Mevla’ya emanet olsun Erzurum.
Erzurum derbendi ehl- i İslâm’ ın,
Mevla’ ya emanet olsun Erzurum.” Efe Hz.
İlk yazının devamı olarak burada kısaca, Erzurum bölgesinin kimi kültürel hususiyetlerinin Fethullah Gülen ve Hizmet Hareketi üzerindeki tesirlerine bir kapı aralamak isterim. Şüphesiz ki, bu konu, bu köşenin ilgi ve sınırlarının çok ötesindedir; çok daha kapsamlı bir akademik araştırmayı zorunlu kılmaktadır. Bu konudaki temel düşüncem şu: Fethullah Gülen Hocaefendi, aşağıda bir kısmını ve kısaca sıralamaya çalıştığım Erzurumluluk hususiyetlerini şahsında ve tefekküründe görünür biçimde taşımaktadır. Aşağıdaki başlıkların her biri uzunca ele alınıp daha da açılabilir ve çok sayıda başka başlıklar da eklenebilir. Gülen, Erzurumlu bir âlimdir, ancak o bölgeyle sınırlı kalmamıştır; İzmir’e gidince yerellikten çıkmış daha ulusal düzeyde bir varlık kazanmıştır, zamanla da tüm dünyaya hitap eder bir hale gelmiştir. Keşke, bir araştırmacı Gülen’in yaşadığı mekanları teker teker ele alsa ve bu mekanların izinde Gülen’in düşüncesini ve Hareket’in seyrini takip edebilse…
Dadaş İslamı
Fethullah Gülen, Selçuklu ve Osmanlı hayranıdır. Osmanlı Sultanlarından ve onların İslam’a yaptıkları hizmetlerinden söz ederken gözyaşlarına hakim olamaz. Bugün, transnasyonel bir hüviyet kazanmış olmasına rağmen, Türk Osmanlı kültürel milliyetçiliği ve Dadaş müslümanlığı, Hizmet Hareketi’nin tamamlayıcı cüzlerindendir. Türkiye’deki kimi diğer dini gruplara benzemeksizin, Hizmet Hareketi’nde güçlü bir Türk milliyetçiliği damarı vardır. Gülen’in eserlerinde, özellikle de şiirlerinde, Osmanlı tarihi en sık kullanılan temalardandır. O, Türk tarihindeki şaşalı dönemleri hicranlı bir daüssıla ve hasret duygusuyla yad eder…Türk tarihinin kültürel geçmişini çeşitli yazı ve anlatım türleriyle yeniden kurgular.[1] Oradan bir gelecek vizyonu üretir.
Hizmet Hareketi’nin mayasındaki bu Türklük unsurunu daha iyi görebilmek için, Hareket’in banisi olan Fethullah Gülen’in doğum yeri olan Erzurum’da hakim bölgesel kültüre ve dadaşlık geleneğine bakılması gerektiğini düşünüyorum. Hakan Yavuz, Gülen’in İslami anlayışının da, onun doğup büyüdüğü bölgesel şartlar ve imkânlar bağlamında gelişmiş olan milliyetçi ve devletçi temayüllerle tesis edildiğini ileri sürer.[2] Kendisi de bir dadaş olan Alvarlı Muhammed Lütfi Efe, Gülen’in İslami anlayışını ve tasavvufi telakkilerini biçimlendirmiş, onun milliyetçi, muhafazakar, devletçi bir zihin yapısı edinmesinde ve genç Gülen’in manevi şahsiyetinin yoğrulmasında hayati tesire sahip olmuştur.[3] Gülen, İslam’ın Anadolu yorumunun ve tecrübesinin Arap ve İranlılardan farklı olduğu kanaatindedir. Gülen’e göre Anadolu İslamı, müsamaha ve müsalahe temellidir; bu İslam anlayışı Yunus Emre, Mevlana, Hacı Bektaş gibi çok sayıda saygın Anadolu Müslüman bilgelerinin hayatları, eserleri ve ruhuyla işlenmiş ve yoğrulmuştur.
İmeceden Himmete
Erzurum’da yerleşik bir imece kültürü vardır. Halk, belli aralıklarla bir araya gelip toplum yararına kimi ortak projeler yürütür, muhtacın işi görülür. Bu gelenek, Erzurum’da halen canlıdır. Harman sonlarında, Ramazanlarda, düğün ve dernekte kendini gösterir. Özellikle kırsalda halk, yol ve köprü yapımını, tarla işlerini birbirine omuz vererek yapar. Amaç, maddi karşılık beklemeksizin topluma yardımdır. Para toplanır, cami okul yapılır, gençler evlendirilir. Bugün, Hizmet Hareketi’nde bu tür faaliyetleri sıklıkla görebilmekteyiz. Öğretmenler bir araya gelip eğitim verecekleri okulu inşa ederler, inşaatta ve tamir işlerinde çalışırlar.
Fethullah Gülen, muhtemelen Erzurum bölgesindeki bu geleneksel uygulamadan da esinlendiği bu imece geleneği temelli faaliyetleri ifade eden himmet adıyla yeni bir konsept geliştirmiştir. Hizmet Hareketi’ndeki himmet geleneğini, Hareket içinden Peygamber Efendimiz zamanına kadar götürenler de vardır. Himmet, farklı kesimlerden insanları ortak bir amaç ve proje etrafında toplar ve onları iyilik, doğruluk ve güzellik için motive eder. Kişiler, toplum yararına, maddi manevi imkânlarını seferber eder. Gülen, Hareket’in ilk günlerinden itibaren varlıklı kimseleri insana yatırım yapmaya teşvik etmiştir. Toplumsal kaynakları milletin yararına harekete geçirmiştir. Zenginlere müşahhas hedefler göstermiş, onlara muhtaç öğrencilere burslar verme imkânları sunmuştur. Hizmet Hareketi, yıl içinde belli periyodlarla himmet etkinlikleri düzenler, insanları yurt içi ve yurt dışında eğitim kurumları açmaya teşvik eder. Bugün, Gülen, Erzurum’daki bu bölgesel pratiği, dünya sahnesine taşıyarak Kimse Yok Mu gibi dünyanın her yerinde var olan bir insani yardım kurumunun açılmasına ve zamanla da bu kurumun markalaşmasına vesile olmuştur.
Çay Kültürü
Erzurum’un yaygın günlük ritüellerinden biri çay kültürüdür. Erzurum ziyaretimde her mahfilde hiç durmaksızın çay içtiğimi hatırlıyorum. Dadaşlar günün her saatinde aralıksız çay içer, ikram eder. Çayın demlenmesinden, içilmesine kadar zengin bir kültür vardır bölgede. Kırsalda, mesela Korucuk’ta, çay taze pınar suyuyla demlenir, demleme faaliyeti aceleye getirilmez. Kıtlama adında özel bir tatlandırıcı kullanılır. İkram edilen çayı içmemek kabalık olarak görülür. Köyden kente her köşede küçük de olsa bir çayevi vardır. Bu çayhanelerin toplumdaki işlevi büyüktür. Sadece çayhaneler değil, evde, tarlada, mescitte, medresede, bağda bahçede çay hep merkezdedir. Sohbetler çayla demlenir. Gülen, hem köyünde hem de Erzurum’da bu çay meclislerinin müdavimlerindendir. Erzurum’un saygın şahsiyetleriyle bu çay ve sohbet mekânlarında tanışır, onlarla aşinalık peyda eder ve onları gözlemleme imkânı bulur. Gülen, Edirne ve İzmir gibi batı şehirlerine gittiği dönemlerde, sıradan bir imam imajının dışına çıkarak sık sık kahvehaneleri ziyaret etmiş, şehrin eşrafıyla bu gibi mekânlarda tanışmıştır. Bu kahvehanelere kendi parasıyla abone olduğu devrin İslami ve muhafazakâr gazete ve dergilerini bırakmış, hatta bazı makaleleri oradakilere de okuyarak kıraathane geleneğini canlandırmıştır. Özellikle de İzmir bölgesinde 1960’lı yılların ortasında dini konuları daha geniş halk kesimlerine anlatmak için kahvehaneleri birer birer gezdiği biliniyor. [4] Gülen’in bu yenilikçi uygulaması İzmir ve civarında önceleri tuhaf karşılansa da Erzurum’da 1940 ve 1950’lerde yaygındı.
Burada, yine çayın ve çay kültürünün bugün Hizmet Hareketi içinde ne kadar mühim bir unsur olduğunu da bir kez daha hatırlamalıyız.
Sportmenlik
Erzuurmlu hareketli bir mizaca sahiptir; kıpır kıpırdır. Kabına sığmaz. Erzurumlu’nun iki geneleksel oyunu vardır: cirit ve bar. Cirit iki takım arasında, atlar üzerinde oynanır. Uzun tarihi, Orta Asya’ya kadar gider. Bar da Erzurum’un halk dansı, erkekler kadınlar ayrı ayrı oynar. Birlikteliği ve kardeşliği simgeler. Gülen, çocukken bu kültürel ve sportif faaliyetlere katılmıştır. Korucuk’tan Erzurum’a taşındığında düzenli olarak spor yaptı.[5] Yakınları, Gülen’in spora İzmir ve İstanbul yıllarında da mutaden devam ettiğini belirtiyor. Gülen, egzersiz yapmanın Müslümanca olduğunu belirtiyor. Hiç evlenmemiş olan Gülen, bedenen aktif olmanın kişinin haram ve günahlara karşı iradesini sağlamlaştırdığını söylüyor. Hizmet Hareketi’nde spor yapmak, çeşitli vesileler bularak futbol, basketbol, masa tenisi gibi sporlarla uğraşmak yaygındır. Spor sağlıklı birey olmak, arkadaşlar arasında uhuvvet ve muhabbeti pekiştirmek kadar, farklı insanlara ulaşabilmek için de iyi bir vesiledir Hareket için…
Erkek Kadın İlişkileri
Erzurum’da aile sosyal hayatın hayati bir cüzüdür. Sosyal hayatta erkek ve kadın münasebetleri sınırlıdır. Toplum ve aile cinsiyet temellidir. Geleneksel Erzurum evlerinde haremlik selamlık vardır. Kadın, ailenin namusu olarak telakki edilir ve muhafazası bitemamiha erkeğe aittir. Bu geleneksel ortamda ailede iş bölümü vardır, erkek eve ekmek getirmekle mükellefken kadın evde kalır ve ev işlerini görür. Gülen, cinsiyet meselesinde çok hassastır. Kadın erkek ihtilatına karşıdır. Küçük Dünyam adlı kitapta, köyündeki kadınların diğer erkeklere karşı sergiledikleri hassas tedbirden hayranlıkla söz eder. Bu kadınlar namus ve onurlarına ziyadesiyle düşkündür.[6] Hizmet Hareketi’nin en çok eleştirilen hususlarından biri cinsiyet meselesi ile ilgili durumdur. Hakan Yavuz’a göre Hareket’teki bayanlar yardımcı güç konumundadır ve önplanda değildir. Programlar için hamur işleri ve el işler yaparken, ana programlarda fazla görünür bir noktada değildir. Bence, Hizmet Hareketi’ne yöneltilen bu eleştirinin haksız noktaları var. Bu konuda, Gülen’in pek çok müslüman aydından daha liberal yaklaşımları sözkonusudur. Kadınlar çok sayıdaki etkinlikte lider konumdadır. Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı yıllık Dünya Kadınlar Zirvesi düzenlemektedir. Yine İslam’da başörtüsünün asli olmayıp teferruattan (fürüat) addedildiğini söyleyerek konuya farklı bir açılım getiren de bizzat kendisidir.[7] Gülen, bayanların yönetici olabileceğini, hatta olması gerektiğini de söylemiştir.
Dil, Edebiyat ve Kültür
Erzurum entelektüel olarak otantik ve kültürel bir taşra şehri. Medreseler, çayhaneler, evler ve kervansaraylar canlı bir entelektüel hayatın devam ettiği mekanlar. 1950 ve 1960’ların çayhanelerinde güçlü ve zengin bir sözlü kültür hakimdi.[8] Aşıklık, bölgede halen yaşamakta olan bir gelenektir. Aşık, bir hikaye anlatıcısı olarak, saz çalar ve doğaçlama öyküler anlatır. Aşıklık saygiın bir meslektir; aşık olmak, usta bir başka aşığın that-ı nezaretinde uzun bir eğitim gerektirir. Genel itibariyle ümmi olmakla beraber, harikulade hikayeler anlatan, köyler ve kasabalar arasında haber ve bilgi akışını sağlayan, halk üzerinde son derece etkin ve muteber olan aşıklar, düzenli aralıklarla bütün Erzurum bölgesinde seyahatler tertip ederdi. Mesela, Erzurumlu Emrah ve Âşık Dertli bugün de çok meşhurdur; hikemi ve âşıkane deyişleri pek çok Erzurumlu tarafından ezberlenmiştir. Bu profesyonel tahkiye ustaları, dini ve milli muhtevalı şiirler söyleyerek bölge kültüründe çok önemli bir işlev üstlenmişlerdir. Tahir ve Zühre, Leyla ve Mecnun mesnevileri, Hz. Ali, Battalgazi ve Köroğlu hikayeleri anlatagelmişlerdir. Gülen, konuşmalarında bu âşıklardan mısralar ve şiirler kullanır. Özellikle 18.yüzyıl mutasavvıf şair ve âlimlerinden olan Erzurumlu İbrahim Hakkı, Gülen’in düşüncesinde ve edebi verimlerinde müessir bir şahsiyettir. Gülen’in kendisi de aşık formunda, tasavvufi gelenekten de etkilenerek hece vezinli şiirler, tasavvufi söyleyişler kaleme almış, ana mesajını şiir fomunda da ifade etmiştir.. Hikaye anlatıcılığı, Gülen’in en kolay farkedilen hususiyelerindendir. Bunda, Gülen’in daha çocuk yaşlarında köylerini ziyaret eden ozanlardan, gençliğinde de Erzurum kahvehanelerinde dinlediği aşıklardan etkilendiğini söyleyebiliriz. Gülen’i “harika bir hikaye anlatıcısı” olarak betimleyen Hakan Yavuz, Gülen’in özenle seçilmis dini ve milli hikayelerle ortak bir kimlik inşa ettiğini ve herkesçe benimsenen bir amaç, bir gaye-i hayal ibda ettigini belirtir.[9]
Mezarlar ve kervansaraylar
Erzurum tarihi eserler bakımından zengin bir belde, sayısız kabir-türbe, cami, mescid, han, hamam, kervansaray mevcut…Şehir, Ermenilerin, İlhanlılarin, Akkoyunluların, Selçuk ve Osmanlılarla birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nin de merkezi noktalarından olagelmiş. Erzurum’un her yöresine serpiştirilmiş türbeler şehrin manevi atmosferine büyük katkı sağlıyor ve insanlara hayatın faniliğini ihtar ediyor. Erzurum’da hayat ve ölüm günlük yaşantıda iç içe geçmiş durumda. Gülen, Erzurum’a genç bir çocuk olarak geldiğinde bu kabir ve türbelerin daimi ziyaretçilerinden biri haline geliyor, bu mekanları geceyarısı düzenli olarak ziyaret ediyor.[10] Şehirdeki medrese eğitimi sırasında, her birinin bahçesinde büyükçe kabristan bulunan bu tarihi mekanlarda, medrese külliyelerinde ikamet ediyor. Medrese arkadaşı olan Hatem Hoca şöyle der: “ Her zaman türbeleri temizlerdi, kendisine sorulmadan bunu vazife addederdi. Kendisini çok defa tuvaletleri temizlerken görürdüm”[11] İlginçtir, kendisi de diyanette müezzinlik ve imamlık vazifesi yapmış ve Gülen ile aynı yaşlarda olan amcam İbrahim Sezen, Gülen’in Bornova yıllarını anlatırken, hemen hemen aynı şeyleri hatırlamaktadır. Kendisi yan camide müezzin olan Sezen, Gülen’i ziyarete gittiğinde defalarca gerek camiyi, cami bahçesini gerekse tuvaletleri en ince ayrıntısına kadar temizlerken bulmuştur. Aynı temizlik titizliğini Gülen’in askerlik yıllarında tuvaletlerde ve mutfakta görmekteyiz. Yakın arkadaşı Hatem Hoca, Gülen’in diğer medrese talebelerinin rağmına asla cenaze ve dini merasimlere para karşılı katılmadığını belirttikten sonra onun tam bir dadaş olduğunu söyler.[12]
Gülen’in Erzurum’daki Eğitim Hayatı
Fethullah Gülen’in resmi tahsili ilkokuldur. Beş yıllık ilk okul eğitiminin ilk iki yılını köy okulunda tamamlamış gerisini de dışarıdan tamamlayarak diplomasını almıştır. Eğitime ara vermesinde babasının tayini rol oynamıştır, zira taşındıkları köyde okul bulunmamaktadır.[13] Kendisi de öğrenmeye ziyadesiyle hahişkar olan Gülen’in dini eğitimini ailesi üstlenmiştir. Kendisi, daha sonraları seküler eğitimi tercih edebilecekken geleneksel usüllerle dini eğitimine devam etmiştir, medreselerde özel hocalardan Kuran ve İslami ilimleri tedris etmiştir.[14]
Erzurum soğuk savaş döneminde dini ulemanın temerküz ettiği şehirlerdendir. Ülke genelinde dini eğitim yasak olmasına rağmen, Erzurum’da gizlice de olsa dini tedrisat devam etmiştir. Gülen’in hemşehrisi, medrese arkadaşı, hocası ve kendisine Risale-i Nur Külliyatını tanıtan Mehmet Kırkıncı Hoca, 1940’ların Erzurum’undaki genel atmosferi şu şekilde tasvir eder: Köyümüzde dini eğitime müsaade yoktu, askerler sürekli köyümüze gelip her şeyi kontrol ederlerdi. Halk, gizlice komşu köylere gider, oralarda, ahırlarda, gizli kapaklı yerlerde Kuran öğrenmeye çalışırlardı.” [15]
Erzurum’da Fethullah Gülen meşhur mahalli ulemadan dersler almıştır. Dönemin meşhur Erzurum Müftüsü Osman Bektaş Hoca bunlardan biridir. Gülen, ders aldığı mekânları ve hocaları sürekli değiştirmiş, farklı dini gelenek ve şahsiyetlerden istifade etme imkânları bulmuştur.[16] Medrese eğitiminin temelini Erzurum’da almıştır. Arapça, Osmanlıca ve Farsçayı burada öğrenmiş, Kuran’ı burada ezberlemiştir. Kuran’ı ezberlediğinde 14 yaşındadır.[17] Ali Ünal’a göre Gülen, Arapça ve Farsça eğitimini babası Ramiz Efendi’den tahsil etmiştir. Babası, tam bir Peygamber ve sahabe aşığıdır. Peygamber’i ve ashabını övgüyle anlatan Arapça ve Farsça şiirleri tarlada, evde yüksek sesle okuduğundan, babasını duyan, dinleyen genç Gülen de tabii olarak bu dillere bir aşinalık ve ünsiyet kesbetmiştir, çok sayıdaki Arapça ve Farsça şiiri bu yaşlarda ezberlemiştir.[18]
Erzurum’da Gülen üzerinde en çok tesiri olan hoca mutasavvıf şair Nakşibendi şeyhlerinden Alvarlı Muhammed Lütfi’dir. Alvarlı’nın Nakşibendilik bağlantısı ile Gülen, İslam’ın ruhi ve manevi sahasına derin bir ünsiyet kesbetmiştir. Çocukluk yıllarında Gülen’in kahramanı Alvarlı Efe’dir. Alvarlı’nın kendisi de Gülen’e karşı ayrı bir hassasiyet göstermiş, onunla özel ilgilenmiştir.[19] Gülen, Alvarlı’nın İslam’ın hoşgörüsünü işleyen, manen oldukça zengin olan şiirlerini ezberlemiştir. Gülen, kendisinin İslami anlayışını Muhammed Lütfi Efe hazretletine borçlu olduğunu teslim eder. [20]
Ezcümle, Erzurum güçlü kültürü, önemli coğrafyası ve tarihsel hususiyetleriyle Gülen’in şahsiyetinde, mütehammil ve mücadeleci fıtratında, dini karakterinde, takva eksenli dini yaşantısında ve fikriyatında belirleyici olmuştur. Erken yaşlarda münasebet kurduğu, daha sonra teşrik-i mesai yaptığı çok sayıdaki Erzurumlu’nun Gülen’in şahsi hayatında ve tefekküründe yeri ayrıdır, ki Gülen kendisi de bu zevatı sık sık konuşma ve yazılarında yad eder, onların kendisi üzerindeki haklarını ve tesirlerini teslim eder. Yazı dili, üslubu, şairaneliği, hatta vaaz tarzı üzerinde bölgenin tesirleri vardır ki bu çok daha kapsamlı akademik araştırmalara mevzu olmalıdır. Daha önemlisi, bugün transnasyonelleşen ve dünyanın hemen hemen her yerinde varlık sergileyen Hizmet Hareketi’nin kültürel ve felsefi kökenlerinde bu bölgesel tesirlerin olduğu ileri sürülebilir. Mesela Gülen’in düşüncesinde ve Hareket’in umdelerindeki yerlilik ve Anadoluluk gibi…
Fethullah Gülen bu yerel ve bölgesel unsurları derleyip harmanlayarak bu değerlerden küresel bir vizyon oluşturabilmeyi başarmıştır. Mesela, milli hisler ve düşünceleri hünerlice istimal ederek Türk insanını motive etmiş ve tedricen de dini ve milli hassasiyetleri başarılı bir şekilde kombine ederek kendi özgün ve yerli anlatısını inşa etmiştir. Son tahlilde, hitap ettiği kesimi kendi sınırları dışına çıkarmış ve onlara zengin muhtevalı bir ufuk işaret edebilmiştir. Gülen hem yerli olarak otantik kalmayı başarmış, hem de küresel bir vizyon ve değer üretebilmiştir. Fethullah Gülen’in dini anlayışını ve Hizmet Hareketi’nin felsefi ve kültürel kökenlerini araştırmak isteyen akademisyenler için, kendisinin doğum yeri olan Erzurum zengin malzemeler sunacaktır.
Fethullah Gülen’in hayatından, eserlerinden ve hareketinden söz eden akademik çalışmaların rahatlıkla en önemlileri arasında sayılabilecek olan Hakan Yavuz ve Muhammet Çetin’in kitaplarında bile Gülen’in şahsiyetinde ve düşüncesinde, doğduğu coğrafyanın etkisi derinlemesine incelenmemiştir. Bununla birlikte Yavuz, Erzurum bölgesindeki ana akım kültüre, dini ve manevi atmosfere biraz daha yakından bakabilmiş ve bu ortamın Gülen’in şahsiyetinde etkili olduğu tezini ileri sürmüştür.
Gerçekten de dikkatli bir Gülen okuru, bölgesel kültürün kendisinin üzerinde ne denli tesirler icra ettiğini görebilir. Mesela, Gülen selis ve düzgün bir İstanbul Türkçesiyle konuşmasına rağmen, dikkatlice kulak verildiğinde konuşmalarında Erzurum’un özel diyalektiğinin ve ağzının halen kendisini derinden derine hissettirdiği fark edilir. Sıklıkla bölgeye ait yerel deyimler, söyleyişler kullanır, halk hikâyeleri ve yerel hatıralardan bahisler açar. Yine bölgede yaşamış ve topluma hizmet etmiş manevi şahsiyetlerin kendi çocukluğu üzerinde kalıcı etkiler icra ettiklerine değinir sohbetlerinde…
Şerif Mardin, Said Nursi üzerinde yaptığı o yetkin çalışmasında Doğu’nun, hassaten de Bitlis’in Nursi’nin manevi ve fikri şahsiyetinde, onun İslami yorumunda hâsıl ettiği hayati tesirlerden söz eder.[1] Şerif Mardin, kitabına Said Nursi’nin doğum yeri olan Bitlis’in tarihine ve kültürüne, sosyal, etnik ve siyasal yapısına odaklanmakla başlar. Nursi, Gülen üzerinde en müessir şahsiyetlerin başında gelir ve ikisi de hemen hemen aynı bölgenin, eski Şark’ın, insanıdır. Daha önce de değindiğim gibi, çoğu akademisyen Gülen’in Nursi’nin fikirlerinden yoğunlukla istifade ettiğini, Nursi’nin fikriyatını daha geniş ve farklı faaliyet sahalarında tatbik ettiğini, deyim yerindeyse Nursi’nin ortaya koyduğu teorinin Gülen tarafından pratiğe döküldüğünü ısrarla ileri sürmüşlerdir.
Tanınmış psikolog Albert Bandura’nın meşhur Social Learning Theory’si, çevresel unsurları kişinin şahsiyetinin, bilinç altının, hafızasının, duygularının ve dünya görüşünün teşekkülünde en önemli hususlar arasında ele alır. Bandura, teorisini bu temel yargı üzerine bina etmiştir. Ona göre kişi, yeni bilgi ve davranışları diğer isanları gözlemleyerek ve modelleyerek öğrenir.[2] Bandura şöyle diyor: “ Çoğu insan gözlemleyerek, yeni davranışların nasıl edinildiği ve uygulanıldığı ile ilgili izlenimlerini ve kanılarını biçimlendirir ve zamanla da bu bilgileri kodlayıp muhtelif ortamlarda ortaya çıkabilecek davranışları için bir kılavuz olarak kullanır.”[3] Bandura, dış unsurların ve çevresel faktörlerin, kişinin karakter gelişimindeki öneminin altını çizer ve insanın aslında bulunduğu zaman ve mekanın ürünü olduğunu ileri sürer. Gerçekten de, gerek Gülen’in fikriyatını, gerekse Hizmet Hareketi’nin kimi temel hususiyetlerini anlayabilmek için kendisinin ilk çocukluk ve gençlik dönemlerini geçirdiği, ilk ve kalıcı telakkilerinin biçimlenmesinde mühim rol oynayan sözkonusu yakın çevresine dikatlice bakılması zaruridir. Gazeteci Latif Erdoğan’ın 1990’lı yılların başında Fethullah Gülen ile yaptığı mülakatlardan müteşekkil kitabı Küçük Dünyam’da, Gülen, çocukluk yıllarıyla, eğitim durumuyla ilgili son derece zengin bilgiler paylaşır.[4] Bu kitap, küçük hacmine ve kimi netameli muhtevasına karşın, halen Gülen’in hayatıyla ilgili en mühim belge ve başvuru kaynakları arasındadır. Şerif Mardin de Nursi’nin Tarihçe- i Hayat[5], adlı otobiyografik çalışmasını sıklıkla kullanır ve bu Tarihçe’yi Nursi’nin ilk çocukluk çevresini daha iyi tanıyabilmek için analiz eder.
Fethullah Gülen, kendisi Korucuk köyünde doğmuş olsa da, ataları buraya Ahlat kasabasından göç etmiştir.[6] Gülen dedelerinin uzun yıllar Ahlat ve Bitlis civarında ikamet ettiğini söylüyor. Sonradan, ailenin karıştığı bir “namus meselesi” yüzünden Gülen ailesi bölgeyi terk ederek Korucuk köyüne yerleşmişlerdir. Gülen bu göçü bir “sürgün” olarak niteler. Ahlat ve Bitlis, Orta Asya’dan gelen ilk Türk boylarının buluştukları merkezi noktalardandır. Bölge insanı umumiyetle müslümandır, muhafazakardır. Bölgedeki hakim kültür, İslami değerler ve miras ile yoğrulmuştur. Doğu Anadolu, erken dönem Türk ve İranlı alimlerden etkilenmiş bir tasavvufi anlayışın da merkezi olmuştur. İslami maneviyata müsait çevresel faktörlerle zamanla bölgede Nakşibendilik ve Mevlevilik ağırlık kazanmıştır.
Gülen’in doğum yeri, Korucuk, 75-80 hanelik küçük bir yerleşim birimidir. Gülen, bu hanelerin en az ellisinin kendileriyle akraba olduğunu belirtiyor.[7] Köy halkı yoksuldur, mesela kahvaltılarını yoğurtla geçiştirirler, çamaşırlarını sabun bulamazlarsa kil ile yıkarlar.[8] Bu durum, 1940’ların Anadolu’sundaki herhangi bir köy için de geçerlidir. Savaş yıllarıdır. Gülen’in ilk okul öğretmeni Berna Özbatur, köylülerin çocuklarını berbere gönderebilecek paralarının bile olmadığını hatırlar.[9] Özbatur, 1940’ların Korucuk köyünü şöyle tasvir ediyor: “Çok karlı bir ortam, küçük evler…ama çok sıcak ve misafirperver insanların mekanı….”[10] Korucuk İpek Yolu üzerindedir. Köyde hala eski kervansaray kalıntıları mevcuttur, köyün hemen kenarından Erzurum- Kars demiryolu geçer. Cumhuriyetin ilk yıllarında köyde bir Jandarma Karakolu mevcuttur.[11] Gülen, ilkokula gittiği dönemde, köye İsmet İnönü’nün yaptığı ziyareti hatırlar.[12] Gazeteci Nazlı Ilıcak, 2012 yılında Korucuk’u ziyaret ettiğinde, böyle bir köyden Fethullah Gülen gibi bir şahsiyetin çıkmış olmasına şaşıracaktır.
Fethullah Gülen kırsalda geçen çocukluğunun kendisini dünyevi temayüllerden de muhafaza ettiği ve kalbini saf ve masum tuttuğu görüşünde.[13] Bu durum, bugün de muhafazakâr Erzurum halkında ilk müşahede edine hususiyetler arasındadır. Köydeki yoksulluğa rağmen, Korucuk’ta canlı sayılabilecek bir sosyal hayat vardır. İki kahvehanenin olduğu Palandöken dağlarına bakan bu küçük köyde, ahali uzun kış gecelerinde birbirine dini ve halk hikâyeleri anlatır. Mahalli sanatçılar ve şairler, Sümmani ve Aşık Reyhani gibi, köyü düzenli aralıklarla ziyaret ederler ve icra-yı sanatta bulunurlar.[14] Gülen’in yaşadığı ev bölgenin alim ve fazıl insanlarının uğrak yeridir, adeta bir misafirhane gibidir.[15] Genç Gülen, bu kadim ulemayı yakından izleme ve gözlemleme imkanı bulur. Zamanının çoğunu kendisinden yaşlı bu eski zaman insanlarıyla geçirdiğinden, çocukluğunda akranı arkadaşlarla oynamaya zamanı olmaz, bu yüzden fazla çocukluk arkadaşı yoktur.[16] 2013’teki Korucuk Köyü ziyaretinde bizzat görüştüğüm Gülen ile aynı yaşlarda bulunan köy ahalisi de, Gülen’in çocukluk yaşlarından itibaren ciddi biri olduğunu, genellikle kendisinden yaşlı kimselerle birlikte zaman geçirdiğini belirtmişlerdir.
Fethullah Gülen’in dini gelişimi ve manevi farkındalığı, din ile yoğrulan bu kırsal ve yoğun manevi atmosferde, manevi şahsiyetlerin gölgesinde biçimlenir. Ailesinin saygı gösterdiği yerel alimleri ve sanatkarları gözlemleyerek ve dinleyerek, sohbetlerdeki dini anlatı, söylem ve sembolleri, davranış kalıplarını henüz erken çocukluk evresindeyken içselleştirir, Erzurum halkının temel hususiyetlerini karakterinin mühim bir parçası haline getirir.
Fethullah Gülen’in hayatında çok önemli bir yeri olan, kendisinin ilk hocalarından Alvarlı Muhammed Lütfi Efe, bu kimselerden biridir. Gülen’in Alvarlı ile ilgili hatıraları çok canlıdır. Gülen’in ailesi Alvarlı’nın hayranıdır. Alvarlı’nın himaye ve sırrına mazhar olan Gülen, tahsiline devam etme teşviklerini de kendisinden çok yaşlı bu muteber alimden alır. Gülen’in geniş aile çevresi, dini değerleri her günkü hayatlarında büyük bir ihtimamla yaşamaktadırlar, din bir genel kültür ve bilgiden ziyade, hayatın bütün safahatına hâkim kılınmaya çalışılan bir unsurdur.[17] Gülen köyün ileri gelenlerinden olan dedesi Şamil Ağa, mahalli alimlerden Halil Hoca, Vehbi Efendi, Sırrı Efendi ve Şehabettin Efendi gibi saygın kimselerin gölgesi ve kanatları altında ilk çocukluğunu idrak eder.
Fethullah Gülen çiftçi bir ailenin çocuğudur. Babası Ramiz Efendi, sonradan cami imamı olmuştur. Gülen diğer kardeşlerinin aksine eğitim ve öğretimini sürdürmüştür. İlkokula 1946’da başlamış ancak sadece üç yıl devam edebilmiştir. Babasının komşu köy Alvarlı’da imamlık görevinden dolayı Korucuk’tan taşınmışlar, bu sebeple de Gülen, ilkokulu 1949’da terkederek, klasik ve geleneksel usullerle dini eğitime devam etmiştir. Önce Pasinler, ardından da Erzurum merkezde, çeşitli kurumlarda altı yıl medrese eğitimi almıştır. Erzurum’dayken 1956’da sınavları dışarıdan vererek ilkokul diploması almıştır. 1957’de, civar illerde, Tokat, Amasya ve Sivas, gönüllü olarak vaazlar veren Gülen ilk kez daha geniş bir çevreye açılma imkânı elde etmiştir.
Fethullah gülen, ilk resmi görevine 1958’de Edirne’de başladı. Müezzin ve vaizlik görevi için, 18 yaşındayken Erzurum’dan Edirne’ye geldi. Askerlik vazifesini 1962’de tamamlayınca, tekrar Erzurum’a döndü. Kısa bir süre memleketinde kaldıktan sonra vaizlik için Edirne’ye gitti. 1963’te Gülen’in Erzurum’da bir dizi sohbetler verdiği biliniyor. Dönemin popüler muhafazakâr derneklerinden olan Komünizmle Mücadele Derneği’nin Erzurum şubesinin açılışında önemli görev alan Gülen, bu dönemde Erzurum’da Mevlana ile ilgili bir konferans vermiştir.[18]
Erzurum
Ahmet Hamdi Tanpınar, Kop dağlarıyla çevrelenen Erzurum’u bir “kartal yuvasına”[19] benzetir. Taze su kaynaklarıyla maruf şehir, Ankara–Tahran tren yolunun da merkez noktalarından olması onu önemli bir kültür ve ticaret noktası haline getirmiştir. Karasal iklim yaşayan şehrin kışları ortalama sıcaklık derecesi -4’tür. Kışın uzun ve sert geçtiği şehirde, yılın yüz gününden fazlası karlar altında geçer. Tanpınar, şehrin hususi coğrafyasının ve bu uzun süren kışlarının, bölge insanına, hayatın müşkülleriyle başa çıkabilecekleri bir tahammül gücü bağışladığını ileri sürer. Beş Şehir’in yazarına göre Erzurum insanı, bu sert iklim yüzünden merttir, mütehammildir ve dirayetlidir.[20]
Doğma büyüme İstanbullu olan muhterem Hocam Orhan Okay, hayatının 40 yılını bir akademisyen olarak Erzurum’da geçirmiştir. Okay şöyle der: “Erzurum’un coğrafyası ve iklimi, bölge insanının karakterinin şekillenmesinde hayati rol oynar. Bu muhafazakar insanlar, zahiren zayıf, küçük ve mahcup, zihnen de değişime kapalı gibi görünürler; ne var ki güvenilir bir kimse bulduklarında kalplerini ve zihinlerini en samimi biçimde açarlar; işte o zaman onlardaki sıcak ve otantik şahsiyeti görebilirsiniz.”[21]
Fethullah Gülen, Erzurum’un sert ikliminden konuşmalarında sıklıkla söz eder; kendisi de bu sert iklimle bölge insanının muhafazakar yönleri ve güçlü şahsiyeti hakkında münasebetler kurar. Erken çocukluk dönemlerine ait kimi gözlemlerinde, Gülen bölge halkındaki güçlü dindarlığın bu dondurucu iklimle ilgili olduğunu ileri sürer. Bu dindar insanlar, şehrin karlı buzlu havasına rağmen soğuk su ile abdest alırlar ve o dondurucu Erzurum havasında camileri tıklım tıklım doldururlardı. Soğuk hava, bu insanları hayat şartlarına karşı daha dayanıklı kılarken imanlarını da pekiştiriyordu. Gülen henüz ilk gençlik yıllarındayken, kışın en çetin şartlarına rağmen kendisinin de düzenli banyolarını soğuk su ile aldığını da hatırlamaktadır. [22]
Erzurum hem yakın, hem de genel Türk tarihi için önemli bir yerdir. 1071 sonrası Türk boylarının toplanma ve geçiş istikametidir. Tarih boyu Bizanslara ve Ruslara karşı, özel konumundan dolayı bir Türk cephesi ve savunma hattı (Son Karakol) olagelmiştir. Özel konumu, Erzurum’u dış dünyaya da açarak daha geniş sosyal, tarihsel ve ekonomik gelişmelerin merkezine almış ve çok sayıda farklı etnik unsuru kendisine çekmiştir. Bölge, henüz 7. asırda, müslümanlarca fethedildikten sonra farklı devletlerin idaresine geçmiş olsa bile asla İslami kimliğini ve tabiatını yitirmemiştir. Özellikle Selçuklular döneminde şehir, dini ve modern bilimlerin de merkezi haline gelmiştir. Selçuklular, şehirde çok sayıda cami, medrese, hamam ve köprüler inşa etmişlerdir. Erzurum nüfusu bin yıllık bir süreç içerisinde Türk ağırlıklı olmasının yanı sıra, kimi bölgeleri Ermeni ve Kürt unsurları da yoğunluklu olarak ihtiva eder. Hareketli ve dinamik bölgesel kültür her zaman zenginlik arz etmiştir. Sözgelimi, Osmanlı, ilk Anadolu gazetesini 1867’de Erzurum’da yayınlamaya başlamıştır. Amaç, Doğu’nun bu merkezi ilinde yerel kamuoyunu etkilemektir.[23] Hakeza, Atatürk de İstiklal Harbi’ne bu şehirde start vermiştir. Özellikle 1940’larda Erzurum dini eğitim ve öğretimin merkezi haline gelmiştir. 1957’de Doğu’nun ilk üniversitesi Atatürk adıyla bu şehirde açılmıştır. Yıllardır, bu üniversitenin hastanesi bütün Doğu Anadolu Bölgesine hizmetler vermektedir.
Bu tarihsel deneyim ve birikimle birlikte şehrin hayati önemdeki jeopolitiği Erzurum’u doğal olarak Doğu Anadolu’da tam bir Türk cephesi haline getirmiştir. Tarih boyu farklı devletlerin yönetimine giren şehir, en son olarak da 1916’da Ruslar tarafından işgal edilmiştir.
Kültürel ve etnik olarak çok zengin bir nüfusa sahip olan Erzurum, adeta Türkiye, İran, Ermenistan ve Irak’ın buluşma merkezidir. Şehir ahalisi tarih boyu pek çok felakete ve kaosa şahit olmuştur. Bu tecrübe, muhafazakar Erzurum halkında güçlü bir devletçi zihniyetin de teşekkül etmesine sebep olmuştur. Hakan Yavuz’a göre, Gülen devletçidir, oturmuş ve süreklilik arz eden bir devlet olmadan böylesine tehdite ve dış tesire açık bir bölgede, din ve dini kimlikler muhafaza edilemez; dolayısıyla devlet dini kimliği tesisinde hayatidir. Yavuz, Gülen’in Erzurum halkının dini muhafaza ve müdafaa eden güçlü bir devlet yapısı olmadığı takdirde İslam’ın buralarda daimi olamayacağı hususunda bir kanaati olduğunu ileri sürer.[24]
Erzurum’un 1950’lerdeki Sosyal ve Siyasal Durumu
1923’te Türkiye, Trakya ve Anadolu’da bağımsızlığını elde etti. Mustafa Kemal Cumhuriyet’i kurunca Saltanat ve Hilafet’i ilga etti. Yeni Ulus Devlet, ardı ardına gelen kültürel devrimlerle milleti dönüştürme projelerini uygulamaya koydu ve rijit seküler pratikleri topluma dayattı. Mesela, 1928’de devletin resmi dini İslam’dır ibaresi Anayasa’dan çıkarıldı. 1937’de sekülarizm anayasaya girdi. 1940’ta laiklik ulus devletin en temel ve kurucu unsuru haline geldi. Özellikle 1930 ve 1940’lardaki bir dizi benzer yasa ve uygulamalarla, dini kurumlar kapandı ve dini eğitim sınırlandı, hatta hemen hemen yasaklandı ve dini âlimler tasfiye edildi.
Fethullah Gülen, 2. Dünya Savaşı’nın içinden geçen ve kritik bir dönem yaşayan genç Türkiye’nin çocuğu olarak Erzurum’da dünyaya geldi. Türkiye, 1950’ye kadar otoriter Tek Parti tarafından idare edilmekteydi. Mustafa Kemal’in banisi olduğu Cumhuriyet Halk Partisi, Türkiye’yi dönüştürme projesini üstlendi. Atatürk’ün silah ve siyaset arkadaşı, Cumhuriyet’in ikinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 2. Dünya Savaşı’nda Türkiye’yi tarafsız bir zeminde tutmayı başardı. Bu dönemde ülke savaşa girmese de, savaş döneminin ve sonrasının sıkıntılarını çekti. Yine, tarafsız duruşuna rağmen, Türkiye batıda Almanya’nın doğuda ise Rusya’nın siyasal tehditini hissetti. Dış tehditler sürerken, Cumhuriyet Halk Partisi de, muhtelif yasa, düzenleme ve uygulamalarla İslam karşıtı bir tutum içine girerek, devlet eliyle halkı modernleştrime ve toplumu sekülerleştirmenin dozajını artırdı. Mesela, Ezan’ın Arapçası yasaklandı, muhtelif dini kurumlar, dini eğitim veren kurumlar, hatta çok sayıda cami 1940 ve 1950 arasında kapatıldı.[25] Türkiye’nin 1950’de çok partili siyasal sisteme geçmesiyle kamuoyuna dini meselelerde kısmi bir rahatlama görüldü.
1940 ve 1950’lerdeki Gülen’in çocukluk ve gençlik dönemlerinde, çetin savaş şartları ve yeni ulus devletin dine ve dindarlara olan baskısı başlıca en önemli iki toplumsal ve siyasal olay haline geldi. Bu zor dönemlerde Gülen’in ailesi, bölgenin diğer ebeveynleri gibi çocuklarının dini eğitim almasını önemsedi ve onlara bu eğitimi geleneksel usullerle verecek medreselere ve mescitlere göndermeye devam ettiler. Çocuklarının dini hayatlarına dikkat etmeleri, temel İslami bilgileri öğrenmelerini, Kuran okuyabilmelerini önemsedi.[26] Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren dini eğitim kurumların belli bir süreç içinde kapatılmasına rağmen, muhafazakar Erzurum’da pek çok medrese açık kaldı, yasadışı da olsa dini eğitim vermeye devam etti. 1940’lardaki bütün icbar ve tarassuda rağmen, Erzurum’da canlı bir dini hayatın varlığından söz edilebilir. Gülen o günleri şöyle hatırlar: “Erzurum’da dini eğitim gören beş yüz kadar öğrenci vardı. Dini eğitim veren alimler İstanbul’da tahsil görmüş olsalar bile görevlerini ifa için, sonradan nispeten daha bir serbestliğin olduğu Erzurum’a geldiler.” [27] Gülen Solakzade Sadik Efendi ve Osman Efendi gibi devrin ulemalarından dersler alır. Bu zatların her birinin eğitim verdiği sınıflar ve yurtlar vardı, bu kişiler, çeşitli yasal önlemlere ve sınırlamalara rağmen en zor şartlarda bile dini eğitim vermekten vaz geçmediler. [28]
Erzurum toplumunun özellikleri
Dr. Sıtkı Aras kitabında Erzurumlu karakterini altı grupta tasnif eder: Alim, veli, beyefendi, lider, halk bilgesi ve dadaş.[29] Gülen’in şahsiyeti Dr. Aras’ın bu tasnifine tabi tutularak pekala incelenebilir, ancak ben burada sadece Dadaş kimliğinin altını çizmek isterim. Türkiye’de Erzurumluya dadaş denir. Dadaşın anlamı kardeştir, kelime olgun insanı da ifade eder. Aynı zamanda, iyi silah kullanmak, ustalıkla at sürmek, cirit oynamak dadaş kişiliğinin ve prototipinin en çok bilinen hususiyetlerindendir. Dadaş, dünyevi metaa değer vermez; onun maneviyatı güçlüdür, fıtraten mütevazidir, cesur ve dostanedir. Allah rızası için muhtaca el uzatır. Zalim yönetime boyun eğmez. İzzetli ölümü zilletle yaşamaya tercih eder. Nuktedandır, şakaları ardı ardına sıralar, mütebessimdir, kalenderdir. Dadaş, geleneksel olarak Türk Milliyetçisidir, asayiş ve nizamdan yanadır, devletçidir. Ülkenin etnik unsurlara göre bölünmesine karşıdır. Her platformda ülkenin bağımsızlığını ve bütünlüğünü savunur. 1919’da Türk İstiklal Harbi’nin kendi şehirlerinde başlamış olması büyük bir gurur vesilesidir. Müslümanlık ve müslümanca yaşamak önemlidir. İslam’ın dadaş versiyonuna Anadolu İslam’ı da denebilir. Bu anlayışta, toplum ve cemaat bireyden daha mühimdir. Aslolan umumun menfaati ve emniyetidir. Gülen bir dadaş müslüman olarak 1970’lerden itibaren enerjisini, kaynaklarını, bilgisini dünyaya ve ülkeye hizmete adamış bir toplum yetiştirilmesine hasr-ı nazar etmiştir. Gülen’in Erzurum’daki hocalarından olan Osman Bektaş, onu “hakiki dadaş” olarak niteler. [30] Kendi mülakatlarından birinde Gülen dadaşı şu şekilde tanımlar: “ Dadaş, dindarlığını Müslüman Türk’ün tarihi tecrübesiyle geliştirir ve zenginleştirir.”[31] Gülen, Türklerin tarih boyu İslam’a en güzel şekilde hizmet ettiklerini, Haçlı Seferlerinden ülkeyi ve dini muhafaza ettiklerini vurgular. Yazı, sohbet ve vaazlarında Gülen, Türk Tarihinin şanlı sayfalarından örnekler verebilmek için her zaman bir fırsatını bulur ve tarihi vakaları bugünkü olaylara aktüel gelişmelere büyük bir marifetle bağlar. Babası Ramiz Efendi, kendisine iki önemli husus öğretmiştir, biri Sahabe ve Peygamber muhabbeti, diğeri de Osmanlı sevgisidir.[32] Ömer Çaha ve Bülent Aras bu meyanda şunu ileri sürer; “Gülen’in hedefi aynı anda Türk Milliyetçiliği müslümanlaştırırken, İslam’ı da Türkleştirmektir. Kendisi Osmanlı döneminde olduğu gibi din ve devlet arasındaki bağları tekrar yerleştirmektir.” [33]