Yahudiler

Medineli Ensar’a Resulullah Efendimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) gelişini müjdeleyen kişi bir yahudiydi.

Ensar şöyle anlatıyor: Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) Mekke’den çıktığını duyunca Medine’ye gelişini dört gözle beklemeye koyulduk. Sabah namazını kıldıktan sonra mahalle meydanına çıkar, Resulullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) beklerdik. Vallahi güneşin ışıkları gölgelere galebe çalana kadar yerimizden ayrılmazdık, ancak bir gölge bulamazsak içeri girerdik. Tabii bu sıcak günlerde böyle oluyordu. Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’yi şereflendireceği gün geldiğinde her zamanki gibi oturup yolunu gözledik, ta ki gölge kalmayınca kalkıp evlerimize gittik. Biz evlerimize girdiğimiz vakit Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’ye vâsıl oldu. Kâinatın İftihar Tablosu’nu ilk gören bir yahudi idi. Bizim binbir heyacanla bekleyip görmek istediğimizi o görmüş ve avazının çıktığı kadar “Ey Kayle oğulları! İşte atanız geldi.” diye bağırdı.

Evlerimizden çıkıp Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına gittik. Onunla aynı yaşta olan Hz. Ebu Bekir ile beraber bir hurma ağacının gölgesinde idiler. Çoğumuz daha önce Resulullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) görmemişti. Bunun için bazıları karıştırdılar ve Ebu Bekir’i O zannettiler. Nihayet gölge Resulullah tarafından ayrılınca Ebu Bekir kalktı ve O’na elbisesi ile gölgelik yaptı da ancak öyle bilebildik kimin Allah’ın Resulü olduğunu.

Resûlullah’ın (s.a.s.) Muhacir ile Ensar Arasında Yazdığı Vesika ve Yahudilerle Muahedesi

İbn-i İshak anlatıyor: Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Muhacir ile ensar arasında bir vesika yazdı. Aynı zamanda Yahudilerle muahede yaparak onlarla anlaştı. Onları din ve malları konusunda özgür bıraktı, onlara bir takım şartlar koştu.

Bismiilâhirrahmânirrahîm. Bu anlaşma, Peygamber Muhammed (sallallahu aley¬hi ve sellem) tarafından KureyşH ve Yesribli müminler ve Müslümanlar ve bunlara tâbi olanlarla yine onlara sonradan iltihak etmiş olanlar ve onlarla beraber ci- had edenler için tanzim edilmiştir, işte bunlar, diğer insanlardan ayrı bir ümmet (câmia) teşkil ederler.

Kureyş  Muhâcirler, kendi aralarında âdet olduğu üzere kan diyetlerini ödemeye iştirak ederler ve onlar harp esirlerinin fidye-i necâtını müminler arasındaki iyi ve mâkul bilinen esaslara ve adalet ilkelerine göre ödemeye iştirak edeceklerdir.

Avf oğulları, kendi aralarında âdet olduğu üzere, evvelki şekiller altında kan diyetlerini ödemeye katılacaklar ve (Müslümanların teşkil ettiği) her zümre, harp esirlerinin fıdye-i necâtını müminler arasındaki iyi ve mâkul bilinen esaslara ve adalet ilkelerine göre ödemeye iştirak edeceklerdir.

(…) Müminler, kendi aralarında ağır malî sorumluluklar altında bulunan hiç kimseyi (bu hâlde) bırakmayacaklar, fıdye-i necât veya kan diyeti gibi borçlarını iyi ve mâkul bilinen esaslara göre vereceklerdir.

Hiçbir mümin diğer bir müminin mevlâsı ile onun aleyhine olacak şekilde bir anlaşma yapamayacaktır.

Takva dairesinde yaşayan müminler, kendi aralarında mütecavize ve haksız bir fiil tasarlayan, cürüm, hakka tecavüz veyahut da müminler arasında bir karışıklık çıkarma kasdını taşıyan kimseye karşı olacaklar ve bu kimse onlardan birinin evlâdı bile olsa, hepsinin elleri onun aleyhine kalkacaktır.

Hiçbir mümin, bir kâfir için, bir mümini öldüremez ve bir mümin aleyhine hiçbir kâfire yardım edemez. Allah’ın zimmeti (himaye ve teminatı) bir tekdir; (müminlerin en küçüğünün himayesi) onların hepsi için hüküm ifade eder. Zira müminler, diğer insanlardan ayrı olarak birbirlerinin mevlâsı (kardeşi) durumundadırlar.

Yahudilerden bize tâbi olanlar, zulme uğramaksızın ve onlara muarız olanlarla yardımlaşmaksızın, yardım ve desteğimize hak kazanacaklardır. Sulh, müminler arasında bir tekdir. Hiçbir mümin Allah yolunda girişilen bir harpte, diğer mü-minleri hâriç tutarak, bir sulh anlaşması akdedemez; bu sulh, ancak onlar (mü-minler) arasında adalet ve eşitlik esasları üzerine yapılacaktır.

Hiçbir müşrik, bir Kureyşlinin mal ve canını himayesi altına alamaz ve hiçbir mümine bu hususta engel olamaz (yani Kureyşliye hücum etmesine mâni olamaz). Herhangi bir kimsenin, bir müminin ölümüne sebep olduğu katî delillerle sabit olur da maktûlün velîsi rıza göstermezse, kısas hükümlerine tâbi olur; bu hâlde bütün müminler ona karşı olurlar. Ancak bunlara, sadece (bu kaidenin) tatbiki için hareket etmek helâl (doğru) olur.

Bu sahîfenin (anlaşmanın) içeriğini kabul eden, Allah’a ve ahiret gününe inanan bir müminin bir kâtile yardım etmesi ve ona sığınacak bir yer temin etmesi helâl (doğru) değildir; ona yardım eden veya sığınacak bir yer gösteren kıyamet günü Allah’ın lânet ve gazabına uğrayacaktır ki o zaman artık kendisinden ne bir para ödemesi ne de bir bedel alınması söz konusudur.

Üzerinde ihtilâfa düştüğünüz herhangi bir şey, Allah’a ve Hz. Muhammed’e (sallallahu aleyhi ve sellem) götürülecektir Yahudiler, müminler gibi, muharebe devam ettiği müddetçe (kendi harp) masraflarını karşılamak mecburiyetindedirler. Benî Avf Yahudileri, müminlerle birlikte bir ümmet (câmia) teşkil ederler. Yahudilerin dinleri kendilerine, müminlerin dinleri kendilerinedir. Buna gerek mevlâlar gerekse bizzat kendileri dahildirler. Yalnız kim ki haksız bir fiil irtikâb eder veya bir cürüm işler, o sadece kendine ve âile efradına zarar (vermiş) olacaktır. Benî

Neccar Yahudileri de Benî Avf Yahudileri gibi aynı (haklara) sahip olacaklardır

(Bir harp vukuunda) Yahudilerin masrafları kendilerine ait ve müslümanların masrafları da kendilerine aittir. Muhakkak ki bu sahîfede (anlaşmada) gösterilen kimselere harp açanlara karşı, onlar kendi aralarında yardımlaşmayacaklardır. Onlar arasında hayırhâhlık ve iyi davranışta bulunacaktır. (Kaidelere) muhakkak riayet edilecek, bunlara aykırı hareketler olmayacaktır. Hiçbir kimse, müttefikine karşı bir cürüm işleyemez: Muhakkak ki zulmedilene yardım edilecektir. Yahudiler Müslümanlarla birlikte, beraberce harp ettikleri müddetçe masrafta bulunacaklardır. Bu sahîfenin taraftarlarına Yesrib içi, harâmdır (mukaddes). Himaye altındaki kimse (cârr), bizzat himaye eden kimse gibidir; ne zulmedilir ne de (kendisi) cürüm işler…

Müslümanlar ve Yahudiler arasında, Yesrib’e hücum edecek kimselere karşı yardımlaşma yapılacalitır. Şayet onlar (Yahudiler), (Müslümanlar tarafından) bir sulh akdetmeye veya bir sulh akdine iştirake davet olunurlarsa, bunu doğrudan doğruya akdedecekler veya ona iştirak edeceklerdir. Şayet onlar (Yahudiler), (Müslümanlara) aynı şeyleri teklif edecek olurlarsa, mü’minlere karşı aynı haklara sahip olacaklardır; din mevzuunda girişilen harp vak’aları müstesnadır. Her bir zümre, kendilerine ait mıntıkadan (gerek müdafaa ve gerekse sair ihtiyaçlar hususunda) mesuldür. Kim ki bir harbe çıkar, emniyette olur veya kim İd Medine’de kalırsa yine emniyet içindedir; haksız bir fiil ve cürüm işleme hâlleri müstesnadır. Allah himayesini, (bu sahîfeyi) tam bir sadakat ve dikkat içinde muhafaza eden kimseler üzerinde tutacaktır. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem), Allah’ın Resûlü’dür.

Bu vesikadaki adalet, hak ve yükümlülükler arasındaki uyum ve insicamda temessül etmektedir; zira bu vesika, özel dînî şeairi yerine getirme hususunda bireylerin bütün haklarından tutun da güvenlik, özgürlük, can, mal, ırz ve ibadet mekânlarının korunması ve kollanmasına kadar tüm hakları içermektedir.

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine halkı arasındaki bu vesikası dört ana eksen etrafında dönmektedir:

Birincisi: Herkes için barış ve güvenliğin sağlanması. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bu vesikada şöyle buyuruyor: “Haksız bir fiil ve cürüm işleme halleri müstesna, harbe çıkan da emniyettedir, Medine’de kalan da. Allah’ın himayesi, (bu sahîfeyi) tam bir sadakat ve dikkat içinde muhafaza eden kimseleri koruyacaktır.” Ve “Himaye altındaki kimse (cârr), bizzat himaye eden kimse gibidir; ne zulmedilir ne de (kendisi) cürüm işler.”

İkincisi: Herkesin dînî özgürlüğünü koruma. “Yahudilerin dini kendilerine, Müslümanların dini kendilerine aittir.”

Üçüncüsü: Âdil bir şekilde herkese, sosyal, siyasî ve askerî katılım hakkı ve fırsatı verme.

Dördüncüsü: Kişisel sorumluluk ilkesini kabul etme, bu sorumluluğun temeli, hak ve adalet temelleri üzerinde yükselen hukuku ilan etme ve buna uyacaklarına dair taraflardan onay almadır. Vesikada şöyle denilmektedir: “Her kim ne yaparsa kendi lehine veya aleyhine yapar. Allah, bu sahifedekilerin en iyisini ve doğrusunu desteklemektedir ve kişi müttefik ve dostunun yanlışı sebebiyle cürüm işlemiş olamayacağı gibi bundan da mesul tutulamaz. Mazluma her zaman yardım edilir.”

Kurayza Oğullarının Hainlik Edip Anlaşmayı Bozmaları

Kurayza oğullarının Medine’de Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve müminlere gadirde bulunup hiyanet etmeleri, diğer Yahudi grupların gadir ve hıyanetinden daha şiddetliydi; zira öyle bir hıyanet tertipleyip hummalı bir şekilde çalışmaya başlamışlardı ki sonuna kadar devam edip neticesi başarılı olsaydı bütün Müslümanlar yok olacaktı. Medine’nin alt tarafında demir gibi bir kaleleri vardı, Resulullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) yapmış oldukları anlaşmayı bozup Hendek savaşında Medine’ye ve Müslümanlara karşı savaşmaya gelen müşriklerle anlaşmışlardı. Zâhirî sebepler açısından bakıldığında eğer şanlı sahabi Mesud b. Nuaym’ın oynadığı rol başarıya ulaşmasaydı gerçekten Müslümanlar helâk olup gidecekti.

Kurayza Oğulları Hususunda Sa’d b. Muaz’ın (r.a.) Hakem Tayin Edilmesi

Müminlerin annesi Hz. Âişe (radıyallahu anhâ) anlatıyor:

Kureyşli müşriklerden İbn-i Arika denilen bir adam, Hz. Sa’d’a (radıyalJahu anh) bir ok atıp şöyle dedi: ‘Al sana! Ben İbn-i Anka’yım.” Ok, kolundaki bir damara isabet edip kesti. Bunun üzerine Hz. Sa’d (radıyallahu anh), Allah’a dua ederek şöyle dedi: “Ey Allahım! Kurayza’ya karşı gözümü aydınlatıp içimi ferahlatana kadar benim canımı alma.”

Hz. Âişe sözüne şöyle devam ediyor:

Kurayza oğulları, cahiliye döneminde onun dost ve müttefikleri idi. Hz. Sa’d’ın (radıyallahu anh) yarası iyileşti. Allah, müşrikler üzerine bir rüzgâr ve fırtına gönderdi. Kavî ve azîz olan Yüce Allah, savaş konusunda müminlere kâfi gelerek onları savaşmaktan kurtardı. Ebu Süfyan ve yandaşları, Tihâme’ye; Uyeyne b. Bedr ve taraftarları ise Necid’e döndüler. Kurayza oğulları da kendi diyarlarına dönüp kalelerinde siper aldılar.

Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) da Medine’ye dönüp silah bıraktı. Deriden bir çadır yapılmasını emretti ve Hz. Sa’d için mescitte bir çadır kurdurdu. Derken Cebrail (aleyhisselâm) gelerek şöyle dedi:

“Savaşı bitirip silahını bıraktın mı?! Allah’a yemin olsun ki melekler henüz daha silah bırakmamışlardır. Kurayza oğulları üzerine yürü ve onlarla savaş!”

Bunun üzerine Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) zırhını giyerek halk içinde sefere çıkmak için çağrı yaptırdı. Buharî’nin Hz. İbn Ömer’den rivayetinde Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “Acele edin, ikindi namazını ancak Kureyza oğullarında kılın.” Nihayet Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Kurayza oğullarının diyarına gelip 25 gece boyunca onları kuşatma altında tuttu.

Hz. Âişe validemizin (radıyallahu anhâ) rivayetinden şu anlaşılıyor: Kurayza oğulları Yahudileri, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve müminlerle yaptıkları anlaşmaya hıyanet etmenin ne anlama geldiğini çok iyi biliyorlardı. Bundan dolayı, Kureyş müşrikleri Medine’den ayrılır ayrılmaz hemen kalelerine dönüp orada siper almışlar ve Hz. Peygamber’le (sallallahu aleyhi ve sellem) bir savaşa gireceklerini tahmin ederek hazırlık yapmışlardır.

Diğer bir mevzu ise, 25 gece boyunca ablukaya alınmalarına rağmen onlardan ne bir özür, ne de Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) bir barış ve anlaşma talebi vârid olmamıştır. Kendilerini benlik ve gurur kaplamış, bu da onları daha fazla günaha sürüklemiş ve sahip oldukları kalelerin onları Allah ve Resûlü’ne karşı koruyacakları, müminlerin mecburen geri çekilecekleri zehabına kapılmışlardır.

Abluka şiddetlenip bela ve musibetin dozu artınca, onlara: “ResûluUah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) hükmüne razı olun.” denildi. Onlar da Ebû Lübâbe b. Abdulmünzir’le konuyu istişare ettiler. Hükmün “ölüm” olacağını belirtince “Sa’d b. Muaz’ın hükmüne razıyız.” dediler. Resûlullah da bunu kabul etti ve Sa’d b. Muaz’a birisini göndererek onu sırtında hasır lifinden eğeri olan bir merkebin üzerinde getirtti. Kavmi onu süslemişlerdi. Bu sırada, Hz. Sa’d’ın yanına gelen bazıları ona şu tavsiyede bulundular:

“Ey Ebû Amr! Sen daha önce Kureyza oğullarının dostu ve müttefiki idin. Daha önce size yardımcı olmuşlardı. Felâkete düşmüş olan bu eski dost ve müttefiklerin hakkında hükmünü verirken dikkatli ol!” Ancak Hz. Sa’d, onların yüzüne bile bakmadı. Etrafındaki adamlarına dönerek şöyle dedi: “İşte şimdi, benim için Allah adına hiçbir kınayıcının kınamasından çekinmeme vakti geldi.”

Hz. Ebû Said (radıyallahu anh) anlatıyor:

Hz. Sa’d Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) görününce “Kalkın ve efendinizi indirin.” buyurdu. Onlar da kalkıp indirdiler. Sonra Hz. Sa’d’dan onlar hakkında gerekli kararını vermesini isteyerek “Onlar hakkında hüküm ver!” dedi. Hz. Sa’d (radıyallahu anh) şöyle dedi: “Ben onların savaşa katılanlarının öldürülmesi, kadın ve çocuklarının esir edilmesi ve mallarının taksim edilmesine hükmediyorum.”

Ebû Lübâbe’nin Tevbesi

Kureyza oğulları, Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) elçi göndererek: “Amr b. Avf oğullarının -bunlar Evs’in müttefiki idiler- kardeşi Ebû Lübâbe b. Abdulmünzir’i bize gönder ki konu hakkında istişare edelim.” dediler. Hz. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) da, Ebû Lübâbe’yi onlara gönderdi. Onu gördüklerinde erkekler ayağa kalktılar, kadın ve çocuklar da hıçkıra hıçkıra ağladılar. Onlara acıdı ve şefkat duydu. Ona dediler ki “Ne diyorsun, Muhammed’in hükmüne razı olalım mı?” O da: “Evet” dedi ve eliyle boğazını işaret ederek kararın “ölüm” olacağını belirtti.

Ebû Lübâbe diyor ki: “Vallahi onların yanından henüz ayrılmamıştım ki, bu hareketimle, Allah’a ve Resûlü’ne karşı iyi bir iş yapmadığımı anlamıştım.”

Sonra yüzünü yere çevirerek doğruca Medine’ye gidip Mescid-i Nebevi’ye girdi, kendisini direğe bağlattı ve: “Cenâb-ı Hak, işlediğim günahtan dolayı tevbemi kabul etmedikçe bu yerimden ayrılmayacağım” diye yemin etti. Ayrıca Kureyza oğullarına bir adım atmayacağına, Allah ve Resûlü’ne ihanet ettiği bir mekânda bir daha asla görünmeyeceğine dair Allah’a söz verdi.

Bu olayın haberi Peygamber Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) ulaşınca şöyle buyurdu: “Eğer doğruca yanıma gelseydi, Allah’tan bağışlanmasını dilerdim. Mademki, o kendisini bağlatmış, artık Allah’tan tevbesini kabul edinceye kadar onu bulunduğu yerde bırakırım.”

Nihayet, tevbesinin kabul olduğuna dair Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) vahiy indi. İnsanlar onu çözmek için yanına koşuştular, ancak o “Hayır! Vallahi, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) beni kendi elleriyle çözmezse burdan ayrılmayacağım” dedi. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) sabah namazına çıktığı zaman onu çözdü.

Ve tarihte ilk defa, güç, otorite, nüfuz sahibi, ancak kendisine ihanet edilmiş muzaffer bir kumandan, suçlu, hain ve zayıfa, cezasını vermesi için yargıcını seçme özgürlüğü veriyor.

Evet, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Kureyza oğulları yahudilerine haklarında hüküm vermesi için bir kişiyi seçmelerine müsaade etmişti. Onlar da kendilerini affedeceğini veya cezalarını hafifleteceğini umdukları Sa’d b. Muaz’ı seçmişlerdi. Fakat o, beklentilerinin aksine, onlara gadir ve ihanetlerinin cezası olarak “ölüm ve esaret” cezası vermişti.

Verilen bu ceza -ki zaten böyle bir cezayı bekliyorlardı- şiddetli gözüküyor; ancak, onlar, hak ettikleri cezanın ne olduğunu, Resûlullah ve yanındaki müminlerin, aralarındaki bu problemi kesin bir şekilde çözmeden ayrılmayacağını bildikleri halde, barış veya af istemeden savaşı sürdürmüşler ve ancak savaşta yenileceklerini hissettikleri zaman Sa’d’ın hakemlik yapmasını istemişlerdir.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), Hz. Sa’d’a, yahudilerin onun üzerinden fitne ve fesat çıkarma niyetlerini göstermek istemişti. İnsanlar, Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) etrafında otururken Hz. Sa’d Allah Resûlü’ne (sallallahu aleyhi ve sellem) doğru ilerliyordu. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onu görünce etrafındakilere “Efendinize ayağa kalkın.” diye buyurdu. Abduleşhel oğulları diyorlar ki: “Bizler çift sıra halinde ayağa kalktık, her birimiz onu selâmlıyordu, nihayet Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) ulaştı.”

İşte Yahudiler, Hz. Sa’d’ı hakem tayin etmek istediklerinde, Evs ve Hazreç, Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) ve arkadaşları arasında savaş çıkarmak niyetindeydiler. Zira Hz. Sa’d, Evs’in lideriydi ve onların Resûlullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem) kaçınmaları, hükmüne razı olmamaları, aksine Hz. Sa’d’ı seçmelerinin nedeni, Müslümanlar arasında ayrılık, kin, nefret ve düşmanlık tohumları ekmek için başvurulan akıbetsiz ve başarısız bir girişimden başka bir şey değildir.

Yaptıkları gadir ve hıyanetlerine karşılık, ölüm cezasının uygulandığı erkeklerin sayısı 600 veya 700’dür. Tarihî kaynaklar ölüm cezası için en çok 800 ila 900 arasında bir rakam vermektedirler.

Kadınlardan ise bir kişi öldürülmüştür. Zaten kendisi de öldürüleceğini biliyordu. Zira bu kadın, Hallad b. Süveyd’in üzerine değirmen taşını atarak öldürmüştü. Dolayısıyla onun öldürülmesi kısas olarak gerçekleştirilmişti.

Bu olay şunu gösteriyor: Yahudiler, sadece kalelerinde siper alıp savunma halinde beklememişler, bilakis bu kalelerin arkasından Müslümanlarla savaşmışlar, onlara taş, ok vb. şeyler atmışlardır.

Kaynuka ve Nadir oğulları da Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) olan anlaşmalarını bozup onunla savaşmışlardı. Ancak, onlara karşı zafer elde edince Kureyza oğulları hakkında verdiği emri burada uygulamamıştır. Bunun nedeni de, Kureyza oğullarının, bütün Müslümanları kapsayacak ve onları kökten yok edecek büyük bir ihanetin içine girme gibi artı bir suç işlemelerinden başka bir şey değildir.

Kureyza oğullarına cezanın uygulanma anında özel af durumları vardı. Meselâ:

a- Hz. Sabit b. Kays, Resûlullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) gelip “Ey Allah’ın Resûlü! Benim Zübeyr’e bir minnet borcum var, onu ödemek istiyorum, kanını bana bağışla.” diye rica etti. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), “Tamam, o seninrdir.” buyurdu. O da Zübeyr’e gelerek “Resûlullah senin kanını bana bağışladı” dedi. O da: “Ailesi, çoluğu çocuğu olmayan ihtiyar bir adam hayatı ne yapsın?” diye karşılık verdi. Hz. Sabit, Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) dönerek “Anam babam sana feda olsun ey Allah’ın Resulü! Hanımını ve çocuğunu bana bağışla.” dedi. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de: “Tamam, onlar senin.” buyurdu. O da tekrar Zübeyr’e gelerek: “Resulullah aileni ve çocuğunu bana bağışladı, onlar artık senin.” dedi. Bu sefer de: “Hicaz’da malsız-mülksüz bir ev halkı nasıl kalsın ve barınsın?” dedi. Hz. Sabit tekrar Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) geldi ve “Malı, yâ Resulallah” dedi. “Tamam, o da senin.” buyurdu. Hz. Sabit ona dönüp: “Malın senindir.” dedi. Zübeyr: “Yüzü, içinde mahallenin bakire kızlarının göründüğü bir Çin aynasını andıran Ka’b b. Esed ne yaptı?” diye sordu. Hz. Sabit ona: Öldürüldü.” dedi. “Medenî ve Bedevîlerin efendisi Huyey b. Ahtab ne yaptı?” diye sordu. Hz. Sabit ona: Öldürüldü” dedi. Bu sefer de: “Yerimizde çakılıp kaldığımızda önümüzde koşan, kaçtığımızda bizi koruyan Azzâl b. Semev’el ne yaptı?” diye sordu. “Öldürüldü.” dedi. Bunun üzerine “Peki iki meclisin adamları ne yaptılar? diye sordu. Bu sözleriyle Ka’b b. Kureyza’nın oğulları ile Amr b. Kureyza’nın oğullarını kastediyordu. Hz. Sabit ona: “Öldürüldüler.” dedi. Bunun üzerine Zübeyr: “Ey Sabit! Senden beni de onlara kavuşturmanı istiyorum. Vallahi bu hayırlı insanların ölümünden sonra hayatta bir hayır ve güzellik kalmamıştır. Dostlara kavuşuncaya kadar asla oraya -hurma ağaçlarını kastediyor- bir kova su dahi dökmeyeceğim.” dedi. Daha sonra boynu vuruldu.

Onun “dostlara ulaşma” özlemini ifade eden sözü, Hz. Ebu Bekir’e ulaşınca şöyle dedi: “Vallahi, o dostlarıyla ancak ebedî cehennem ateşinde buluşur.”

Kureyzalı Zübeyr, öldürülen arkadaşlarına kavuşturulmak istemiştir. Bu da Kureyza oğullarının, kendilerini, zulüm ve haksızlığa uğramış şehit kurbanlar olarak gördüklerini gösteriyor. Hâlbuki durum hiç de öyle değil. Onlar, ihanet ve gadredenlerden başka kimseler değillerdi. Onların yaptığı bu ihanetin başarıya ulaşması halinde Resulullah ve arkadaşlarının başına gelecekler, onların başlarına gelenden çok daha çirkin olacaktı.

Nadir ve Kureyza oğullarının yaptıklarına tanıklık eden Yahudilerin lideri Huyey b. Ahtab’ın ağzına doladığı şu söz de bu durumu vurgulamaktadır. O iki yerde şöyle demiştir:

“Bu onlardan gördüğümüz kaçıncı gafil avlanmadır? O, üzerimize yazılmış bir savaş ve musibettir.” Öldürülme anında da aynı sözü tekrarlamıştır. Kureyza oğullarından Peygamber (sallalJahu aleyhi ve sellem) ve arkadaşlarını gafil avlamak için onları gözetlediği sırada “İsrail oğulları üzerine yazılmış bir destandır” demiştir.

b- Neccar oğullarından Münzir’in annesi ve Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sel- lem) teyzelerinden biri olan, O’nunla (sallallahu aleyhi ve sellem) birlikte iki kıbleye de namaz kılan ve kadınların biatına katılan Selma binti Kays, Resulullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem), kendisine sığınan ve büluğ çağına ermiş olan Kureyzalı Rifaa b. Semevel’i istedi. Şöyle dedi: “Anam babam sana feda olsun ey Allah’ın Resulü!

Rifaa’yı bana bağışla; çünkü o namaz kılacağını ve deve eti yiyeceğini söyledi.” Resûlullah, onu Selma’ya bağışladı. O da utandı. Müslüman olup sahabi olma payesini elde etmiştir.

Neccar oğullarından Selma binti Kays, Rifaa’yı tanıyordu. Rifaa, başına gelenler neticesinde öldürülmeyi hak edince ona sığınmış, yardım ve himayesini talep etmiştir. Ve öyle gözüküyor ki “Deve eti yiyecek” sözü, Rifaa’nın Müslümanlara dost olup gadir ve ihanette bulunmayacağından kinayedir.

Burada dikkatlerimizi çeken bir husus da şudur; Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) Rifaa’yı ona bağışlamış, ancak kendisinden onu İslâm’ı kabul etmeye zorlamasını veya İslâm’a karşılık hayatı üzerine görüşmesini istememiştir. Hz. Selma, ona sadece “Resûlullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem) hayâ et, seni affetti ve sen O’nun doğruluğunu biliyorsun.” demiştir. O da ölümden kurtulduktan sonra Müslüman olmuş, dolayısıyla da kurtulmak için müslüman olmamıştır.

c- Bu gece, Hz. Sa’d’ın hakemliğini kabulden önce bir grup, müslüman olup kanlarını, mallarını ve çocuklarını kurtarmışlardı.

“Hakemliği kabulden önce” ibaresi dikkat çekmektedir. Onların müslüman olmaları, öldürülme korkusundan değildi; zira onlar, Hz. Sa’d’ın haklarında vereceği hükmü bilmeden önce müslüman olmuşlardır. Resûlullah’la (sallallahu aleyhi ve sellem) anlaşmayı bozmayı istemeyen Ka’b b. Esed şöyle demiştir: “Ey yahudi topluluğu! Başınıza geleni gördünüz, ben size üç davranış öneriyorum, hangisini istiyorsanız onu yapabilirsiniz.”

Onların ne olduğunu sorduklarında şöyle cevap verdi:

“Bu adama iman eder ve O’na uyarız, vallahi O’nun Allah tarafından gönderilmiş bir elçi ve peygamber olduğu açıkça ortaya çıktı. Sizler de O’nun özelliklerini kitabınızda görüyorsunuz. Bu şekilde canlarınızı, mallarınızı, çocuklarınızı ve kadınlarınızı korumuş olursunuz.”

Öyle gözüküyor ki, müslüman olanlar, Sa’d b. Muaz’ın henüz haklarındaki hükmü vermediğini vurgulayan seçeneklere değinen Ka’b b. Esed’in davetine icabet neticesinde müslüman olmuşlardır.

d- Kureyza oğulları kampından Kureyzalı Amr b. Sü’dâ geldi ve Allah Resûlü’nü (sallallahu aleyhi ve sellem) nöbet bekleyen askerlerin yanından geçti. O gece nöbette Muhammed b. Mesleme vardı. Onu görünce “Kim o?” dedi. “Ben Amr b. Sü’dâ” diye cevap verdi. Amr, Kureyza oğulları ile beraber Resûlullah’la yapılan anlaşmaya ihanet edip bozmaya karşı çıkmıştı. Şöyle dedi: “Kesinlikle Muhammed’e bir kötülük ve hainlik yapmam.” Muhammed b. Mesleme onu tanıyınca “Ey Allah’ım! Fıtratı temiz saygın insanların hatalarını kaldırmaktan beni mahrum etme.” dedi ve yolunu açtı. Yoluna devam etti ve o gece Allah Resulünün (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine’deki mescidine geldi. Sonra da kaybolup gitti ve bu gününe kadar yeryüzünün neresine gittiği bilinmedi. Onun bu durumu Resulullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) arz edildi, “O, Allah’ın, vefasından dolayı kurtardığı bir adamdır” buyurdu.

e- Kureyza oğullarından büluğ çağına ermiş erkekler, Resulullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına toplanıp Hz. Sa’d’ın verdiği hükmün uygulanmasını beklerlerken Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) birçok hurma getirilip onlara dağıtılmasını emretti.

f- Resulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: “Onların esaretlerini iyi geçirmelerini sağlayın, kaylule yapma (uyuma) imkânı tanıyın, su verin, ta ki serinlesinler, bundan sonra geriye kalanları öldürürsünüz. Hem güneşin hem de silahın sıcaklık azabını aynı anda onlara yaşatmayın.” Bunlar bir yaz gününde yaşanmıştı.

Zimmîlerle Barış İçinde Yaşama

Müslüman, zimmî veya ehl-i kitaptan biriyle karşılaştığında nasıl davranmalı-dır? Bazı İslâm hukukçuları, aşağıdaki delillerden dolayı, bunlara ilk selâm veren olmayı mekruh görmüşlerdir.

Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem), Müslim’in Sahih’inde Hz. Ebu Hüreyre’den rivayet ettiği bir hadiste şöyle buyurmuştur: “Yahudi ve Hıristiyanlara ile olarak siz selâm vermeyin. Şayet yolda onlarla karşılaşırsanız, onları yolun en dar kısmından gitmeleri için sıkıştırın. ”

Bundan sonraki hadis ve Vekî’ hadisinde ise şöyle buyuruyor: “Yahudilerle karşılaştığınızda” İbn-i Cafer’in Şube’den rivayet edilen hadisinde de “Ehl-i kitapla karşılaştığınızda” ibaresi yer almakta. Cerir’in hadisinde ise müşriklerden herhangi bir isim belirlemeksizin “onlarla karşılaştığınızda” denilmiştir.

Bir grup âlim, onlara selâm vermeye bizim başlamamızın caiz olduğu görüşünü benimsemiştir. Bu görüş, İbn-i Abbas, Ebu Ümâme, İbn-i Ebi Muhayrız’dan rivayet edilmiştir. Ayrıca Maverdî, bu görüşün Şafiî mezhebinden bazılarının da benimsediği bir görüş olduğunu belirtmiştir.

İmam Kurtubî şöyle demiştir: İbn-i Uyeyne’ye şöyle soruldu: “Kafire selâm vermek caiz midir?” O “Evet” cevabını verdi. Zira Cenâb-ı Hak şöyle buyuruyor: “Dininizden ötürü sizinle savaşmayan, sizi yerinizden, yurdunuzdan etmeyen kâfirlere gelince, Allah sizi, onlara iyilik etmenizden, adalet ve insaf gözetmenizden menetmez. Çünkü Allah âdil olanları sever” (Mümtehine, 60/8)

“İbrâhim’de size güzel bir örnek vardır.” (Mümtehine, 60/4)

Hz. İbrahim de babasına “selâm olsun sana” (Meryem, 19/47) demiştir.

İmam Kurtubî şöyle demektedir: Âyetin en zâhir yorumu İbn-i Uyeyne’nin dediğidir. Ancak bu konuda iki sahih hadis vardır: “Yahudi veya Hıristiyana selâm vermeye siz başlamayın ve onlardan biriyle yolda karşılaşırsanız onu yolun en dar tarafına zorlayınız.” Bu hadisi Buharî ve Müslim rivayet etmiştir.

Sahiheyn’de Üsame b. Zeyd’den rivayet edildiğine göre, Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem), üzerinde semer bulunan bir merkebe bindi, altında Fedek kadifesi vardı. Üsame b. Zeyd’i de arkasına aldı. Bedir savaşından önce Haris b. Hazrec oğullarının diyarında Sa’d b. Ubade’yi ziyaret ediyordu. Müslüman, müşrik, puta tapan, yahudi ve aralarında Abdullah b. Übey b. Selûl’un de bulunduğu bir meclise uğradı. Bu mecliste Abdullah b. Revaha da vardı. Binek hayvanının çıkardığı toz ve duman meclisi kaplayınca Abdullah b. Übey elbisesiyle burnunu kapatıp ardından şöyle dedi: “Bizi dumana boğmayın.” Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) de onlara selâm verdi.

O hâlde birinci hadis, onlara önce selâm vermeyi terketmeyi ifade ediyor; zira bu bir ikramdır ve kâfir buna ehil ve layık değildir.

İkinci hadis ise, buna cevaz veriyor. İmam Taberî diyor ki: Üsame’nin rivayet ettiği hadis ile Ebû Hüreyre’nin hadisi arasında bir çelişki yoktur; çünkü birinde diğerini nakzeden bir şey olması söz konusu değildir. Ebû Hüreyre’nin (radıyallahu anh) hadisi umum yani herkesi bağlayan, Üsame’nin (radıyallahu anh) hadisi ise husus yani özel bir durum ifade etmektedir. İmam Nehaî ise şöyle diyor: “Bir yahudi veya hıristiyanın yanında bir işin ve hacetin varsa sen önce selâm ver.”

Böylece Hz. Ebû Hüreyre hadisinin (Selâma başlayan siz olmayın!) selâma önce başlamayı gerektirecek bir iş, arkadaşlık, komşuluk ve yolculuk hakkı gibi bir durumun olmadığı takdirde geçerli olduğu açıklığa kavuşmuş oldu.

İmam Taberî şöyle diyor: Selefin Ehl-i Kitaba selâm verdikleri rivayet olunmuştur. Hz. İbn-i Mesud kendisine yol arkadaşlığı yapan Duhkan’a karşı böyle davranmıştır. Alkame ise şöyle demiştir: Ona dedim ki “Ey Ebû Abdurrahmân! Onlara ilk olarak selâm vermek mekruh değil midir?” O da “Evet öyledir, ama bu yol arkadaşlığı hakkıdır.” diye cevap verdi.

Ebû Üsame, evine doğru yol aldığında önüne çıkan müslüman, hıristiyan, küçük, büyük herkese selâm verirdi. Bu husus kendisine sorulduğunda “Selâmı yaymakla emrolunduk.” diye cevap vermiştir.

Evzaî’ye, bir müslümanın karşılaştığı bir kâfire selâm vermesi sorulduğunda şöyle cevap vermiştir: “Eğer selâm verdiysen, senden önceki salih insanlar da

vermiştir; yok eğer vermediysen, yine senden önceki salihler de vermemiştir.”

Hasan Basrî Hazretlerinden şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Bir meclise uğradığında orada müslümanlarla beraber kâfirler de varsa onlara selâm verebilirsin.”

Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) bu sözünde bir hususiyet ve özellik vardır. Zira bu, anlaşmayı bozdukları, ihanet ettikleri ve Hendek savaşında müşrikleri Müslümanların arkasından içeriye sokma niyetlerine kapıldıkları zaman Kureyza oğulları Yahudilerine has bir uygulamaydı. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), bu hıyanetlerini cezalandırmak, Medine’yi kuşatan “Ahzab” (Hendek savaşına katılan düşman gruplar) tehlikesi geri püskürtülür püskürtülmez aralarındaki anlaşmayı bozmak istemiştir. Ayrıca abluka müddeti içerisinde arkadaşlarından da onlarla anlaşmayı bozmalarını ve sembolik bir biçimde savaşın yaklaştı¬ğını onlara hissettirmelerini talep etmiştir. Yoksa Allah Resûlü’nden (sallallahu aleyhi ve sellem), umum Ehl-i Kitaba veya Yahudilere, hatta puta tapan müşriklere bile kaba davrandığına dair hiç bir rivayet vârid olmamıştır. Çünkü o tam manasıyla tecessüm etmiş bir rahmet idi. Yüce Rabbi O’nun hakkında şöyle buyurmuştur:

“Sen pek yüksek bir ahlâk üzerindesin!” (Kalem, 684) “insanlara yumuşak dav-ranman da Allah’ın merhametinin eseridir. Eğer kaba, katı yürekli biri olsaydın -ki öyle değilsin- insanlar senin etrafından dağılıverirlerdi.” (Âl-i İmrân, 3/159)

Ayrıca Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlarla iyi komşuluk ilişkileri içindeydi; hastalarını ziyaret eder, başlarına bir musibet geldiğinde taziyede bulunurdu. Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine veya Mekke’de Yahudi ve müşrikleri ziyaret edip de onlara selâm vermediğini kim düşünebilir?!

Kureyza oğullarına selâm vermekten uzak durma meselesi, bir savaş ilanına benziyordu, yoksa bunda bütün Ehl-i Kitap veya Yahudileri kapsayan genel bir hüküm yoktur. Ancak belki bu hüküm, Kureyza oğullarının yaptığı gibi anlaşmaya ihanet eden zimmî ve anlaşmalı toplumları kapsadığı söylenebilir.

Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), arkadaşlarına Ehl-i Kitap veya zimmîlere selâm vermeyi yasaklamadığı gibi onların kendisine beddua edip kötü sözler söylediğini bildiği halde selâmlarına karşılık vermiştir. Hz. Âişe validemize şefkatin, içine girdiği her şeyi güzelleştirdiğini; kötülüğün, kabalığın ve şiddetin ise girdiği her şeyi çirkinleştirdiğini öğretecek bir şahsiyettir O (sallallahu aleyhi ve sellem).

Buhârî Sahih’inde Hz. Âişe validemizden rivayet ettiğine göre, Yahudiler Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) gelip şöyle dediler: “Es-sâmu aleyküm- Ölüm üzerinize olsun!” Hz. Peygamber “Sizin de üzerinize olsun!” buyurdu. Hz. Âişe validemiz ise “Allah size lanet etsin, Allah gadabını sizin üzerinize indirsin!” diyerek onlara karşılık verdi. Fakat Allah Resûlü “Yavaş ol, sakin ol ey

Âişe! Şefkatli, merhametli ol, şiddet, kabalık ve çirkin sözlerden de uzak dur!” Hz. Âişe validemiz “Ne dediklerini duymadın mı?” diye sordu. Bu sefer Allah Resûlü “Sen benim ne dediğimi işitmedin mi? Ben onlara “Aleyküm” diyerek cevap verdim ve dualarını geri çevirdim. Benim onlar hakkında yaptığım dua kabul olur, ancak onların benim hakkımda yaptıkları beddua kabul olmaz.” diyerek konuyu izah eder.

Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) böyle davranışının ve Hz. Âişe validemizin Yahudilere karşı gösterdiği bu tavrın nedeni, Yahudilerin hilekâr, düzen-baz ve selâmı bile bedduaya çevirecek kadar ağzı bozuk bir topluluk olmasından kaynaklanmaktadır. Bütün bunlara rağmen Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) seviyesini koruyup kendi tabiat ve karekterini sergilediği için Yahudiler, O’nun yüce katında ancak güzel karşılık, güzel ahlâk, şefkat ve merhamet görmüşlerdir. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bunlara bile böyle davranıyorsa, acaba bir de anlaşmalarına bağlı sulh ve barış yanlısı veya güzel ahlâk sahibi olsalardı o zaman nasıl davranırdı? Acaba Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Müslümanların, onlardan uzak durmaları, onlara katı ve kaba davranmaları beklenilir mi? Selâm vermekten kaçınmak ise ancak kabalık ve nezaketsizlik olarak açıklanabilir.

Benimsemiş olduğum selâm verme yasağının, barış anlaşmasının bozulduğunu iş’âr için Kureyza oğullarına özgü bir hüküm olduğunu şu aşağıdaki hususlar da destekler:

1-            İbn-i Mace’nin Ebû Abdurrahman el-Cühenî’den rivayet ettiği hadiste Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “Ben yarın binip Yahudilere gidiyorum, sakın onlara selâm vermeye başlayan siz olmayın, eğer onlar size selâm verirlerse sadece (Ve aleyküm) deyin.”

2-            Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde, İbn-i Ebi Şeybe’nin Musannef’inde Ebû Nadra el-Gifârî’den rivayet ettiği hadiste Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyuruyor: Bizler Yahudilerin diyarına gitmekteyiz. Sakın onlara selâm vermeye başlayan siz olmayın, eğer onlar size selâm verirlerse sadece (Ve aleyküm) deyin.”

İşte bu ve benzeri hadisler ve hususiyle Kur’ân’da bu görüşü destekleyen umum ifade eden âyetler, bizleri Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) bu yasağının, Kureyza oğulları hâdisesine mahsus bir hüküm olduğu kanısına götürüyor.

Yüce Allah şöyle buyuruyor:

Allah, elbette Resûlü’nün: “Yâ Rabbî! Ne yapayım, onlar, bir türlü imana gelmeyen bir topluluktur. ” demesini de biliyor. Şimdi sen onlardan yüz çevir ve: “Selâm size!” de. (Zuhruf, 88-89)

Âyetlerimize iman edenler sana geldikleri zaman onlara: “Selâm sizlere!” de! O, rahmetle muameleyi Zât’ına yakışan bir muamele tarzı kılmıştır. (En’âm, 54) Anlamsız, çirkin sözler işitince yüzlerini çevirip uzak durur ve şöyle derler: “Bi¬zim işlerimiz bize, sizinkiler de size aittir. Selâm olsun size, hoşça kalın! (Kasas, 55) Rahmân’ın has kulları o kimselerdir ki onlar yerde tevazu ile yürürler. Cahiller kendilerine laf atarsa “Selâmetle!” derler (Furkân, 63)

İbn-i Abbas’ın şöyle dediği sabit olmuştur: Sana selâm veren Mecusi dahi olsa karşılık ver. Şa’bi ve Katade de aynı görüşü paylaşırlar.

Selâma karşılık vermenin şekline gelince, şunları söyleyebiliriz: “Aleyküm.” veya “Ve aleyküm.” Hangi siga ile cevap vermemiz gerektiği hususu, selâmına karşılık verdiğimiz kişinin barış ve düşmanlık konusunda takındığı tavrın doğasına göre değişiklik arz eder.

İmam Nevevî şöyle diyor: “Vav”ın olması, daha iyidir, zira onsuz mânâ “Hak ettiğiniz şey üzerinize olsun.” demektir. Hâlbuki “vav”lı olduğu takdirde, bununla bize karşı beddua etmeyi kastetmemişlerse, onlar için dua olur, o da, iki dünya selâmetidir. Eğer onunla imalı bir şekilde bize beddua etmeyi kastetmişlerse o zaman da mânâ “Onunla neyi arzu ediyorsanız o, sizin üzerinize olsun veya neyi hak ediyorsanız o sizin üzerinize olsun.” olur.

Hz. Peygamberin Medine’deki Yahudi ve müşrik (putperest) kabilelerle imzaladığı Medine Vesikası ile imzacı bütün taraflara kendi hukukuna göre yaşama hakkı verilmiştir. Öyleyse, çağımızda da etnik, dini, ideolojik gruplara da kendi hukuklarını seçme özgürlüğünü tanıyarak “bir arada yaşamanın formülü” gerçekleştirilebilir mi?

Bu gerçek Medine Sözleşmesi’nde şu şekilde ifade edilmiştir; “Yahudi’lerin dinleri kendilerine, Müslümanların dinleri kendilerine” denmektedir. Bu, Mekke’de inmiş olan “sizin dininiz size, bizim dinimiz bize” ayetine de paraleldir.

Meselenin Fıkhi ve Dini Boyutu ve İslam’da İçtihad:

Şeriatin emretmediği, yasaklamadığı, sadece izin verdiği bir konuda devlet çağın ihtiyaçlarına göre rasyonel düzenlemeler yapabilir mi? Hatta Şeriatin emrettiği yahut yasakladığı bir dünyevi konuda devlet çağın ihtiyaçlarına göre farklı bir düzenleme yapabilir mi? Bu konuda Hukuk-u Aile Kararnamesinin (HAK)’ın mazbatasında “caizde devletin tasarrufu” savunulurken verilen bir örnek, küçüklerin velileri tarafından evlendirilmesi konusudur. Şeriat buna izin veriyordu. HAK ise küçüklerin evlendirilmesini yasaklamış ve Ulemadan da bir itiraz gelmemiştir. Öyleyse, şeriatin izin verdiği çok eşli evlenmeyi de devletin yasaklaması neden mümkün olmasın?!

Bir diğer örnek ise; eski çağların şartlarında Şeriat köleliği “caiz” saymış, ama çok eşli evlenmede olduğu gibi, “ köleliğin kaynaklarını tahdit edip köle sahibi olmayı zorlaştırarak”, kölelere yeni haklar tanıyarak ve köle azadını büyük sevap sayarak aslında kölelikten arınmayı tavsiye etmiştir. Osmanlıda da kölelik yasaklandığı zaman hiçbir Şer’i itirazla karşılaşılmamıştır. “Caizde devletin tasarruf yetkisi” bakımından Hz. Ömer’in bir düzenlemesi de çok ilginçtir: Kur’anı Kerim, Maide suresinin 6.ayetinde Müslaman erkeklerin Hıristiyan ve Yahudi kadınlarla evlenmelerinin “helal” olduğunu belirtmiştir. Bu ayete rağmen Hz. Ömer, gayrimüslim kadınlarla evlenmeyi yasaklamıştır ve bunu yaparken de başka bir dini kurala değil, sırf değişen sosyal şartlara dayanmıştır.

Hatta Hz. Ömer, ganimet konusundaki Kur’an ayetini, değişen şartları dikkate alarak uygulamamıştır. Bu ayet, “caiz” bile değil, emir niteliğindeydi. Ama Hz. Ömer, yeni dünyevi ihtiyaçları gerekçe göstermiş ve ganimet olarak elde edilen Irak arazisini ayete göre gazilere dağıtmamış, “maslahat”ı, yani kamu yararını gözeterek, ‘ikta’ etmiştir, yani olduğu gibi eski sahiplerine bırakmış ve vergiye bağlamıştır.

Osmanlı Deneyi:

Fatih’in sistemleştirip devlet için bir ‘esas teşkilat hukuku’ kaidesi haline getirdiği “millet” (dini cemaat) “çok hukuklu sistem” idi; her dini cemaat dini yönetim teşkilatına sahipti, kendi dini liderleri tarafından dini kurallara göre idare ediliyordu. Yargı meselesi ve hukuk da dinlere göre farklılaşıyordu. ‘Millet’ denilen dini cemaatlerin ruhani reisleri devlet tarafından atanıyor, cemaatin devletle olan ilişkileri bu kanalla yürütülüyordu.

Fakat tarihin belli laboratuvar şartlarından Osmanlı için bir güç ve sosyal dayanak faktörü olan “millet” sistemi yani çok hukuklu sistem zamanla ciddi sorunların kaynağı olmuştur.

Gerçekten bir dönem itibariyle Osmanlı devletinin geliştirip kurumlaştırdığı dini cemaat özgürlüğü Devlet-I Aliyenin 500 yıllık ömrünün en temel sebeplerinden biridir. Ancak bu durum Fransız ihtilali kebirinin bütün dünyaya yaydığı ulus fikrinin zamanla Osmanlıyı da etkilemesi sonucu “millet” sistemi yani “çok hukuklu sistem” Hıristiyan tebaanın ve diğer azınlıkların ayrı birer ulus olma yolunda hazır bir temel zemin hazırlamış ve Osmanlının parçalanmasında en belirgin faktör olmuştur.

Kapitülasyonlar ve Çok Hukuk:

Osmanlı devletinin tasfiyesi, topraklarının paylaştırılması, Müslüman Türklerin Avrupa’dan atılması… Bu sorunlara Batı siyasi literatüründe “Şark Meselesi” (Doğu Sorunu) denilmiştir.”Şark Meselesi” tabirini ilk defa Çar Aleksandır, 1815’teki Viyana Kongresi’nde kullandı. Napolyon sonrası Avrupa’ya verilecek yeni düzenin konuşulduğu kongrede Çar, “Osmanlı devletinin idaresinde yaşayan Hıristiyan halkın durumuyla ilgilenilmesini” ve böylece “Şark Meselesi”nin bir çözüme bağlanmasını istedi. O günden beri, Osmanlının paylaşılması bu yolda azınlıkların durumu “Şark Meselesi” olarak adlandırıldı.

21 Temmuz 1774’te imzalanan Küçük Kaynarca antlaşması ile Kırım, Osmanlıdan ayrılacak, sözde bağımsız olacak ama Kırım Müslümanları “diyani” bakımdan Osmanlı Halifesine bağlı kalacaklar. Buna karşılık, Osmanlı Ortodoks tebaası ve Ortodoks kiliseleride Rus Çarı’nın “diyani” himayesi altında bulunacaktı. Rusya bu önemli maddeyi kabul ettirerek iç işlerimize tam anlamıyla müdahele zeminini hazırlamış bulunuyordu.

İşte en müşkül bir problem haline gelen bu durumu Cevdet Paşa şu şekilde anlatır; Cevdet Paşa, yabancıların kendi hukuklarına ve mahkemelerine tâbi olması demek olan kapitülasyonların “Devleti Aliyyece” en müşkül bir iş ve alel husus, yargılama bakımından ecnebilerin imtiyazının kabul edilmez bir keyfiyet aldığını belirtir ve örnek verir; “Şahid istenilir ve Şer’iye mahkemeleride Hıristiyanların şahidliği dinlenmediğinden, Bâbıâlinin gayet sakındığı bir şahitlik meselesi meydana çıkar ve bu türlü davalar için ecnebiler Şer’iye mahkemelerine gitmezler.”

Devletin genel zaafının yanında, kapitülasyonların (adli) konsoloslara ve Avrupa’lı büyükelçilere tanıdığı yetkiler ve çok hukuklu sistemden kaynaklanan sorunları, Osmanlı devletinin egemenlik haklarını yok mertebesine düşürmüştür.

Mecelle ve Yargı Birliğine Doğru:

İşte bu müşküllerden sonra Osmanlı devlet adamları kendileri bir hukuk ve yargı birliğine gitme yollarını araştırmaya başlamışlar ve bu meselinin halli için çeşitli tedbirler almışlardır.

Bunlardan ilki klasik İslam hukukundaki “fetva” (doktrin) ve “kaza” (yargılama) sisteminin artık yetersiz kalması, çoğu ihtiyaçlarına cevap vermemesi…Nitekim Mecelle, İslam dünyasında, belli fasıllar ve maddeler halinde düzenlenmiş ilk kanun derlemesi, yani kodifikasyondur; müdevvanat’tır.

İkinci olarak; Kanunların şahsiliği ilkesine, yani şahısların inançlarına dayanan “çok hukuklu sistem” yerine, mülkilik (ülke) prensibine dayanan ve din farkı gözetmeden ‘ülke’deki herkes için geçerli olacak kanun derlemesine (kodifikasyon) ihtiyaç duyulmuştur. Nitekim Mecelle, din ayrımı gözetmeden bütün Osmanlı “vatandaş”ları için geçerli bir kanundur.

Mecelle’de hukuk ve yargı birliğine doğru önemli reformist maddeler getirilmiştir. Bu konuda günümüz İslam hukukçusu Hayrettin Karaman HAK’ın bu özelliğine dikkat çekerek şunları söylemektedir;

“Kararname, kanunlaştırma sahasında olduğu gibi, asrın içtimâi ve iktisadi ihtiyaçlarını karşılamak üzere getirdiği yeni hükümler bakımından da ileri bir merhaleyi temsil etmektedir.”

Nitekim 18 yaşını doldurmamış erkeğin ve 17 yaşını doldurmamış kızın evlenmesi, mahkeme iznine bağlanmıştır. Eskiden küçükleri koruyucu böyle bir hüküm yoktu. HAK’ta çok eşliliğe bir sınırlama olmak üzere, nikah sırasında kadın tarafından kocasına tek eşlilik şartının koşulabileceği hükmünün getirilmiş olması çok önemli bir adımdır. İslam hukukunda yer almayan nişanlılık hükümleri ve nikahtan önce ifa mecburiyeti de hukukumuza ilk defa HAK ile girmiştir.

Bu yenilikleri sayan Karaman diyor ki; “Zamanın değişmesi ile hükümlerinde değişebileceği, devlet başkanın tercih ettiği mezhep hükmünün tatbik edilebileceği gibi kaidelerden istifade edilerek tanzim edilmiş, İslam’ın ruhuna uygun maddelerdir. Çok-eşli evlenmeye sınırlama getirirken HAK’ın dayandığı fıkhi gerekçe, dinin müsaade ettiği (caiz saydığı) bir konuda da devletin yasak getirebileceği düşüncesidir. Buna, “caizde devletin tasarruf yetkisi” denilmiştir.

Patrikhane ve Yargı:

Patrikhane aile hukuku alanındaki yargı yetkisiyle yetinmemiş, Meşrutiyetten hemen sonra, sanki devlet içinde devlet gibi geniş bir yargı hakkına sahip olması gerektiğini savunmaya başlamıştır. Ve İşgal Kuvvetleri: HAK, sadece kanun birliği sağlamakla kalmamış, aile hukuku sahasında patrikhanenin yetkisini de kaldırarak yargı birliğinin sağlanmasında çok önemli bir adımı teşkil etmiştir.

Rum ve Ermeni patrikhanelerinin bu alandaki yargı yetkisi Şer’iye mahkemelerine verilmiş fakat mahkemeler Şeyhülislamlıktan alınıp Adalet Bakanlığına, genel yargı sistemine bağlanmıştır.

Bu durum azınlıkların büyük tepkisini çekmiş ve HAK’ın sonunu hazırlamıştır. Osmanlı savaşta mağlup olmuş İttihat ve Terakki iktidardan düşmüş ve yerine Hürriyet ve İttifak gelmiştir. Bu ortamda işgal kuvvetleri HAK’ı İstanbul’da tümden yürürlükten kaldırırken Suriye’de sadece ruhani reislerin yargı yetkisini iptal eden maddeleri yürürlükten kaldırması önemlidir ve yargı yetkisinin ne kadar stratejik olduğunu göstermektedir.

Sevr Yolunda Çok Hukuk:

1.Dünya Savaşı itilaf devletlerinin zaferiyle sonuçlanınca galipler barış için dayatacakları şartları hazırlamak için Paris’te, Londra’da ve San Remo’da bir dizi konferans düzenlediler. Sonunda ortaklaşa bir karara vararak Sevr antlaşmasına şu maddenin konulması önerilir;

Padişahların gayrimüslim topluluklara “azınlıklara” özel ferman ve beratlarla verdikleri ve 1839 Tanzimat Fermanı, 1856 Islahat Fermanı gibi padişah iradesiyle teyid edilen kilise, okul ve yargı işlemlerine ilişkin ayrıcalık ve bağışıklıkların tekrar verilmesi.”

Lozan’da Adli Kapitülasyonlar:

Kapitülasyonlar Lozan’da çok tartışılmış hatta müzakerelerin kesilmesinde kapitülasyonlar konusundaki anlaşmazlığın çok büyük rolü olmuştur. Çünkü kapitülasyonlar konusu hem ülkelerin büyük iktisadi çıkarları ile ilgiliydi hem Türkiye için yaklaşık bir asırdır mücadele ettiği bir egemenlik sorunuydu.

Lozan’da İngiltere ve Müttefikleri kapitülasyonların artık savunulamayacağını kabul etmişler ama onun yerine İsmet Paşa’nın deyimiyle “adı kapitülasyon olmayan ama kapitülasyonlarda bile görülmemiş hükümler taşıyan” bir rejimi savunurken iki gerekçe ileri sürmüşlerdir:

1.Türkiye’de adalet sistemi kötü, hakimlerin bilgisi yetersiz,

2.Türkiye’de yaşayanlar şeriata dayanıyor eksik ve yetersiz,

Müslüman yasalarına hıristiyanlar tâbi tutulamaz.

Bu iki gerekçeyle İngiltere ve Müttefikleri kapitülasyonlardaki “Konsolos Mahkemeleri” ve adliyedeki “tercümanlar” sultasının kaldırılmasına, bunların yerine “Avrupalı Yargıçların” konulmasını istemektedirler.

Ve Sona Doğru:

Yeni Türkiye’nin liderleri Avrupa’dan bir medeni kanun almayı düşünürken içinde bulundukları ortam şudur: Azınlık temsilcilerinin katıldığı karma komisyonlarda azınlıklar için ayrı kanunlar hazırlanıyor; bu konuda son sözü Avrupalı “üst hakem” söyleyecektir…Avrupalı danışmanlar Türkiye’nin hukuk düzenini incelemek için ülkemize gelmiş, çalışmalara başlamıştır. Bu ortamda Milli Mücadele’nin içinden çıkmış yeni liderler bunlara süratle bir son vermek için din ve mezhepleri ne olursa olsun bütün vatandaşlar hakkında geçerli olacak, batının siyasi müdahelelerine meydan vermeyecek bir medeni kanun düşünüyorlar. Tercihleri İsviçre Medeni Kanunu’dur.

Osmanlı geleneğinde Fransa’dan Ticaret ve Ceza Kanunları alınmıştı. Cumhuriyet döneminde mesela; ceza kanunu İtalya’dan, ticaret kanunu Almanya’dan alındı. Medeni kanun içinde İsviçre medeni kanunu tercümesine başlanmıştır. Bu kanunun tercüme ve kabul edilişi sürecinde azınlıklar dilekçe vererek Lozan’ın 42. maddesindeki özel hukuktan vazgeçtiklerini bildirmişlerdir.

Sonuç:

Tarih laboratuvarının verdiği ders şudur: Bir toplum içinde dini veya etnik azınlıkların “kendi hukuklarına” tâbi olmaları, Roma’nın parçalamasının ardından Avrupa’da daha da yaygınlaşmış, “Romalı Romalı’nın, Gotlu Gotlu’nun yargıcı” olmuştur. Haçlı seferleri sırasında Müslüman ve Hıristiyanlar mütekabiliyet ilkesiyle, kendi ülkelerindeki öteki din mensuplarına “kendi hukuklarına uyma” hakkı tanıdıkları gibi, böyle bir mukaveleye dayanmadan, mesela, Fetihten 60 sene önce Bizans İstanbul’da İslam hukukuna göre yargı yapan bir kadı idaresinde Müslüman cemaat oluşturulmasına ve cami inşasına müsaade etmişti.

İşin özü, o zamanlarda bütün dünyada “kanunların şahsiliği” ilkesinin geçerli olmasıdır. Sosyal ve ekonomik gelişme sürecinde, zamanla “hukukun mülkiliği” yani “ülke”ye göre belirlenmesi ilkesi geçerli olmaya başladıkça, din, ırk farkı gözetmeden ülkenin tümünde geçerli olacak kanunlar gerekmiştir.

Yatay sosyal ilişkilerin fazla yoğun olmadığı eski toplumlarda görülen bu ‘her cemaatin kendi hayatını yaşamasına dayalı hoşgörünün İslam imparatorluklarında son derece geliştiği ve tarihen emsalsiz olduğu muhakkaktır; Farklı dinlere hoşgörü ve cemaat idarelerine dokunmama İslam’da bir dini kural olarak da ifade edildiği için, daha güçlü bir tatbikat bulmuş; Müslümanlar gayrimüslimlere bu hakları tanırken kendi imanlarının gereğini yerine getirmenin bilinciyle davranmışlardır.

Din olarak İslam, bu hoşgörüyü teşvik etmiştir. Fatih, ‘Bosna Rahipleri’ için çıkardığı fermanda, onları rahatsız edecek herkes için Allah’ın lanetini dilemektedir. Müslüman, bir gayrimüslimin ibadet hürriyetine ve cemaat hayatına müdahale ettiği zaman, kendi inandığı dini kurallarını ihlal etmiş olmaktadır. İslam devletlerinde dini hoşgörünün, devrin şartlarına göre, en ileri boyutlarda olmasının temelinde bu iman vardır.

Evet, “Medine Vesikası” gerçekten bir toplumsal sözleşmedir. Ama hem dini olarak hem tarihi olarak İslam’ın yürüyüşünde, gayrimüslimlerin konumu “sözleşme”den çıkarak bir “itaat” statüsü olan “zimmet” (zımnilik) konumuna dönüştürülmüştür.

Tarihin büyük pratiğine baktığımızda, İslamiyet “sözleşme”den bir itaat statüsü olan “zımmi”ye geçmeseydi, büyük İslam imparatorlukları kurulmaz, imparatorluk içindeki güvenliğin sağladığı iktisadi, sosyal ve kültürel ilişkiler, bilimsel faaliyetler gelişmez, yani İslam medeniyeti doğmazdı: Nitekim, gerekli tarihi- kültürel malzeme hazır olduğu halde, İslam imparatorluklarından önce aynı coğrafyada böyle bir müşterek medeniyet hamlesi yaşanmamıştır.

Zaten “sözleşme” statüsü o çağlarda bile yürümediği için, güçlenen İslam devleti “zimmi” statüsü karşılığında artık “itaat” istemiştir.

Ancak tarihi seyir içinde dinler-arası ticari ve sosyal ilişkiler yoğunlaştıkça, “zimmi” statüsünü de ila nihaye sürdürmek mümkün olmamıştır. Teknoloji, ticaret, kültürel ihtiyaçlar nasıl insanoğlunun “klan”ı, “site”yi, “kabile” ve “feodalite”yi aşmasını gerektirmişse, aynı dinamikler belli bir yoğunluğa ulaştığında, dünyevi işlerde “cemaat”I de aşmayı ve hukuk birliğine yönelmeyi “zaruret” haline getirmiştir.

Taha Akyol, Doğan Yayınları

“Şu Ensar grubu senin bugün yaptığın Fey ‘ dağıtımı konusunda, Senin kendi kabilene ve diğer Arap kabilelerine büyük miktarda paylar verdiğin halde kendilerine pay vermediğine dair içlerinde senin aleyhine kuşku taşımaktadır. ”

Hz. Peygamber: “Bu konuda sen hangi düşüncedesin? Ey Sa’d”

Sa’d: “Bende kavmimden biriyim. ”

Hz. Peygamber: “O halde kavmini şu çadırda topla” buyurdu.

Sa’d, Ensar topluluğunu söylenen mahalde topladı. Onlara katılmak isteyen Muhacirlere müsaade etmedi. Durumu kendisine bildirince peygamberimiz geldi ve Allah’a hamd ve senadan sonra onlara şöyle seslendi:

Hz. Muhammed (s.a.s): “Ey Ensar topluluğu! Bana, içinizden kederlendiğiniz haberi ulaştı. Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”

Ensar Grubu: “Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”

Hz. Muhammed (s.a.s): “Bana karşılık vermeyecek misiniz? Ey Ensar topluluğu!”

Ensar Grubu: “Sana ne cevap verelim ya Resûlallah? Lütuf ve kerem yalnız Allah’a ve O ’nun elçisine aittir. ”

Hz. Muhammed (s.a.s): “Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş olurdunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz:

‘Yalanlanmış bir şekilde bir şekilde bize geldin de biz seni tasdik ettik. Horlanmış olarak geldin, sana yardım ettik. Kovulmuş olarak geldin, seni barındırdık. Fakir olarak geldin, malımızla destekledik. ’

“Ey Ensar topluluğu! Ben, yanımda sizi Müslümanlığınıza ve bağlılığınıza güvenirken, nefisleriniz, insanları İslâm ’a ısındırmak için verdiğim dünyanın yeşertisine mi meyletti?”

“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz? Muhammed’in canı elinde olan Allah’a yemin olsun ki, eğer hicretin fazileti olmasaydı muhakkak ben Ensar’dan olurdum. Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim.

Rabbim! Ensar toplumuna, onların çocuklarına ve torunlarına rahmet eyle!”

Bunun üzerine Ensar topluluğu sakalları ıslanıncaya kadar ağlayarak dediler ki:

“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”

Hatibin Özellikleri Bakımından Hutbenin Tahlili

Kararlılık ve Metanet: Bu hutbeyi değerlendirirken esas ilgi alanımızı aydınlatacak ölçüde hutbenin öncesinde ve sonrasında meydana gelen olayları hatırlatmakta fayda vardır. Peygamberimiz, Huneyn savaşından sonra elde edilen ganimetleri dağıtırken, kalplerini İslâm’a ısındırmak için, henüz yeni Müslüman olmuş Arap kabile mensuplarına, özellikle de hayatı boyunca İslâm’la mücadele etmiş dünya malına düşkün Kureyş mensuplarına öncelik vermiştir. Aralarında Ebû Süfyan, onun oğlu Muaviye ve Safvan b. Ümeyye’nin bulunduğu Mekke ileri gelenlerine yüzer deve pay vermişti.

Yeni Müslüman olanlar, ganimet için büyük bir çaba ve gayret sarf ediyorlardı. Öyle ki bazıları, ganimetten daha fazla pay alabilmek adına Allah’ın peygamberini adaletsizlikle suçlayacak, cübbesini çekiştirecek kadar kaba ve saygısız davrandılar.  Kaba ve saygısız tutumlarına rağmen onlara ganimetten pay vermeye devam etti. İlk etapta peygamberimizin bu tutumunu anlamakta güçlük çeken, aralarında Ensar’ın da bulunduğu samimi müminler, onun davranışını yadırgadılar. Buna rağmen O, ‘müellefetü’l-kulub’a ganimet dağıtımında özel muamele yapmaya devam etti. Kalplerinde imanın yerleştiği insanları ise, manevi zenginlikleriyle baş başa bırakmayı tercih etti.  Tutumunun doğruluğunu da gayet zarif bir lisanla onlara anlattı. O sözünde ve davranışında metanetli ve kararlıydı.

“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (ona dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever. ” (Al-i İmran:159)

Anlayış ve Samimiyet: Ensar’da meydana gelen şüphe ganimet alıp alamamaktan ziyade, kendilerinin İslâm’a hizmetleri konusundaki dereceleri ile ganimeti doğru orantılı görmelerinden kaynaklanıyordu. Hz. Peygamber, henüz Müslüman olmuş Araplardan gördüğü saygısız tutum karşısında sekiz yıldır kendisiyle birlikte her türlü fedakârlığa katlanan Ensar’ın üzüntülerinden kaynaklanan incitici tavırları karşısında en ufak bir sarsıntı yaşamadan onlarla samimi ve engin bir anlayışla meseleyi konuşmuştur. Bütün içtenliğiyle, onlarla empati kurarak düşündüklerini, hatta akıllarına bile gelmeyeni bizzat kendisi açık bir şekilde ifade ederek onlara hitap etmiştir.

Hak ve Adalet Duygusu: Hz. Muhammed’in (s.a.s.) hicretiyle Medine Arap yarımadasının merkezlerinden birisi haline geldi. Peygamberimiz, göçünün Medinelilere neler kazandırdığını soru cevap yöntemiyle ve beliğ bir üslupla kendilerine anlattı. Ensar, dinledikleri yalın gerçekleri şu özlü sözle tasdik ettiler:

“Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”

Peygamberimizin hakikati vurgulamak adına sorduğu sorular, ilk etapta minnet duygusu oluşturmaya yönelik olduğu hissi uyandırabilir. Ancak sözün devamında muhataplarının en muarızının bile ancak aklına gelebilecek, kendisine yapılan iyilikleri de çok açık bir biçimde sayarak aralarındaki yakınlık ve fedakârlığı vurgulamak istediğini anlıyoruz. Resûlullah üstün bir vefa duygusuyla, hakkı, hiç kimsenin aklında en ufak bir şüpheye yer bırakmayacak bir adalet anlayışı içerisinde anlatarak aralarındaki ortak duyguyu pekiştiriyor:

“Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş oludunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz… ”

Hatibe ve dinleyicilere güç veren bu ortak zemin ve tecrübe hak ölçüleri dahilinde belirtildikten ve tasdik edildikten sonra iletişim elbette çok daha kolaylaşacaktır. Çünkü sözdeki yücelik dinleyiciler tarafından ağızlarından çıkmış gibi onlarda büyük bir coşku ve heyecan meydana getirir.  Peygamberimiz, bu yumuşak ve kadirşinas tutumuyla onlar adına soru sorması ve bunlara cevaplar vermesi kalplerdeki bütün şüpheleri izale eden bir kuvvete sahiptir.

Muhatap Açısından Hutbenin Özellikleri

Muhatabı Tanımak ve Ona Değer Vermek: Peygamberimizin hitap ettiği kişiyi tanıma prensibine daha önce değinmiştik. Bu hutbe için Ensar’ı toplamakla görevlendirdiği Sa’d b. ‘Ubade’ye hutbe mahalline onlardan başka kimseyi almamasını tembihledi. Kendisi de hitap için gittiğinde: “Aranızda sizin dışınızda kimse var mı?” sorusunu sordu ve Ensar’dan başka kimsenin olmadığından emin olduktan sonra konuşmasına başladı. Çünkü bu hutbede onlara mahsus bir konu konuşulacaktı. Allah’a hamd ve senadan sonra dinleyicilerini tanımlayan ve onları onurlandıran, ‘Ey Ensar topluluğu!’ nidasıyla başladığı konuşması boyunca bu ifadeyi tekrarladı. Onların faziletlerini sayarak onların İslâm’a bağlılıkları ve sadakatleri sebebiyle kendi yanındaki konumlarını ve değerlerini onlara hatırlattı ve bu konuma uygun olarak onlara hitap etti.

Muhataplarını Toplamak: Peygamberimiz, sözlerinin ve duygularının daha iyi anlaşılması amacıyla sağlıklı ve samimi bir iletişim ortamı oluşturmak için Ensar’ın bir çadırda toplanmasını istedi. Dinleyicilerin toplu bir şekilde durması hatibin duygularını daha coşkulu bir şekilde onlara aktarmasına yardımcı olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Sadece Ensar’ın ileri gelenlerini değil, bu hutbenin îradına neden olan kuşku ve üzüntüyü taşıyan genç veya yaşlı herkesi bu mekânda bir araya getirdi. Diyaloğun sıhhatine zarar verecek veya yanlış anlamalara mahal verebilecek farklı hiç kimsenin ortamda bulunmasına izin vermedi.

Belâgat Açısından Hutbenin Özellikleri

Hüsn-ü İbtida: Başarılı bir hutbenin en belirgin özelliklerinden birisinin etkileyici bir başlangıç olduğunu belirtmiştik. Hutbeye güçlü bir girişin şartları şüphesiz konuya, yere ve muhatapların durumuna göre kısacası muktazay-ı hale göre değişiklik gösterebilir. Peygamberimiz, genellikle yaptığı gibi Allah’a hamd ve senadan sonra muhataplarının aklını, duygularını ve vicdanını harekete geçiren çarpıcı sorularla hitabına başlamaktadır. Muhataplarının sorularda dile getirdiği hakikatlerle buluşmasını sağladığı gibi onların geçici hayal kırıklığından uyanmalarına neden oldu. Hz. Muhammed (s.a.s.), bir kısmının cevaplarını bizzat kendisinin verdiği sorularla son derece kibar bir şekilde Ensar’ın taşıdığı duygu ve kuşkuların aralarındaki sağlam bağlara karşı bir vefasızlık olduğunu da ihsas ediyor. Zira aklı başında hiçbir mümin peygamberi vesilesiyle hidayete ulaştığını ve Medine halkının kendi aralarındaki kin ve düşmanlığın bittiğini, daha önce sıradan bir şehirken İslâm devletinin makarr-ı saltanatı olduğunu tasdik edecektir. Böylece bu sorular ve cevaplar daha sonra söylenecek önemli fikirler için onları tamamen hazırladığını görmekteyiz. Unutmamalı ki, hatibin dinleyiciler tarafından ortaya çıkması muhtemel soruları doğal bir biçimde ortaya koyarak onlara cevap vermesi hitabetin ikna gücünü ve yüceliğini pekiştirir.

Husn-u İntiha: Başarılı bir hutbeyi sonlandıran söz veya sözler dinleyicilerin aklında uzun süre kalabilecek düzeyde çarpıcı ve veciz olmalıdır. Bu hutbenin son sözlerine baktığımızda peygamberimizin yalnız Ensar’ın şüphesini gidermekle iktifa etmediğini görmekteyiz. Onlara yaptığı dua, orada mevcut olanları kapsayacak şekilde bütün Ensar’a hatta onların çocukları ve torunlarını da içine almaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s.), sadece Ensar’ı değil onların çocuklarını ve torunlarını da sevdiğini göstermektedir. Peygamberin duası onlara sükûnet ve sekînet bahşetmiştir.

“…ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. ” (Tevbe: 103)

Duadan hemen önceki söz de kalblere nakşolabilecek kadar onurlandırıcıdır:

“Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim. ”

Bu sözler başta Ensar olmak üzere ona şahit olan Enes b. Malik tarafından gelecek nesillere aktarılarak ölümsüzleştirilmiştir.

İkna Gücü ve Yüksek Fikirler: Aristo’ya göre hitabetin üç sacayağından birincisi, tasdiki hedefleyen ikna faaliyeti ve buna bağlı olarak delillerle fikirler oluşturabilmektir. İkincisi, bu doğrultuda gelişen bir dil ve üslup inşasıdır. Bu açıdan hutbeye baktığımızda şunu görürüz. Hz peygamber dinleyicilerinin aklına, kalbine, duygularına en güzel hitabet ve belâgat unsurlarını kullanarak hitap ediyor. Oldukça veciz bir konuşmayla onların kuşkularını izale ediyor ve gönüllerini kazanıyor.

Ensar’ı endişelendiren ve öfkelendiren iki ana saik vardır:

Ganimetten pay almayı, manevi konumun ve peygambere yakınlığın bir yansıması olarak değerlendirmeleri ve Peygamberimizin Kureyş mensuplarına ganimetten yüksek pay vermesini, onun tekrar Mekke’ye yerleşebileceğinin bir işareti olarak değerlendirmeleridir.

Hz. Muhammed (s.a.s.), ilk düşüncelerinin yersizliğini, fazla ganimetin kalpleri İslâm’a ısındırılmaya muhtaç kişilere verildiğini, sadakatleri ve manevi dereceleri yüksek olanların buna muhtaç olmadığını belirttikten sonra Ensar’ın yararlıklarını saydı. İkinci endişenin geçersizliğini de şu muhteşem benzetmeyle anlattı:

“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz?”

Böylece kalplerindeki öfke, keder ve kuşkuları kökünden söküp aldı. Bu başarısının en açık göstergesi, muhataplarının sözün sonunda sakalları ıslanıncaya kadar ağlamaları ve şöyle demeleridir:

“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”.

Buradaki ikna çabasında, yüksek fikirler ve edebi üslubun yanında asıl etkili olan hiç kuşkusuz peygamberimizin iman, sadakat, samimiyet, vefa, müminlere karşı engin şefkat ve merhamet gibi ahlâki faziletleridir.

İstifham: Soru sormak, hatibin hâkimiyetini arttırdığı gibi dinleyenlerin zihinsel ve duygusal olarak konuya odaklanmasını sağlıyor. Böylece muhatapları hitabın hedefi doğrultusunda yönlendirilmeleri kolaylaşıyor. Amaçlı olarak sorulan sorulara verilen ikna edici cevaplar, muhatabın konuyu daha net anlaması ve kalben mutmain olmasına yardımcı oluyor. Peygamberimiz hutbenin başından itibaren birçok soru soruyor. Olumsuz karşılanması imkânsız sorular. Sadece kendisi adına değil muhatapları adına da adil bir biçimde hedefli sorular sorarak cevaplarını da onların tasdikiyle bizzat kendisi veriyor. Soru tekrarının ve sorularda oluşan mukabele ve ahengin, dinleyiciler üzerinde büyüleyici bir etki meydana getirdiği net bir biçimde anlaşılabiliyor.

 “Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”

Kasem: Peygamberimizin söz ve üslup özelliklerini anlatırken Kasem’in önemine değinmiştik. Bu hutbede nebevî belâgatta sık rastladığımız bir kinaî yemin ifadesi vardır:

“Muhammed’in canı elinde olan (Allah)’a yemin olsun ki”

Bu yemin ifadesinde lafzatullah geçmemektedir. Onun yerine, “Muhammed’in canı elinde olan” kinaî ifadesiyle yaratan ve yaşatan Allah Teâlâ kastedilmektedir.

Üsmetullah Sami “Arap Dili Belâgatı Ve Retorik Açısından Hz. Muhammed (S.A.S.)‘İn Hutbeleri” adlı Y.lisans tezinden alınmıştır.