1) Kadının Hakları:

1. a) Mehir hakkı: Erkeğin evlenirken karısına verdiği veya vermeyi taahhüt ettiği para veya mala “mehir” denir. Kur’an’da,

(…وَاٰتُوا النِّسَاۤءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ) “Aldığınız kadınların mehirlerini gönül hoşluğu ile veriniz” [54] buyurulur. Mehir evliliğin rükün veya şartlarından değil, nafaka gibi kocaya vacip olan mali bir haktır. Hz. Peygamber, Ali (r.a)’a kızı Fâtıma’ya mehir olarak fazla bir zırhını vermesini bildirmiştir. [55]

Birçok toplumda, erkek tarafı evleneceği kızın ailesine para ya da sair bir mal verme geleneği vardır. Eski Türkler’de “kalın” uygulaması da bu niteliktedir. Yalnız Hristiyanlıkta mehrin aksine, kadının ailesi erkeğe drahoma adıyla bir meblağ verir.

Mehir nikâh sırasında belirlenip belirlenmemesine göre ikiye ayrılır. Evlilik sırasında miktarı belirlenmişse buna “mehr-i müsemmâ”, belirlenmemişse “mehr-i misil” denir. Yine evlilik sırasında peşin ödenen mehre “mehr-i muaccel”, ödenmesi sonraya bırakılan mehre ise “mehr-i müeccel” adı verilir. Ancak mehrin ödenme zamanı belirlenmemişse, ilke olarak boşanma anında veya eşlerden birisinin ölümü durumunda mehrin vadesi gelmiş sayılır.

Ebu Hanife’ye göre mehrin en az miktarı 10 dirhem (5 dirhem yaklaşık bir koyun bedeli), İmam Mâlik’e göre üç dirhemdir. Şâfiî ve Ahmed İbn Hanbel’e göre ise en azı için bir sınır yoktur. Mehrin en çok miktarı için bir sınır getirilmemiştir. Ayette,

( وَاٰتَيْتُمْ اِحْدٰيهُنَّ قِنْطَارًا فَلَا تَاْخُذُوا مِنْهُ شَيْـًٔا …) “Onlardan birine yüklerle mehir vermiş olsanız bile, ondan bir şey almayınız.” [46]

buyurulur. Hz. Ömer mehirleri 400 dirhemle sınırlamak istemiş, fakat bir kadının yukarıdaki ayeti okuyarak karşı çıkması üzerine sınırlamadan vazgeçmiştir. [57]

Kadın; nikâh sırasında bir mehir belirlenmişse buna, belirlenmemişse aileden emsal kızların mehri kadarına hak kazanır. Mehir kadının hakkı ve onun için iktisadî bir destektir. Onu veli alıp, kendisi için sarf edemez.

1. b) Nafaka hakkı: Evlilik içinde kadının yiyecek, giyecek ve mesken masrafı kocasına aittir. Evin tefrişi ve ev eşyasının temini de erkeğin görevidir. İslâm toplumlarında örf gereği, kadının da yeni evine belirli bir çeyiz getirmesi ve ev eşyası alımına katkıda bulunması yaygın hale gelmişse de, özellikle Hanefîler’e göre kadın böyle bir katkıya zorlanamaz. Kocanın eve harcamaları örfe ve karı kocanın sosyal durumuna göre belirlenir.

Kur’an’da şöyle buyurulur:

(اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ ) “Boşanan kadınları, gücünüzün yettiği kadar ikamet ettiğiniz yerin bir bölümünde oturtun…” [58]

(وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ) “Annelerin yiyecek ve giyeceği iyi bilinen örfe göre çocuğun babasına aittir.” [59]

(لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِه۪ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّاۤ اٰتٰيهُ اللّٰهُ لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا مَاۤ اٰتٰيهَا سَيَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا) “Varlıklı olan kimse, nafakayı varlığına göre versin. Rızkı kendisine daraltılan yoksul da nafakayı Allah’ın ona verdiğinden versin. Allah, hiç kimseye ona verdiğinden başka bir şey yüklemez. Allah, bir güçlüğün arkasından kolaylık verir.” [60]

Kocanın ev masraflarını karşılamaması durumunda kadın mahkemeye başvurarak kendisine nafaka takdir ettirebilir. Bunun belirlenmesinde karı kocanın mâlî ve sosyal durumları birlikte dikkate alınır. Yalnız kocanın durumu dikkate alınır, diyen fakihler de vardır. Kadın takdir edilen nafakayı gerektiğinde icra yoluyla alır. Nafakayı ödemeyen koca hapisle zorlanabilir. Ancak yoksul olan kocayı hapisle zorlama uygun olmaz. Çünkü Kur’an’da, dara düşen borçluya, eli genişleyinceye kadar süre tanınması tavsiye edilir. [61]

Karı koca, nafaka borcu ve miktarı üzerinde anlaşmamışsa veya hâkim tarafından takdir yapılmamışsa, taraflardan birinin ölümü, boşanma veya kadının itaatsiz (nâşize) duruma düşmesi ile ödenmeyen nafaka düşer.

Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre ise nafaka hâkimin takdirine bağlı olmaksızın kuvvetli bir alacak sayılır ve ancak ödenmekle veya nafaka alacaklısının kendi hakkından vazgeçmesi (ibrâ) ile düşer.

1. c) Mal ayrılığı rejimi: İslâm’da genel olarak eşler arasında mal ayrılığı rejimi esas alınmıştır. Koca gelir getirici bir işte çalışarak kendisinin, eşinin ve çocuklarının geçimini sağlamakla yükümlüdür. Kadın, geliri olduğu takdirde bu harcamalara katılmaya zorlanamaz. Ancak kendi isteğiyle çalışarak veya miras yoluyla elde ettiği geliriyle aile harcamalarına katılırsa, bu onun ahlakının güzelliğinden olup, ayrıca sadaka ecri alacağında şüphe yoktur. Nitekim kocanın İslâmî ölçüler içinde aile fertleri için yaptığı bütün harcamaların da ona sadaka ecri kazandırdığı hadislerle sâbittir.

Bununla birlikte kadın, kendisine ait gelirleri aile harcamalarına karıştırmayarak tasarruf da edebilir. Bunları karz (ödünç) olarak kocasına kullandırabilir. Kendisine ait parayla satın alınan taşınır veya taşınmaz malların kendi mülkiyetinde kalmasını isteyebilir. Kocasının ölümü veya boşanma durumunda, kendisine ait mal ve haklarını ayrıca hesaplattırarak, miras dışı kalmasını sağlayabilir.

2) Kocanın hakları:

Kocanın karısı üzerinde miras dışında bir mâlî hakkı bulunmamaktadır. Hatta kadın, kendisine ait bir evi ikametine tahsis etmesi için kocasına kiraya verebilir. [62] Karı kocanın birbirine karşı sevgi ve saygı ile davranması karşılıklı hak ve borçlardandır.

Evli eşler arasında, ev içi, ev dışı işlerde bir görev bölümü eski çağlardan beri her devirde olmuştur. Bu konuda eşlerin ruh ve fizik yapıları, soysal ve kültürel çevre belirleyici olmuştur. Hz. Peygamber’in evin içindeki işleri kızı Fâtıma’ya, dışarıdaki işleri ise damadı Hz. Ali’ye öğütlemesi bu konuda geleneksel görev bölümünü İslâm’ın da onayladığı anlamına gelebilir. Buna göre dışarıda çalışmayan bir kadının evin içindeki işleri makul ve marûf ölçüler içinde yapması, “iyi geçim kuralları” na uyma olarak kabul edilebilir.

II- EVLİLİĞİN SONA ERMESİ

1. A) Kur’an ve Sünnete Göre Evliliği Sona Erdiren Durumlar:

Evli eşlerden birisinin ölümü, doğal olarak evliliği sona erdirir. Bunun dışında evliliğin bir eksiklik yüzünden feshedilmesi veya mahkeme tarafından tefrik kararı verilmesi, boşanma, ilâ, zıhâr, muhâlea ve hâkim kararıyla boşanma gibi evliliği sona erdiren durumlar vardır. Aşağıda bunları kısaca açıklayacağız.

1)            Evliliğin Boşanma Yoluyla Sona Ermesi:

Bakara Sûresi 29, 30 ncu ayetlerde boşamanın üç kez olabileceği şöyle belirtilir:

(اَلطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَاِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْر۪يحٌ بِاِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَاْخُذُوا مِمَّاۤ اٰتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا اِلَّاۤ اَنْ يَخَافَاۤ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ف۪يمَا افْتَدَتْ بِه۪ تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَاُوۨلٰۤئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ) “Boşama iki defadır. Bundan sonrası ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermek vardır. Onlara verdiklerinizden bir şey almanız size helal olmaz. Ancak eşlerin, Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkmaları durumu bunun dışındadır. Siz de karı ile kocanın, Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının ayrılmak için fidye vermesinde, ikisine de günah yoktur! İşte bunlar Allah’ın belirlemiş olduğu sınırlardır; sakın bunları aşmayın! Her kim Allah’ın sınırlarını aşarsa, işte onlar zalimlerdir.” [63]

Ayette kadının fidye verip boşamayı sağlaması “muhâlea” adını alır. Hz. Peygamber, Sâbit b. Kays’la geçinemeyen eşinin başvurusu üzerine, mehir olarak aldığı hurma bahçesini kocasına geri vermesi sözünü alarak, Sâbit’e şöyle demiştir: “Bahçeyi kabul et ve onu bir defa da boşa.”[64]

Çoğunluk fakihlere göre muhâlea sonunda bir bâin (kesin) boşama meydana gelir. İmam Şâfiî’ye göre ise muhâlea boşama değil, fesih sayılır. Çünkü bedelli boşama, Bakara sûresi 229 ve 230. ayetlerde üç boşamanın dışında, dördüncü bir yöntem olarak düzenlemiştir. Halbuki boşama sayısı üçü geçemez. Diğer mezhepler ise sözü edilen ayetlerdeki boşamaları bedelli ve bedelsiz olarak üç sayısı içinde değerlendirmiştir. [65]

(فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَاۤ اَنْ يَتَرَاجَعَاۤ اِنْ ظَنّاَۤ اَنْ يُق۪يمَا حُدُودَ اللّٰهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ) “Eğer erkek kadını (üçüncü defa) boşarsa, bundan sonra kadın bir başka erkekle evlenmedikçe, onu alması kendisine helal olmaz. Bu (yeni koca) da onu boşarsa, Allah’ın sınırlarını koruyabileceklerine inandıkları takdirde, öncekilerin birbirlerine dönmelerinde her ikisine de günah yoktur. İşte bunlar, Allah’ın sınırlarıdır. Bunları bilen bir toplum için açıklıyor.” [66]

Boşanma süreci yukarıdaki ayetlerin tamamlayıcısı olan Talak Sûresi 1 ve 2 nci ayetlerde şöyle belirtilir:

(يَاۤ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاۤءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَاَحْصُوا الْعِدَّةَ) “Ey Peygamber! Kadınları boşayacağınız zaman, iddetlerini gözeterek boşayın ve iddeti de sayın…” [67]

( فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَاَشْهِدُوا ذَوَىْ عَدْلٍ مِنْكُمْ) “İddet sürelerini doldurduklarında, onları ya iyilikle tutun veya onlardan iyilikle ayrılın. İçinizden adalet sahibi iki kişiyi de şahit tutun…” [68]

Yukarıdaki ayetler dikkatlice incelendiğinde, kadının aynı anda değil, ayrı zamanlarda boşanabileceği sonucuna ulaşılır. Nitekim yukarıda zikrettiğimiz, Buhârî ve Müslim’in boşanma konusunun hemen başında verdikleri Abdullah İbn Ömer’le ilgili şu hadis bu süreci belirleyicidir:, Abdullah, Rasûlüllah (s.a.s) döneminde âdetli olan eşini boşamıştı. Hz. Ömer, bunun hükmünü Nebî (s.a.s)’e sordu. Allah’ın elçisi şöyle buyurdu: “Ona emret, eşine dönsün, sonra temizleninceye kadar onu tutsun (terk etsin), sonra âdet görsün, sonra temizlensin. Bundan sonra isterse tutsun, dilerse cinsel ilişkiye girmezden önce boşasın. İşte, Allah’ın kadınları içinde boşanmasını emrettiği iddet (Talâk, 65/1) budur.” [69]

Ancak Hz. Ömer’in halifeliği sırasında, eşini üç talakla birden boşamalar yaygınlaşınca, bir ceza olmak üzere bu tasarrufun geçerli sayılması yoluna gidilmiştir. Abdullah İbn Abbas (r.anhümâ)’dan nakledildiğine göre, o şöyle demiştir: “Allah’ın Rasûlü ile Ebû Bekir döneminde ve Hz. Ömer’in halifeliğinin ilk iki yılında üç boşama bir sayılıyordu. Ömer, “Şüphesiz insanlar kendilerine süre verilen bir konuda acele ediyorlar. Şunu onlara geçerli saysak, dedi ve onu kendilerine uyguladı.” (Müslim, Talâk, 15). Bu rivayet, Hz. Peygamber döneminde, bir sözle yapılan üç boşamanın bir sayıldığını, Hz. Ebû Bekir devrinde ve Ömer’in halifeliğinin ilk iki yılında da uygulamanın bu şekilde sürdüğünü göstermektedir. Bu durum, konu hakkında nesih cereyan etmediğini ve Hz. Ömer’in uygulamasının bir maslahat ve boşama konusunda ortaya çıkan yeni duruma bir çözüm bulmaktan ibaret olduğunu da göstermektedir.

Diğer yandan evliliği sona erdiren “zıhar”, [70] “ilâ”, [71] hakeme başvurma yoluyla boşanma,[72] gibi yöntemler de vardır. Günümüz mahkeme yoluyla boşanmayı eşlerin resmî nikâh sırasında aldıkları bir boşama yetkisini kullanma olarak değerlendirmek mümkündür. Kadına tanınan bu boşama yetkisine “tefviz-i talak” denilir. Aşağıda bununla ilgili bilgi vereceğiz.

2)            Kadının Boşanma Hakkı (Tefvîz-i Talak):

Medine döneminde Müslümanların durumları iyileşip, maddi imkânlar çoğalmaya başlayınca, Hz. Peygamber’in eşleri diğer hanımlar gibi güzel takı ve giysiler istemişler, bu konuda ileri gidince, Allah’ın elçisi ile bir aya yakın ayrılık yaşamışlardı. İslâm fakihleri bu ayrılığı “îlâ” olarak nitelerler. Bu bir çeşit, eşler arasında yemine dayalı ayrı yaşama kararını ifade eder. İslâm gelmezden önce eşine yaklaşmamak üzere yapılan böyle bir yemin süreli veya süresiz olarak, sırf kadına baskı için yapılırdı. İslâm bunu Bakara sûresi 2/226 ve 227 nci ayetleri ile dört ay süreyle sınırladı. Eğer dört ay içinde barışma olursa, yemin kefâreti verilerek evlilik normal hale dönecekti. Eğer ayrılık dört ayı geçerse, evlilik kesin boşama ile sora erecektir.

İşte Hz. Peygamber eşleriyle böyle bir süreç yaşarken Ahzâb sûresinin şu ayetleri inmiştir:

(يَاۤ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِاَزْوَاجِكَ اِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا وَز۪ينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ اُمَتِّعْكُنَّ وَاُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَم۪يلًا ) “Ey peygamber! Eşlerine de ki: Eğer siz, dünya hayatını ve onun süsünü istiyorsanız, gelin, size boşanma bedellerinizi vereyim ve sizi güzellikle serbest bırakayım.” [73]

(وَاِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْاٰخِرَةَ فَاِنَّ اللّٰهَ اَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ اَجْرًا عَظ۪يمًا ) “Eğer siz, Allah’ı, elçisini ve ahiret yurdunu istiyorsanız, biliniz ki Allah, içinizden iyi işler yapanlara büyük bir mükâfat hazırlamıştır.” [74]

Hz. Peygamber yukarıdaki ayetler inince, eşlerine isteyenin ayrılabileceğini bildirmiştir. Ancak eşler, göz yaşları içinde, Allah ve elçisini tercih ettiklerini bildirmişlerdir. [75]

Evli bir erkek, vekil aracılığı ile boşanabileceği gibi, bu yetkiyi kendi eşine de verebilir. Buna “tefvîz” denir. Sürekli olarak verilince, artık kocanın bundan dönmesi geçerli olmaz. Bunun delili yukarıdaki ayet ve ona dayalı sünnettir.

Hz. Aişe şöyle demiştir: “Yukarıdaki ayetler inince, Allah’ın Rasûl’ü, benimle başladı, dedi ki: Sana bir şey söyleyeceğim, fakat ana- babanla görüşüp, izin almadıkça, cevap vermede acele etme!” Aişe dedi ki: O, babamın bana ayrılma konusunda izin vermeyeceğini biliyordu. Allah’ın Rasul’ü, bundan sonra Ahzâb, 33/28, 29 ncu ayetlerini okudu. Ben dedim ki: Hangi konuda, ebeveynimden izin isteyeyim? Şüphesiz ben, Allah’ı, Rasûl’ünü ve ahiret yurdunu istiyorum. Sonra, Nebî (s.a.s)’in öbür eşleri de benim yaptığımın benzerini yaptılar.” [76] Başka bir rivayette, Hz. Aişe, “Bu seçme, bizim aleyhimize bir sonuç doğurmadı.” Bir diğer rivayette: “Allah’ın Rasûlü bunu bir boşama olarak saymadı.” demiştir. [77] Buna göre, İslâm hukukunda, boşanma yetkisi konusunda erkekle kadının “tefvîz-i talak” müessesesi işletilerek eşit haklara sahip kılınması mümkündür.

3)            Dini Nikâh- Resmi Nikâh İkilemi:

1917 tarihli Osmanlı Devleti Hukuk-ı Aile Kararnamesi 4. Maddede, “Nikâh ehliyetine sahip olmak için evlenecek erkeğin 18, kadının 17 yaşını ikmal etmiş olması şarttır.” denilmiş ve 37. Maddede resmi nikâh prosedürü şöyle belirlenmiştir: “Akit sırasında, evlenecek erkek veya kadından birinin ikametgâhı bulunun kaza hâkimi veya nâibi hazır bulunup nikâh akdini tanzim ve tescil eder.”

Günümüz uygulamasında resmi nikâhtan sonra yapılan dini nikâh, resmi nikâhın onaylanması ve dini esaslara da uygunluğunu onaylama niteliğindedir. Resmi nikâhla, eşler bu nikâhın sona erdirilme şekli konusunda da anlaşmış sayılmaktadır. Buna göre resmi evli olan eşler bu evliliği mahkeme yani hakem önünde sona erdirme konusunda eşit haklara sahip olmaktadırlar. Bu da kadına bir boşama (tefvîz-i talak) hakkı vermekten başka bir şey değildir. Boşama konusunda vekâlette sonradan azil yoluyla rucû etmek mümkün olduğu halde, tefvîz süre zikredilmeden verildiği zaman, evlilik boşanma veya ölümle sona erinceye kadar devam eder. Bu özelliği ile vekâlet ve tefviz birbirinden farklı tasarruflardır.

Hz. Peygamber’in yukarıdaki ayetlerle verdiği boşanma hakkı ise, sınırlı bir süreyi kapsamış ve eşler evliliğe devam etme iradesini bildirince boşanma meydana gelmemiştir. Hz. Aişe’nin yukarıda verdiğimiz açıklamasından bu durum açıkça anlaşılmaktadır.

Sonuç olarak, boşanan kadın boşama hangi çeşitten olursa olsun, üç hayız ve temizlenme süresince iddet bekler. [78] Bu iddet süresince de kocanın nafaka yükümlülüğü devam eder. Kadın gebe ise, bu yükümlülük doğuma kadar sürer. Ancak Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre üç kez boşanan kadına iddet süresince yalnız mesken temin edilir, giyim, yiyecek ve benzerleri gerekmez.

Diğer yandan evlilik süresince edinilen mal varlığının kazanılmasında kadının da çalışması ve katkısı dikkate alınarak bir mal ayırımı yoluna gidilmesi gerekir. Batı toplumlarında eşlerin katkısının birbirine yakın olduğu dikkate alınarak, evlilik süresince elde edilen mal varlığının ikiye bölünmesi ilkesi uygulanmaktadır. Son dönemde Türkiye de bu ilkeyi uygulamaktadır. Kur’an-ı Kerim’de aile konusunda sıkça “ma’rûf” ilkesine vurgu yapılması dikkat çekicidir. Ayette:

(وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّق۪ينَ) “Boşanmış kadınlar için, Allah’tan korkan erkekler üzerinde bir hak olarak, örfe uygun (ma’rûf) bir yararlanma hakkı vardır.” [79]

buyurularak, boşandıktan sonrası için bir süre belirtilmediği görülür. Buna göre boşanma yüzünden kadının büyük bir sıkıntıya düşmesi halinde, boşayan kocanın ona karşı iyi bilinen örfe göre desteğinin devam etmesi gerektiğine işaret edilir.

Dipnotlar

[1] Yeni Ümit Dergisi’nin 2.03.2014’te İstanbul’da düzenlediği “Ailenin Korunması ve Mut’a Fitnesi” konulu sempozyumda bildiri olarak sunulmak üzere hazırlanmıştır.

[54] Nisâ, 4/4. bk. 4/24.

[55] Ebû Dâvûd, Nikâh, 35; Nesâî, Nikâh, 76; Ahmed İbn Hanbel, I, 80.

[56] Nisâ, 4/20.

[57] Şevkânî, Neyl, VI, 168; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, Mısır, ty, IV, 283 vd.

[58] Talak, 65/6.

[59] Bakara, 2/233.

[60] Talâk, 65/7.

[61] Bakara, 2/280.

[62] İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, III, 321-339; Kâsânî, Bedâyi’, IV, 14, 15.

[63] Bakara, 2/229 .

“IŞİD olarak bilinen ve kendini İslam Devleti diye adlandıran grup, Ortadoğu’da katliam yapmaya devam ederken, Müslümanlar olarak bize düşen IŞİD ve onu taklit eden benzeri terörist grupların totaliter ideolojileriyle yüzleşmektir. İslam adına yapılan her terör eylemi Müslümanları yaşadıkları toplumlarda yabancılaştırarak ve İslam aleyhine yanlış algıları derinleştirerek tüm Müslümanları en derinden etkilemektedir.

Şiddete tevessül eden radikallerin zulümlerinden dolayı İslam dinini suçlamak insafla bağdaşmaz. Fakat, teröristler Müslüman kimliğiyle ortaya çıktıkları için Müslümanlar bu problemi inkar edemezler ve terör kanserinin toplumda yayılmasını engellemek için ellerinden geleni yapmakla mükelleftirler. Eğer bunu yapmazsak dinimizin bozulan imajından bizler de kısmen mesul oluruz.

Öncelikle, şiddeti kınamalı ve mağduriyet psikolojisinin tuzağına düşmemeliyiz. Zulme uğratılmış olmak terörü kınamamayı veya teröre tevessül etmeyi meşrulaştırmaz. Teröristlerin İslam adına ağır günahlar işlemekte olduğu sadece benim kanaatim değil. Kur’an-ı Kerim ve Efendimiz’in (s.a.s) sünneti gibi temel kaynakların dürüstçe incelenmesi bu neticeyi net bir şekilde ortaya koyar. Hayatını hadis, siyer ve tefsir yoluyla Kur’an’da ilahi maksatları anlamaya adamış selef-i salihinin, ulemanın bizlere naklettiği Peygamberimiz’in (s.a.s) örnek hayatı ve Kur’an’ın elmas düsturları teröristlerin yaptıklarını dinen tecviz adına ortaya attıkları iddiaları çürütür.

İSLAM’IN DOĞRU ANLAŞILMASI İÇİN KENDİ SESİMİZİN DUYULMASINA ÇALIŞMALIYIZ

İkinci bir husus ise, İslam’ın bütüncül bir şekilde anlaşılması teşvik edilmelidir; çünkü dinin müntesiplerinin kültürel farklılıklarını yaşamalarında gösterdiği hoşgörü bazen dini temel değerler aleyhine suistimal edilebilir. Halbuki İslam’ın temel değerleri kişilerin yorumuna bırakılmamış, naslarla tespit edilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de tek bir masumun öldürülmesini bütün insanlığı öldürmeye denk tutan ayet misal olarak verilebilir. (Kur’an-ı Kerim 5:32). Efendimiz (s.a.s) savunma maksatlı meşru bir savaşta dahi savaşcı olmayan insanlara, bilhassa kadınlar, çocuklar ve din adamlarına karşı şiddeti kesin bir dille yasaklamıştır.

Müslümanlar olarak bizler dünyanın her yanında barış arayan insanlarla dayanışma göstererek bu değerleri temsil etmek mecburiyetindeyiz. İnsan psikolojisinin doğası ve habercilik dünyasının dinamikleri göz önüne alındığında, asıl duyulması gereken sağduyulu seslerden daha ziyade radikallerin manşetlere mevzu olması kaçınılmazdır . Fakat bizler medyayı suçlamak yerine, kendi sesimizin duyulmasını sağlamak için yeni yollar aramalıyız.

HAYAT, İZZET VE HÜRRİYET, İSLAM’IN TEMEL DEĞERLERİNDENDİR

Üçüncü olarak Müslümanlar insan hayatı, izzeti ve hürriyeti gibi değerleri daha bir gür sesle müdafaa etmelidir. Bunlar aynı zamanda temel İslami değerlerdir ve hiçbir liderin, dini olsun siyasi olsun, bunları insanların elinden almaya hakkı yoktur. Dinimizin ruhuna sadakat aynı zamanda kültürel, sosyal, dini ve siyasi çeşitliliğe de saygılı olmayı gerektirir. Cenab-ı Hak Kur’an-ı Kerim’de birbirini tanımayı insanları farklı yaratışının hikmeti olarak sunmuş (49:13) ve bütün insanları kerim yarattığını beyan buyurmuştur (17:70).

DEMOKRATİK DEĞERLER OKUL MÜFREDATLARINA EKLENMELİ

Dördüncüsü, Müslümanlar müspet ve insani bilimler, sanatla birlikte her canlıya saygının da içinde mezcedildiği eğitim imkânlarını toplumlarının her ferdine sunmalıdır. Müslüman toplulukların devletleri, demokratik değerleri okul müfredatlarına işlemelidir. Sivil toplumun da karşılıklı saygı ve hoşgörüyü yaygınlaştırmada önemli bir rolü vardır. Hizmet camiasının fertlerinin 150’den fazla ülkede bini aşkın eğitim müesseseleri ve diyalog merkezleri kurmasının arkasında bu saik vardır.

Beşinci olarak, Müslümanların sağlıklı dini eğitim hürriyetlerinin temini de radikallerin aşırı ideolojilerini yaymalarının önünde kritik bir set olabilir. Müslüman toplumların birçoğunda olduğu gibi dini hürriyetler kısıtlandığı zaman, din kıyıda köşede ehliyetsiz ve radikal kimselerin yorumuna bırakılmış olur.

KADINLARIN TOPLUMDAKİ ROLÜ ÖNEMLİ

Son olarak Müslümanlar kadın ve erkek haklarının eşit olmasının savunucusu olmalıdır. Kadınlara toplumda almak istedikleri her türlü rol için fırsat verilmeli ve eşitliklerini inkar eden sosyal baskılardan korunmalıdırlar. Efendimizin (s.a.s) zevce-i pakleri Hz. Aişe (ra) bu mevzuda güzel bir misaldir ki kendileri hem bir alime, öğretici ve toplum önderi rollerini oynamıştır.

TERÖRİZMİN EN BÜYÜK KURBANI İSLAM VE MÜSLÜMANLAR

Terörizm çok yönlü (buutlu) bir sorun olması hasebiyle çözüm adına planların da siyasi, ekonomik, sosyal ve dini buudları ele alması zorunludur. Sorunu sadece dine indirgeyen yaklaşımlar hem teröristlerin ağına düşme riski taşıyan gençlere hem de bütün insanlığa haksızlık sayılır. Uluslararası camia, terörizmin birinci planda kurbanlarının hem gerçekten hem de sembolik olarak Müslümanlar olduğunu ve Müslümanların teröristleri dışlayarak eleman toplamalarının önüne geçebileceklerini idrak etmelidir. Dolayısıyla devletler Müslüman vatandaşları rencide edebilecek beyan ve hareketlerden sakınmalıdır.

“Şiddette tevessül eden aşırılığın, terörizmin dini yoktur. Her devirde dini kaynakları suistimal eden insanlar olmuş ve olacaktır. Ancak nasıl ki Hıristiyanların çoğu Kur’an yakılmasını veya Ku Klux Klan’ın eylemlerini desteklemiyorsa ve Budistler Rohingya Müslümanlarına karşı zulümleri onaylamıyorsa, Müslümanların kahir ekseriyeti de şiddeti tasdik etmiyor.

Müslümanların tarih boyunca medeniyetin ilerlemesinde büyük katkıları olmuştur. Bizim en büyük katkımız karşılıklı saygı, hürriyet ve adaleti kucakladığımız dönemlerde olmuştur. İslam’ın lekelenen imajını düzeltmek çok zor olabilir, ancak Müslümanlar bulundukları toplumlarda barış ve huzurun timsali olabilirler.”

The Wall Street Journal (WSJ),27 Agu.2015

Aile üzerinde azami hassasiyet gösteren âyetler ve hadisler muvâcehesinde konuyu derinlemesine ele alan fıkıh âlimleri, eşlerin aile mahremiyeti içerisinde çözüme kavuşturamadıkları şiddet türünden problemlerin halli için bir takım uygulamaları devreye sokmuştur. Bunların başlıcaları şu şekildedir:

Aile Meclisi (Hakem Usulü)

Eşler, aralarında sonuçlandıramadıkları problemlerin çözümü için birlikte karar vererek, belirli vasıflara sahip kendi taraflarından birer kişiyi hakem tayin etme ve onların vereceği karara göre davranma sorumluluğu içerisindedir. Buna hakem usûlü denilmektedir.

Hakem tayin etme usulü fıkıhta, eşler arasındaki geçimsizliklerin evlilik birliğine son vermesini önlemede çok etkili bir tedbir olarak benimsenmiştir. Bununla birlikte hakem tayininin hukûkî niteliği hususunda dört büyük sünnî mezhep fakihleri içerisinde Malikiler farklı hükümler benimsemişlerdir. Onlara göre hakem heyetinin vermiş olduğu karar bağlayıcı olup, hukuki netice doğurur.  Malikîler dışındaki sünnî mezheplerde ise hakemlerin görevi daha çok ahlakî tavsiye niteliğinde kabul edilmiş olup, taraflarca kendilerine vekâlet verilmemişse boşama yetkileri yoktur.

Boşama yetkisinin erkekte olması ve kadının hâkime başvurarak boşanma talebinde bulunma imkânının çok sınırlı olması sebebiyle, zamanla, şiddetli geçimsizlik hallerinde kadının da evliliğe son vermeyi talep edebilmesine imkân sağlayan bir çözüm bulma ihtiyacı hâsıl olmuştur. 1917 tarihli Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi bu ihtiyacı dikkate alarak, eşlerin arasını bulmakla görevlendirilmiş hakem heyetine bu yönde olumlu bir sonuca ulaşamamaları halinde tarafları boşama yetkisi tanımıştır. Aile Kararnamesi bu hakem heyetine “Aile Meclisi” adını vermiştir.

Kur’an-ı Kerim’de mevcut olmasına rağmen, İslam Tarihi boyunca fazla bir tatbik sahası bulamayan “Aile Meclisi” uygulaması, Aile Kararnamesi’nden sonra Mısır ve Suriye kanunlarında da yerini alarak sosyal hayatta tatbik edilir hale gelmiştir.

Aile meclisi, eşler arasında meydana gelen geçimsizlik veya şiddet olayları sonrası gereken araştırma ve inceleme sonucu vardıkları kararı hâkime bildirir. Hâkim de aile meclisinin kararı doğrultusunda hükmünü verir.

Ta’zir Cezası

Fıkıhta hakkında muayyen bir ceza, bir şer’i hadd bulunmayan suçlardan dolayı tatbik edilecek te’dip ve cezaya ta’zir cezası denir. Ta’zir cezası, caydırıcı olması amacıyla işlenen suçun derecesine göre belirlenir. İslam Tarihi boyunca, derece olarak ölüm cezasına kadar varabilen ta’zir cezaları, kırbaç ve benzeri bir şeyle vurmak, hapsetmek, sürgüne göndermek, konuşmamak, para cezası vermek, hizaya getirme amacıyla tehdit etmek, öğüt vermek, mahrum etmek, azarlamak ve teşhir etmek şekillerinde uygulanmıştır. Hâkim suçluya ta’zir cezası verecekse, fıkıhta var olan bu ceza şekillerinden birini vermesi caiz olur. Bunların dışında kalan başka şekilde bir ceza vermesi caiz değildir.

Eşler arası şiddet olaylarının mahkemeye intikali neticesinde hakim suçlu tarafı ta’zir cezasıyla cezalandırabilir. Bu cezanın şekli ve mahiyeti zamanın şartlarına ve şahısların durumlarına göre değişkenlik gösterebilir. Bu, hakimin takdirine bırakılan bir durumdur. Bu tür olaylar karşısında geçmişte ta’zir cezası olarak bazı ceza türleri şu şekildedir:

Sözle Uyarı

Fıkha göre, eşinin kendisine yönelik baskı ya da şiddet uyguladığı durumlarda kadın, ayrılık talep etmeksizin hâkime müracaat ederek şikâyette bulunma hakkına sahiptir. Örneğin kadın eşi tarafından dövülmüş, yatağı ayrılmış, kaba sözlerle hakaretlere maruz kalmış olabilir. Bu gibi durumlarda, erkeğin

kusurunu kabul etmesi veya bu durumun delillerle ispat edilmesi halinde, hâkim erkeği sözlü olarak uyarır.

Uzaklaştırma

Eşlerden birinin, eşinin kendisine şiddet uyguladığı ve zarar verdiği iddiasıyla mahkemeye başvurarak şikâyette bulunduğu hallerde, bunun doğruluğu delillerle ispat edilemiyorsa ve aynı tür şikâyetler tekrar ediyorsa, hâkim şikâyette bulunan tarafı sâlih komşular arasında iskân ettirir. Bu tedbir sayesinde mağdur taraf şiddetten uzak tutularak koruma altına alınmış olur.

Dövme

Hâkimin sözlü uyarılarına rağmen eşine karşı şiddet içeren davranışlar sergilemeye devam eden erkek veya kadın, eşinin mahkemeye başvurarak şikayetini yenilemesi üzerine, durumun doğruluğunun tespit edilmesi halinde hakim tarafından yaralayıcı olmayacak şekilde darp cezasıyla cezalandırılır.

Tefrik

Fıkhın tedvin edildiği ilk dönemlerden günümüze kadar bazı durumlarda mahkemenin evlilik birliğine müdahale edebileceği ve gerekli gördüğünde evliliği sona erdirebileceği benimsenmiştir. Fakat mahkemenin evliliğe müdahale edebileceği durumlar naslarla tespit edilmediğinden dolayı, mahkemenin evliliğe hangi durumlarda müdahale edebileceği konusunda hem ihtilaf edilmiş, hem de bu durumlar tarih içerisinde Müslümanlardaki anlayış değişikliğine paralel bir şekilde gelişme kaydetmiştir.

Erkeğin Talebi Üzerine Tefrik

Fakihlerin bir kısmı erkeğin, eşinin şiddet içeren davranışlar sergilemesi ve geçimsizlik göstermesi gibi durumlarda mahkemeye müracaat etme hakkının

olmadığı, şayet eşi geçimsiz ise yetkisini kullanarak onu boşayabileceği görüşündedir. Çoğunluk fakihler ise, her ne kadar erkeğin boşama hakkı bulunmakla beraber boşama sonrasında erkeğin ödemek zorunda kalacağı maddi yükümlülükleri hafifleteceği veya tamamen düşüreceği gerekçesiyle mahkemeye başvurmasının doğru olduğu görüşündedirler.  Çünkü fıkıh sistematiğinde erkeğin eşini kendi iradesiyle boşaması ile mahkemenin kadını kusurlu bularak boşaması arasında erkeğe yüklenen maddi sorumluluklar açısından çok büyük farklılıklar vardır.

Eşinin geçimsizliği sebebiyle mahkemeye boşanma davası açan erkeğin, hanımının geçimsizliğini ispatlaması gereklidir. Şayet ispatlayamaz ve boşanma davasından da vazgeçmezse, mahkeme durumun sonuçlandırılması için her iki taraftan hakemler görevlendirir. Hakemler çiftin arasını düzeltirlerse dava düşer. Şayet düzeltemezlerse, geçimsizlikte hangi tarafın kusurlu bulunduğu veya geçimsizliğin oluşmasında kimin daha çok etkili olduğu tespit edilir. Kadın kusurlu ise mehrinin tamamının veya bir kısmını kaybetme, iddet nafakasını yitirme gibi mali cezalara çarptırılarak boşanma kararı verilir.

Kadının Talebi Üzerine Tefrik

Şafii ve Hanbelilerden bir görüş ile Hanefilere göre; boşama yetkisine sahip olmayan kadın, ailesinde oluşan şiddetli geçimsizliğin çözümü için arabulucuların ıslah girişimi sonuç vermediğinde bu geçimsizliğin ve mağduriyetinin giderilmesi amacıyla mahkemeye başvurabilir. Ancak boşanma talebiyle mahkemeye başvuramaz. Çünkü bu durum bir boşanma sebebi değildir. Hâkim bu tür davranışlar sergileyen kocayı cezalandırarak düzelmesini sağlayabilir.

Şafii ve Hanbelilerden bir görüş ile Malikilere göre ise; eşler arasındaki geçimsizliğin devam etmesi halinde kadın, mahkemeden arabulucuk yapmasını isteyebileceği gibi eşinin cezalandırılmasını ve boşanmayı da talep edebilir.  Erkeğin eşinin hakkı olan nafakayı temin etmede zorluk çıkarması durumunda da kadının mahkemeye başvurarak boşanma talep etme hakkı vardır. Günümüzde de tercih edilen bu görüş, eşler arasında bir denge oluşturmakta, kadın için çekilmez hale gelen evliliklerden kurtuluş yolu olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece şiddetli geçimsizlik bir boşama sebebi olarak görülmektedir.

Erkeğin geçimsiz davranarak, eşine karşı şiddet içeren davranışlar sergilemesi durumunda aile meclisi denilen hakem müessesi devreye girer. Evliliğin durumu ve geçmişi hakemler tarafından incelenerek değerlendirilir. Erkekte evliliğin devamına yönelik olumlu belirtiler görülmemesi halinde bu evliliğe son verilir. Erkek kadının mehrini ve diğer mali yükümlülüklerini tam olarak ödeme cezasına çarptırılır.

SONUÇ

Şiddet, insanlık tarihinin en eski sorunlarından birisidir. İnsanın saldırgan davranışlar ve şiddet içeren eylemler sergilemesinin geçmişten kaynaklanan nedenleri olduğu gibi, yaşadığı ortamdan kaynaklanan nedenleri de vardır. Şiddete başvuranlar, bu şiddet davranışlarını bazen bir gerekçeye de dayandırmak suretiyle meşrulaştırmaktadırlar. Bu bağlamda aile içi şiddet de, bulaşıcı bir hastalık gibi, aile bireyleri arasında yaygınlık kazanmakta ve kuşaklar arasında devamlılık sergilemektedir. Toplumun en küçük yapı taşı olarak nitelenen aile, toplumun temelini oluşturan önemli bir kurumdur. Aile bireyleri arasında meydana gelen şiddet türünden davranışlar aile için oldukça zararlı neticeler doğurmakta, tarafları mağdur etmektedir.

Eşler arası şiddet, varlığı insanlığın her döneminde bilinmesine rağmen, aile mahremiyeti ve aile içinde çözülmesi gereken kişisel bir sorun olarak telakki edilmesi sebebiyle gizli kalarak konuyla ilgili gerekli araştırma ve çalışmalar yapılamamıştır. Günümüzde ise Dünya Sağlık Örgütü yanında farklı devletler ve kadın örgütleri de problemin çözümüne yönelik konuyla ilgili pek çok araştırma ve çalışma yapmakta, bununla ilgili konferanslar düzenlemektedirler. Ülkemizde ise aile içi şiddet probleminin çözümüne hizmet etmesi amacıyla Başbakanlık Aile Araştırma ve Kurumu, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü gibi kurumlar kurularak akademik çalışma ve araştırmalar yapılmaktadır. Yapılan bu çalışmalarla eşler arası şiddetin sebepleri araştırılarak, toplumumuzda görülen eşler arası şiddet türleri, davranış çeşitleri ve bu problemin çözüm yolları saptanmaya çalışılmaktadır.

İslam, toplumda kanayan bir yara haline gelen, ailelerin düzen ve huzurunu bozarak amacından saptıran en büyük sorunlardan birisi olan eşler arası şiddetle ilgili olarak gerekli kural ve düzenlemeleri getirmiştir. Çalışmamız neticesinde konuyu aydınlatacak hükümlerden hareketle fıkhın konuya bakışını inceleyerek şu sonuçlara ulaştık:

1. Kur’an-ı Kerim aile hayatını karşılıklı anlayış, hoşgörü ve olgunlukla idame ettirilebilecek bir müessese olarak kabul etmektedir. Bundan dolayı karı ile kocanın hak ve sorumluluklarını kesin bir dille ifade etmemekte, evliliğin hukukî boyutu ve sonuçları üzerinde ayrıntıya girmemektedir. Bununla birlikte taraflarda temel insanî ve ahlakî erdemlerin oluşmasını ve tarafların utanma duygusuna sahip olmalarını amaçlamaktadır. Böylelikle oluşturulacak aile yuvasının, sağlam temeller üzerinde kurulmasını hedeflemektedir.

2. Fakihlere göre eşler arası şiddet noktasında asıl önemli olan husus; karı- koca arasında yaşanabilecek olumsuzluklar sonucunda ortaya çıkan problemleri doğduktan sonra çözüme kavuşturmak değil, bu tür problemlerin doğmasına fırsat vermemek veya doğan problemleri daha ilk aşamasındayken giderebilmektir.

3. Fakihler kadın-erkek ilişkisinin, fıtrî ve doğal ihtiyaç boyutlarını Kur’an’da çerçevesi çizilen ve esasen bu ihtiyaçların temiz ve nezih bir şekilde karşılanmasını hedefleyen ahlak ilkelerine uygun olarak çeşitli fıkhî düzenlemeler yapmışlardır. Bu bağlamda; evlenme ve boşanmayı, karı ile kocanın karşılıklı hak ve görevlerini, konunun toplumu ve hukuk düzenini ilgilendiren yönlerini en ince ayrıntısına kadar belirlemeye çalışan bir hukuk sistemi geliştirmişlerdir.

4. Fakihler bu düzenlemeleri yaparken konuyla ilgili olarak Kur’an ve Sünnette yer alan emir ve tavsiyelerin yanı sıra içinde yaşadıkları toplumun örf, âdet ve anlayışlarını da göz önünde bulundurmuşlardır.

5. Eşler arası şiddetle bağlantılı olan fıkhî kavramlar fakihler tarafından detaylıca açıklanarak bu kavramların ihtiva ettiği eşler arası şiddet türünden davranışların neler olduğu ortaya koyulmuştur.

6. Eşinin hak ve sorumluluklarını göz ardı ederek eşine karşı şiddet türünden davranış sergileyen kişiye nasihat sadedinde hak ve sorumlulukları eşi, hakemler veya hâkim tarafından hatırlatılarak bu davranışından vazgeçmesi istenir. Bunun da fayda vermemesi durumunda ise, bir takım cezaî müeyyideler uygulanır. Bu cezai müeyyidelerden sonra da şiddet uygulayan eş bu tür davranışlardan vazgeçmezse kendisine bir takım mali cezalar verilerek eşler tefrik edilir. Böylelikle şiddet gören tarafın bu tür davranışlara maruz kalması engellenmiş olur.

7. Evlilik öncesinde tarafların konuyla ilgili gerekli fıkhî eğitimi almaları sağlanmalıdır. Bu amaç doğrultusunda ailelerin konu üzerindeki hassas davranmaları, evliliğe adım atacak olan aile fertlerine konuyla ilgili fıkhî eğitimi verebilmenin yollarını aramaları gereklidir. Diyanet İşleri Başkanlığının oluşturmuş olduğu Aile İrşad Büroları toplumumuzda büyük bir eksiklik olan gelin ve damat adaylarının fıkhî yönden eğitilme görevini yerine getirebilir. İl Müftülüklerimizde daha çok bayanlara yönelik konferans düzenleme görevini ifa ettiklerine şahit olduğumuz bu bürolar, gerek halen görev yapan personelin konuyla ilgili eğitimi, gerekse konunun uzmanı olan görevlilerin istihdam edilmesi suretiyle daha etkin ve faydalı bir rol üstlenebilir.

8. Kanaatimizce yukarıda belirtilen hususlar çerçevesinde eşler arası şiddetle ilgili yapılacak veya yaptırılacak çalışma ve uygulamalar, ülkemizde bu sorunun büyük ölçüde önüne geçilebileceği anlamına gelmektedir.

Yunus Emre Küçük, Rize Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi’nden alınmıştır.

Bu demektir ki, sadece davranışlarımızın değil, davranışlarımızın değer hükmünü belirleyici olan düşüncelerimizin de kaynağı, ya dürtülerimiz veya inançlarımızdır. Yani bir davranışı iyi veya kötü olarak nitelememiz de son tahlilde inançlarımıza veya dürtülerimize dayanmaktadır. Bu yüzden Yüce Allah’ın: “Eğer hak, onların kötü arzu ve isteklerine uysaydı, mutlaka gökler ve yer ile bunlarda bulunan kimseler bozulur giderdi…’(Mü’minûn suresi, 23/71) beyanını çok önemli buluyoruz.

Nikâh akdi de insan nev’inin ilâhî yardım almak zorunda olduğu konulardan biridir. Öncelikle iki karşıt cinsin birbirinden yararlanmak için bir araya gelmesi, nikâh akdini gerektirir mi? Bu akit, taraflara hangi yükümlülükleri yükler? Bu yükümlülüklerin ihmal edilmesi hâlinde uygulanacak müeyyideler nelerdir? Bu ve benzeri konularda modern düşüncenin ve bu düşünce üzerine inşa edilen ahlâk ve hukuk anlayışının anlaşılır bir dil kullandığını görmek mümkün değildir. Bu yüzden modern dünyanın aile kurumuna ilişkin en ciddi problemi budur: Belirsizlik. Muğlaklık ve bu durumun tabiî bir neticesi olarak hiyerarşik boşluk ve kaos.

Bu çerçeveden baktığımızda nikâh akdi, dinî bir düzenlemedir ve rasyonalite ile açıklanamaz. Yüce Allah nikâhlanmayı emretmiş, Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) bu emri hem uygulamış hem de ümmetini bu konuda uyarmıştır.

Ayrıca nikâh sözleşmesiyle birbirine helâl olan eşler arasında ülfet, ünsiyet, muhabbet, merhamet ve şefkat duyguları yaratmayı vaat etmiş, bunu da varlığının, kudretinin ve vahdaniyetinin âyetlerinden/simgelerinden ve işaretlerinden biri olarak beyan buyurmuştur.

“Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi de O’nun (varlığının) delillerindendir. Doğrusu bunda, iyi düşünen bir kavim için ibretler vardır.” (Rûm Sûresi, 21)

Bu iman sebebiyle Muhammed ümmeti arasında, her konuda olduğu gibi kadın-erkek ilişkilerinde de bir çerçeve oluşmuş ve bu çerçeve dışındaki ilişki biçimleri meşru görülmemiştir. Buna göre, kadınlar ve erkekler ancak nikâh sözleşmesiyle bir araya gelebilirler. Ve bu bir araya geliş ile aile denen kurum oluşur. Bu kurumun da hem kuruluşunda hem işleyişinde bir takım kurallara riayet edilir.

Böyle olması hâlinde, yani ilâhî ve nebevî kaynaklı olduğuna inandığımız kurallara riayet edilmesi hâlinde, dünya hayatı “cennet” olmaz; yine bir takım sıkıntılar, mihnetler ve meşakkatler yaşanır; çünkü bu hayat imtihan meydanıdır. Ancak beşerî müdahaleler sonucu ortaya çıkan kaos/kriz/buhran/bunalım gibi depresif rahatsızlıklara da bu ölçüde rastlanmaz.

Bendeniz bu tebliğimde zikredeceğim konuları üç ana başlık altında ele almak niyetindeyim:

1-            Modern dönemde değişen nikâh ve aile algısının yol açtığı sıkıntılar.

2-            Özellikle üniversite gençliğini ciddi biçimde etkisi altına alan “gizli nikâh” meselesi.

3-            Müt’a, yani geçici nikâh konusu.

Modern Dönemde Değişen Nikâh ve Aile Algısının Yol Açtığı Sıkıntılar

Bu başlık altında, beşerî müdahaleler sonucu ortaya çıkan sevimsiz aile manzaralarının sebepleri üzerinde kısaca durmak ve bu durumu hâzırûnun ıttılâına sunmak istiyoruz. Böylece hem eleştirilerini hem de katkılarını almak suretiyle, bu konunun külfetini ve mihnetini paylaşmak istiyorum.

Modern ailenin yaşadığı sıkıntıların temelinde şu noktaların bulunduğu kanaatini taşımaktayım:

a- Cinsler arası farklılık: Yüce Allah, erkek ve dişi olarak iki cins yaratmışken, modern paradigma bu farklılığı iptal etmiştir. Artık, kadın-erkek farklılığından söz etmek imkânı kalmamış, her şeye rağmen bunda ısrar edenler marjinallikle suçlanır hâle gelmiştir. Ancak üzülerek görüyoruz ki, modern dünya, ekonomik alanda elde ettiği üstünlükten yararlanarak, her alana nüfuz etmeye, hatta egemen olmaya çalışmakta, bu cümleden olmak üzere aile yapısını da yeniden inşa etmeye yönelmiş bulunmaktadır. Bunu yaparken, ardından da kadın erkek eşitliğini sağlama iddiasıyla, kadını da erkek kadar sorumlu tutmuştur. Bu durum ise kadının da erkek gibi her yükün altına girmesi sonucunu doğurmuş, tabiatiyle, yaratılış özelliklerinde bir takım bozulmalar olmuş ve erkekleşme temayülü göstermeye başlamıştır. Bu durum, tabiî olarak erkeğin karakterini de etkilemiş ve o da kadınlaşma temayülü göstermeye başlamıştır.

1933 yılında Hüseyin Rahmi Gürpınar tarafından kaleme alınan “Kadın Erkekleşince” adlı tiyatro oyununda tam da bu nokta canlandırılmış ve oyunun kadın kahramanı Nebahat hanımın kocası Ali Süreyya’ya söylediği şu sözler meselenin özetini ortaya koymuştur:

“ikimizin aldığı para da hemen hemen birbirine eşit… içinde yaşadığımız yüz yıl kadını erkekleştiriyor… Mademki biz erkek işlerine atılıyoruz. Siz erkekler neden kadın hizmetine el sürmekten çekiniyorsunuz? … Kadının erkekleşmesi biraz da erkeğin kadınlaşmasını gerektirmez mi? İş dengesi başka türlü nasıl düzelebilir? (s. 69)

Şimdilik sözüne ve düşüncesine itibar edilir çevreler bu konuya mesafeli durdukları için sanki bir problem teşkil etmiyormuş gibi gözükse de, hakikatte çok önemli bir mesele ile karşı karşıya bulunduğumuz, izahtan varestedir. Çünkü nikâhtan söz edebilmek için iki farklı cinsin varlığını kabul etmek gerekir. Yüce Allah’ın, âyetlerinden/sembollerinden biri olarak sunduğu “kendi (cinsi)mizden eşler yaratıp aramızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi” ancak bu suretle gerçekleşir. Bunun anlamı, cinslerin, kendi cinsiyet özelliklerini korumaları ve o konuda herhangi bir yozlaşmaya imkân vermemeleridir.

b- Kefâet: Erkeğin bazı açılardan kadından geri olmaması anlamına gelir ve İslâm fıkhında kadın tarafının hukukunu koruyucu bir şart olarak konulmuştur. Bunun için de esas itibariyle erkeğin evleneceği kadından bu yönlerden daha aşağı bir durumda bulunmaması gerekir. Erkeğin kadından daha iyi bir seviyede bulunması ise kadının lehine bir durum olup, denkliğe aykırı sayılmaz.

Kefâet konusunda en katı kriterleri koyanlar, Hanefiler olmuştur. Çünkü bu mezhep kadına, velisinin izni olmadan nikânlanma yetkisi tanımıştır. Ancak kadın kefâet konusunda yeterli duyarlılığı gözetmez ve ailesinin de iznini almadan evlenirse, veliye bu akdi feshetme hakkı, yetkisi tanınmıştır. Şu kadar var ki gü-nümüzde bu şart da yeterince gözetilmemekte, artık birçok bakımdan kocasından daha başarılı veya kariyer sahibi kadınlar, daha iyi ücretle çalışan kadınlar görmek mümkün hâle gelmiştir.

c- Hiyerarşi: Ailede reis, erkektir. Ancak, reislik, yetki kullanmak değil, sorumluluk üstlenmektir. Yetki kullanmak ise, sadece sorumluluğunu yerine getirmeye yetecek miktarla sınırlandırılmıştır. Diğer bütün riyaset makamları da böyledir.

d- Görev taksimi: Erkek, nafaka yükümlülüğünün tamamını üzerine almıştır. Kadın ise sadece kocasına hizmet yükümlülüğü altına sokulmuştur. Böylece kadın ve erkek birbirine maddî ve hissî bağlarla da bağlanmışlardır.

Bu esaslara riayet edilerek kurulan bir ailede, mihnet ve meşakkatlerin asgarî seviyede kalacağını düşünüyoruz. Yaşadığımız ve içinde büyüdüğümüz modern hayat, bu kanaatimizi her geçen gün daha da pekiştirmektedir. Çünkü modern insan, küçümsediği ve reddettiği aile düzeninden daha sağlam ve sağlıklısını kura-bilmiş değildir. Günümüzün eğitimli, varlıklı ve hatta kariyer sahibi bireyleri da-hi, ümmî annelerinin ve ümmî babalarının başardıkları ailevî başarıyı ortaya koyamadıklarını herhalde kabul ederler. Ne var ki bu durumu sorgulamayı bir türlü düşünmezler. Hâlbuki artık bu durumun sorgulanmasının vakti çoktan gelmiştir.

Sözünü ettiğimiz sorgulamaya bir ilk adım olarak kısaca işarette bulunmamız gerekirse şunları söyleyebiliriz:

Kadının iş hayatına atılmasıyla bir zihniyet devrimi yaşanmaya başlanmıştır. Geçmişte “maşa kadar eri olanın paşa kadar yeri olur” anlayışının yerine, “iş, maaş ve bordro güvencesi” ikâme edilmiştir. Bu durumun tabiî bir sonucu olarak da kadınlar, kocalarından çok patronlarına güvenmek ve yönelmek durumunda kalmışlardır. Böyle olunca kadının ilgisi, hizmeti ve hürmeti birinci derecede patron merkezli bir karaktere bürünmüştür. Bu durum ise aile hayatını maalesef olumsuz yönde etkilemektedir. Yani modern kadın, kocasını memnun etmekten ziyade patronunu memnun etmeye yönelmiştir. Bu anlayışın tabiî bir sonucu olarak, iş hayatında her türlü sıkıntıyı kolaylıkla göğüslemeyi başaran kadın, aile hayatında en küçük sıkıntıyı bile göğüslemeye yanaşmamaktadır. Mesela iş hayatında pedikürcü olarak altmış erkeğin çorabını çıkarıp ayak tırnaklarını kesen kadın, -ev hanımı olsa ve kendisine çok yüksek bir hayat standardı sağlasa bile- kocasının çorabını çekmeyi aklının ucundan geçirmemektedir.

e- Bazıları için çok önemli gözükmese de kanaatimce aile hayatımız adına önemli konulardan biri de, erkek cinsinin, geçmişin günahını ödemeye mahkûm edilmesi sebebiyle, kolayca aşağılanır bir konuma düşürülmesidir. Modern çağın belirleyici özelliklerinden biri de bu olsa gerektir. En yaygın seyredilen medya organı televizyon programlarının hemen her türünde erkekleri aşağılayıcı bir dil kullanmak moda olmuştur.

Nitekim yaşadığımız çağı iyi okuduğunu ve dürüstçe ifade ettiğini düşündüğüm çağdaş yazarlar da bu konuya dikkat çekmişlerdir. Mesela Can Dündar, erkeklik denilen ve asırlardır evlere, toplumlara hükmeden o koca dağ’ın, reklamcıların, modacıların, güzellik sektörünün, tüketim endüstrisinin elinde eritildiğinden şikâyet etmekte, Fatma K. Barbarosoğlu, kitle kültürünün dişilliği içinde azalan erkek kimliğini yazarken “içinde mahpus kaldığımız kitle kültürü, dişil bir kültür ve bu dişil özellikler en fazla erkek fıtratını bozuyor.” iddiasını dile getirmekte ve kitle kültürünün dişilliğine dikkat çeken Edgar Morin’in, belirli refah düzeyine erişen toplumlarda kültürün kadınsılaştığını vurgulayarak erkeklerin daha duygusal, daha yumuşak ve daha zayıf olduğuna dikkat çektiğine işaret etmektedir.

f- Bütün bu karmaşadan kurtulabilmenin tek yolu olarak şu inancı görmekteyim: Bu konu, insan denen varlığın aklı ve tecrübesiyle çözebileceği konulardan değildir. Çünkü Yüce Allah ne kadındır, ne erkektir; ne de çocuk veya ebeveyndir; O, bunları ve bütün varlığı yaratan Allah’tır (celle celâluhû). Dolayısıyla koyduğu hükümlerde ne kadının veya erkeğin yanında veya karşısındadır; ne ebeveynin veya çocukların yanında ya da karşısındadır. O’nun hükümleri hem kadınlar, hem erkekler, hem ebeveynler hem de çocuklar için en âdil, en ahlâklı ve hakkâniyete en uyun olandır.

Bizim konumumuzdaki kimselere düşen asıl görev ise, Yüce Allah’ın ve O’nun Sevgili Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) bu konulardaki emir ve tavsiyelerini dürüstçe anlamak ve anlatmaktır.

Bu vesile ile şu hususu da arz etmek isterim: Modern çağın hâkim hususiyeti, sosyal konularda, yani insanî/beşerî problemlerde, dayanabileceği sabitelerden mahrum bulunmasıdır. Daha da kötüsü, bu durumu olumlaması, hatta kutsama derecesinde benimsemesidir. Çünkü kendisini, değişim, dönüşüm, ilerleme, gelişme gibi kavramların büyüsüne öylesine kaptırmıştır ki, bu konulara ait bazı sınırların bulunması gerektiğine dair bir düşünce bile geliştirememiştir. Yapabildiği tek şey, mevcut beşerî temayülleri yoklamak, bu alandaki istatistikleri değerlendirmek ve belli felsefî görüşlere ve belli düzeyde ekonomik güce sahip çevrelerin arzu ve isteklerini antropoloji, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinlerin desteğiyle meşrulaştırmaya çalışmaktır.

Hâlbuki mümin insanın düşünce tarzı şudur: İnsan nev’i, kendi hakkında sağlıklı karar verebilmesi için bir üst varlığa muhtaçtır. O varlık ona rehberlik etmeli, onun kılavuzu olmalı, yol haritasını çizmeli, kısaca ona bir hayat tarzı belirlemelidir. Hem de insanların kendi aralarındaki ilişkilerin mahiyet ve karakterini belirlemekle yetinmemeli, insan ile eşya arasındaki ilişkinin yönünü ve biçimini de belirlemelidir. Yani erkek-kadın arasındaki ilişkinin meşruiyet noktalarını gösterdiği gibi, insan ile altın ve gümüş arasındaki ilişkinin de meşruiyet ölçüsünü belirlemelidir. Özellikle bu iki örneği zikretmemin sebebi, her tarihte ve her coğrafyada, bütün insanlığın en ağır iki imtihan konusu olmaları sebebiyledir.

Özellikle Üniversite Gençliğini Ciddi Biçimde Etkisi Altına Alan “Gizli Nikâh ”Meselesi

Öncelikle iki şahid huzurunda kıyılan nikâhın geçerliliği ile, başkalarından gizlemek maksadıyla sadece iki şahidin dışındakilerden saklanan ve gizlenen nikâhın geçerliliğinin birbirinden farklı şeyler olduğunu belirtmek gerekir. Kazâ/ hukuk açısından iki şahidin şehadetiyle kıyılan nikâhın sıhhatine kâil olurken, başta aile olmak üzere, yakın ve uzak çevreden gizlemek maksadıyla ve bazen bu durumdan başkalarına bahsetmemeleri yönünde şahitlere de telkinde bulunarak yapılan nikâh sözleşmelerinin, bu akdin özüne/cevherine/ruhuna ve amacına aykırı düştüğünü düşünüyor, bu yüzden şer’an tecviz edilmesinin mümkün olduğunu sanmıyoruz.

Çünkü:

a- Hanefiler’in dışındaki üç mezhep, nikâhın sıhhati için, değil yalnız velinin bilgisinin bulunmasını, rızasının alınmasını da şart koşmuşlardır. Cumhur tabir edilen kâhir ekseriyetin bu görüşünü dayandırdıkları çok güçlü deliller olduğunu hatırda tutup, Hanefi mezhebine mensup müslümanların da bu konuyu önemsemeleri gerektiğini hatırlatalım. Dolayısıyla özellikle babanın bilgisinden gizlenen bir evliliğin sıhhati kesinlikle savunulamaz.

Bu konuda Hanefi mezhebinin kadına irade serbestliği tanıdığını görmekteyiz. Ancak veliye, gerekli durumlarda evliliği feshettirme yetkisi tanınarak kadının karşılaşabileceği bazı sıkıntılı durumlara karşı onu koruma esası getirilmiştir.

b- Nikâhta şahitlerin hazır olması şarttır ve bu konuda icma (görüş birliği) vardır. Şahitlerin olması, nikâhın sıhhat şartlarındandır. Yani şahitsiz nikâh geçerli değildir. Şahitlerin hazır olmasının hikmetlerinden biri de nikâhın duyurulmasıdır. Ancak, şahitlerin varlığının, nikâhın duyurulması için yeterli olup olmadığında ihtilaf vardır. İmam Azam ve İmam Şafii Hazretleri, şahitlerle yapılan fakat ilan edilmeyen evlilik için “mekruh olsa da sahihtir” derken; İmam Malik, şahitlerin huzurunda yapılsa da halka ilan edilmeyen ve şahitlere “bu evliliğimizi kimseye söylemeyin” denilen nikâhın geçersiz olduğu görüşündedir. Ona göre, bu şekilde evlenenlerin nikâhı, yetkili merci tarafından bozulmalıdır. Çünkü bu durum, Peygamber Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) “Nikâhı ilan ediniz, onu mescidlerde akdediniz ve nikâhta def çalınız.” emrine aykırıdır. (Tirmizî, Nikâh 6) Bir diğer hadislerinde Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyururlar: “Nikâhta, haramla helâli birbirinden ayıran şey, def çalmak ve ses (çıkarmak)tır. ” Yani, o nikâhın ilan edilmesidir.

c- İhtilaflı durumlarda ihtiyatlı olanı almak, dindarlığın gereğidir. Yani fıkhî bir meselede âlimler arasında görüş ayrılığı ortaya çıkmışsa, bu durumda ihtilaftan kurtulacak görüşü almak, daha uygun bir davranıştır. Nikâh gibi hayatî bir konuda, bazı kîl kavillerle amel etmeye yönelmek son derece riskli bir durumdur.

Müt’a (Geçici Nikâh) Konusu

Müt’a nikâhının sıhhatine dair bugüne kadar söylenenlerle ilgili olarak sadece şu kadarına işaret etmek istiyorum: Bilindiği üzere Sünnî mezheplerin tamamı müt’a nikâhının son kertede kıyamete kadar yasaklandığını kabul etmişler. Onlar bu konuda en açık ve güçlü delil olarak er-Rabî b. Sebra el-Cühenî’nin rivayet ettiği şu hadise dayanmışlardır: Râvî’nin babası Sebra, Mekke fethinde Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile beraber bulunmuş, müt’a nikâhı ruhsatından istifade etmiş, böyle bir nikâh içinde yaşarken Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurduğunu işitmiştir: “Ey insanlar! Sizin, kadınlardan müt’a nikâhı ile faydalanmanıza izin vermiştim. Biliniz ki Allah Teâlâ bunu, kıyamet gününe kadar haram kılmıştır, kimin yanında böyle bir kadın varsa bıraksın, onlara verdiğiniz mehirlerden hiçbir kısmını da geri almayın.”

Ayrıca Ebû Hamza İbn Abbas’a kadınların müt’asını (yani müt’a nikâhı ile kadınlardan faydalanmayı) sorduğunu, onun da buna izin ve ruhsat verildiğini bildirdiğini naklettikten sonra şunu ilave etmektedir: Bir hizmetçisi kendisine: “Bu sıkıntılı hallerde, kadının az olduğu durumlarda ve benzerlerinde söz konusu olsa gerek, değil mi?” diye sorunca İbn Abbas “Evet öyledir.” cevabını verdi.

Bu girişten sonra, meselenin asıl önemli yönü, müt’a nikâhına dair uygulamanın günümüz İslâm dünyasına ve müslüman insana ne kazandıracağı ve ne kaybettireceği meselesidir. Bu konudaki kanaatimizi birkaç noktada özetlemek istiyoruz:

a- Bütün Sünnî mezheplerin bu konunun men edilmesi üzerinde icma etmiş olmalarını önemli görüyoruz ve buna muhalefet edebilecek kadar güçlü bir alternatife sahip değiliz. Bu yüzden onların bu konudaki hükümlerinin bugün de geçerliliğini koruduğunu düşünmekteyiz.

b- İhtilaflı konularda ihtiyatlı olanı alma prensibini bu konuda da geçerli görüyoruz.

c- İbn Abbas ile hizmetçisi arasında geçen konuşmadan da anlaşıldığı üzere müt’a nikâhı, sıkıntılı zamanlarda ve kadının az olduğu dönemlerde tanınan bir ruhsat olarak algılanmıştır. Günümüzde ise bu anlamda herhangi bir sıkıntı bulunmadığını herkes takdir eder. Ayrıca diğer bazı rivayetlerden anladığımıza göre yolculuk hallerinde de bu ruhsattan yararlanılmasına izin verilmiştir.

Günümüzde ise yolculuklarda erkeklerin eşlerini yanlarına almalarında herhangi bir sıkıntıdan söz edilemez. Dolayısıyla o dönemde konulmuş ve o dönemde yaşayanların açıklamalarıyla yani bazı sahabîlerin ifadeleriyle bir takım insanî sebeplere dayandırılmış, ayrıca uzun asırlar boyunca bu ümmetin kâhir ekseriyeti tarafından meşruiyeti mülgâ görülüp terk edilmiş bulunan bir hükmü, hiçbir delile dayanmadan almak ve uygulamak, teşehhî (arzularına ve dürtülerine göre haret etmek)den başka bir şey değildir. Teşehhî ise, dini konularda men edilmiş bir tutumdur.

Prof. Dr. Salim Öğüt, İstanbul Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi

Peygamber Yolu, 9-10 Ekim 2010, Uluslararası Sempozyum

Türkiye’deki mevcut modernlik ve dindarlık algıları

Türk modernleşmesinin esas unsurlarından birisi kadın meselesi oldu. Cumhuriyetten çok daha önce, 17. yüzyıla kadar uzana n bir kadın meselesinin son halkasında, yeni kurulan Cumhuriyet rejimi eski rejimle kendisi arasındaki ayrışmanın en önemli göstergesi olarak kadın konusunu ve kadının kamusal alandaki görünürlüğünü ele aldı. 1980 sonrası kadın hareketinin ortaya çıkışıyla beraber Kemalist rejim ve Cumhuriyet kadınları arasındaki göbek bağı sorgulanır oldu. Bu dönemde ilk defa ortaya koyulan Cumhuriyet’in kadın hakları konusunu Batılı dünyaya karşı bir vitrin süsü olarak kullandığı ve reformların hiçbir zaman tabana yayılamadığı vurgusu, Cumhuriyet öncesi kendi dinamikleri ile ortaya çıkan kadın hareketinin bizzat Atatürk tarafından nasıl yok edildiğini de gözler önüne serdi. Berna Turam’ın ifadesiyle, “Erkek eliyle başlatılan kadınları görünür kılma projesi, Türkiye’nin Batılılaşma ve laikleşmeye olduğu kadar ulus inşasına da bağlılığının ayrılmaz bir parçasıydı” (2007, 112). Bu anlamda makbul ve modern bir Türk vatandaşı olmanın esaslarından biri erkekler için kadınları (balolarda, davetlerde, okullarda, devlet dairelerinde, vs.) görünür kılmak ve kadınlar için de kendileri için sunulan bu kamusal mekânlarda ideal bir Cumhuriyet kadını olarak görünür olmaktı. Dolayısıyla modern olmanın bir gereği, görünür kadın olmak ve bu görünürlüğün de mutlaka Batılı formlar içinde olmasıydı. Bu ideal modern kadının tersi ise İslami kıyafet içerisindeki, özel alanına hapsolmuş, eğitimsiz, cahil kadın modeliydi. Bu modernlik algısı, yaklaşık 90 yıl sonra bile Kemalist kesimce hala paylaşılmaktadır.

Mevcut dindarlık algılarına gelince, Türkiye’de ilahiyat fakültelerinde bu konuda yapılan akademik çalışmalar genellikle kısıtlayıcı tipolojilerle sınırlı kalmış ve ileri sürülen dindarlık tipolojileri arasındaki akışkanlık, kopmalar, ayrışmalar ya da sentezlemeler göz ardı edilmiştir. Örneğin Kemalettin Taş’ın Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri (2005) isimli çalışmasında ortaya koyduğu üç dindarlık tipolojisi vardır:

Geleneksel dindarlık: Toplumumuzun genel kesiminde kabul gören, Kur’an ve Sünnet’in yanında, ağırlıklı olarak ilk dönemlerde yazılan temel dini kaynaklara, din büyüklerinin görüşlerine ve ilmihal bilgilerine dayanan, dindeki emir ve yasaklara uymanın önem taşıdığı, inancın yanında ibadetleri yerine getirmenin de ön plana çıktığı bir dindarlık tipi.

Modernist/Hümanist dindarlık: Vicdan temizliği, doğruluk, iyilik, yardımseverlik, gibi bir takım evrensel ahlaki değerlerin önemsendiği, dini otorite olarak kabul edilen kişilere bağlanmanın zorunluluk taşımadığı, inancın temel gösterge olduğu, ancak dindeki kurallara uymanın ve dini ritüelleri yerine getirmenin ikinci plana alındığı, hümanist yaklaşıma sahip bir dindarlık anlayışı.

Popüler/Hurafeci dindarlık: Geleneksel dindarlıkta yer alan bazı hususları da içine almakla beraber, İslam öncesi Türk kültürü ve diğer kültürlerden de izler taşıyan, bunun yanı sıra modern dönemdeki bazı olguları da içinde barındırarak değişik toplumsal katmanlarda ve geniş kitlelerde varlığını gösteren, halk arasında değişik formatlarda, kurumsallaşmamış tarzlarda bulunabilen, “yaşanan din” olarak da kabul edilebilecek bir dindarlık anlayışı.

Günümüz Türkiye’sinde dindarlık, çoğunluğun modernist tipolojiye göre yaşadığı, ancak hala idealize edilenin geleneksel dindarlık olduğu ve insanların dindar olup olmadıklarının geleneksel dindarlık tipolojisine göre teraziye koyulduğu bir dindarlıktır. Özellikle seküler kesim tarafından “dindar” diye adlandırılan kesimden beklenen, dini ritüelleri eksiksiz olarak yerine getirmek ve bunu yapabilmek için de modern hayatın dışarısında kalmaktır. Yani kendi gettolarında yaşayan, kendi giyim kuşam tarzlarına sahip olan, sarıklı-cübbeli erkekler ve çarşaflı kadınlar seküler medyanın yaydığı popüler algıdaki dindar imajını oluşturmaktadır. Bu nedenle yaşam alanını ve giyim-kuşam anlayışını modern hayatın içerisinde kuran dindarlar hep kendi kimliklerinden taviz veriyor olarak görülmüştür. Bu anlayışa göre makbul bir modern vatandaş olmak ile makbul bir dindar kul olmak birbiriyle bağdaşamaz mesafededir. Gülen’in ortaya koyduğu dindarlık anlayışı ise, bu üç tipolojiyi dengeli bir şekilde sentezlemeyi hedefler: geleneksel dindarlığı modern dindarlık ile besleyen ve bu anlayışı popüler dindarlık kadar hayatın her karesinde yaşatabilen bir dindarlıktır onun idealize ettiği dindarlık. Ona göre ritüeller ve ibadetler asla ikinci plana atılmaz, ama bunlar hümanist değerlerle mutlaka desteklenmeli ve ayrıca insan bu dindarlığa bulunduğu her ortamda erişebilmelidir.

Türkiye’nin geçirdiği modernleşme süreci sonucunda geleneksel dindarlık anlayışının kamusal alanda bir yaşam alanı kalmamıştır. Yaşam alanı özel alan ve vicdan ile kısıtlanmış olan bir dindarlık 1970’ lerin sonundan itibaren başta İran ve Mısır olmak üzere halk tarafından reddedilirken, Türkiye’de de geleneksel dindarlığı modern hayatın içerisinde yaşayabilme arzusu baş göstermiştir. Erkekler için bu arzu kadınlara nispeten çok daha kısa bir sürede gerçekleşmiştir -hatta kadınlar için bu rüyanın hala tam olarak gerçekleştiği söylenemez. Batılı kıyafete bürünmek ve seküler kamusal alana girmek erkekler için hiçbir zaman temel bir sorun olarak ortaya çıkmamıştır. Türk laikliğinin en baskıcı olduğu dönemlerde bile erkekler, kitlesel olarak bir kıyafet problemi ve dolayısıyla görünürlük problemi hiç yaşamamışlardır. İslamcı ya da dindar erkeklerin kamusal alana girmesi, laikliğin sadece din ve devletin ayrılması şeklindeki politik yönüne bir tehdit olarak algılanırken, İslamcı ya da dindar kadınların kamusal alana girmesi, bir yaşam tarzı olarak laikliğin total anlayışını tehdit eder hale gelmiştir.

Gülen’in dindarlık anlayışı da laikliği bir yönetim biçimi olarak değil, bir yaşam tarzı olarak tehdit eden bir dindarlık anlayışıdır. Tehditten kasıt, burada mevcut laik yaşam tarzına bir alternatif oluşturmasıdır, yoksa başkalarının hâlihazırda benimsediği yaşam tarzını yok etmek değildir. Gülen’in genel dünya görüşü pozitif eylem üzerine kurulu olduğu için, onun gösterdiği hedef kötü olan bir şeyi doğrudan yıkmaktan ziyade, ondan daha iyi bir alternatif inşa ederek insanları bu alternatife çekme, yani tebliğ ve temsil üzerinedir. Dolayısıyla, bir şeyi yıkan insan ideal dindarlıktan uzaktır. Gülen’in dindarlık algısı aksiyon ve pozitif eylem üzerine odaklanır. 4 Temmuz 2011 tarihli “Dindarlık ve Dini Hassasiyet” başlıklı Kırık Testi yazısında, gönlündeki dindarlığı şöyle tarif eder:

…pörsümüş duygularla ve aradan çıkarma mülâhazasıyla ibadetlerini yerine getiren bir topluluğun ruhumuzun heykelini dikmesi ve yeniden bir diriliş kahramanı olması mümkün değildir. Şayet biz milletçe göz alıcı, inşirah verici ve insanı büyüleyen bir ruh âbidesi ikame etmek istiyorsak, öncelikle elimize bir balta alarak kendi benlik âbidemizi yıkmalıyız. Daha sonra da taşı ve toprağı dinin emir ve nehiyleri, harcı da Cenâb-ı Hakk’ın rızası olan bir âbide ikame etmeliyiz ki bir daha yıkılmasın. Dolayısıyla “Kıl namazını, tut orucunu, karışma kimsenin işine!..” düşüncesine sahip bir anlayış kesinlikle tasvip edilemez ve böyle bir anlayışın i’lâ-yı kelimetullah vazifesi yerine getirmesi de mümkün değildir.

Gülen’in eyleme dönük dindarlık vurgusu, en azından kaygıları yönüyle, Amerikalı antropolog Saba Mahmood’un Politics of Piety (2005) kitabında sözünü ettiği Mısır’daki dava hareketine benzemektedir. Bu kaygılar, toplumda artan laikleşme ve dini hassasiyetlerin erozyona uğramasıdır. Dava hareketi ayrıca “ibadetin folklör haline gelmesine” de karşıdır, tıpkı Gülen’in işaret ettiği -ve tahkiki iman değil taklidi imandan kaynaklanan- kültür Müslümanlığı gibi. Saba Mahmood’un ifadesiyle folklörleşmiş ibadet, “Biçimde ve usulde İslami olan, ancak dindar ve takva sahibi bir benlik oluşumuna ve terbiyesine götürmeyen pratiklerdir”. Bu anlamda, hizmet kavramı, insanların kalplerinde dindarlık ve takva meydana getirme misyonu olarak adlandırılabilir. Bu ise, asla zorla değil, Said Nursi’nin de söylediği gibi “ikna yolu ile” (yani tebliğ), hatta bundan da ötesi özendirme yolu ile (yani temsil) yapılabilir. Böyle bir dindarlık anlayışı kimseyi dışlamadığı gibi, başörtüsü takmayan ya da takamayan kadınların da kendilerini dindar halkasının içerisinde hissetmesine yardımcı olmaktadır.

Hayatı boyunca hep Hizmetin içerisinde yer almış ve Hizmet halkasından yine vazife gereği uzaklaştığı kısa bir dönemin ardından tekrar bir Hizmet kurumuna dönmeyi tercih etmiş olan Elif, başörtüsüz ve istediği takdirde başörtüsü takmasına da çok ciddi bir engeli olmayan eğitimli bir kadın. Ancak o, bunun kendisini hizmetin dışında bırakan bir unsur olduğunu hiç düşünmemiş; Gülen’in ortaya koyduğu dindarlık anlayışı, kendisini hep evde hissetmesini sağlamış:

Benim çocukluğumda Hocaefendi evden biri gibiydi. Kasetleri dinlenirdi, abim onun vaazlarını dinlemeye giderdi. Beş vakit namaza lise birde başladım, düz lisede okudum ama etrafımda hep dindar arkadaşlar vardı. Hizmetten bir abla vardı benimle ilgilenen. Üniversite benim için hizmet etmek demekti. Üniversiteye gidene kadar hizmet görürsün, üniversitedeyken de hizmet edersin diye düşünüyordum. Boğaziçi Üniversitesi’nde hizmet çok yaygındı ve hizmetten olanların özgüvenleri çok yüksekti. Bizim hizmetten çok fazla arkadaşımız olduğu için dışardan insanlarla arkadaşlık yapmak zorunda kalmıyorduk. Bu korunaklı dünyanın dışına hiç çıkmadım. Bana göre dindarlık güvenilir ve tutarlı olmaktır. Bir başka şehirde ve hiç bilmediğim bir eve yalnızca hizmettense girebilirim. Bir hizmet ahlakı var, bütün erkekleri abi kabul eden, onlara asla başka bir gözle bakmadığın, onların sizin yanınızda asla ayıp bir şey söylemediği…

Elife göre, sadece ibadete dayalı bir dindarlık kendisine güven vermek için yeterli değildir:

Cami cemaati dindarlığı benim için tutarlı bir dindarlık değildir, o insanlara karşı o derece güven duymuyorum. Sadece ibadet eden değil, istediği gibi ibadet edemeyen insan da dindardır benim için. Müslüman olarak en büyük zaafımız, yeni Müslüman olanların ibadetteki zayıflığını hoşgörüyle karşılıyoruz ama Müslüman doğanların ibadetteki zayıflığını çok sorguluyoruz.

Gülen’in pozitif eyleme ve insanların kalplerinde Allah ve Peygamber sevgisi aşılamaya dönük dindarlık algısı, kamusal alanda dini pratiklerini yerine getirmekte zorlanan kadınlara da ek motivasyon sağlamaktadır. Çalıştığı seküler kurumda namaz kılmak için uygun bir yer olmadığını ve her namaz vaktinde uzunca bir yol yürüyerek mescide gittiğini belirten Sevda, “sürekli Hizmet’ten beslenmesem o yolu yürümekten yorulup vazgeçebilirdim” diyerek bu motivasyona işaret etmektedir.

Sevda’nın başörtüsünü çıkarmak pahasına seküler bir kurumda çalışmakta ısrarcı olmasının arkasında da yine Gülen’in dindarlık ve hizmet öğretisi vardır. Gülen etiğinin temel düsturunu oluşturan Hizmet kavramı, müminleri kamusal alanda bir meslek, iş sahibi olmaya ve diğer insanlara birinin aynı zamanda hem iyi bir dindar, hem de iyi bir öğretmen, mühendis, doktor, işadamı vs olabileceğini göstermeye teşvik eder. Max Weber’in sözünü ettiği Protestan ahlakın bir parçası olan dünyevi zühd kavramıyla bazı paralellikler taşıyan bu hizmet düsturu, Müslüman olsun ya da olmasın, insanlara hizmet etmeyi bir ibadet formu olarak inananlara gösterir. Gülen’e göre, bir Müslümanın kamusal alanın içerisinde yer alarak hizmet etmesi, manevi arınma için kendini toplumdan soyutlayan dervişlerin hareketinden daha makbul bir dindarlık formudur. Bu nedenle, Sevda, çalışmak için başörtüsünden vazgeçen diğer pek çok hizmet kadını gibi, yaptığı şeyi din uğruna yapılmış bir fedakârlık olarak görmekte ve şöyle söylemektedir: “Orada ben olmazsam başı açık, dini duygulara sahip olmayan biri olacak. Ben orada olmalıyım ki sonraki nesiller ona göre [yani dini duygularla] şekillensin.” Yani, Gülen Hareketi içerisinde yer almak, sadece kişisel dindarlık projesi değil, aynı zamanda külli bir medeniyet inşası projesi olarak görülmekte, başörtüsü takmamak ise bu medeniyetin inşası uğrunda yapılmaya değer, kaçınılmaz fedakârlıklardan biri olarak değerlendirilmektedir.

Bu medeniyet inşasında Gülen kesinlikle kadınların rolünü dışlamaz. Feminizmin ortaya koyduğu cinsiyet eşitliği iddialarını, erkeklerin ve kadınların farklı fizyolojilerinden yola çıkarak reddetse de, kadınların kamusal alanda bulunmalarının dindarlıklarına bir engel teşkil ettiğini düşünmemektedir. “Alan Mahkumu ve Hak Mahrumu Kadınlar” (2007) başlığı verilen Kırık Testi sohbetinde, Efendimiz zamanında, öncesinde ve sonrasında kadının dünya genelinde içinde bulunduğu kötü örnekleri anlattıktan sonra başta Hz. Aişe olmak üzere Hz. Peygamber’in eşlerinin sosyal ve fikri hayattaki rolüne dikkat çeker ve Hz. Ömer döneminde yaşanan bir hadiseyi anlatarak, böyle bir durumun bugün bile hayal edilemez olduğunu belirtir:

.. .o dönemde, kadınların halifeye dahi itiraz edip, onun Kur’ân’a aykırı buldukları içtihadlarına, hem de camide bütün cemaatin huzurunda karşı çıktıkları bile vâkidir. Mesela; Hazreti Ömer, evlenmeyi kolaylaştırmak için, nikah akdi esnasında tesbit edilen mehir miktarı hakkında üst sınır belirlenmesi gerektiğini düşünmüş ve mehir miktarının evliliğe engel olmamasını istemiştir. Bir hutbe esnasında, mescidde bu düşüncesini beyan edince bugün adını sanını dahi bilmediğimiz bir kadın, “Ya Ömer! Bu konuda Efendimiz’den duyduğun bir söz, senin bilip de bizim haberdâr olmadığımız bir ifade mi var? Çünkü, Cenâb-ı Allah, Kur’an’da, ‘Ve âteytüm ihdâhünne kıntâran…’ buyuruyor. Demek ki, kantar kantar mehir verilebilir.” demiş ve onun bu içtihadına itiraz etmiştir. Seyyidina Ömer hiç tepki göstermeden o kadının itirazını yerinde bulmuş; kendi kendine “Yaşlı bir kadın kadar da dinini bilmiyorsun!…” diyerek nefsini levmetmiş ve sözünü geri almıştır. İşte, gerçek İslam toplumunda kadın bu kadar hayatın içindedir…

Bir düşünün; günümüzde bir kadın, Fatih Camii’nde ya da Süleymaniye’de maksureden perdeyi sıyırsa, Halife-i rûy-i zemine ya da bugünkü Cumhurbaşkanı’na da değil, minberdeki imama “İmam efendi, zannediyorum, bu konuda yanılıyorsunuz, meselenin aslı şudur!” dese, kim bilir o kadıncağızın başına neler gelir. Zira, bugün dinin özüne vakıf olmayan kimseler, yanlış telakkileri sebebiyle kadını bir fanus içine koymuşlar ve onu bazı haklardan mahrum bırakmışlardır.

Berna Turam’a (2007) göre, Cumhuriyet elitlerinin yaptığı gibi, Hizmet hareketi içerisindeki erkek elitler de kadının kamusal alanda katılımı ve görünümüne değer vermekte ve teşvik etmektedirler. Kendi yaptığı gözlemlerde, hareketin önde gelen erkekleri, kamusal alanın medeni imajına aykırı olduğu gerekçesi ile haremlik-selamlık ayrımına karşı çıkmaktadır. Ancak, Turam’a göre, Hizmet’in erkekleri bunu, kadın haklarına duyarlı oldukları için değil, tıpkı Cumhuriyet elitlerinin yaptıkları gibi medeni bir imaj vermek için yapmaktadır. “Gülen Hareketi için kamusal mekânlar kendi İslami projelerinin diğerlerinden farkını ortaya koymak ve bu farkı hem Türkiye’de hem Batı’da dış dünyaya göstermek için bariz bir yoldur” der. Bu nedenle Turam, hizmetin kamusal mekânlarını birer vitrin olarak adlandırır ve buradaki uygulamaların iç mekânlardaki, özel alan, ya da has daire diyebileceğimiz mekânlardaki uygulamalarla bir zıtlık içinde olduğunu dile getirir. Hatta ona göre, Gülen’in başörtüsü konusunda söylediği furuat ifadesi de bu medeni imajı tamamlamak için kızların başörtüsü üzerinden verdiği bir taviz anlamına gelmektedir . Turam, kendi ifadesiyle “vitrin mekânlarda” gördüğü kadınları şöyle tarif eder:

Bu vitrin mekânlarında konuşmalar yapan kariyer sahibi akademisyen ve entelektüel kadınlar gördüm. Bu mekânlar, çarpıcı ve yer yer aşırı dikkat çekici kıyafetler giyinmiş aktrisler ve şarkıcılar gibi ünlü kadınlara da ev sahipliği yapıyordu. Bu mekânlardaki kadınların bazıları (farklı stillerde) başörtüsü takıyor, bazısı hiç takmıyordu. Aynı zamanda doktor, hemşire, öğretmen, yazar, gazeteci, mühendis vb. meslek gruplarından pek çok çalışan kadınla da sohbet ettim.

Turam’a göre bu kadınlar Gülen cemaatinin bir sivil toplum kuruluşu olma iddiasını meşru kılan kamusal yüzleridir. Bu mekânlarda gördüğü seküler kesimden kadınların ise zamanı geldiğinde aksi propagandalar karşısında cemaati ve liderini savunmaları için bu ortamlarda hoş karşılandığını ima eder. Buna örnek olarak ise Nevval Sevindi’nin 28 Şubat sonrası dönemde kaset propagandaları ile zor durumda bırakılan Gülen’i seküler görüntüsü ile televizyon ekranlarına çıkarak yüksek sesle savunmasını gösterir. Bu vitrin mekânlarında kadınlara kılık-kıyafetleri ve siyasi görüşleri konusunda hiçbir baskı yapılmadığını söyleyen Turam, cemaatin programlarına katılan kadınlardan İslami giyim ve davranış tarzlarına uymalarının beklenmediği gibi, erkeklerin de yer yer bayan misafirlerine dostça sarıldıklarını gözlemler. Araştırmacının iddiasına göre, bu tip kısıtlayıcı davranışlar, bu konuda konuştuğu cemaatin önde gelen erkekleri tarafından gerçek İslam’ın değil, onun yanlış yorumunun bir eseri olarak görülmektedir .

Hizmet Hareketinin Kadının Kamusal Alandaki Görünürlüğüne Bakışı

Hizmet Hareketi gerçekten de kadının kamusal alanda özgürce arz-ı endam etmesine bu kadar sıcak bakmakta mıdır sorusu, Turam’ın bu mekanları vitrin olarak adlandırmasıyla aslında kendi cevabını içinde barındırmaktadır. Ancak Turam’ın yapmadığı şey, vitrin süsü olarak gördüğü bu kadınlarla yeterince içli-dışlı olarak, bu kadınları cemaate çeken etkinin ne olduğunu sorgulamak olmuştur. Ya da bu kadınların, bir cemaatin içerisinde yer almadan da kimlik ve görünürlük sahibi oldukları halde, hangi ihtiyaçları neticesinde bu cemaate katıldıklarının ortaya konulmamış olmasıdır.

Bir akademisyen olan ve başörtüsüz olduğu için sık sık cemaatin yüzü olarak çeşitli kamusal mekânlarda boy gösteren Selma, Hizmet’i tercih etme sebebini şöyle açıklıyor:

Çağı reddetmiyor, zamanın ruhuna aykırı davranmıyor. Hem kişi olabiliyorsun, hem cemaat olabiliyorsun. Cemaatin içerisinde birey olarak kendimi de dönüştürebiliyorum. İlk tanıştığımda iyi insanların oluşturduğu bir topluluk olarak çekti beni.

Yine başı açık olduğu için harekete ait bir vakıfta halkla ilişkiler işini yürüten Ayşe’ye göre ise, Gülen’in ve Hizmet’in fonksiyonu kendisine gündelik hayatında uygulayabileceği bir dindarlık haritası sunmasıdır:

Hocaefendi’nin kitaplarında doğruları ve yanlışları görüyorum. Hiç bilmediklerimi öğreniyorum. Nasıl daha iyi bir Müslüman olunabilir sorusunun cevabı olarak gündelik hayatımın içinde uygulanabilir şeyler söylüyor.

Hizmet hareketinin, ya da diğer bir deyişle Gülen cemaatinin bir tarikat katılığına sahip olmaması, bir giriş ritüeli olmaksızın, insanları bir testten geçirmeksizin içine kabul etmesi, ve içeride kalmanın ya da çıkmanın yine bireysel tercih esasına bırakılması, ve hatta iç-dış kavramının varlığının bile belirsiz olması, bunun yanında kişilere bireyselliklerini korurken kendilerini daha yüksek bir mefkureye adama fırsatı sunması, cemaatin geniş bir kesimden insana cazip gelen hususları olarak sıralanabilir. Kadınlar söz konusu olduğunda ise, Gülen cemaati, modern hayatın dışında kalmak istemeyen ama aynı zamanda dindarlığını da muhafaza etmek isteyen Müslüman kadınlar için en özgürlükçü söylemlerin dile getirildiği dini mecralardan biri olarak öne çıkmaktadır. Yazdığı pek çok eserinde, verdiği röportajlarda, Gülen Müslüman kadının hayatın her alanında yer alabileceğine dikkat çeker. Örneğin Milliyet gazetesinden Mehmet Gündem’in kendisiyle yaptığı ve Fethullah Gülen’le 11 Gün (2005) ismiyle kitaplaştırılan röportajda şunları söylemiştir:

Kadının fiziki yanı dikkate alınıp, hususi durumları korunduktan sonra hayatın bazı sahalarına katkıda bulunması İslam’da yasaklanmamıştır. Zaten kadın, hayatın her diliminde kendine göre katkılarda bulunmuştur da…Mesela, savaşlara katılması caiz görülmüş, okuması, eğitim görmesi tasvip, tercih ve teşvik edilmişti. Öyle ki, saadet asrında Hz. Aişe, Hz. Hafsa, ve Hz. Ümmü Seleme validelerimiz sahabe fukahasının ve müçtehitlerinin arasında yer almaktaydı; hatta peygamber hanesindeki kadınlar, dini öğrenme adına bir yönüyle erkeklerin bile müracaat kaynağıydılar. Bu durum onlarla da sınırlı kalmamış, sonraki dönemlerde de bazı ehliyetli kadınlar pek çoklarına muallime olmaya devam etmişlerdir. Yani, Müslümanlıkta kadının hayatını kısıtlama ve hareket alanını daraltma söz konusu değil. Bugün için olumsuz görülen noktalar, yaşandığı dönemin şartları ve o zamanki devletlerin uygulamaları dikkate alınarak değerlendirilmelidir.

Gülen, kadının kamusal alandaki rolüne dair olumlu örnekler vermekle de kalmayarak, mevcut kısıtlamaların din değil gelenek kaynaklı olduğunu ve şartlar gerektirdiğinde bu kısıtlamaların hepsinin kalkabileceğini öne sürer:

Ayrıca bazı bölge ve toplumlarda Müslüman olmadan önceki adet ve geleneklerin Müslüman olduktan sonra da devam etmesi de göz önünde bulundurulmalı. Bunların da İslam’a fatura edilmesi doğru olmaz. Önemli olan, kadının fiziki durumunun ve özel hallerinin dikkate alınarak düşünülmesidir; mesela, “Ağır maden işlerinde çalışmalı mıdır, erkeklerde olduğu gibi mecburi askerlik takdir edilmeli midir? Ağır silah eğitiminden geçmeli midir?..” gibi. Bunların yapılmasında zaruret görülüyorsa ona da kimsenin bir şey diyemeyeceği kanaatindeyim.

Gülen’in bu sözleri açıkça kadınların toplumsal hayatın her alanında aktif ve üretken olarak yer almalarını teşvik etmese de olumlayan bir yaklaşım. Hatta son cümlesi, kadınlar için en düşünülemeyecek işlerin bile zaruret olması durumunda kabul edilebilir olacağını ima etmektedir. Gülen’e göre “kadın her şey olabilir, önemli olan dinini yaşayabilmesi”. Aslında benzer bir ifade erkekler için de geçerli olmalıyken, ne Gülen’in ne de herhangi bir İslami düşünürün, erkeklerin ne olup ne olamayacaklarına dair bir soruya muhatap kaldıklarını, ne de bu konu üzerinde tek kelime laf etme gereği duyduklarını görürüz. Erkekler söz konusu olduğunda, onların dinini yaşayamayacağı her hangi bir meslek söz konusu değildir. Berna Turam’ın araştırmasında da buna net bir örnek görürüz:

Elimde bir şarap kadehiyle, bir barda erkek bir hizmet mensubu ile karşılaştığımda ve kendimi rahatsız hissettiğimde, bana İstanbul’un gece hayatına alışkın olduğunu açıkladı. Hareketin vakıflarından birinde halkla ilişkilerde çalıştığı için İstanbul gece hayatında ünlülerle ilgilenmeye alışkınmış.

Yani bir erkek için İstanbul’un gece hayatı bile dinini yaşayamayacağı bir ortam oluşturmamaktadır. Kadınlar için ise “yeter ki dinini yaşayabilsin” şartı bu kadar geniş bir alan bırakmamaktadır aslında. İlk olarak, bir kadının dinini yaşayıp yaşamadığının ölçüleri çok değişkendir, ve içinde bulunulan ortamın normlarına göre keyfi bir şekilde belirlenir. Bu standartlar hareketin çeşitli kademelerindeki kadınlar için farklılık gösterir. Berna Turam’ın hareketin vitrininde (kamusal alanda) gördüğü serbestliği hareketin özel alanı içerisinde görememesinin nedeni, bu iki alan arasındaki dini yaşayabilme standartlarının farklı algılanmasıdır.

Dindarlıkta Kamusal Alan-Özel Alan Standartları

Cemaat faaliyetleri nedeniyle kamusal alanda yoğun bir aktivite içinde olan erkeklerin eşlerinin neredeyse hiçbir zaman o kamusal alana adım atmaması, gerçekten de bu kadınların yaptığı bir tercih midir? Gülen’in kadınların kamusal alanda -tesettüre ve edebe riayet ederek- görünürlüğüne açık onayı varken, hatta zaruret görüldüğü durumlarda kadınlar ağır işlerde bile çalıştırılabilir manasında bir söz söylemişken, bu kadınlar kamusal alanda görünmekten, eşlerinin yanı başında hizmet etmekten neden bu kadar geri durmaktadırlar?

İşte burada, ister istemez kamusal alan (vitrin) ve özel alan (has daire) ikiliğini tekrar ele almak gerekmektedir. Acaba Gülen, seküler kimlikli bir gazeteciye verdiği demeçleri sadece hizmetin vitrinindeki modern görüntüyü bozmamak maksadıyla mı söylemektedir? Vitrindekiler -yani az sayıdaki yüksek eğitimli, profesyonel, iyi görünümlü ve sosyalleşme becerisine sahip olan kadınlar- haricindeki, çoğunluğunu da hizmetteki abilerin eşlerinin oluşturduğu büyük çoğunluk, bu demeçlerdeki serbestlikten muaf mıdır? Uzun yıllardır hizmet hareketinin içerisinde yer alan ve halen doktora eğitimine devam eden Sevda, Gülen’i Amerika’da ziyaret etme şansına sahip olur. Ancak, kendisine söylenen, eşi yanında olmadan Amerika’ya seyahat edemeyeceğidir. Gülen’in kadınların tek başına seyahat edebileceğine dair kitaplarında yayınlanan sözlerinden bahsetmesi üzerine ziyareti organize eden erkek cemaat mensubundan şu yanıtı alır: “Hocaefendi’nin o sözleri dışarıdaki insanlar için. Abi eşlerinin yalnız seyahat etmelerine hoş bakmıyor Hocaefendi.” Aynı şahsın “Sen kendini nerede konumlandırıyorsun?” sorusuna muhatap kalınca da “Ben kendimi dışarıda bir insan olarak görüyorum” cevabını verir. Ve bu ikilik, bundan sonraki süreçte aklında hep bir soru işareti olarak kalır: Acaba hizmetin basın yayın organlarında üzerinde durduğu demokrasi ve özgürlük vurgusu ne kadar samimidir? Burada problem, Gülen’in kitaplarında ve kamuya açık sohbetlerinde dile getirdiği özgürlükçü söylemlere doğrudan ulaşabilen kadınların, kendilerini bu özgürlükçü dairenin dışında tutan sözleri ancak eşleri ya da hiyerarşide onlardan üstte olan abilerden duyabilmeleridir. Yani bahsi geçen bu vakada test edilen, birebir duydukları ve okudukları sözlere olan inançları ile gönüllü olarak otoritelerini kabul ettikleri hizmet mensuplarına duydukları güven ve teslimiyet olmaktadır. Bir anlamda, kendilerine Gülen’i bireysel olarak, kendi başlarına değil de, Gülen’e en yakın olanlardan başlamak üzere bir erkek hiyerarşisi içerisinde hareketin en uçlarındaki kılcal damarlara ulaştırılan bilgiler yoluyla tanımaları söylenmektedir; yani Gülen’e kitapları ve sohbetleri aracılığıyla doğrudan erişim dışarıdaki insanlara göre bir şey olarak kabul edilmektedir.

Hizmetteki kadınların isteyerek geri planda kaldıkları savunması tamamen yanlış bir argüman da değildir aslında. Hizmetteki pek çok kadın, Gülen’in kamuya açık sözleri ile kendilerine özel alanda yapılan telkinler arasındaki farkı görebildiği halde bunu birincil mesele haline getirmemektedir. Berna Turam ve Helen Rose Ebaugh gibi seküler liberal kadınların görmek istedikleri şey, Batı’da olduğu gibi kadınlık kimliğinin kamusal alanda ön plana çıkarılmasıdır. Oysa Hizmetteki kadınların kendilerine sordukları soru, önceliklerinin bir kadın olmak mı yoksa bir kul olmak mı olduğudur. Cemaate bağlı bir kadın sivil toplum kuruluşunun dindar bir sosyolog liderliğinde bir kadın çalışmaları seminer serisi başlatmasında da bu temel soruya cevap bulma niyeti sebep olarak gösterilmiştir. Cinsiyet üzerinden bir kimliğin dindar bir kadın için kendini konumlandırmada ne kadar önemli olduğu sorusuna cevap bulmanın ehemmiyetine dikkat çekilen seminerde, “Neden kadın yaratıldım?” sorusunun kadınlarda bazen itikadi bir problem oluşturacak kadar keskinleşebildiği ve bu nedenle de kadınlık kimliği konusuna ilgisiz kalmamak gerektiği dile getirilmiştir. Bu seminerlere katılan kadınların tamamı, lisans ve yüksek lisans eğitimine devam eden ya da profesyonel olarak çalışan kadınlardan oluşmaktadır.

Berna Turam’ın ancak iç mekânlarda görebildiği “abi eşi” profiline burada rastlanmaması, bu kadınlar nazarında “kul olmak mı yoksa kadın olmak mı” sorusunun daha sorulmadan “kul olmak” şeklinde cevaplandığına işaret ediyor olabilir. Yani bir anlamda, gönüllü bir geri çekiliş elbette söz konusudur. Çünkü geleneksel yapı içerisinde kendilerine sunulan seçenek ya görünmez olmayı seçerek bir kul olmak, ya da vitrinde olmayı seçerek bir kadın olmaktır. Görünmez olduğunda daha iyi bir kul olacağına inanan kadın, bunun aksi yöndeki telkini Gülen’in eserlerinde görebilse de iç haberleşme yoluyla gelen ve kadınların kendileri tarafından da benimsenen telkinler bu görünmezlik durumunu değiştirme konusunda isteksizliğe ya da cesaretsizliğe sebep olmaktadır.

Ancak hizmetteki kadınlar seküler-liberal sosyologların gördüğü gibi “vitrin”deki görünen kadınlar ile “has daire”deki görünmez kadınlar ikiliğinden ibaret değil. Kadınların kamusal alandaki görünürlüğü ve kadın-erkek ilişkileri konusunda ilk kesimdeki kadınların ikinci kesimdekilere göre daha liberal olduğunu varsayan bu sosyologlar, aslında vitrindeki bu kadınların hiçbiriyle derinlemesine bir ilişki içine girmedikleri için kendi dünya görüşlerini ve beklentilerini bu kadınların üzerine yüklemektedirler. Bu konularda bir “abi eşi” profilindeki bir kadından hiç de fazla liberal olmayan bir kadın olan Selma, başörtüsüz olarak daha fazla insana dini ve hizmeti tebliğ edebildiği için bir anlamda cemaatin vitrini olmayı has dairede görünmez olarak hizmet etmeye tercih etmiş. Yani vitrinde olmak, dışarıdan görüldüğü gibi daha az dindar olmak, ya da hizmetin merkezinden daha uzakta olmak anlamına gelmemekte. Bir anlamda seküler-liberal sosyologlar da dindarlığı ve muhafazakârlığı başörtüsüne indirgeyerek, cemaatin faaliyetlerinde gördükleri başı-açık ve Batılı giyimli kadınların bir vitrin süsünden ibaret olduğunu düşünmektedir. Oysaki Selma, çevresinden gördüğü baskılara rağmen gündelik yaşamında dindarlığına pek çok başörtülü kadından daha fazla hassasiyet göstermektedir:

Kuaföre gittiğimde “ben erkek kuaför istemiyorum” dediğim zaman tip tip bakıyorlar bana. Havuza gittiğimde hassasiyetlerimi kapalı kadınlar bile anlamıyor. Düğünümde açık gelinlik istemiyordum. Gelinlikçiden baskı, ailemden baskı. Manikürden sonra oje sürdürmüyorum namaz kılıyorum diye, yine garip bakışlar… İş görüşmesine gittiğim tüm yerlerde küçük bir tur atıp ben burada nerede namaz kılabilirim diye keşfe çıkardım. Hanımların süt sağdığı odada bir bardak suyla abdest alıp orada namazımı kılardım. Namaz kılmama gibi bir alternatifim yok, hiçbir zaman olmadı. Hiçbir şey yapamasam gözümle kılarım sadece. Ailemin yanındayken hep gizlice kılardım namazlarımı. Banyoda, odamda kılıyordum. Sabah namazına kalktığımda ayak ucunda yürürdüm, abdest aldığım belli olmasın diye her yerimi iyice kurulardım.

Cemaatin önemli vitrinlerinden olan kadın sivil toplum kuruluşlarında görev alan kadınların hassasiyetlerinde de bir iç-dış ayrımı görülmemekte, yani özel alandaki tipik bir “abi eşi” profilindeki bir kadından duyacağınız sözlerle bu kadınların kadın olmak üzerine söyleyeceği şeyler pek farklı olmamaktadır. Yani özel alandaki kadınlar kadın-erkek segregasyonu konusunda ne kadar hassas ise, aynı hassasiyet vitrindeki bu kadınlarda da mevcuttur. Onlar da karma ortamlara tesettürsüz girmez, ve bulundukları karma ortamlarda seslerini yükseltmekten çekinir, karşı cinsle değil el teması, göz temasından bile kaçınırlar. Yani bu kadınların vitrinde olmalarının sebebi vitrinde olmayanlara göre dindarlıklarında daha az hassas olmaları değildir, kaldı ki Hizmet hareketinde en merkezi konumlarda yer bulan Selma ve Elif örneklerinde görüldüğü gibi, dindarlık ve takva çoğunluk nezdinde başörtüsü ile ölçülmemektedir. Harekette önemli olan, kadın ya da erkek olsun, kişinin hizmet edebilme kapasitesi ve adanmışlık seviyesidir.

Hareketin vitrininde yer alan kadınlara göre Fethullah Gülen samimi olarak kadınların kamusal alanda görünür olmasını istemektedir. Hareketi inceleyen seküler-liberal araştırmacıların hizmetteki kadınların görünürlük problemine dair yaptıkları eleştirilerin, kadınları görünür kılacak sivil toplum platformları kurulmasında ana etken olmadığı görüşündeler:

Kadın nüfus yoğunluğu artıyor ama onların tasarruf alanlarını kısıtlıyorsun, bu, hizmetin mantalitesi ile çakışıyor. Hocaefendi de “desinler” kaygısı taşımıyor. Başkaları dedi diye değil, bu bir ihtiyaçtı, geç farkına varıldı, diyor.

Gülen’in yönlendirmesiyle kurulan bu sivil toplum platformlarında çalışan kadınlar, hizmette esas alınması gereken kriterin kişinin liyakati olması gerektiğini, işinin ehli olmadıktan sonra kadın da olsa erkek de olsa o pozisyonda olmaması gerektiğini söylemekte. Kendileri, karşısındaki kişiyle konuşurken kadın mı erkek mi diye değil, işinin ehli diye konuştuklarını söylese de, Sevda’nın kendi hizmet kurumunda yaşadığı tecrübeler, kendisine bir kadın olduğunu her daim hatırlatan tavırlardan oluşmaktadır. Kendi takip ettiği bir iş hakkında yapılan toplantıya sırf cemaatin önde gelen erkek mensupları katılıyor diye alınmayışına çok içerlediğinden bahseder. Her ne kadar kendisi etrafındakileri kadın ya da erkek olarak değil de işinin ehli bir insan olarak görse de, o kurumda yer alan erkeklerin gözünde, kendisinin bir kadın olduğu gerçeği bir an bile unutulmamaktadır. Bu nedenle, şimdi çalıştığı seküler ortamda çok huzurlu olduğunu söyleyen Sevda, orada sadece işini yapan birisi olarak görülmekten mutlu olduğunu ifade etmektedir.

Buradaki esas problem, genelde kadın ve erkek dindarlığı, özelde de hizmet içerisinde yer alan kadınlar ve erkekler arasındaki ilişkilerin sınırlarının belirgin bir şekilde çizilmiş olmayıp, bulunulan ortamlara göre şekil alabilmesi için bir esneklik bırakılmış olmasıdır. Gülen’in kadınlar hakkında pek çok olumlu söz söylemesi ise bu sözler her daim aile ve kadın çerçevesinde dile getirildiği için iş ortamındaki mahremi olmayan kadınlara nasıl davranılması gerektiği konusunda bu sözlerin hizmet kurumlarında yer alan erkekler üzerinde doğrudan bir etkisi olmamaktadır. Mesela Gülen, Kırık Testi’de yakın zamanda yazdığı yazıların birinde evlilik ve ailede yaşanan problemlere değinirken şunları söyler:

Yaşanan ailevî sıkıntıları, bilhassa kadınların maruz kaldıkları mağduriyetleri görüp duyduğumda çok üzülüyorum. Günümüzde kadın, maalesef bir yandan bir kısım feministler tarafından putlaştırılmak isteniyor ve bunun getirdiği fıtrata zıt bir kısım handikaplarla boğuşuyor. Öte yandan, bazı kimseler kadına hoyratça davranıyor; kendi bilgisizliklerini, boşluk ve zaaflarını bir hınç ve hışma çevirerek onun başına boşaltıyorlar. Bu durum öyle rikkatime dokunuyor ki, onların o rakik hâllerini görünce ağlayasım geliyor. Annem gadre uğramış bu türlü mazlum ve mağdurlar için “kanayak” derdi. Eşinin kanına gireceksin, ondan sonra da tehdit edeceksin. Bu olacak, kabul edilecek bir şey değildir. Buna hiç kimsenin hakkı yoktur. Bu zulmü irtikâp edenler Allah’tan korkup tevbeye yönelmeli, başını yere koyup af dilemelidirler. Resûl-i Ekrem Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Veda Hutbesi”nde hanımlar için: “Onlar sizin nezdinizde emanettir.” buyurur. Onlara karşı söylenecek her türlü çirkin söz, yapılacak her türlü çirkin muamele, çirkin tavır ve hâl ise emanete hıyanettir. O halde insan, doğru dürüst düşünmeli, doğru dürüst davranmalı ve emanetullaha hıyanet etmemelidir. (16/05/2011)

Gülen’in burada tarif ettiği kadınlar, erkeklerin kendilerine eş, anne olarak bulduğu kadınlardır. Günümüzde birbiriyle hiçbir ailevi bağı olmadan, birer yabancı bireyler olarak aynı mekanda hizmet etmek durumunda kalan kadınlar ve erkeklerin davranış kodları konusunda Gülen sessizdir, zira onun beslendiği İslami kaynaklar da bu gerçeklikle hiç karşılaşmadıkları için bu konuda bir fikir ortaya koymamışlardır. Gülen’in ailevi ortam dışındaki kadın-erkek ilişkilerindeki detaylar konusunda sessiz kalması, bu sınırların keyfi bir şekilde çizilmesine ve yer yer ifrat ve tefrit derecesine varan ilişkilerin yaşanmasına neden olmaktadır. Birbirinin mahremi olmayan kadın ve erkeklerin kamusal alanda geçici bir arada bulunma durumları için segregasyon ve tesettür standartları belirlenmişken, bu birlikteliğin sürekli olduğu durumlarda bu standartların nasıl yorumlanacağı konusunda herhangi bir tartışma henüz gerçekleşmemiştir. Bu konu, hizmetteki eğitimli kadınların, özellikle de keyfi muamelelere maruz kalanların hizmetin iç işleyişine dair en çok eleştirdikleri hususlardan biri olarak göze çarpmaktadır. Sevda, örneğin, bu konudaki standart eksikliğine şu şekilde dikkat çekmektedir:

Kadın konusunun açıktan tartışılmamasını çok eleştiriyorum. Kadın-erkek ilişkileri konusu bizde hala netleşmiş değil. Eşli bile olsa karma oturulmasını çok doğru bulmuyorum. Kimisi mevcut durumu eleştirmek için işi abartıyor, kimi de yanından geçene selam bile vermiyor.

Dindar kadınların yaşadığı bu tip problemler, sadece Gülen cemaatindeki erkeklere mahsus değil, genel olarak muhafazakar erkeğin bir sorunudur aslında:

Şimdiki çalıştığım yerde kadın olduğuma dair hiç bir vurgu yok. Dışarda bir şey olduğun zaman bizimkiler ne dediğini dinlerler. Başörtülü kadın cahildir modelini en az kıran muhafazakar erkekler oldu.

Sevda’ya göre muhafazakar erkekler, kadınların sosyal hayatta yer alması konusunda o kadar ürkek ki, kadın hakları konusunda İslami kesimin bile gözünde kötü bir üne sahip olan İran, bu konuda Türkiye’deki muhafazakar erkeklerden daha ileri bir durumdadır:

Karma ortamların daha verimli olduğuna inanıyorum. Daha ciddi oluyor. İran’daki anlayış kadarı bile yok bizde. Tesettürlü olunca sosyal hayatta sonuna kadar yer alabiliyor.

Muhafazakar erkeklerin cemaatteki eğitimli-profesyonel kadınlar tarafından en çok eleştirildiği bir başka konu ise Elifin yakındığı şu durumdur:

Bizim birileriyle konuşabilmemiz için onların standardında yaşamamız gerekiyordu. Buna eriştik. Ama bundan sonrası için bizim onlardan mütevazı olmamız bizim cazibemiz olacak.

Bazılarında hala onlardan biri olma kompleksi devam ediyor. Hizmetten olduğu herkesçe bilinen bir yönetici neden başı-açık sekreter ister?

Sonuç olarak bir şey söylemek gerekirse, Gülen Hareketi’nin sınırlarını çizmek ve bir noktada sabitleyip fotoğrafını çekmek oldukça zor bir iştir. Sürekli büyüyen, ve sürekli hareket halinde bir oluşum olan hareketin merkezindeki isim olan Fethullah Gülen de aynı şekilde fikri esnekliğe sahip olduğu için merkezdeki yerini her daim korumaktadır. Ancak yine de cemaat içerisinde olup-bitenlerin Gülen’in düşüncelerinin birebir yansıması olduğu düşüncesine aksi yönde oldukça fazla kanıt bulmak mümkündür. Cemaat içerisindeki kadın- erkek ilişkileri de bu aksi kanıtlardan biridir. Bu konuda hizmetin değişik kademelerinde, hatta aynı kademede yer alan kişilerin kendi içtihatlarında bile çok büyük farklılıklar görülebilmesi, “Hizmet Hareketi’nde kadın şöyledir” gibi bir tanım yapmayı imkânsız kılmaktadır. Tıpkı benzer bir imkânsızlığın “İslam’da kadın” tartışmalarında da söz konusu olduğu gibi. Gülen’in aile içindeki ilişkileri kast etmiş bile olsa kadınlar hakkında söylediği onca güzel söz, hizmet içerisinde eşlerine kaba davranan ve onların hakkını çiğneyen erkeklerin varlığına son vermediği gibi, İslam Peygamberi’nin kadınlara iyi davranılması konusunda söylediği sayısız söz de Müslüman erkeklerin kadınlara şiddet ve haksızlık uygulamamasına engel olmamaktadır.

KAYNAKÇA

Fethullah Gülen (2007), “Alan Mahkumu ve Hak Mahrumu Kadınlar”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=4384

Fethullah Gülen (2011), “Evlilik ve Aile Hayatı”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=8835

Fethullah Gülen (2011), “Dindarlık ve Dini Hassasiyet”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=8923

Mehmet Gündem (2005), “Müslümanlıkta Kadını Eve Hapsetmek Yok”, Fethullah Gülen’le 11 Gün, http://tr.fgulen.com/content/view/8316/15/

Berna Turam (2007), Between Islam and the State: The Politics of Engagement, Stanford, CA: Stanford University Press.

Saba Mahmood (2005), Politics of Piety: The Islamist Revival and the Feminist Subject, New Jersey: Princeton University Press.

Kemalettin Taş (2005), Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Ankara: Alter Yayıncılık.

About the author

PhD, Religious Studies, Arizona State University — Asst. Prof., Department of Sociology, Fatih University

قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

“Eğer Allah’a muhabbetiniz varsa, Habibullaha ittiba edilecek. Ittiba edilmezse, netice veriyor ki, Allah’a muhabbetiniz yoktur. Muhabbetullah varsa, netice verir ki, Habibullahın Sünnet-i Seniyyesine ittiba intaç eder.”( Al-i İmran 3/31) Ayet-i kerimesini kendine rehber yapan Said Nursi, bu çağın insanının anlayışına uygun bir Kuran tefsiri olan Risale-i Nur eseri ile aile hayatını iman çerçevesinde ele almıştır.

Said Nursi’de Ailenin Önemi

Fertlerin sağlıklı, huzurlu ve başarılı bir hayat sürmesi ancak iman çerçevesinde mümkün olabilmektedir. Dolaysıyla fertlerin saadetiyle ancak iyi bir toplum meydana gelir. Said Nursi ailenin önemini Asa-yı Musa adlı eserinde şöyle ifade etmektedir:

“Her insanın küçük bir dünyası belki bir cenneti dahi kendi hanesidir. Eğer iman-ı ahiret o hanenin saadetine hükmetmezse, o aile efradı, her biri şefkat ve muhabbet ve alakadarlığı derecesinde elim(acı veren) endişeler ve azaplar çeker. O cenneti, cehenneme döner. Veyahut çeşitli eğlenceler ve sefahatlerle aklını meşgul edip uyutur. Başını gaflete sokar, ta ölüm ve zeval(yok olma) ve firak(hiçlik) onu görmesin. Divanece (delice), muvakkat (yardımcı), iptali his nevinden bir çare bulur.

Bu dağdağalı kararsız hayati dünyevide o mesut zannedilen aile hayatı çok cihetlerle saadetini kaybeder ve kısacık bir hayattaki münasebet ve karabet(sevgi) dahi hakki sadakati ve samimi ihlâsı ve garazsız bir hizmeti ve muhabbeti vermez. Ahlak o nispette küçülür, belki sukut eder. Eğer ahirete iman o haneye girse birden ışıklandıracak, ortalarındaki münasebet ve şefkat ve karabet ve muhabbet kısacık bir zaman ölçüsüyle değil, belki darı ahirette saadeti ebediyete dahi o münasebetlerin devamı ölçüsüyle samimi hürmet eder, sever, şefkat eder, kusurlarına bakmaz. Hakiki insaniyet saadeti o hanede inkişafa başlar”

Said’i Nursi’nin ifade ettiği üzere aile hayatının huzurunda iman çok önemli yer tutmaktadır. İmanla beraber aile huzurunun temeli küçük yaşta çocukların eğitimi ile mümkün olacaktır. Küçük yaşta merhametli olmayı, dürüstlüğü, zayıfı korumayı, adaleti, sabrı, hoşgörüyü öğrenen bir fert ileriki yaşlarda bu öğrendiklerini kendi hayatında uygulamaya başlar. Örneğin anne ve babasının yardımseverliğine şahit olan bir çocuk, yardıma ihtiyacı olan birini gördüğünde ilk olarak anne ve babasının bu tavrını hatırlar. Ya da ailesinin çıkarlarıyla çatışsa bile her zaman doğruyu söylemesine alışkın olan bir çocuk, mutlaka ahlakı kendisi de uygulamaya başlar.

Bir de bunun tam aksini düşünelim. Hayatta en güvendiği insanlar olan anne ve babasının yalan söylediğine, çıkarları için insanları kandırdığına, öfkelendiğinde saldırganlaştığına, bencil ve egoist olduklarına şahit olan bir çocuk için, bu yaşam tarzı örnek modeldir. Bu nedenle büyük bir ihtimalle ileriki hayatında ailesinden gördüğü bu davranış tarzını uygulamakta bir sakınca görmeyecektir. Ailenin bir insanın hayatında ne kadar önemli bir yeri olduğunu Said Nursi Sözler adlı esrinde şu şekilde dile getirmiştir:

“Nev’-i beşerin hayat-ı dünyeviye sinde en cemiyetli merkez ve en esaslı zemberek ve dünyevî saadet için bir Cennet, bir melce, bir tahassüngâhı(dayanağı) aile hayatıdır. Ve herkesin hanesi, küçük bir dünyasıdır. Ve o hane ve aile hayatının hayatı ve saadeti ise; samimî ve ciddî ve vefadarane(fedakârca) hürmet ve hakikî ve şefkatli ve fedakârane merhamet ile olabilir ve bu hakikî hürmet ve samimî merhamet ise; ebedî bir arkadaşlık ve daimî bir refakat ve sermedi bir beraberlik ve hadsiz bir zamanda ve hudutsuz bir hayatta birbiriyle pederane, kardeşane, arkadaşane münasebetlerin bulunmak fikriyle, akidesiyle olabilir. Meselâ der: “Bu haremim, ebedî bir âlemde, ebedî bir hayatta, daimî bir refıka-i hayatımdır. Şimdilik ihtiyar ve çirkin olmuş ise de zararı yok. Çünkü ebedî bir güzelliği var, gelecek. Ve böyle daimî arkadaşlığın hatırı için her bir fedakârlığı ve merhameti yaparım.” diyerek o ihtiyara karısına, güzel bir huri gibi muhabbetle, şefkatle, merhametle mukabele edebilir. Yoksa kısacık bir-iki saat surî bir refakatten sonra ebedî bir firak ve müfarakate uğrayan arkadaşlık; elbette gayet surî ve muvakkat ve esassız, hayvan gibi bir rikkat¬i cinsiye manasında ve bir mecazî merhamet ve sun’î bir hürmet verebilir. Ve hayvanatta olduğu gibi; başka menfaatler ve sair galip hisler, o hürmet ve merhameti mağlup edip o dünya cennetini, cehenneme çevirir.”

Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı gibi, yaşadığı zamanın hem toplumsal hayatından hem bireysel tercihlerinden kendini sorumlu bilen Said Nursi, ailenin insan üzerindeki temel etkisini gördüğünden aile yaşamının manevi yanına, huzur eksenli ortamına vurgu yaparak modern insanın temel handikap olan stresten ve huzursuzluktan çıkış yollarını göstermektedir.

Said Nursi’de Kadın

İslam dini kadına vermiş olduğu değerin yanında kadına büyük görev ve sorumluluklar da yüklemiştir.

Kadının tarihsel sürecine göz atarken hümanist düşünceyle yola çıkan komünizm, sosyalizm vb. sistemlerde kadını özgürleştirme çabasında Allah inancını saf dışı bırakma çabası hep ön planda olmuştur.

Cihan Aktaş’ın deyimiyle; Kadın hiçbir dönemde, Batı uygarlığının şimdiki zamanda olduğu kadar çok boyutlu sömürüye uğratılmadı ve saygınlığını yetirmedi. Tarihin hiçbir döneminde bu kadar kadınların kendi isteğiyle ve adeta birbirleriyle yarışarak köle, fuhuş sermayesi, güzellik kraliçesi, tüketim aracı ve hedefi oluşlarına tanık olmamıştır. Güçlünün zayıf olanları bilimsel yönlerle ezme hakkı kazandığı bu dönemde kadın, zayıfın da zayıfı olarak çok yönlü sömürüye uğratılıyor. Zulmü çeşitlendiren materyalist sistemler insanlığı kadar cinselliğini de dönüştürmeye uğratıyorlar. Kadının kişiliği sistemin belirlediği uygun yöntemlerle parçalanıyor, çeşitleniyor ve bin bir karakter kazanıyor.

Said Nursi, bu tehlikeli durumu kendisiyle görüşmeye gelen talebeleri ve dostlarıyla aile hayatını konuşurken işittiği şikâyetler onu bu konuda düşünmeye sevk etmiştir. Aile hayatını ortadan kaldıran emperyalist güçlerin kadınları nasıl kullandığını kendisi şöyle ifade etmektedir:

“Bu sene inzivada iken ve hayat-ı içtimaiyeden (sosyal hayattan) çekildiğim halde bazı nurcu kardeşlerimin ve hemşirelerimin(kız kardeşlerimin) hatırları için dünyaya baktım. Benimle görüşen ekseri dostlardan, kendi ailevî hayatlarından şekvalar işittim. “Eyvah!” dedim. İnsanın husussan Müslüman’ın tahassüngâhı (dayanağı) ve bir nevi cenneti ve küçük bir dünyası aile hayatıdır. Bu da mı bozulmağa başlamış dedim. Sebebini aradım. Bildim ki: Nasıl, İslâmiyet’in hayat-ı içtimaiyesine (sosyal hayatına) ve dolayısıyla din-i İslâm’a zarar vermek için gençleri yoldan çıkarmak ve gençlik hevesatıyla sefahate sevk etmek için bir iki komite çalışıyormuş. Aynen öyle de; bîçare nisa taifesinin gafil kısmını dahi yanlış yollara sevk etmek için bir iki komitenin tesirli bir surette perde altında çalıştığını hissettim. Ve bildim ki: Bu millet-i İslâm’a bir dehşetli darbe, o cihetten geliyor.”

Said Nursi’nin de “komite” olarak bahsettiği o dönemde Rusya’daki Kominizim anlayışı ile birlikte maalesef dini inanç ciddi sarsılmalar yaşanmıştır. Buda bayanların dini ritüelleri bir kenara atarak açık saçıklığa yöneldiğini görmekteyiz.

Yukarıda belirttiğimiz gibi İslam’ın özünde kadına bu kadar değer verildiği halde nasıl oluyor da günümüzde kadının İslam’daki imajı bu kadar bozulabiliyor ve kadın bugün örtbas edilmeyecek kadar kötü muamelelere maruz kalıyor. Bunun nedenini Niyazi Akyüz ve İhsan Çobanoğlu şöyle ifade etmektedir.

Günümüz Müslüman kadınların düşük toplumsal konumu iki temel nedene bağlanabilir:

Birincisi; her şeyden önce İslam’ın kadınlara verdiği hakların Hz. Peygamber’den sonraki dönemlerde kesintiye uğradığı genellikle kabul edilen bir husustur. Buhari’de geçen bir aktarımda Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’ın “Biz Hz. Muhammed(s.a.s) döneminde hakkımızda ayet iner endişesiyle kadınlarımıza bir şey diyemez olmuştuk; ama onun vefatından sonra kendimizi daha serbest hissetmeye başladık” sözü belirgin bir kanıttır. İkinci olarak ise; İslam’ın getirdiği yenilik ve düzenlemelerine, daha sonraki dönemlerde çağın gereklerine göre yorumlanarak açılım kazandırılmamış olmasıdır.

Peki, kadınlara yönelik bu kötü imajın sebebi bu iki nedene bağlanabilir mi? Şüphesiz ki sadece bu nedenlerle açıklamak yetersiz gelecektir. Çünkü İslam Dini Hz. Muhammed dönemindeki gibi kadına verilen değer kadar olmasa da dini zamanın ihtiyacına göre yeni yorumlar getiren Said Nursi gibi birçok âlim gelmiştir. Bu kötü imajda kadınlarında yaptığı birçok yanlış söz konusudur.

Said Nursi’nin birçok yerde değindiği kadınlarımızın değerini yücelten, imanın kalplerden uzak olması ve Allah’a kulluk vazifelerimizin göstergesi olan namaz, oruç, sadaka, zekât, tesettür gibi kavramlardan uzak kalması ve kendisini bilerek ya da bilmeyerek meta haline getirmesi, kadına reva görülen imajda en önemli faktörlerdendir. Said Nursi, bu konuyla ilgili bayanlara hem uyarıları hem de tasfiye bağlamında şöyle seslenmektedir:

“Ben de siz hemşirelerime ve gençleriniz olan manevî evlatlarıma kat’iyyen beyan ediyorum ki: Kadınların saadet-i uhreviyesi gibi, saadet-i dünyeviyeleri de ve fıtratlarındaki ulvî seciyeleri de bozulmaktan kurtulmanın çare-i yegânesi, daire-i İslâm’da ki terbiye-i diniyeden başka yoktur!.. Bu zamanda aile hayatının ve dünyevî ve uhrevî saadetinin ve kadınlarda ulvî seciyelerin inkişafının sebebi, yalnız daire-i şeriattaki âdâb-ı İslâmiyetle olabilir. Şimdi aile hayatında en mühim nokta budur ki; kadın, kocasında fenalık ve sadakatsızlık görse, o da kocasının inadına kadının vazife-i ailevîsi olan sadakat ve emniyeti bozsa; aynen askerîdeki itaatin bozulması gibi, o aile hayatının fabrikası zir ü zeber(darmadağın) olur. Belki o kadın, elinden geldiği kadar kocasının kusurunu ıslaha çalışmalıdır ki, ebedî arkadaşını kurtarsın. Yoksa o da, kendini açıklık ve saçıklıkla başkalarına göstermeğe ve sevdirmeğe çalışsa, her cihetle zarar eder. Çünkü hakikî sadakati bırakan, dünyada da cezasını görür. Demek onlar daire-i terbiye-i İslâmiye içinde mesut bir aile hayatını geçirmeğe mahsus bir nevi mübarek mahlûkturlar. Bu mübarekleri ifsat eden komiteler kahrolsunlar!.. Allah bu hemşirelerimi de bu serserilerin şerlerinden muhafaza eylesin, âmin. Hemşirelerim! Mahremce bu sözümü size söylüyorum: Maişet derdi için; serseri, ahlâksız, firenkmeşreb(yabancı eksenli) bir kocanın tahakkümü altına girmektense, fıtratınızdaki iktisat ve kanaatle, köylü masum kadınların nafakalarını kendileri çıkarmak için çalışmaları nevi’nden kendinizi idareye çalışınız, satmağa çalışmayınız”.

Aile küçük bir toplumdur. Bu küçük tolumun huzur içinde yaşayabilmesi için bir düzene ve disipline ihtiyacı vardır. Düzen ve disiplinin olması için de insanlar, Allah’ın buyruğuna baş eğmesini bilmelidir. İyi bir kadında Allah’ın emirlerine baş eğmeli ve Allah’ın koyduğu kurallar çerçevesinde kocasına itaat etmelidir. Ona karşı görevlerini yerine getirmelidir. Bu konuda ayet-i kerime şöyle ifade etmektedir: “Allah Teâlâ’nın insanlardan bir kısmını diğerlerine üstün kılması ve bunların ötekilere mallarından harcama yapması sebebiyle, erkekler kadınların yöneticisi ve koruyucusudur. Onun için iyi kadınlar itaatkârdır. Allah’ın kendilerini korumasına karşılık onlarda kocalarının haklarına saygı gösterirler ve namuslarını korurlar.”

Bu konuda Peygamber efendimiz bir hadisi şeriflerinde şöyle buyurmaktadır: “İnsanın insana secde etmesini emredecek olsaydım, kadının kocasına secde etmesini emrederdim.”

Said Nursi ise kadınlara bu konuda şöyle tavsiyede bulunmaktadır: “Şayet size münasip olmayan bir erkek kısmet olsa, siz kısmetinize razı olunuz ve kanaat ediniz. İnşallah rızanız ve kanaatinizle o da ıslah olur. Yoksa şimdiki işittiğim gibi, mahkemelere boşanmak için müracaat edeceksiniz. Bu da, haysiyet-i İslâmiye ve şeref-i milliyemize yakışmaz! ”

Orhan Kuşut,  “Said Nursi’de Aile Sosyolojisi Ve Sosyal Ahlak” adlı Y. Lisans tezinden alınmıştır.

Kadınlar herhangi bir sebeple boşandığında, boşandıktan sonra bazen onlara eziyet olsun diye, onun başkasıyla evlenmesine bir müddet mâni olunurdu. Bunun için karısını boşayan Arap, kadının iddet zamanı tamamlanacağı sırada onu tekrar alır ve tekrar boşar, o zaman bir yıl kabul edilen iddet müddeti yeniden başlayacağı için kadın gene başkasıyla evlenemezdi. Koca bu işi üç defa tekrar edebilirdi. Kocanın ölümünden sonra ise kadınlar tam bir yıl matem tutarlar ve iddete girerlerdi. İslâmiyet bu iddet müddetini dört ay on güne indirdi.

Durumları bu şekilde olmakla beraber bilhassa göçebe hayatında kadının ödevi büyüktü. Çadırda çocuklara bakmak, develeri veya davarları sağmak, hurma lifinden hasır, devetüyünden giyecek ve çadır örmek gibi işler kadınlara aitti. Bunlardan, başka savaş sırasında savaşçılara su taşımak, şiirler söyleyerek onlara cesaret vermek, yaralıları tedavi etmek de kadınların ödevi idi; fakat bütün bunlar kadına büyük bir hak kazandırmazdı.

Şehirlerdeki cariyelerin durumları çok kötü idi. Bazı cariyelerin sahipleri onları fuhşa sevk eder, kazandıkları paraları ellerinden alırlardı. Kadının namusuna saygı göstermek çöldeki göçebe hayatında, şehirlerdeki yerleştik hayattan daha fazla idi. Cahiliye çağı şairleri, şiirlerinde kadın iffet ve namusunun korunmasını en iyi hasletler olarak terennüm etmekte iseler de şehir hayatında bunun tersine bir durumun varlığım gösteren bir çok misâllere rastlıyoruz:

Medine’deki Evs kabilesi, Abd’üleşhel oğullarının oturduğu köy çapul edildikten sonra gelip Mekke’deki Kureyşlilerle, Medine’deki Hazrec kabilesi aleyhine ittifak etmek istediklerinde Ebu Cehil, Evslilerin bu şekilde kendileriyle yaptıkları ittifakla düşmanlarına üstün geldikten sonra kuvvetlenerek bir gün Mekke’yi ele geçirmelerinden korkarak onları kendilerinden soğutmak amacıyla, Mekke’de âdet olduğu, Medinelilerin ise hoşlanmadıkları kadınlara sataşma hususundaki sözleri, kadınların, bilhassa aşağı sınıf kadınların Mekke’de ve Medine’deki durumları hakkında bir fikir verir mahiyettedir.

Ebu Cehil, Medineli Evs kabilesi mümessillerine şunları söylemiştir: “Kureyşlilerle ittifak yapmışsınız. Ben o toplantıda bulunamadığıma üzüldüm; eğer bulunsaydım ben de size katılır, söz verir, gerekince yardımınıza gelirdim, Kabul ederseniz anlaşmayı yeniden gözden geçirelim. Kızlarımızı ve karılarımızı sizden esirgemeyelim. Cariyelerimizin çarşıda pazarda gezip dolaşmalarına, erkeklerinizle oynaşmalarına müsaade edelim; siz de bu yolda hareket eder yani kızlarınızla karılarınızla bizim de oynaşmamıza müsaade ederseniz size yardım edelim; eğer kabul etmezseniz yardım etmeyiz”. Bu sözler, Medine halkının hiç hoşlanmadığı, kadınların mübahlığı meselesini ortaya, koymuş olduğundan, Evsliler, Kureyşlilerle ittifaktan vazgeçip Medine’ye dönerek Yahudi kabileleriyle ittifak ettiler.

Arabistan’da cahiliye çağında çarşıda pazarda fırsat buldukça kadınların ırzına taarruz edildiğine dair, Kamus sahibi Firuzabadî de acaip bir misal kaydediyor. Olay şudur: “Cahiliye devrinde Teymullah kabilesinden bir kadın, pazar yerlerinden birine bir kaç tulum yağ getirip satmak üzere iken Hât b.Cübeyr ki henüz o zaman İslâm olmamıştı -oraya gelip kadını görünce onun güzelliği karşısında dayanamadı; yağ satın almak bahanenesiyle kadına yaklaşıp, tulumun birini çözdürüp tadına baktı; gûya onu beğenmeyip başka tulum açtırdı. Çözülmüş iki tulumun ağızları kadının iki elinde kalmakla hemen arkasına geçip kadının ırzına geçti. Kadın ne yapsın ortalık tenha olduğundan kimseyi imdada çağıramadı, tulumu koy verse yağ dökülecek, ister istemez bu muameleye katlanmak zorunda kaldı” .

Bütün bunlarla birlikte asîl ve zengin kimselerin kızları ve karıları bir şahsiyete malik olup itibarlı sayılırlardı. Cahiliye çağında kadınlar varis olma yani miras alma hakkına da malik değildiler. Erkekler, hiç bir sınır tanımaksızın istedikleri kadar kadınla evlenebiliyorlardı. Bu durum muhakkak ki ailenin erkek evlâdını çoğaltmak ve düşmanlara karşı kuvvetli olmak arzu ve ihtiyacından doğmuş bir şeydi. İslâmiyet bu sınırsız evlenmeyi menedip bunu, aynı zamanda ancak dört kadınla evlenilebileceği şeklinde kayd altına aldı. Şüphesiz bu, o devir hayatı için çok ileri ve büyük bir adımdı. Bu durumu bilmeyen veya kavrayamayan batılı bilginler, haksız olarak, çok evlenmeye cevaz verdi zanniyle İslamiyet’in bu kaidesine hücum ediyorlar.

Araplarda, çok az görülmekle beraber, kız çocuklarım diri diri gömme. Bu olay Araplar arasında “iki tulum tutan kadından daha meşgul” şeklînde darb-u mesel haline gelmiştir. (Bak. Firuzabadî, Kamus, Mütercim Âsim ter. c. I, 9S, 1179 “şirad” maddesi, ve c. IV, ss. 1194 “nihy” maddesi), âdeti de vardı. Bunu onlar, bir gün şerefi lekeleneceği veya yoksulluk çekeceği korkusuyla yapıyorlardı. Göçebe Araplar, yaşamasını istedikleri kızlarına yünden örülmüş bir cübbe giydirerek deve veya koyun güttürürlerdi. Öldürmek istedikleri kızlarını ise, doğar doğmaz yaptıkları gibi, bazen da altı yaşlarına geldiğinde ona güzel elbiseler giydirip akrabalarına götüreceklerini söyleyerek çölde önceden hazırladıkları çukura atar, üstünü toprakla örterlerdi. Doğar doğmaz öldürecekleri zaman, doğurmak üzere olan kadın bir çukur kazar orada doğurur, doğan çocuk kız ise o çukura gömer, erkek ise alıp büyütürdü.

Meselâ Hz. Muhammed devrinde bu işi yapmış olan, Teym kabilesinden Kays b. Âsım’ın Resul-ü Ekrem’le konuşması meşhurdur ki Kays bu konuşmadan sonra bu âdetten vazgeçmiştir. Hattâ meşhur şair Ferezdak’ın dip dedesi Sa’saa, bu şekilde diri diri gömülmek istenen kız çocuklarını satın alıp kurtarırmış. Sa’saa’nın Hz. Peygambere anlattığı hikâye onun İnsanî duygusunu ve bu alandaki hamiyetini gösterir: Sa’saa İslâm dinini kabul ettiği vakit “Ya Resulullah! Cahiliye zamanında hayır işler yaptım acaba bunun bana faydası var mı?” diye sormuş, Hz. Muhammed(s.a.s) “Ne yaptın?” deyince Sa’saa “bir gün devemi kaybetmiş aramağa çıkmıştım. Çölde iki çadır gördüm, birinde büyük bir şeyhe rastladım. Biz bu şeyhle konuşurken karısı seslenip, bir kız çocuğu doğurduğunu haber verdi. Kocası “onu yere göm” dedi. Ben, aman yapmayın öldürmeyin ben onu satın, alırım dedim. Yavrularıyla iki dişi deve ile bindiğim deveyi verip çocuğu kurtardım. İslâmiyetin ortaya çıkışına kadar böyle 360 çocuğun öldürülmesini önlemiş oldum; bunların her birini ikişer dişi birer erkek deveye satın aldım” dedi. Resul-ü Ekrem “Bu yaptıkların iyiliktir, yüce Allah sana İslâmı nasib etmiş” buyurdu.

Hz. Peygamber, Medine’ye göç etmek üzere Medinelilerden, Akabe adlı yerde biat alırken diğer bazı cahiliye âdetlerinin terki yanında bu cahiliye adetini terk etmelerine dair de biat almıştı. İslâm dini bunu şiddetle men etmiştir. Kur’an-ı Kerimin Tekvir sûresinin 9. âyetinde buna işaret edilmektedir.

Cahiliye çağında bir baba kızını, onun isteyip istemediğine, isteyenin çok yaşlı olup olmadığına bakmadan istediği erkeğe verebilirdi. Evlenecek erkeğin babası veya yakın akrabası kızın babasına gider kızını isterdi ki bu işe “hıtbe” denirdi. Uzlaşılır ve kız verilirse bir mehr tayin edilir. Bundan sonra evlenme vuku bulurdu. Araplarda bu normal şekilden başka bir sürü evlenme şekilleri daha vardı.

Araplar bir kadını birinci veya ikinci boşayıştan sonra tekrar alabilirler fakat üçüncü boşayıştan sonra bir daha alamazlardı. Cahiliye çağı Arapları, kendi öz analarını, kızlarını, balalarını, teyzelerini nikâhla alamazlardı. Kur’an-ı Kerim’in Nisa sûresinin 23. âyetiyle bu haramlık İslâmiyette de teyid edilmiştir. Bu âyette “Ey mümin erkekler! Şunlarla nikâhlanmanız haram kılınmıştır: Anneleriniz, kızlarınız, kızkardeşleriniz, Halalarınız, teyzeleriniz, kardeş kızları, kızkardeş kızları, Sizi emziren süt anneleriniz, süt kızkardeşleriniz, Kayınvalideleriniz, kendileriyle zifafa girdiğiniz eşlerinizden olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız. Fakat zifafa girmediğiniz eşlerinizin kızlarını nikâhlamanızda beis yoktur. Keza öz oğullarınızın eşleri ile evlenmeniz ve iki kızkardeşi nikâhınız altında birleştirmeniz de haram kılındı. Ancak daha önce geçen geçmiştir. Çünkü Allah gafur ve rahîmdir (çok affedicidir, merhamet ve ihsanı boldur)..’’ buyrulmuştur. Bu âyette de işaret olunduğu üzere aynı zamanda iki kız kardeş ile evlenmek, Arapların, âdeti idi.

Arapların nikâh hususunda yaptıkları en kötü şeylerden biri de üvey analarıyla evlenmeleri keyfiyeti idi. Bir Arap, karısını boşar veya ölürse, bu adamın büyük oğlu bu kadınla evlenmek istediğinde elbisesini o kadının üzerine atar bu suretle kalıng (mehr) vermeğe lüzum kalmadan o kadın nikâhlı karısı olurdu. Bu oğul isterse bu üvey anasını başkasıyla evlendirir ve mehrin kendisine verilmesini şart koşabilirdi. Hattâ ölen kimsenin hayatta kalan oğlu küçük ise üvey anayı, çocuk büyüyünceye kadar bekletip meseleyi onun halletmesine bırakabilirlerdi.

Kureyşlilere göre velinin o kadına sahip olması mubah olduğu halde Evs ve Hazrec kabilelerine göre mecburî sayılırdı; fakat kadın çabuk davranarak kendi kabilesine kaçabilirse bu esarete benzer durumdan kurtulabilirdi; varis daha çabuk davranarak elbisesini üvey anasının üzerine atmağa muvaffak olursa artık kadın nişanlanmış sayılırdı. Bu şekilde üvey anasıyla evlenen kimseye “dayzen” denirdi.

Araplarda bir de, aile büyüklerinin muvafakatlarına lüzum görülmeksizin muvakkat bir zaman için yapılan müt’a nikâhı vardı. Bu nikâha göre kadın kendi aile topluluğu içinde kalır, kocasına bir mızrakla bir çadır verirdi. Bu suretle erkek karısının kabilesinde bulundukça onların halif’i sayılır, evlilik bağı devam ettiği müddetçe koca bu kabile ile birlikte hareket ederdi. Kadın müt’aya son vermek istediği zaman çadırın kapısını Önce bulunduğu yönün tersine çevirir, koca bunu görünce kendi kabilesine dönüp giderdi. Bu şekildeki evlenmeden doğan çocuklar kadına ait olur ve filân kadının çocuğu diye anılırlardı .

Neş’et Çağatay,A.Ü. İlahiyat Fak. Yay. ”İslamdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı” adlı kitaptan alınmıştır.

İmam-ı Gazali. İhya