olarak İslâm’ın engin hoşgörü ve hümanist ruhunu bir diyalog, uzlaşı ve kalıcı barış aracı olarak sunmalarını istemektedir. Çatışmaların sıklıkla bir arada yaşamayı imkansız hale getirdiği küreselleşen dünyada insanlık, “ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak” ya da “birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir.” Gülen’in İslâmi hoşgörü anlayışı, uyum içinde geçinmek ve farklılıklar dünyasında birlikte yaşamak için tesirli bir orta yol olarak ortaya çıkmaktadır.
Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü (Konferanslar Serisi – 2)” adlı eserde Prof. Dr. Aaron Tyler’in makalesinden alınmıştır.
]]>Geçmişte ve günümüzde Allah inancının yansımalarını ve ahlak ile olan ilişkisini görebilmek için, semavi dinlerdeki Allah algısını gözden geçirmenin uygun olacağı kanaatindeyiz.
Tarihin her döneminde insanların inandıkları, tapındıkları varlıklar olagelmiştir, inançsız bir insan toplumuna rastlamak mümkün değildir. Tanrı olarak kabul edilen ve kendisine bağlanılan varlık, her zaman en kutsal, saygıya ve yüceltmeye en layık bir nitelikte tasavvur edilmiştir. O, görünür varlıkların ötesinde, çok yüce ve kavranılamaz olan, fakat olup biten her şeyin kendisiyle anlam kazandığı sonsuz bir güç olarak anlaşılmıştır. Dindar insanın dilekleri, talepleri, ümit ve beklentileri hep bu yüce güç ve iradeye yönelmiştir. İşte bu yüzdendir ki, ilkel dinler de dâhil olmak üzere tüm inanç sistemlerinde bir ‘yüce varlık’ ya da başka bir deyişle ‘Allah’ inancı söz konusudur.
Kâinatı yaratan, idare eden, kendisine ibadet edilen tek ve en yüce varlık olan Allah’a iman, iman esaslarının birincisi ve temelidir. Bütün ilahî dinlerde Allah’ın varlığı ve birliği (tevhid) en önemli inanç esası olmuştur. Çünkü bütün inanç esasları Allah’a imana ve O’nun birliği esasına dayanmaktadır.
“Allah” kelimesinin, kendisine ibadet edilen yüce varlığın özel ismi olduğunu kabul eden bütün İslam âlimleri konu ile ilgili açıklamaları sırasında O’nu şöyle tanımlamışlardır: “Allah, varlığı zorunlu olan ve bütün övgülere layık bulunan yüce varlığın adıdır.” Tanımdaki “varlığı zorunlu olan” kaydı, Allah’ın yokluğunun düşünülemeyeceğini, var olmak için başka bir varlığın O’nu var etmesine ve desteğine muhtaç olmadığını, dolayısıyla O’nun, evrenin yaratıcısı ve yöneticisi olduğunu ifade etmektedir. “Bütün övgülere layık bulunan” kaydı ise, yetkinlik ve aşkınlık ifade eden isim ve sıfatlarla nitelendiğini anlatmaktadır. Allah kelimesi, İslamî metinlerde, gerçek mabudun (ibadet edilen varlığın) ve tek yaratıcının özel ismi olarak kullanıla gelmiştir. Bu sebeple O’ndan başka bir varlığa ad olarak verilmemiş, gerek Arapça’da, gerekse bu lafzı kullanan diğer Müslüman milletlerin dillerinde herhangi bir çoğul şekli de oluşmamıştır.
Allah’a iman, Allah’ın var ve bir olduğuna, bütün üstünlük sıfatlarıyla nitelenmiş ve noksan sıfatlardan uzak ve yüce bulunduğuna inanmaktır. Bir başka deyişle Allah hakkında vacip (zorunlu, gerekli), caiz ve imkânsız sıfatları bilip öylece kabul etmektir. Her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten bir Allah’a inanmak, ergenlik çağına gelmiş ve akıllı her insanın ilk ve asli sorumluluğudur. İlahî dinlerin kesintiye uğradığı dönemlerde yaşamış olan veya hiçbir dinden haberi olmayan kimseler de bir Allah inancına sahip olmakla yükümlüdürler. Çünkü insan yaratılıştan getirdiği mutlak ve üstün güce inanma duygusu ile evrendeki akıllara durgunluk veren düzeni gördükten sonra bu düzeni sağlayan bir ve eşsiz yaratıcının varlığı inancına kolaylıkla ulaşır. “Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi vardır?…”(İbrahim, 13/10) mealindeki ayet bu gerçeği dile getirmektedir.
Allah’a imanla ilgili bu genel açıklamalardan sonra üç semavi dindeki Allah inancını açıklamaya çalışalım.
Yahudilikte Allah İnancı
Ehl-i Kitab’ın en temel özelliği, ilâhî vahiy kaynaklı bir kitaba sahip bulunmaları olduğuna göre, onların öncelikle özü tevhide dayalı bir tanrı inancını benimsemiş olması gerekiyor. Nitekim Kur’ân’da “Şüphesiz iman edenler; yani Yahudilerden, Hıristiyanlardan ve Sabiilerden Allah’a ve âhiretgününe hakkıyla inanıp sâlih amel işleyenler için Rableri katında mükâfatlar vardır. Onlar için her hangi bir korku yoktur.. .”( Bakara, 2/62; Maide, 5/69; Hac, 22/17.) buyurulmaktadır.
Gerek Kur’ân’a, gerekse Yahudi kutsal metinlerine göre kendilerine tevhid, nübüvvet ve âhiret inancının vahyolunduğu bilinen Yahudiler, Kur’ân’da bu inanç esasları hakkında sahip bulundukları yanlış akideleri sebebiyle tenkit edilmektedirler.
“Yahudiler ‘Üzeyr Allah’ın oğludur’ dediler… ,( Tevbe, 9/30.) “Yahudiler ve Hıristiyanlar ‘Biz Allah’ın oğullarıyız ve sevgilileriyiz’ dediler. ‘Öyleyse ‘günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor?’ de. Hayır, siz de O ’nun yarattıklarından, sıradan insanlarsınız. ” (Maide, 5/18.)
“Allah fakir, biz zenginiz” diyenlerin sözlerini, andolsun ki, Allah işitmiştir. Onların bu sözlerini ve haklı bir sebep ortada yokken peygamberleri öldürmelerini yazıp kaydedeceğiz. ‘Tadın, o harlı ateş azabını ’ diyeceğiz. ”(Al-i İmran, 3/181.)
“Yahudiler, ‘Allah’ın eli çok sıkıdır ’ dediler. Söyledikleri söz sebebiyle onların elleri bağlansın ve lanete uğrasınlar! Aksine Allah’ın elleri açıktır, dilediği gibi verir. Andolsun, Rabbinden sana indirilen, onların çoğunun azgınlığını ve küfrünü azdırıyor. Biz, onların aralarına tâ kıyamete kadar düşmanlık ve kin atmışızdır. Ne zaman savaş için bir ateş yakmışlarsa, Allah onu söndürmüştür. Onlar yeryüzünde bozgunculuğa koşarlar. Şüphesiz Allah bozguncuları sevmez. Eğer kitap ehli iman etmiş ve layıkıyla korunmuş olsalardı, onların kötülüklerini örter, nimeti bol olan cennetlere koyardık” (Maide, 5/64-65.) mealindeki âyetler onların tevhîd inancını zedeleyici anlayışlarını eleştirmektedir.
Öte yandan onların din adamlarını rab edinmeleri “Onlar, Allah’dan başka ahbar (bilginlerini) ve ruhbanlarını (rahiplerini) de kendilerine Rab edindiler, Meryem oğlu Mesih’i de. Oysa onlar bir olan Allah’a ibadet etmekle emrolunmuşlardı. Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur. O, müşriklerin ortak koştuğu şeylerden de münezzehtir ”( Tevbe, 9/31) mealindeki âyetle dile getirilmiştir.
Eski Ahid’de Rab Yahova’nın yeryüzünde insanı yaratmasıyla birlikte kendi iradesini onlara bildirdiği belirtilmektedir. Yahova Adem’e , ve Nuh’a vahyetmiştir. Nûh’dan başlayarak Tanrı ile insanlar arasındaki ilişki, ahidleşme üzerine temellendirilmiştir. Tanrı ile insanlık arasındaki ilk ahid tufan felâketinden sonra Nuh’la yapılmıştır.
Eski Ahid, Tanrı ile insan arasındaki bu diyalog ve ahidleşmeyi aktarmakla birlikte Hz. İbrahim’e kadar hiçbir şahsı peygamber olarak isimlendirmez. Yahudi geleneği de Hz. İbrahim’den önce kimseye peygamberlik unvanı vermemektedir. Eski Ahid’de nübüvvet müessesesi Tanrı’nın şahsında İsrâiloğullarıyla ilk ahdini gerçekleştirdiği Hz. İbrahim’le başlatılmış, Hz. Musa ile zirve noktasına çıkartılmıştır. Bu statü çerçevesinde nübüvvet müessesesi İsrailoğullarına has olmakla millî bir mahiyet arz eder. Doğrusu semavî bir dinin tanrı-insan ilişkisini millî düzlemde değerlendirmesi düşündürücüdür.
Görüldüğü üzere Yahudilikteki Allah inancı, Kur’an’ın anlattığı Allah inancından uzaklaşarak, sadece Yahudilerin menfaatlerine hizmet eden bir varlık inancına dönüşmüştür. Bu yanlış Allah algısı onların hayata bakışlarını bütünüyle etkilemektedir.
Hıristiyanlıkta Allah İnancı
Hıristiyanlar “varlık” (ontoloji) açısından tek Allah’ı benimsemekle birlikte “asıl” açısından üçlü görüşe sahiptirler, her bir asıldan da “parça” ve “sınır” (cüz ve had) kavramı nefyedilir. Onlar şöyle derler: Allah cisim değilken bilâhare cisme bürünmüştür. Bilindiği üzere cisim cüzlere ve parçalara ayrılan şekillenmiş bir nesneden ibarettir.”
Mu’tezilî kelâmcılardan Kâdî Abdülcebbâr, Hıristiyanların Tanrı inançlarını, yani teslis akidesi ve Hz. İsâ’yla ilgili anlayışlarını şöylece özetler:
Hıristiyanların hemen hepsi Allah Taâlâ’nın eşyanın yaratıcısı olduğuna, Yaratıcının hayat sahibi ve mütekellim olduğuna, O’nun hayatının “Rûhulkudüs” ve kelâmının da “ilim” olduğuna inanmaktadırlar. O’nun hayatını kudret olarak kabul edenler de vardır. Allah Taâlâ’nın kelâmı ve kudreti kadîmdirler. O’nun kelâmı, yeryüzünde cesette zuhur etmiş olan ve Mesîh olarak kabul ettikleri Oğul’dur. Ancak Hıristiyanlar, Mesih’in tabiatı hakkında fikir ayrılığına düşmüşlerdir. Bazıları Mesîh’i kelâmın ve cismin birleşimi, bazıları cesetsiz “Kelime”, bazıları da Meryem’in karnında yaratılmış ceset hâline gelen “Kelime” olarak kabul etmektedirler.
Kâdî Abdülcebbâr, Hıristiyanların Ya’kûbiyye, Nestûriye ve Melkâiyye olmak üzere üç ana mezhebe ayrıldıklarını belirtmiş, bunların ittifak hâlinde oldukları hususları da şöylece özetlemiştir: Yaratıcı Tanrı bir “Cevher” ve Baba, Oğul ve Rûhulkudüs olmak üzere üç asıldan (ekânîm-i selâse) ibarettir. “Baba” kadîm, hayat sahibi ve mütekellim (konuşan), “Oğul” kelâm, “Ruh” ise hayattır. Söz konusu üç asıl cevheriyyette bir ve asıllıkta (uknûmiyye) farklıdırlar. Oğul Baba’dan doğmuş değil, Ruh da Baba ve Oğul’dan neş’et etmiş değildir. Oğul’un oğulluğu nesil yönünden olmayıp Baba ile aralarındaki ilişki, kelâmın akıldan, alevin ateşten ve ışığın güneşten çıkışındaki gibi bir ilişki mahiyetine sahiptir. Söz konusu üç mezhep, Oğul’un Mesîh olarak isimlendirilen bir şahısla birleştiği (ittihad), bu şahsın insanlar için ortaya çıktığı, çarmıha gerildiği ve öldürüldüğü hususlarında görüş birliği içindedirler.
Kur’ân-ı Kerîm’de Hıristiyanlık semavî dinlerden biri olarak kabul edilmiş, Hıristiyanlar da “Ehl-i Kitab” statüsü içinde değerlendirilmiştir. Kur’ân ve hadislerde Hıristiyanların dinleriyle ilgili olarak sonradan sahip oldukları yanlış kanaatlerini düzeltmek bağlamında üzerinde durulan en önemli konulardan biri Hz. İsa’nın statüsü meselesidir. İlgili âyetler bir bütünlük içinde değerlendirildiğinde pek çoğunda Hz. İsâ’nın Allah’ın kulu ve elçisi olduğu hususu üzerinde durulduğu görülür.
Bazı âyetlerde İsa’nın Allah’ın kulu olduğu doğrudan ifade edilirken, bazılarında da onun melekler tarafından Meryem’e müjdelenişi, Meryem’in Allah’ın kudretiyle kendisine bir insan eli değmeden hâmile kalması ve İsâ’yı dünyaya getirmesi aktarılır. “Allah indinde İsâ’nın dununu Âdem gibidir. Allah onu topraktan yarattı. Sonra ona “Ol!” dedi ve oluverdi “(Al-i İmran, 3/59.)mealindeki âyetle onun babasız olarak mucizevî doğumu dile getirilir. Yine onun kulluğunu vurgulamak amacıyla olmalı ki Kur’ân’da İsâ için 16 kez Meryem oğlu İsâ (İsâ b. Meryem) terkibine yer verilmiştir.
Kur’ân’da Hz. İsa’nın kulluğu defalarca ifade edildikten sonra onun Allah’ın resulü ve nebisi olduğu hususu üzerine vurgu yapılmış, nübüvvet müessesesinin ana temaları İsâ’nın peygamberliğini açıkça ortaya koyacak tarzda sıralanmıştır. Diğer peygamberler gibi Meryem oğlu İsa’dan da Allah’ın risâletini tebliğ edeceğine, bu konuda onu hiçbir şeyin engellemeyeceğine dair kesin bir söz alınmıştır.( Bkz. Ahzab, 33/7.) Allah Taâlâ, İsâ’ya vahyettiğini (Bkz. Nisa, 4/163; Maide, 5/117.) ve “içinde hidayet ve nur bulunan, önündeki Tevrat’ı doğrulayan, sakınanlara bir hidayet ve öğüt olmak üzere İncil’i verdik” (Maide, 5/46.) mealindeki âyetle de ona kutsal kitap verildiğini ilân etmektedir. Ayrıca ona mucizeler verildiği ve Ruhulkudüs’le desteklendiği de belirtilmiştir. (Bkz. Bakara, 2/87, 253.)
Gerek Kur’ân’da gerekse hadislerde Hz. İsâ’nın Allah’ın kulu ve elçisi olduğu hususuyla doğrudan bağlantılı olarak önemle üzerinde durulan bir diğer nokta da Hıristiyanların onun ulûhiyetine dair sahip oldukları inançlarının reddedilmesidir.
Hıristiyanların “teslis” inancına “Ey Ehl-i Kitab Dininizde aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçekten başkasını söylemeyin. Meryem oğlu İsa Mesîh, ancak Allah’ın resulüdür, (o) Allah’ın Meryem ’e ulaştırdığı kelimesidir, O ’ndan bir ruhtur. Şu halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin. “(Tanrı) üçtür” demeyin, sizin için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçin. Allah ancak bir tek Allah’tır. O, çocuğu olmaktan münezzehtir. ”( Nisa, 4/171.) mealindeki âyette de olduğu gibi karşı çıkılmış, onlara Allah’ın birliği hatırlatılmıştır. Söz konusu âyetle ilgili açıklamalarında Fahreddin er-Râzî diğer müfessirlerin görüşlerini de toparlar mahiyette iki görüş getirmektedir:
Bunlardan birincisine göre âyet “Allah cevher itibariyle bir, asıl itibariyle üçtür, demeyin” şeklinde bir anlama gelmektedir. Bu konuda Hıristiyanların görüşleri bir bütünlük arz etmemesine rağmen ortaya çıkan durum onların üç sıfatla mevsûf bulunan bir zat telakkisini isbat ediyor olmalarıdır. Ancak o sıfatlara İsâ ve Meryem’de olduğu gibi Tanrı’nın hululünü kabul etmektedirler. Bu durumda onlar her ne kadar bunları sıfat olarak isimlendirseler de gerçekte kendi kendilerine kâim zatlar isbat etmiş olmaktadırlar.
İkinci görüşe göre ise “selâsetün” kelimesi mahzûf bir mübtedânın haberidir. Fakat âlimler mübtedânın belirlenmesi hususunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Ayeti bazıları “asıllar üçtür, demeyin” şeklinde anlarken, Zeccâc, “Ey Meryem oğlu İsâ! insanlara “Beni ve anamı, Allah’tan başka iki tanrı bilin” diye sen mi dedin?” (Maide, 5/116.) mealindeki âyetin Hıristiyanların “Allah, Mesîh ve Meryem üç ilâhtır” şeklindeki ifadelerine delil teşkil etmesinden hareketle “İlâhlarımız üçtür, demeyin” anlamını tercih etmiştir. Ferra ise âyetin “onlar üçtür demeyiniz” şeklinde anlaşılması gerektiğini, İsâ ve Meryem’in Allah ile zikredilmesinin her ikisinin de ilâh kabul edildiğini ima ettiğini belirtmiştir.
Hıristiyanların İsâ’yı Tanrı’nın oğlu (İbnullah) ve teslis inancının bir unsuru olarak da Rab kabul etmeleri “Şüphesiz Allah, Meryem oğlu Mesih’tir” diyenler andolsun ki kâfir olmuşlardır. şeklindeki ifadelerle reddedilmiştir. Farklı âyetlerde de Allah’ın çocuk edinmeyeceği, bu tür iddiaların iftira olduğuna dikkat çekilmiştir. İsâ’nın Hıristiyanlara kendisini tanrı olarak takdim etmediği de “Allah: Ey Meryem oğlu İsâ! İnsanlara “Beni ve anamı, Allah’tan başka iki tanrı bilin” diye sen mi dedin, buyurduğu zaman o “Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin” (Maide, 5/116.) mealindeki âyetle açıkça ilân edilmektedir.
“Yahudiler ve Hıristiyanlar ‘Biz Allah’ın oğullarıyız ve sevgilileriyiz’ dediler. ‘Öyleyse günahlarınızdan dolayı size niçin azap ediyor?’ de. Hayır siz de O ’nun yarattıklarından, sıradan insanlarsınız” (Maide, 5/18.), “Allah fakir, biz zenginiz” diyenlerin sözlerini, andolsun ki, Allah işitmiştir. Onların bu sözlerini ve haklı bir sebep ortada yokken peygamberleri öldürmelerini yazıp kaydedeceğiz. “Tadın bakalım ateşin azabını diyeceğiz”( Al-i İmran, 3/181.) şeklindeki âyetlerde yer alan hükümlerle “Ehl-i Kitab’ın Allah, peygamber, kitap ve âhiret gibi temel itikadı konulardaki yanlış inançları sebebiyle inkâr edici konuma düştükleri açıklanmaktadır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, Yahudilerin millileştirdikleri, Hıristiyanların ise birden çok (üçlü) olarak ifade ettikleri, tevhit inancını bozan Allah inançlarını, Kur’an-ı Kerim; ortaya koyduğu İslam inanç sistemiyle tümüyle değiştirmiş ve Yüce Yaratıcıyı bütün insanlığa tevhit penceresinden anlatmıştır.
İslâmiyette Allah İnancı
Allah inancı, İslâm’ın ve bütün ilâhi dinlerin temelini oluşturur. Semavi dinlerin hepsinde inanılması gereken ilk esas Allah’ın varlığı ve birliğidir. İlâhi dinler bütünüyle Allah’a iman esasına dayanır. Allah’ın varlığı ve birliğine inanmadan diğer iman esaslarını kabule imkân yoktur. Çünkü Allah’ın meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kaza ve kadere inanmak Allah’ın bildirmesine, dolayısıyla Allah’a imana bağlıdır.
İslâm’ın akıl sahibi olan ve ergenlik çağına gelmiş bulunan insanlara yüklediği ilk görev, kendilerinin ve kâinattaki her şeyin yaratıcısı olan, her şeyi bilen, düzene koyan ve idare eden, yerde ve gökte ne varsa hepsinin kendisine muhtaç olduğu ve kendisi hiç bir şeye muhtaç olmayan, tek olan, ezeli ve ebedî olan Allah Tealâyı tanımak, O’na inanmak ve kulluk etmektir.
İslam inanç sisteminin özünde “Allah’ın birliği” ilkesi vardır. Allah’a imanın ilk şartı O’nun varlık ve birliğini kabul etmektir. Her insana Allah’ın varlık ve birliğini kavrama gücü verilmiştir, herkes hangi şartlar altında olursa olsun, bundan sorumludur.
İslam inancının sözlü ifadesi olan şahadet kelimesi şunu ortaya koyar: “Allah’tan başka tapınılacak tanrı yoktur.” Kelime anlamı birleme, tekleştirme demek olan tevhit, tek yüce otorite olarak Allah’ı kabullenme demektir. Allah tektir, mutlak, yüce, yaratıcı, hiçbir şeye benzemez, her şeyin sahibi ve yaratıcısıdır. Kendisine tapınmaya, ibadet edilmeye layık tek varlık Yüce Allah’tır. Müslümanın düşünce ve davranış merkezinde yalnızca Allah vardır. Allah, her Müslümanın bilincini ve hayatını bütünüyle doldurur. Allah’a denk, benzer, ortak hiçbir varlık yoktur. O, kendi varlığı ve eylemleri bakımından eşsiz, gücü sonsuz, başka hiçbir şeye muhtaç olmayan mutlak tamlık ve yetkinliğe sahiptir.
Tevhit inancı ve anlayışı, hakikat, dünya, zaman, mekân, insanlık tarihi ve kader gibi her şeyi kuşatan genel bir bakıştır. Bu anlayışa göre gerçeklik, iki ana bölüme ayrılır: Allah ve diğer varlıklar; yaratıcı ve yaratılmışlar. Allah tektir, yaratıcıdır, ölümsüzdür ve her şeyden yücedir. O, sonsuza kadar mutlak tek olarak, ortak ve yardımcıdan uzak kendi kendisi olarak kalacaktır. Bütün diğer şeyler, bitki ve hayvanlar, cinler, melekler ve insanlar, yeryüzü ve gökler, cennet ve cehennem, bunların hepsi Allah’ın eseridir. Varlıklarını Allah’a borçlu olup her durumda ona muhtaçtırlar. Allah dilerse bunları yok eder, değiştirir ya da ömürlerini uzatıp kısaltır. Tabiat olaylarını ve insan davranışlarını belli kanunlara bağlar. Her şeye bir amaç ve hedef belirleyerek, evrensel ve uyumlu bir düzene hayat verir.
Allah, varlık ve güç düzeninin hem başı hem de sonudur; ondan başka her şey fanidir. Dolayısıyla bütün tapınma, ilgi ve yönelişlerin durduğu son nokta Allah’tır. Her şey bir başka şeye, aynı şekilde o da bir üçüncüye muhtaçtır ve bu zincir en son sınıra kadar böylece sürüp gider, işte Allah, her şeyin kendisine varıp dayandığı en son dayanak ve duraktır. O, her dileğin, arzu ve isteğin son hedefidir. Allah dışında bir başka varlık ya da insana kendiliğinden bir güç ve yetki atfetmek, büyük bir sapıklık kabul edilir. Bu bakımdan Allah’ın mutlak birliği ve aşkınlığını karartan “baba”, “kurtarıcı”, “oğul”, “aracı” gibi kavramların İslami söylemde yeri yoktur. Hiçbir insan ya da varlık, kendisinin Allah’la herhangi bir akrabalığı olduğu iddiasında bulunamaz.
Allah’la diğer varlıkları ayıran bir sınır çizgisi vardır. Bütün yaratıklar, yaratılmış olmak bakımından Allah’a bir diğerinden daha yakın kabul edilmez. Allah’a yakınlık, ancak dinî ve ahlaki saflık ve samimiyet derecesine göre değişen bir durumdur. Bu da insan kalbini meşgul eden bütün diğer arzu ve yönelişlerin yok edilmesinden sonra, orada Allah’ın tek olarak bulunmasıyla sağlanır.
İslam inancına göre Allah inancı, insanlığa sonradan aşılanmış bir şey olmayıp insanın kendisiyle birlikte doğan, insan ruhunun fıtrî bir özelliğidir. Allah, bütün insanları, kendisinin aşkın ve yüce olan varlığını ve birliğini tanıma yeteneğine sahip biçimde yaratmıştır. Bu, tüm insanlarda ortak olan bir doğal kabiliyet ve fıtrattır. Kısacası her insan doğarken Allah duygusu ile doğar ve sonra da Allah’ı içinde hisseder. Başkalarının tesiri altında kalmayan, selim akıl taşıyan bir insan bizzat kendine ve etrafına dikkatle bakacak olursa, o yüce varlığın mevcudiyetini kolayca kavrar ve iman eder. Böyle bir insana çocukluğunda doğru dini bilgiler verilirse, ruhundaki Allah mefhumu olgunlaşır. Dini bilgi ve terbiyeyi çocukluğunda almayan kimselerde ise bu duygu zaman ve çevrenin tesiriyle körelir, hatta sürülmeyen tarlayı yaban otlarının kapladığı gibi bu duyguların yerini bir takım yanlış fikirler almaya başlar.
Allah’ın varlığı konusunda ortaya çıkan şüpheci veya inkârcı yaklaşımlar İslam’a göre, eğitimden veya tarihî ve kültürel gelişmelerden kaynaklanmaktadır. Yani bu tür sapmaların sebebi unutkanlık, şartlanmışlık, zihnî tembellik, hırs, çıkar vb. hususlardır. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim’de Allah’tan bahseden ayetlerin çoğu, onun sıfatlarını konu edinmektedir. Bu ayetlerde özellikle Allah’ın varlığı ve birliği (tevhit) inancı üzerinde durularak, Allah’ın ortağı ve benzeri olmadığı ısrarla vurgulanır.
Allah’ı biricik tanrı, Rab ve otorite olarak tanımak, her çeşit ortağı ondan uzak tutmak ve birliğini kararlı şekilde doğrulamakla gerçekleşen tevhit, İslam dininin en önemli özelliğidir. İslam bu özelliğiyle hem İslam öncesi (cahiliye) putatapıcılığından, hem Yahudilik ve Hristiyanlık gibi dinlerin sonradan bozulmaya uğramış şekillerinden, hem de Mecusilik’ten ayrılır.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Allah’ın varlığına dair bilgi ya da Allah inancı, prensipte zorunlu ve yaratılıştan gelen bir özelliktir. Bununla birlikte İslam bilginlerinin çoğuna göre insan, öz benliğinde ve dış dünyada Allah’ın varlığını gösteren birtakım deliller üzerinde durup düşünerek onun varlığına ulaşmak durumundadır. “Gözler onu görmez ama o, gözleri görür.”( En’âm, 6/103.) ayeti, Allah’ın doğrudan doğruya duyu organlarıyla algılanamayacağını ifade etmektedir. Ancak duyular, Allah’ı tanıyacak olan akla, gönle ve kalbe malzeme temin ederler. Bu malzeme de yaratılmış olan her şeydir; evrenin ahenk ve düzenidir. İnsan, aklı ile bu iz, belirti ve delillerden hareketle yaratıcıyı bulmaya çalışır. Bu, bir ayette şöyle ifade edilmektedir: “İnsanlara dış dünyada ve kendi içlerinde ayetlerimizi göstereceğiz ki, onun gerçek olduğu, onlara iyice belli olsun. ” (Fussilet, 41/53.)
İşte İslam bilginleri, Allah’ın varlığını ispatlamak için gerek dış dünyada gerekse içimizde olup biten olaylardan hareketle bazı deliller geliştirmeye çalışmışlardır.
Bunların başında, insanın yaratılıştan Allah inancına sahip oluşu gelir ki buna fıtrat delili denir,
ikincisi; âlemin ve âlemdeki varlıkların sonradan yaratılmış olup bir yaratıcıya muhtaç olduğu düşüncesine dayanan delildir (hudûs).
Üçüncüsü; varlığı ve yokluğu eşit (mümkün) bir varlık olan âlemin var olması için bir sebebe ihtiyaç bulunduğu düşüncesinden hareket eden delildir (imkân).
Dördüncüsü de, tabiatın büyük bir ahenge ve şaşmaz bir düzene sahip olup bunun bir yaratıcının eseri olması gerektiği düşüncesinden hareket eden delildir (nizâm). Bu yolla geliştirilen düşünceler, sonradan meydana gelme, varlığı ve yokluğu eşit olma, düzen, ölçü ve uyum gibi bazı deliller ortaya koymuşlardır.
Mü’min, inandığı, var ve bir olduğunu tasdik ettiği Allah’ı daha yakından tanımak, bilmek ister. Allah’ı bilmek ise O’nun isim ve sıfatlarını bilmekle mümkündür. Hiç kimse Cenab-ı Hakk’ın zatını idrak edemez, kavrayamaz. Çünkü insanın duyu organları da aklî idraki de sınırlıdır. Allah’ın zatı ve sıfatlarının hakikati ise aklın hudutları dışındadır. Bu sebepledir ki, insan Allah’ın varlık ve birliğini bilmekle mükellef olduğu halde, O’nun yüce hakikatini, ilahi hüviyetini araştırmak ve öğrenmekle mükellef değildir. Biz Cenab-ı Hakk’ı ancak O’nun bize bildirdiği isim ve sıfatlarıyla tanıyabiliriz.
Her varlık gibi Yüce Allah da birtakım sıfatlara sahiptir. Ancak diğer varlıklardan farklı olarak onun sıfatları öncesiz (ezeli) ve sonrasızdır (ebedî); bunların başlangıcı ve sonu yoktur; bu sıfatlar yaratıkların sıfatlarına benzemez.
Allah’ın sıfatlarının bir kısmı, onun zatına özgü olan, yaratıklarından herhangi birisine verilmesi caiz ve mümkün olmayan sıfatlardır ki bunlar zorunlu biçimde var olma (vücud), ezelî olma, varlığının başlangıcı olmama (kıdem), ebedî olma, varlığının sonu olmama (beka), sonradan var olan şeylere hiçbir yönden benzememe (muhâlefetün lilhavâdis), varlığı kendiliğinden olma, var olmak için başkasına muhtaç olmama (kıyam bi nefsihî) ve zatı, sıfatları ve eylemleri açısından bir ve tek olma, eşi ve benzeri bulunmamadır (vahdaniyet).
Yaratıklar hakkında da kullanılabilen diri ve canlı olma (hayat), bilme (ilim), işitme (semi’), görme (basar), dileme (irâde), gücü yetme (kudret), söyleme ve konuşma (kelâm) ile yaratma, yok olanı yokluktan varlığa çıkarma (tekvin) sıfatları da Allah için zorunlu olan sıfatlardır. Bunlar, Allah hakkında kullanıldığında sonsuzluk, mutlaklık, öncesizlik ve sonrasızlık, tamlık ve yetkinlik ifade ederken insanlar hakkında kullanıldığında sonlu, kayıtlı, sınırlı, sonradan yaratılmış, eksik ve yetersiz özellik taşır.
Allah, sonsuz bir ilim, sınırsız bir kudret ve iradeye sahiptir. Her şeyin yaratıcısı olup dilediğini yapar. Her şeyin hükümranlığı onun elindedir. O her şeyi bir ölçüye göre yaratmış, belli varoluş ve gelişim kanunlarına bağlı kılmıştır. Hayat gibi ölüm de onun güç ve yetkisi altındadır.
Bir diğer grup sıfat ise Allah’ın kendileriyle nitelenmesi de nitelenmemesi de caiz olan yani Allah hakkında hem olumlu hem olumsuz biçimde kullanılabilen sıfatlardır. Yaratmak doğru yola ulaştırmak (hidâyet) ve sapıklığa sevk etmek (dalâlet); peygamber göndermek ve kitap indirmek, kulları öldürdükten sonra kıyamet gününde tekrar diriltmek (ba’s) ve onları hesaba çekmek üzere bir araya toplamak (haşr), nimet vermek ve acı çektirmek (azâb) şeklinde sayılabilecek bu sıfatların tamamı, Yüce Allah’ın yoktan var etme (tekvin) gücüne bağlı nitelikler olarak kabul edilir.
Allah’ın yaratıcılık vasfının da diğer sıfatları gibi evrende etkinliği sürmektedir. Yani yaratma, devam eden bir süreçtir. Kur’an’da Yüce Allah hakkında “sürekli ve mükemmel şekilde yaratan” anlamında kullanılan Hallâk ismi geçer. Nitekim “O, her an yaratma halindedir. ”( Rahman, 55/29.) “O, daha nice bilmediğiniz şeyler yaratır. ”( Nahl, 16/8.) mealindeki ayetler de yaratmanın devamlılığı fikrini vurgulamaktadır.
Bir şeyi yokluk sahasından varlık sahasına çıkarmak, eşsiz bir kudretin varlığına işaret ettiği gibi yaratıcının yarattığı şeyi tüm incelikleriyle bilmesini de gerektirir:
“Hiç, yaratan bilmez mi? O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır. ” (Mülk, 67/14.)
Her şey gibi insanın da yaratıcısı olan Yüce Allah, onu, kendisinden daha iyi tanımakta, hem zayıf hem de üstün yönlerini hakkıyla bilmektedir:
“Andolsun, insanı biz yarattık ve nefsinin kendine fısıldadıklarını biliriz ve biz ona şahdamarından daha yakınız. ” (Kâf, 59/16.)
Netice olarak; gerek maddi ve bedenî, gerekse ahlaki ve ruhi meziyetlere sahip olarak, diğer varlıklara üstün kılınan ve en güzel biçimde yaratılan insanın yaratılışındaki gaye sadece Allah’a kulluk etmesidir. Çünkü İslam inancına göre, insanın var oluş gayesi Allah’ı tanıyıp O’na ibadet etmektir. Bu bakımdan insan, gerçek insanlığa ancak Allah’a imanla yükselir.
Mustafa Acar, “ Allah’a İmanın Ahlâki Boyutu” adlı Doktora Tezi’nden alınmıştır.
]]>