Din, kültür, sanat, edebiyat ve felsefe; tarih boyunca insanı merkeze alan fikirler üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bu fikirler insanın daha mutlu ve huzurlu hayat sürmesini amaç edinmiştir. Bu bağlamda insanoğlunun görevi doğru, güzel ve iyi olanı bulup ortaya çıkarmak, yeryüzünde dengeli bir hayat inşa etmek, sosyal ilişkileri kuvvetlendirmek ve dünyayı daha yaşanılır hale getirmektir.

Vakıf Medeniyeti, işaret ettiğimiz bütün bu noktaları gözeterek, sosyal bağları güçlendiren, hayır ve hasenatı esas alan bir gaye içinde olmuştur. Zira Vakıf Medeniyeti, iki temel değer üzerinde yükselmiştir. Birincisi yapılan hayırlarla Allah’a yaklaşmak, diğeri ise bu hayır işleriyle insanlığa, daha genel anlamıyla bütün canlılara faydalı olmak ve sevgilerini kazanmaktır. Yeryüzündeki bütün canlıları gözeten bu medeniyet; sevgi ve merhamet üzerinde yükselmiş, yerdeki karıncadan, gökteki kuşa kadar bütün canlıları koruyup kollamıştır. Yine bu fikir ve gaye ile şehirleri güzelleştiren çevre ve mimari faaliyetlere önem verilmiş, yeryüzündeki bütün canlıların yaşayabileceği dingin ve dengeli bir dünya inşa edilmeye çalışılmıştır. Bu anlamda Vakıf Medeniyeti, hayatın bütün cephesini kuşatan bütüncül bir medeniyettir. Sevgi, merhamet, incelik ve estetikle yola çıkan bu medeniyetin kurduğu vakıflar; öylesine teferruatlı işlere girmiştir ki, hayret etmemek, hayran olmamak elde değildir…

Özellikle vakfiyelerin kuruluş mantalitesine baktığımızda, yukarıda bahsettiğimiz hayır, iyilik, güzellik, estetik ve sevgi gibi dünyadaki varoluş gayemizi belirleyen birkaç büyülü sözcüğün etrafında şekillendiğini görürüz. Bu amaçla kurulan vakıflar; din, dil, ırk hatta yeryüzündeki hiçbir canlı ayrımı gözetmeksizin hizmet yapma gayesi içinde olmuştur. Yüzyıllar içinde bu medeniyet; inşa ettiği iyilik, güzellik, sevgi ve merhamet sözcüklerinden hareketle büyük bir insanlık birikimi ortaya çıkarmıştır. Bu büyük birikimin ne olduğunu anlamak için yalnızca vakfiyelere bakmak bile yeterli olacaktır.

Bu öyle bir birikimdir ki, insanlığa nasıl hizmet edebilirim fikrinden doğmuş, hayvan ve nebatatı dahi içine almıştır. Boş bırakılan, ihmal edilen ve unutulan ne varsa, onu hatırlamış ve hatırlatmıştır. Yalnızca yetimlere sahip çıkmakla kalınmamış, onlara anne ve babalık etmek için vakıflar kurulmuştur. Azat olan kölenin azatlık sonrası hali düşünülmüş, onları koruyup kollayan ortamlar hazırlanmıştır. İnsanlığa hizmet için köprüler yapmakla kalınmamış, o köprüler doğal afetlerde hasar gördüğünde tamiri için bir miktar nakit ayrılmıştır. Aynı şekilde doğal afetlerde kirlenen ırmak ve nehirleri temizleme bir görev addedilmiş, bunun için vakıflar kurulmuştur. Tabiatı güzelleştirmek ve insanlığa hizmet için fidan dikmek gibi hayırlı ve anlamlı faaliyetlere girişilmiştir. Bu tür ulvi davranışlardan oluşan vakıfları, ancak bu medeniyetin inşa ettiği zihniyetler gerçekleştirebilir.

Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, ”Tarihte İlginç Vakıflar” adlı eserden alınmıştır.

Tanpınar’ın Beş Şehir’de Erzurum’u anlattığı bölümde söylediği bu sözler ile Erzurum’da doğup yetişmiş büyük bir hatip olan Hocaefendi arasında kurulacak bir münasebet, onun hatipliğindeki sadece mahallî tesir ve beslenmeyi bir nebze açıklamaya katkı yapar; ancak Hocaefendi’nin tam mânâsıyla anlaşılmasını sağlamaz. Onun fikirlerini ve teşvik ettiği hizmetlerin mahiyetini bir nebze anlamanın yolu, ancak eserlerine yönelmekten ve vesile olduğu hizmetleri tanımaktan geçer. Hocaefendi hatip olmanın yanında, bir edîp, şair, mütefekkir ve aynı zamanda düşüncelerini fiiliyata geçiren bir aksiyonerdir.

Onda düşünce ile aksiyon öyle iç içe geçmiştir ki, bunlar neredeyse bir elmanın iki yarısı gibi birbirini tamamlar bir mahiyet arz eder; çünkü onun ruh ve düşünce dünyasında hakikî var olmanın yolu, kendini ve başkalarını değiştirebilecek nitelikteki bir aksiyondan ve ‘bir iç aksiyo n’ olarak da tarif ettiği ‘düşünceden’ geçer.

Hocaefendi’nin yazı, şiir ve konuşmaları dikkatli bir tetkike tâbi tutulduğunda, onların verdikleri mesajlar açısından, ‘şimdiki zaman’ ile ‘muhteşem bir mazi/ışıltılı gelecek’ arasında gidip geldiği görülür. ‘Fetret’ olarak niteleyebileceğimiz içinde bulunduğumuz zaman, bu iki akış ortasında âdeta bir köprü konumundadır. Referanslarını genellikle Kur’ân ve Sünnet’ten alan muhteşem maziyle tarihî süreç içerisinde bağlar kopmuş ve bu kopuş, geleceği de belirsizliğe sürüklemiştir. ‘Hayal edilen mazi’ ile ‘özlem duyulan âti’; bu noktada ikincisi, birincisinin devamı hükmünde iki medeniyet sembolü olarak belirir. Bunlardan biri devrini tamamlamış; fakat içindeki değerler bakımından inşa edilecek medeniyete dâir ciddi potansiyeller barındırmakta; diğerinin ise -potansiyel bazı unsurlara sahip olmakla birlikte- gerçekleşebilmesi ciddi bir irade ve azmi gerekli kılmaktadır.

Geleceğin mü’min hassasiyetlerini de nazar-ı dikkate alacak tarzda şekillenmesi, içinde bulunduğumuz zaman diliminde yapılacak çalışmaların niteliğine bağlıdır. Hocaefendi işte tam bu noktada, referanslarını Asr-ı Saadet’ten ve milletimizin millî-mânevî değerlerinden devşiren, yaratılış gayesine uygun, insanların iki dünyada da saadetini hedefleyen, geçmişte veya şimdide hiçbir siyasî kimlik ve ideolojiyle bağı olmayan, mazinin ve çağın renk-desenleri ışığında kendi kültürel değerlerini üreten, hayatın müspet her alanında bulunmayı gaye edinen tamamen nev’i şahsına münhasır bir medeniyet tasarımcısı ve aksiyoner olarak karşımıza çıkar.

Hocaefendi’nin fikir, düşünce ve aksiyonları, bu medeniyetin tasarımında/tasavvurunda bazı dinamikler açısından, 18. ve 19. yüzyıllarda belirgin şekilde uzaklaşmaya başladığımız, bugün itibariyle ise, birçok unsuru açısından tam meçhul olan büyük ve köklü bir medeniyet havzasını; ‘tarihî, zihnî, kültürel, millî ve mânevî’ hasletlerle donanmış bir ‘kolektif ben’i işaret etmektedir. Tarih boyunca milletimizi sevk ve idare eden millî-mânevî, kültürel ve tarihî değerlerden son yüzyıllarda bir eksen kayması yaşanmış ve bu kayma devamlı şekilde büyüyen bir açıyla maziye düşman olma, onu reddetme kertesine gelmiştir.

Neticeleri itibariyle ‘inanmış bir toplumda, toplumun sosyal ve kültürel hayatına uzun vadeli katkıların yanında ebedî hayatını ilgilendiren ve onu gerçek mânâda mü’min kılacak idealler üzerinde yoğunlaşan’ Hocafendi’nin, hayatın bütün müspet ünitelerini içine alan, ‘ruhumuzun heykelini ikame edecek’ mahiyetteki bu medeniyet tasarımcılığının şifreleri çözülmeden, her hangi bir konudaki düşünceleri tam olarak anlaşılamaz. Çünkü onun ortaya koyduğu bütün kavramlar, teşvik ettiği bütün faaliyetler, yazdığı ve konuştuğu bütün konular işaret ettiği bu medeniyet tasarımı/tasavvuru ile bağlantılıdır ve onunla bağı nispetinde önem kazanmaktadır.

Dolayısıyla Hocaefendi’nin edebiyat, sanat, şiir.. gibi konularda beyan ettiği fikirler de, bu medeniyet tasarımının/tasavvurunun birer unsuru olduklarından, birer alt dal konumundadırlar. Netice itibariyle kök ve gövdenin ne olduğu bilinmeden/anlaşılmadan, dallar üzerine söylenecek sözler mahiyeti itibariyle ciddi bir derinlik ifade etmeyecek, kök ve gövdenin niteliğine dâir yol göstericilikten uzak kalacaklardır.

Medeniyet ve Kültüre Dâir Birkaç Söz

Arapça ‘medine-dinin yaşandığı şehir’ kelimesinden dilimize girmiş olan ‘medeniyet’, genellikle ‘kültür’ kavramıyla beraber kullanılmasına rağmen, onu da kuşatıcı bir mahiyet arz eder. Genel itibariyle millî unsurları ifade için kullanılan kültür, bir taraftan da ‘medeniyet’in gelişmesine katkıda bulunan dinamik unsurları ihtiva eder. “Kültürden hareketle inşa edilmiş olmasına rağmen medeniyet, her halükârda ulusallığı aşan, en azından belli coğrafyaları, birbirinden az çok faklı toplumları aynı anda temsil edegelen bir kültür matriksi işlevini yerine getiregelmiştir.” ‘Medeniyetin’ millîliği aşan bir mahiyet arz etmesi, kültürlerin dinamik bileşenlerden oluştuğu hakikatini görmezden gelenlerce, bir dönem bizde, onun ‘Batı medeniyetini kabul düşüncesinin altyapısını oluşturmaya yönelik’ bir paradigma olarak kullanılmasına yol açmıştır.

Milletlerin ortak kimliklerini, hareket ve düşünce tarzlarını, devletlerin benzer idarî, iktisadî ve siyasî yapılarını açıklayıcı bir mahiyeti haiz olan medeniyet, özü itibariyle aynı kaynaktan doğmuş inanışların şemsiyesi altında, farklı telâkki, düşünce ve kültür unsurlarından tarihî süreklilik içinde inşa edilmiş bir üst sistemdir. Muharrem Ergin tarafından, ‘bir topluluğu millet yapan, onu diğer milletlerden ayıran hayat tezahürlerinin bütünü’ şeklinde tar if edilen kültür ise, Mehmet Kaplan’a göre ‘bir toplumda insan elinden ve dilinden çıkan’ unsurların tamamını ihtiva eder.

Birbirlerinden farklı ırkî hususiyetlere, kültürlere, dillere, tarihî geçmişe, hattâ farklı dinî uygulamalara sahip Türk, Arap ve Far s milletlerinin; ortak bir inancın tayfları altında benzer hukuk, edebiyat ve sanat anlayışlarını benimsemeleri medeniyet, kültür farklılığına misâl verilebilir. Medeniyetler genellikle bir inanç siteminin etrafında teşekkül eder, boy atar ve gelişir. Bu gelişme esnasında, insana, hayata, kâinata, varlığa, eşyaya bakışta kendi inanç değerlerini fertlere işler, onların ruh ve düşünce dünyalarını şekillendirir. Medeniyet unsurları ise, bu fertlerin inançlarından doğan kabul ve retler, renk ve desenler çerçevesinde şekillenmeye başlar. Bu süreçte en önemli husus, medeniyetlerin kendi kültürel değerlerini üretecek ‘insan’ unsurudur.

Medeniyetlerin varlığı, genellikle yayılmacı hususiyet göstermelerine, kendini var eden değerleri başka kültür veya medeniyetlere benimsetmelerine bağlıdır. Bu durum, onların iç dinamiğini sağlar, aksiyon ve faaliyetlerine bir mânâ katar. İçlerindeki, aşk ve şevk gibi aksiyona sevk edici değerleri yitiren medeniyetler, zamanla bu eğilimlerinden uzaklaşırlar ve belirli bir süreç içinde başka medeniyetler tarafından eritilmeye, yok edilmeye doğru sürüklenirler. Medeniyetler birbiriyle çeşitli münasebetlerde, alışverişlerde bulunurlar. Bu münasebetlerde medeniyetleri temsil eden kurum/fertler veya kültür fraksiyonları arasında çekişmeler, zıtlaşmalar, kararsızlıklar, kabul ve reddedişler; çatışmadan, diyaloğa kadar çeşitli durumlar ortaya çıkar. Bir medeniyetin kendi varlığını daha anlamlı ve sürdürülebilir hâle getirmesi, başka medeniyetlerden aldıklarını kendi bünyesinde eritmesine, kendine tâbi kılmasına bağlıdır.

Hocaefendiye Göre Medeniyet

Değişik anlayış, telâkki ve felsefelere göre farklı tanımları yapılabilen medeniyet, ona göre kısaca “bir milletin düşünce, inanç, sanat telâkkisi veya o milletin maddî- mânevî varlığına has evsâfın bütünü”; eşyaya, nesneye, düşünceye, aksiyona, idareye, fikre, sanata ve felsefeye mührünü vuran ‘kolektif millet ruhu’ şeklinde de tarif edilebilir.

Hocaefendi, medeniyetin beslenmesine, büyüyüp gelişmesine katkıda bulunan kültürü ise; “aslî ve tâlî unsurlarıyla insan tabiatına mal olmuş; bilinmiş, inanılmış, yaşanılmış, nihayet şuuraltı bir doküman hâline gelmiş mefhum, kural ve insiyakların bütünü.. şuur ve irade söz konusu olmasa da, yer yer belli sebep, sâik ve tedâîlerle mevcûdiyet ve belirleyiciliği duyulup hissedilen epistemolojik bir olgu.” şeklinde tarif eder.

Selçuklu ve Osmanlı örneklerine baktığımızda milletimizin, kültürünün, düşüncelerinin, telâkkilerinin, aksiyonlarının, kolektif ruhunun en önemli dinamiği, İslâm inancıdır. Müslümanlar, hareket noktalarını İslâmî mantık ve İslâmî muhakemeden alan bir anlayışla, uzun gayretler, köklü himmetler, gerekli zaman, bitmeyen sabır, dipdiri ümit, sarsılmayan irâde ve teennî üstüne teenni ile tarihte benzeri çok nadir görülen büyük oluşumlara imza atmışlardır. Fakat yakın geçmişi itibarıyla Müslüman düşüncesi ve mantığı, kendini temsil eden bir devletin duraklamasına/çöküşüne paralel olarak sarsıntı geçirmiş, İslâm coğrafyası kendini tarih içinde ayakta tutan bütün dinamiklerinden uzaklaşmış, ahlâktan inanca, ekonomiden eğitime, siyasetten sosyal hayata kadar tarihinin en bunalımlı günlerini yaşamıştır. Hayatın her sahasında kendini gösteren bu buhran, Müslümanların Kur’anî çizgiden devamlı uzaklaşmalarına yol açmıştır.

Müslümanların bu durumu, İslâm’ın evrenselliğine gölge düşürmüş ve dinin fonksiyonunu eda etmesine mâni olmuştur. Dinini ve kaynağını ondan alan değerlerin yaşandığı dönemlerde, ilimde, sanatta, ekonomide, devlet yönetiminde cihanın en güzel sistemlerini ortaya koyan bu medeniyetin temsilcileri son asırlarda, Hocaefendi’nin ifadesiyle “İslâmî değerlerden uzaklaşıp, cehaletin, ahlâksızlığın, hurafelerin, bedenî ve cismanî zaafların esiri haline gelince de hemen zulmet ve hüsran uçurumlarına yuvarlanmış, inkırazdan inkıraza sürüklenmiş.. bağı kopmuş tesbih taneleri gibi darmadağınık; şirâzesi çözülmüş bir kitabın parçaları gibi ayaklar altında.. kısır mücadelelerle fevkalâde sarsık, binbir tefrika ile iki büklüm.. esaretlerin en utandırıcısıyla inim inim inlerken hürriyet türküleri söyleyecek kadar şaşkın.. kimliksiz fakat bencil; tabu deyip Allah’a, Peygambere baş kaldırmış ama bir sürü tabunun pençesinde, perişanlardan daha perişan hale gelmiştir.” Bu durum, tarih içinde, kendi değerlerinden emin şekilde varlığını sürdüren bir medeniyetin temsilcilerinin, kendi değerlerine yabancı başka bir medeniyetin teknolojik üstünlüğü karşısında tereddüde düşmesini, kendi değerlerinden şüphe duymasını, gözlerini kamaştıran ufukla ait olduğu yer arasında ikileme düşmesini ve hastalıklı bir ruh hâli yaşamasını netice vermiştir.

Bir medeniyeti ayakta tutan omurganın zedelenmesi, çürümeye yüz tutması mânâsına da gelen bu durum, Hocaefendiye göre birkaç okul açmakla, birkaç konferansla veya birkaç nasihatle ortadan kaldırılamayacak kadar ciddidir; “Kökleri asırlar öncesine dayanan, günümüzde de bilim ve teknolojiyle desteklenen bu kartlaşmış inhirâfın giderilmesi, yeniden kendimizi keşfetmemize, kendimizi bulmamıza, İslâmî şuur, İslâmî mantık ve İslâmî muhâkeme usulüyle bir kere daha tanışmamıza.. uzun gayret, köklü himmet, gerekli zaman, bitmeyen sabır, dipdiri ümit, sarsılmayan irâde ve teennî üstüne teenniye muhtaçtır.” Millet olarak, “Birkaç asırdan beri, millî kültürümüzün mânâ köklerini teşkil eden İslâmî dinamiklere dayalı bir düşünce sistemimizin, bir hayat felsefemizin olmayışı, bize bağlı koca bir dünya ile beraber sürüm sürüm olmamızı netice vermiştir.”

Bu itibarla kayan medeniyet ekseninin tekrar yerine oturtulması ve değerlerin yerli yerini bulması için, fantezilerden uzak şekilde, çağı da hesaba katarak, çağla hesaplaşmak mânâsına gelen yeni bir Rönesans, yani “varlık ve hâdiselere İslâmî perspektifle yaklaşmak ve her şeyi İslâmî mantıkla değerlendirmek için İslâmî düşünce ve İslâmî tasavvurun yeniden gerçekleştirilmesi şarttır.” Medeniyet mefhumunu, ‘millet ruhu’nun müşahhas bir ifadesi olarak değerlendirdiğimizde, “Millet Ruhu” şiiri bize Hocaefendi’nin bu konudaki düşünce, fikir ve hislerine dâir önemli ipuçları verir. Tarih içinde bir milletin aksiyonlarını sevk ve idare eden, ona dünyayı cennetlere dönüştürme aşk ve şevki veren ‘millet ruhu’ yani medeniyet telâkkisi, gömülmüş, üstüne taşlar bastırılmıştır. Aşağıdaki şiirde geçen ‘yiğit’ kelimelerini ‘millet ruhu’ veya ‘yitik medeniyet telâkkisi’ şeklinde okumak mümkündür:

Hocaefendi, ‘millet ruhunun’ diğer bir ifadeyle ‘kendi ruhumuzun’ heykeli olarak da değerlendirilebilecek bu medeniyetin dinamikleri olan düşünce sistemine, kültüre, hayat felsefesine, eşyayı ve ötesini değerlendirme şekline ve üslâba dair çok mühim şeyler söyler. Kendine, bugünkü teknolojik imkânlara uzanan kapıları açan Rönesans’ın temelindeki romantik Hristiyanî mirası reddeden ‘modern, maddeci uygarlık’, tarihteki diğer bütün medeniyetlerden farklı olarak, insanın maddî ve mânevî boyutlarını birbirinden kopartarak, tamamen seküler bir düzlemde ‘değerlerini’ üretmiştir. Bu ‘uygarlığın’ tesirleriyle/yönlendirmesiyle/baskısıyla mânevî değerlerinden soyutlanan/uzaklaştırılan insanlık, maddî açıdan hiçbir zorluğu olmasa da, mutluluğu/huzuru yakalayamamış, çeşitli ‘felsefe’lerin cenderesinde buhrandan buhrana savrulmuş; bazen sudan sebeplerle savaşlar çıkarmış, maddî hedeflerine ulaşma uğruna tabiatı ve ‘öteki’ olarak değerlendirdiği insanları sömürmüştür.

Bu buhranların sebeplerini ve yol açtığı arızaları çok iyi teşhis eden Hocaefendi, hastalığın tedavisinde, geçmişte başarılı örnekleri sergilenmiş olan kendimize has bir medeniyetin, çağın renk ve desenleriyle süslenmiş şekilde tekrar neşv ü nema bulabilmesi için, ‘içimizde ruh ve mânâ köklerimizi tahribe programlanmış ne kadar yabancı düşünce ve anlayış varsa, hepsinin işgaline son vererek mutlaka kendi millî hars kanaviçemiz üzerine kendi düşünce tarzımızı, kendi inanç sistemimizi ve kendi hayat felsefemizi işleyebileceğimiz bir yol takip etmemiz’ gerektiğinin altını çizer. Bunun için de uygun vasatların oluşturulması lâzım geldiğine Doğu ve Batı’dan bazı isimler ışığında misâllar getiren Hocaefendi, söz konusu medeniyetin inşasında zeminle birlikte rol alacak unsurlara da dikkatleri çeker: “Yarınlar adına beklediğimiz şeyleri, müsait ortam, ilim aşkı, çalışma azmi ve metodolojinin birleşik noktasında aramalıyız. Vasat, ilim aşkını coşturup çalışma azmini de şahlandırınca, duyarlı gönüller bunu olağanüstü bir imtisasla bütün benliklerinde duyacak, değerlendirecek ve belli disiplinlerle hayata geçirecektir. Ardından yeni ilhamlar, yeni çağrışımlar, yeni terkipler, yeni tahliller ‘sâlih daire’si işlemeye başlayacaktır ki, bunu da entelektüel gayretlerin ve temel dinamiklere uygun, kendi doktrinine muvafık sistemlerin teâkubî bir ivme ile sürüp gitmesi takip edecektir..”

Batı Rönesans’ının temelindeki Hristiyanlığa sığınışa, Yunan’ı örnek alışa ve eski Roma’yla zifaf oluşa dikkatleri çeken Hocaefendi, bizim muhtemel Rönesans’ımızın temellerine de göndermelerde bulunur. Ona göre biz de, kendi mazimize, kendi mânâ köklerimize sığınmalı ve örneklerimizi zamanın bulandıramadığı lâhûtîliğin enginliklerinden almalıyız. Felsefeden tasavvufa, dinin yerleşmiş tarz-ı telâkkisinden ahlâkî buuduna kadar birer kanaviçe gibi, her zaman onunla övündüğümüz ve bizim için de zamanın altın dilimi sayılan ak çağlardan almalı ve onun üzerinde atkı atkı geleceğin dantelâsını örmeliyiz. “Bu dantelâda, Mevlânâ Taftazâni ile yan yana gelecek, Yunus Mahdum Kulu ile aynı seccade üzerinde oturacak, Fuzûlî Akif’i kucaklayacak, Uluğ Bey Ebû Hanife’ye selâm çakacak, Hoca Dehhanî İmam Gazâli’yle diz dize gelecek, Muhyiddin İbn-i Arabî İbn-i Sina’ya gül atacak, İmam-ı Rabbanî Bediüzzaman’ın bişâreti ile coşacak.. ve koskocaman bir geçmiş, o devâsâ düşünceleri, devâsâ kametleriyle bir araya gelecek ve bize kurtuluşun ve dirilişin büyüsünü fısıldayacak.”

Hocaefendi, Müslüman hassasiyetleri içinde maziyi ve çağı önemser; fakat maziyi önemseyiş sadece ona bağlı kalmak olmadığı gibi, çağı önemseme de onun her şeyini onaylamak değildir. Hocaefendi mazinin ölmeyen referanslarıyla çağın Müslüman ruhuna uyan enstrümanlarını bir sentezde buluşturduktan sonra bir gelecek inşası salık verir. Bu sentezde, sahabenin fedakârlığı, Yunusların hoşgörüsü, Mevlânaların ruh yüceliği, Fatih, Yavuz ve Abdülhamidlerin idarî dehası, Şeyh Galiplerin mânâ derinliği, Âkiflerin samimiliği, Fuzulîlerin lirizmi, Horasan erenlerinin teşkilâtçılığı, Yesevî dervişlerinin aksiyonerliği, Bediüzzaman’ın mantığı… dinî ve millî duyguların ikliminde bir kanaviçe gibi şekillenecektir.

Hocafendi, geleceğin dünyasının muhtemel medeniyetler arası çatışmalara hamile olduğunu savunanların fikirlerini daha baştan çürütecek, bizim medeniyetimize dâir bir hakikate dikkatleri çeker. Yunan (ve Grek) medeniyetlerinin felsefe; Babil ve Harran medeniyetlerinin irfan (Gnostisizm); bugünkü Avrupa’nın ise, bilim ve teknoloji medeniyeti olduğuna vurgu yapan Hocaefendi, bizim asırlardır devam edegelen medeniyetimizin ise, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir Fıkıh ve Usûl-i Fıkıh medeniyeti olduğunu söyler. Ona göre “bizdeki Fıkıh Metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür. Hem de, epistemolojik olarak başka kültür ve medeniyetlere kaynak teşkil etmeye açık bir ilk teşebbüs.” İnşa edildiği zamandan bu tarafa İslâm medeniyeti, diğer medeniyetlerle diyalog hâlinde olmuş, müntesiplerinin hak ve hukuklarını en ince teferruatına kadar koruyup kolladığı gibi, başka medeniyetlerin müntesiplerinin de hâmîliğini yapmış, onların hak ve hukuklarına azamî ihtimam göstermiştir. İslâm medeniyeti bu özelliğini kaynak olarak büyük ölçüde Fıkıhtan ve Usul-i Fıkıhtan almıştır. “Çünkü Fıkıh, İslâm medeniyetinin, mikro ve mokro düzeyde, sosyal ekonomik, siyasî ve hukukî problemlerini çözme aracıdır. İslâm medeniyetinin dünyaya hâkim olduğu çağda kurulan, başta Endülüs ve Hindistan örneklerinde olduğu gibi, çok medeniyetli ve çok kültürlü dünya düzeninin kurumsal temelleri Fıkıh tarafından inşa edilmiştir… ” Fıkıh ve Usul-i Fıkıh’ın zenginleştirdiği yorumlar sayesinde, Osmanlı ve Endülüs örneklerinde görüldüğü gibi, başka kültürlere açık ve çok katmanlı bir hususiyet arz eden İslâm medeniyeti, pozitivist bilimin tek katmanlı düşünce siteminin ve Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı milliyetçilik anlayışı üzerine inşa edilmiş ulus devletlerin globalleşen dünyada karşılaştığı problemleri çözme kabiliyetine sahiptir.

Hocafendi ilimden sanata, sosyal hayattan, düşünceye, aksiyondan ahlâka kadar her şeyde ‘kendimiz olma’yı ve bize dâir değerlerin ‘temsil’ini önemser. ‘Kendimiz olma’ ve ‘temsil’ tabiri onun birçok fiil, yazı ve konuşmasının izahını veren bir anahtar durumundadır. O, ‘kendimiz olma’ tabiriyle ‘günümüzde bazı çevrelerin kasdettiği mânâ köklerimizle bir münasebeti bulunmayan folklorik gösterileri, cismâniyet adına boşalma ihtiyacı duyan kitlelerin dışa vuran nefsânîlikleri’ değil; ‘toplumun bütün kesimlerinde hemen her zaman geçerli olan; milletin, hafıza, şuur ve vicdanından beslene beslene devam edegelen, yine onun duygu, düşünce, dil ve sanat telâkkisinde duyulup temsil edilen.. örf, adet ve geleneklerimizle hemen her zaman hayatın en önemli bir derinliği olarak yaşanan.. annelerimizin kucağında gördüğümüz ihtimamdan, atalarımızın millî karakterimizi aksettiren o babacan davranışlarına; eğitim sistemimizin millî ruh muhtevalı olmasından, eğitimcinin bu ruhu kusursuzca soluklamasına; mutfağımızdaki yemek üslûbundan bağımızda-bahçemizde ve tarlamızdaki temel tavırlarımıza; masa başındaki oturuş ve kalkışımızdan bir şantiyedeki iş ahlâkımıza; konuşma, yazma tarzımızdan başkalarıyla münasebetlerimize kadar hayatın her ünitesinde, bu ünitelerin her basamağında ve yürüdüğümüz yolların her durağında’ yaşadıklarımızı, anlayışlarımızı, hareketlerimizi, düşündüklerimizi, hissettiklerimizi ifade eder.

Son birkaç asırdır, yenilenme veya Rönesans adına hep başkalarının ürettiği, pek çoğu itibarıyla temel dinamiklerimize ters yabancı ürünler alınıp teşhir edildiğine vurgu yapan Hocaefendi, bizde yenilenme ve Rönesans’ın bir türlü kendi dinamikleriyle ele alınamadığını belirtir. Bu sebeple o, yenilenme esprisinin kavranamayışından, düşünce eksikliğinden, ilim aşkının, hakikat aşkının yerini, şablonculuğun almasından dolayı, son asırlarda bizde hakiki mânâda bir yenilenmenin gerçekleşemediğini söyler. Medeniyet vak’asının en temel rüknünün yetişmiş insan, en hayatî esasının hür ve müstakil bir ülke, en kıymettar sermayesinin de zaman olduğuna dikkatleri çeken Hocaefendi, bize dâir bir medeniyetin hareket merkezinde dinle birlikte millî değerlerin olması gerektiğine vurgu yapar. Aşk ve şevkin ilham ve bereketini, akıl ve mantığın emniyet telkin eden sağlamlığını, hürriyetin ve kendimiz olmanın istikrar ve insânîliğini, sanat ve felsefemizin derinlik, incelik, tecrit buudlu, mantık eksenli ve vahiy ruhlu olmasını Rönesans’ımızın en mühim esasları olarak değerlendiren Hocaefendi; bu yenilenmede gâye-i hayâlin Allah rızası; ruhun bedenin önünde; nefsin kalbin idaresinde; vazife şuurunun, harekete geçirecek temel dinamik; insan ve ülke sevgisinin vazgeçilmez bir tutku; ahlâkîliğin hiçbir zaman terk edilmeyecek yol azığı; kâinatın, insanın ve hayatın,

Kur’ân menşûru altında ayrı ayrı fasıllarıyla sürekli kurcalanan sırlı bir kitap; insanın, karakteri ve gerçek beşerî değerleriyle önemli bir güç kaynağı; hedef ve gâyenin hakkaniyet ve mukaddesiyet ölçülü; o hedef ve gâyeye ulaştıran yolların Kur’ân ve Sünnet yörüngeli olmasını da şaşmazlığın garantisi olarak nazara verir.

O, insanların ‘varlığı duyuş, seziş ve yorumlayış açılarının farklı farklı olduğuna dikkatleri çekerek, her şeyi üzerine bina edeceğimiz sağlam bir düşünce blokajı ve felsefî sistem olmadığı takdirde görüşlerin devamlı birbiriyle çelişeceğini, insanların, ‘teâruzların- tesâkutların’ ağında birbirini yiyip bitireceğini belirtir. Herhangi bir sistemde, millî mantık, millî düşünce, millî muhakeme ve ruh vâridâtının oldukça önemli olduğunun altını çizen Hocaefendi, bir düşünce sisteminin ancak milletin kendi aklından, vicdanından ve his âleminden kaynaklandığı ölçüde, o milletin his, mantık, muhakeme birliği ve beraberce yaşama suhûleti tahakkuk edeceğine vurgu yapar. Aksi durumlarda ise, duyguların, düşüncelerin, yorumların ve üslûpların birbirleriyle çarpıştığı, muhakemelerin birbiriyle çeliştiği durumlarda her zaman, yok olup gitmenin söz konusu olduğunu belirtir.

Ona göre: “Bizim düşünce sistemimiz ve hayat felsefemiz, bütün eşya ve eşya ötesini bir küll hâlinde ele alıp değerlendirdiği gibi, umumî yaşama tarzımızı da bir bitevîlik içinde belirleyecek enginliktedir. “ Bu sebeple o, “Yunan felsefe sisteminin mütercimleri sayılan Kindîlerin, Fârâbîlerin, İbn-i Rüşdlerin ve bir mânâda İbn-i Sinaların düşünce ve felsefî sistemlerini, kökleri semalara dayanan, ezel kadar eski ve her çağı kucaklayacak kadar da yenilerden yeni bizim hikmetler manzumesi düşünce sistemimizden ve hayat felsefemizden ayırmak” lâzım geldiğini söyler ve fikir sistemimizdeki lâhût, ceberût, melekût ve nâsût inişli, menşei belli ve aydınlık, yaratılış gerçeğine dayalı yoruma dikkatleri çeker.

Hocafendiye göre, “böyle bir yorum ve tefsir kendi esprisiyle kavranabildiği takdirde, bugün de, kendi düşünce sistemimizi ortaya koymamız mümkün olabilecek ve bu, dünya çapında ciddî yenilenmelere vesile teşkil edecek ve çok zengin yollar açacaktır.” Toplumların kültürlerinin, başka kültürlerden aldıklarını yoğurup şekillendirme hususiyetine de dikkatleri çeken Hocaefendi, Batının Doğu’dan aldıkları her şeyi -faydalandıkları ilim adamlarının isimlerini değiştirmeğe varıncaya kadar- kendilerine malettiğine dikkatleri çekerek, kendi aslî dokumuzun muhafaza edilmesini, kendi değerlerimizin korunmasını başardığımız takdirde, Batı’dan aldığımız şeyleri kendi millî blokajımız üzerinde şekillendirebileceğimizi belirtir. Vahiy merkezli İslâm medeniyetin inşasında, sahabenin yabancı kültürlere dâir “ümmiyetine” vurgu yapan Hocaefendi, Bediüzzaman’ın “iradî” olarak tercih ettiği ümmiliği de hatırlatarak, gelecekte inşa edilecek medeniyetin temeline konacak harçta yabancı tesirlerden uzak durmanın ehemmiyetini nazarlara sunar. Medeniyetin bizde zaman zaman hemen transfer edilebilecek bir unsur şeklinde yanlış değerlendirilmesine karşılık Hocaefendi, onun alınıp başa geçirilecek bir urba olmadığı hakikatine dikkatleri çeker ve yeni bir medeniyet inşasında zaman-şartlar-insan üçlüsünün önemine vurgu yapar. O, milletçe, hangi plân ve projeler ile geleceğe yürüdüğümüzün ve nasıl bir safhadan hangi safhaya geçmek istediğimizin mutlaka bilinmesi gerektiği hususuna dikkatleri çeker.

Ali Osman DÖNMEZ

Yağmur Dergisi, Sayı: 44 Temmuz – Ağustos – Eylül 2009

İslam’ın da, insanlığın da giderek unutulduğu günümüzde, Ramazan hâlâ bir huzur ayı olarak yaşanmaktadır. Hâlâ, insanlığımızı ve Müslümanlığımızı daha bir köklü şekilde duymanın mutluluğu onun sayesinde kalplerimizi ferahlatmaktadır. Ve yine onun sayesinde, toplumumuz da bunaltıcı raddelere gelen maddi – manevi anarşiden bir parçacık olsun kurtulabiliyor.

Evet, her şeye rağmen Ramazan tatlı nesimini katılaşmış kalplere kadar ulaştırabilmektedir… Bu durum, milletimizin bir inanç işareti olarak sevindiricidir.

Ya eski Ramazanlar… Başlı başına bir medeniyet, bir manevi şehrayin olarak beldelerle birlikte, minarelerle birlikte, gönülleri, ruhları apaydınlık eden Ramazanlar…

Zenginlerle fakirler arasındaki farkı iyice azaltan, her makam ve cinsten insanı camide buluşturan, kaynaştıran, zaten var olan milli birliği iyice pekiştiren Ramazanlar…

Hasretle andığımız o Ramazanlar, terk ettiğimiz medeniyetin bir ayrılmaz parçası olarak yaşanmıştı mazide… Unutulan veya unutturulmak istenen medeniyetimizle birlikte kaybolmaya yüz tutan Ramazanlardayız şimdi…

Minarelerdeki mahyalarla, kandillerle birlikte, verilmeyen zekâtlarla, sadakalarla birlikte kaybolmaya yüz tutan Ramazanımızın medeniyetini ihya etmek, diriltmek zorundayız… Aksi halde, kendi yürüyüşünü değiştiren, başkasınınkini de taklit edemeyen biri gibi, şaşkın ve kararsız kalacağız. Bunalacağız yani; darboğazların çıkmazlarında, açmazlarında…

Medeniyetimizin ihtişam devirlerindeki Ramazanları bir tarafa bırakalım ama, son devirlerde yaşanmışları bile, gıpta edecek bir lezzetle toplumun ağzını tatlandırıyordu. Şimdi o günleri yaşamış “erbab-ı kalem”den, birkaç çizgi ile Ramazan medeniyetimize yahut medeniyetimizin Ramazanlarına göz gezdirelim.

Semih Mümtaz şöyle anlatıyor o günleri :

“Beklerlerdi. Rü’yet-i Hilal vuku bulunca Şeyhülislam kapısına gelir haber verir ve ayın hafifçe görüldüğünü tevsik ederlerdi.

Bundan sonra evvela Halife-i Ruy-i Zemin’e, yani Padişah’a arz-ı hal ve aynı zamanda da Ramazanı ilan ederlerdi.

Camiler mahyalarını, kandillerini yakarlardı. Bekçiler de davullarını çalarlardı. Teravih namazı da o gece başlardı. Bu namazdan sonra da camilerden çıkan halk istediğini yapardı…

…Gündüzleri de ibadet ve taat ile meşgul olunurdu. Resmi daireler de erken dağılırdı ve aralarında nev’ama nöbet yaparlardı. Alenen oruç bozmak yasaktı.

Oruçsuzlar buna dikkat ederlerdi ve oruçluların huzurunda yemezlerdi, içmezlerdi. Mübalatsızlıklar gösterenleri zabıta yakalardı. Babıali’de çalışan Hıristiyan memurlar bile, bu yasağa hürmet ederlerdi. Canları bir su istese gizli içerler, Müslüman hademelere bu işi yaptırmazlardı.

Ceplerinde taşıdıkları Mushaf-ı Şerifle camilerde Kur’an-ı Kerim okumak halkın birçoğunda adetti. Ve yazma Mushaf’lar hakikaten enfesti.

O devirlerde ve daha evvel de yazma Mushaf-ı Şeriflere çok hürmet edildiği için mükemmel hattatlar yetişmişti ve yetişirdi.

Ramazanın herkese şamil bir hususiyeti daha göze çarpardı. O da ortalığı saran bereketti. Fakir-zengin herkesin karnı doyar, yüzü gülerdi. Bunda belki Ramazanın gelmesi ve gitmesiyle beraber verilen umumi maaşların da medhali vardır: Çünkü bu sayede borç varsa verilir, esnaftan yeni kredi temin edilir; Ramazana mahsus bir kiler temin olunur, birçok konaklardan da diş kirası alınırdı.

Birçok konakta da fukara sofraları kurulurdu; her akşam iftarında fukaraya yemekler verilirdi. Hatta bazı konaklar da bulundukları mahallenin fakir evlerine erzak verirdi.

Doğrusunu söylemek lazım gelirse, eğlenceler mahdut, fakat eğlendirici şeyler nâmahduttu…”

* * *

Ramazan-Yenilenme Ayı

İbrahim Alaeddin (Gövsa) ise, yaşadığı eski Ramazanlarla günümüzdekileri ya da yarım asır öncekileri şöyle kıyaslıyor :

“Gelen Ramazanla birlikte şehrin her tarafında bir değişiklik göze çarpıyor.

…Ama bütün bu hazırlıklar, bundan otuz kırk sene önceki Ramazanların yanında yine de sönük kalıyor…

…Bu Ramazanda çifte minareli camiler, yine eskisi gibi “Merhaba, Hoş Geldin, Ey Oniki Ayın Sultanı…” çeşidinden güzel ve ustalıklı yazılarla bu mübarek aya karşı olan saygılarını yerine getirdiler.

Yine şekerciler beyaz patiskalarla süsledikleri bakır reçel kavanozlarını dükkânların önüne dizdiler. Pideciler ve simitçiler, eskiden yaptıkları gibi, Ramazan gülleri mis kokulu, sesleri ile ortalığı çınlatıyorlar. Fakat nedense içimizde yine de o eski Ramazanların hasreti var…

* * *

Eski Ramazanları ve eski zamanları hatırlamamak mümkün mü? Ramazan geldi mi, herkeste -gerçi şimdi de öyle ya- bir değişiklik başlar, yeni ve hareketli bir davranış göze çarpardı. Bakkallar dükkânlarını, renk renk kâğıtlara sardıkları Kayseri pastırmaları ile süslerler; tekerlek tekerlek kaşar peynirleri getirtirler; gazevilerle (özel çuval) Mısır pirinçlerini raflara dizerler.

Haleb’in Hadidi yağını birbirleriyle rekabet yaparak satarlardı. Makarna fabrikaları, Ramazana mahsus olmak üzere, cins cins ve şekil şekil yeni makarnalar imal ederler; yer yer güllaç imalathaneleri açılır; tesbihçiler, hacıyağcılar yeni faaliyetlere başlarlardı.

Aileler, daha bir hafta önceden, Ramazan temizliğine koyulurlardı.

Ortalık silinip süpürülür, yeni çamaşırlar hazırlanır, kaplar kalaylanır, kırık dökük tabaklar yenileştirilir; yeni sofra, şerbet, reçel takımları alınır ve bu arada bir aylık erzak birden düzülürdü. Çocukların harçlıkları bile artırılırdı. Hâsılı bir sene içinde Ramazan için biriktirilen para, birkaç gün içinde yerlerine harcanırdı.

Şimdilerde Ramazan -çocukların, Ramazanın geldiğini ilan eden bekçinin arkasından koşarken söyledikleri gibi- yine de hoş geliyor ama sadece baklava tepsisi değil, eli de boş geliyor.

Dilimizde ve ruhumuzda eski tatlarını bulamıyoruz. Bunun sebebinin ne olduğunu da bilemiyoruz.

Acaba zevk ve eğlence duygularımızı körelten sebepler, arka arkaya gelen harplerden yorgun çıkmış olmamız mıdır?

Oysaki Balkan Savaşı da, Birinci Dünya Savaşı da, Kurtuluş Mücadelesi de arkada kalalı yıllar olmasına rağmen, dilimizde ve ruhumuzda o eski tat hala yok. Dileriz ki, bu yokluğu bari duyabilen idrakten mahrum kalmayalım.”

Dr. Veli Sırım

Yeni Ümit Dergisi 43. Sayı Ocak-Şubat-Mart 1999

Namazla Rabbinden yardım talebinde bulunur ve böylece aşılmaz gibi görünen nice mânileri aşardı. Hadiselerin getirdiği tazyîkâta karşı namazı kalkan olarak kullanır ve Hz. Bilal’e, “Erihnâ ya Bilal! (Bizleri rahatlat ya Bilal!)” diyerek ezan okumasını rica ederdi. Namazı diğer enbiyanın gördüğü gibi sığınılacak bir emniyet ve üns limanı olarak görür ve onun verdiği kuvve-i kudsiye ile nice badireleri aşardı.

Resûl-i Ekrem Efendimiz inşa ettiği medeniyetin merkezine mescidi koymuştu. Mekke’de ataları Hz. İbrahim ve İsmail’in bina ve tamir etmiş oldukları Kâbe vardı ama misyonunu icra edemiyordu. İçi putlarla kirlenmiş olup etrafı da güvenli değildi.

Allah Resûlü bu şehirde alnını güvenle koyacağı bir mabed ve mescid bulamamış bunun için Medine’ye hicret etmişti. Henüz şehre girmeden, kuracağı medeniyetin ipuçlarını verircesine ilk önce Kuba mescidi, daha sonra Cuma mescidi birkaç ay sonra da kendi mescidini inşa etmişti. Yani merkeze namazı ve mescidi koymuştu.

Medine’de hayat artık Mescid-i Nebi’nin etrafında dönüyordu. Müminler ibadetlerini bu mekânda ifa ettikleri gibi pek çok projelerini de bu kutsal mekânda görüşüp sonra tahakkuk safhasına geçiyorlardı.

Allah Resûlü eşleri Hz. Âişe ve Sevde annemizin odacıklarını dahi mescide bitişik yapmıştı. Vefat ettiğinde Âişe annemizin odası O’nun makberi olacak ve kıyamete kadar mescitte okunan ezanları oradan dinleyecekti.

Allah Resûlü mescitlerde simaları secdelerinin aydınlığıyla ışıl ışıl parlayan altın bir nesil yetiştirdi. Bu talebeler öylesine maharetli bir muallimin rahle-i tedrisinde eğitim almışlardı ki çok kısa denilebilecek bir sürede dünyanın dengelerini değiştirdiler.

Önce Cahiliyenin zifiri karanlığı ile mağmum ve kirleriyle mülevves Arap Yarımadası sonra da civardaki coğrafya bu kudsilerin taşıdıkları meşalelerle aydınlığa kavuştu ve bâtıla ait her ne varsa temizlendi.

Çekirdekleri namazda saklı tesbih, hamd ve tekbir sesleri artık farklı iklimlerde yankılanmaya başlamıştı. Allah’ı tesbih eden, O’na hamdeden ve O’nun adıyla ezanlar okuyup tekbir getiren müminler yetişti İslâm’ın ulaştığı bereketli topraklarda.

Resûlullah inşa edeceği medeniyetin merkezine secdeyi yani mescidi koyunca oradan bir vicdan medeniyeti yükseliverdi. Müminler alınlarını toprakla yüzleştirip Allah karşısında iki büklüm oldukça Allah da onları aziz kıldı.

İnsanlığın İftihar Tablosu mübarek başını ayaklarıyla aynı noktada birleştirdikçe acz ve fakrın en büyük sermaye olduğu kazındı zihinlere.

Nihayetinde İslâm medeniyeti Allah’ın izni ve tevfikiyle tıpkı bir ekin gibi kısa sürede boy atıp gelişti. Müminler bütün bu gelişmelere şükürle mukabele ederken kâfirler de gayzından çatlayacak hâle gelmişlerdi.

Diğer taraftan ömürleri boyunca Allah için secde etmenin zevkini tatma fırsatı bulamayan Ebû Cehiller, Utbeler, Firavunlar, Nemrutlar, içlerinde biriktirdikleri kin ve nefretle çukurlarına yuvarlanıp gittiler.

Alnı secde görmeyen bencil ve egoist insanlardan müteşekkil bir cemaatin doğurgan ve bereketli bir medeniyet inşa etmesi de kuru bir ütopyadan başka bir şey olamazdı zaten.

Medine’yi namazla ihya eden Allah Resûlü, yıllar sonra Mekke’yi fethettiğinde Kâbe’yi de putlardan temizlemiş, o mukaddes mekânı tesis gayesine hizmet edecek şekle sokmuş ve şehirlerin anası sayılan Mekke’de Mescid-i Haram’ı merkez noktaya koymuştu.

Ali Balkan’ın ” Namaz Aşıkları” adlı kitaptan