Her beşerî sistem ve beşerî düşünce tarzı, ne kadar uzun ömürlü olursa olsun, zamanla eskir, bayatlar, câzibe ve güzelliğini yitirir ve bıkkınlık hasıl eder; ama, Müslümanca yaşama ve Müslümanca düşünce tarzı öyle değildir. İnsan onda, eğer ruhunu tam hazırlayabilmişse, alışılmış şekil ve formüllerin ötesinde, tıpkı baharlarda, tabiat kitabının çehresinde parıldayan bir güzellik ve câzibe ruhunu, çağlayanlarla fışkıran sonsuzluk düşüncesini, semaların mavi derinliklerinde tütüp duran ebediyyet duygusunu bulur ve başı cennetlere ulaşmış gibi olur.

Bu dönem şarkiyatçıları Hz. Muhammed’i dünyevileştirmek, Onun gerçekte bir peygamber değil dünyevi bir lider olduğunu ortaya koyabilmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Nitekim ünlü müsteşriklerden Caussin, “İslam’ın temelde siyasal bir sözleşme olduğunu, kesinlikle tinsel bir sözleşme olmadığını” iddia eder. Yine aynı dönemde İslam konusunda objektif olmaya çalışan bazı şarkiyatçılar, Hz. Muhammed’i “Avrupayı etkilemiş, görüşleri berrak, kendinden emin bir kahraman” gibi seküler niteliklerini ön plana çıkararak tanımlamışlardır.

Hz. Peygamber hakkında Batı’da kaleme alınan, geçmiş dönemlerdeki benzerlerine göre de nispeten tarafsız gibi görünen söz konusu biyografiler, Müslüman aydınlar üzerinde de etkili olmuştur. Yine aynı dönemde şarkiyatçıların etkilendiği fikri akımlar, yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan ilmî disiplinler de Müslüman düşünürleri etkisi altına almıştır. Bunun sonucunda Batı’da yapılmış İslâm tarihiyle ilgili çalışmalar İslâm ülkelerinin bazı aydınları tarafından beğeniyle karşılanmış; bir kısmının hemen tercümeleri yapılırken, bir kısım Müslüman aydınlar da benzer metotlarla Hz. Peygamber’in hayatına dair eserler kaleme alınmıştır. Hatta Arap yazarlardan bazıları, Batı’lı yazarlardan etkilenerek, açıkça Onun peygamberliğini inkâr ettikleri halde, dehası, siyasi ve askeri başarılarıyla büyük bir insan olduğunu söylemişlerdir. Şibli Şümeyyil (ö.1917) adlı ünlü bir Arap doktor, Reşid Rıza’ya yazdığı mektupta “Allah’a ve vahye inanmayan, Onu peygamber olarak tanımayan biri olarak bana göre, Muhammed, senin Onu Allah Rasulü olarak gördüğünden daha büyüktür” demiştir.

Mısır’da Ferid Vecdi, Doktor Zeki Mübarek, Abbas Mahmud el-Akkad ve Heykel Paşa gibi aydınlar, Hz. Peygamber hakkında kaleme aldıkları yazılarında kevni mucizelere yer vermemiş, kahramanlığını ve dehasını (Abkariyye) anlattıkları ölçüde Nübüvvetin manevi boyutu üzerinde durmamışlardır. Bu nedenle Mustafa Sabri Efendi (ö.1954) adı geçen zevatı “nübüvvetin yerine dehayı ikame etmeye çalışmakla” suçlamıştır. Hatta o, kevni mucizelerin inkarının ve nübüvvetin gaybi boyutunun ihmal edilmesinin bazı müsteşriklerin dile getirdiği “Hz. Muhammed, Peygamber şeklinde ortaya çıkmış bir kahramandan ibarettir” iddiasının kabulünü netice vereceğini söylemiştir. Mustafa Sabri Efendi, Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellemin dehasından bahsedilmesine karşı değildir. Ona göre peygamberlik makamının ayrılmaz özelliği mucizedir. Söz konusu yazarlar ise kevnî mucizelerin yerine dehayı ikame ederek dehayı peygamberliğin ayrılmaz mucizesi şeklinde göstermek istemektedirler. Peygamberlik makamına bağlı olarak Onun dehasının anlatılmasının ise bir mahzuru yoktur.

Batı düşüncesine ve ilim mahfillerine maddeci dünya görüşünün hakim olmasının yanında, Hristiyanlığın mistik karakteri de Hıristiyan müelliflerin Hz. Muhammed konusundaki görüşlerinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Hz. Peygamber’in hayatını yazan bazı Müslüman yazarlar, Onu dünyevî ve Hristiyanlık karşıtı bir bakış açısıyla ele alırken, Hıristiyanlar ise, en iyi durumlarda bile bir tür psikolojik yukardan bakma ile Onu “mazur görmek” istemişlerdir. Zira onlar için peygamber prototipi dünya işlerine karışmamış som mistik Hz. İsa’dır. Hıristiyan yazarlar, sürekli Hz. Peygamber’in Hz. İsa’dan farklı olan dünyevî yönüne işaret ederek, “Muhammed, İsa ve öteki din kurucularından, aynı zamanda hem bir inancın yaratıcısı, hem de bir devletin temellerini atan kimse oluşuyla farklılık gösterir” tezini işlemişlerdir. Zira onlara göre Hz. Muhammed, öncelikle hem bir ideoloji hem de bir devlet kurucusudur. Bu yüzden Hz. Muhammed’in manevî boyutunun bulunmadığını, Hz. İsa ile kıyaslanamayacağını, belki Beni İsrail peygamberleri ile mukayese edilebileceğini öne sürerler. Nitekim Hitti, “İslâm, İncil’in ortaya koyduğu Hıristiyanlıktan ziyade Tevrat’ın vazettiği Yahudiliğe yakındır” der. Hz. İsa konusunda sahip oldukları kanaatten dolayı Hıristiyan yazarların Hz. Peygamber’in manevî önemini, ruhî ve dinî hayatın prototipi olarak rolünü kavraması oldukça güçtür. Modern Fransız şarkiyatçıların belki de en ünlüsü, en etkilisi olan Louis Massignon’a göre İslam, “Tanrı’nın İsa’da vücut bulmasına yönelik sistemli bir reddiyedir”. Bu nedenle ona göre İslam’ın en büyük kahramanı Hz. Muhammed değil, Tanrıyı kişileştirme cüretini göstermiş Müslüman ermiş Hallac-ı Mansur’dur. Böylece Massignon., Hz. İsa’nın figürü olduğu düşüncesiyle Hallac’ı ön plana çıkarmıştır. Burada oryantalistlerin Şark’ı zorlama ile de olsa Batı’nın terimleriyle düzenleme isteğinin bir örneğini görmek mümkündür.

Hz. Peygamber’in ısrarla dünyevi nitelikleri üzerinde durularak, manevi yönünün ihmal edilmesinin nedenlerinden birisi de içinde yaşanılan sosyal ve kültürel çevredir. Modern dünyada din hayatın diğer alanlarından ayrıldığı için Hz. Peygamber’in siyasi dehası hitabet gücü ve devlet adamlığının yanında, insanlara dini ve manevi alanda kılavuz olması, zühd ve takvayı arzu edenlere hayatının model teşkil etmesi anlaşılamamıştır. Bugünün bir çok insanı, manevi bir şahsiyetin sosyal ve politik alandaki başarılarını anlamakta güçlük çekmektedir. Zira Hıristiyan Batı’da, özellikle de modern zamanlarda siyasi ve toplumsal başarılar kazanmış liderlerin aynı zamanda manevi kişiliğinin bulunması oldukça az rastlanan bir durumdur. Bu nedenle Batılı yazarlar, Hz. Peygamber’in kişiliğini kavramakta zorluk çekerler. Batı’da yazılmış Hz. Peygamber ile ilgili eserlerde Onun manevi yönünün sürekli ihmal edilmesinin sebeplerinden birisi de bu husustur. Hatta Batılılarca İslam’ın temel ilkeleri hakkında en az bilinen, Hz. Peygamber’in gerçek mahiyetidir.

Hz. Peygamber’in manevi yönünün görmezden gelinmesinin psikolojik nedenleri de vardır. Bunların en önemlilerinden birisi empati eksikliğidir. Hz. Peygamber’in gerçek önemini anlamak için hayatıyla ilgili metinleri dıştan incelemek yeterli değildir. Onu İslami bakış açısından değerlendirmek ve Müslümanların dini şuurunda işgal ettiği mevkii kavramağa çalışmak da gerekir. Bu eksiklikten dolayı Hz. Peygamber’le ilgili birçok Batılı eser, okuyucu için sağladıkları tarihsel ayrıntıların zenginliği yanında Onun gerçek kişiliğinin anlaşılması açısından faydasızdırlar.

Peygamber Efendimiz’in, toplumsal ve siyasi başarıları yanında evlilikleri ve savaşları da Onun hayatının yalnızca dünyevi açıdan yorumlanmasına sebep olan hususlardır. Peygamberimiz evlilikleri ile dünyevi-toplumsal alanın içine girmiştir. Onun evlilikleri, “vücud”a karşı zaafını göstermez. Aksine kolektif beşeri alanın manevi alanla fiilen bütünleşmesinin sembolüdürler. Hz. Peygamber’in savaşlardaki kahramanlığı üzerinde yalnızca oryantalistler durmamış, bu konu Müslüman yazarların da dikkatini çekmiştir. Onlar, modern insana Hz. Peygamber’i daha kolay anlatabilmek için, Onun kahramanlığından bahsetme gereği duymuşlardır. Nitekim inanmayanlara da hitap etmek zaruretinden dolayı eserine Hz. Peygamber’in kahramanlığını anlatarak başlayan Abdurrahman Azzam, “O büyük Peygamber’e kahraman demek ve Onu kahramanlar içinde anlatmak bana ağır geldi” der. Ali Şeriati’ye göre Hz. Muhammed, sadece askeri başarıları dikkate alınarak değerlendirilmiş olsaydı bile tarihin gördüğü büyük kahramanlardan sayılırdı. Ancak Onun askeri fetihleri, diğer niteliklerinin yanında İslam’ın en önemsiz saydığı hususlardan birisidir. Bu konuda o, “Hz. Muhammed, halkın sadece düşünceleriyle ilgilenen birisi değildi. O, siyaset, savaş, güç (otorite) adamı olduğu halde maneviyat, takva, sevgi kendinde daha çok belirgindi” der. Seyyid Hüseyin Nasr da, Hz. Muhammed’in yaratılıştan yalnızlığa ve tefekküre düşkün bir insan olduğuna dikkat çekerek, Hz. Peygamber’i savaşı seven bir insan olarak tasvir eden modern tetkiklerin Onun gerçek kişiliğini tersine çevirdiğini söylemiştir.

Hz. Peygamber’in manevi yönünü tanımlama güçlüğü yalnızca Batılı yazarlar için geçerli olan bir durum değildir. Müslüman yazarlar için de aynı zorluk söz konusudur. Nitekim ünlü sosyolog ve düşünür Ali Şeriati, bu zorluğu “İnsanı sadece hayatındaki olayları bilmekle tanımak mümkün değildir” sözleriyle dile getirir. Sıradan ölçütlerle Hz. Peygamber’in anlaşılmasının çok güç olduğunu belirten Şeriati, Muhammed’i Tanıyalım adlı eserindeki gayesini “Bu yüce Ruh’a yaklaşabilme çabası” şeklinde ifade eder. Zaman zaman psikolojik çözümlemelere yer vermekle birlikte Hz. Peygamber’in hayatını genelde sosyolojik açıdan tahlil eden Şeriati, Resul-i Ekrem’i “O, insanlığın karşısına yeni bir yol ve çığır açmış; okulları kapatıp yeni bir okul açmış; bütün kalıpları kırıp yeni bir kalıp oluşturmuş; beyinlerden eski düşünceleri silip yeni düşüncelerin temelini atmıştır” sözleriyle anlatır. Öte yandan Onun (s.a.s), en belirgin vasfının derin bir vicdan olduğunu vurgular ve şöyle devam eder “Onun ruhunun derinliklerinde esrarlı bir pınar vardır ki “dürüstlük” onun tecellilerindendir”. Şeriati’ye göre Cahiliye Dönemi Arapları Hz. Peygamber’i fikirden ziyade vicdan yönüyle tanımaktaydılar, Ona “el-Emin” lakabını da bu nedenle vermişlerdi.

Sosyal bilimciler içinde, on dokuzuncu yüz yıl maddeci dünya görüşünün en vefalı izleyicileri oryantalistler olmakla birlikte, Batı’da maddeci felsefenin etkisinin azalması neticesinde son yarım yüzyılda Hz. Peygamber hakkında daha dengeli yorumlar yapılmaya başlanmıştır. Marksist oryantalist Maxime Rodinson “Hz. Peygamber’in dinî şevkini ön plâna çıkarmayı tercih eden şarkiyatçılar da vardır” diyerek bu durumdan rahatsızlığını dile getirir. Modern şarkiyatçılardan Montgomery Watt, Peygamber Efendimizin İslam tarihi boyunca bir çok mistik şahsiyete örneklik ve öncülük yaptığını öne sürerek, Onun manevi kişiliği hakkında olumlu düşünülmesi gerektiğini söyler. Watt, “Hz. Muhammed’in gerçekten bir peygamber olduğuna inanıyor ve biz Hıristiyanlar’ın, “Onları meyvelerinden tanırsın” (Matta, 7.20) anlamındaki Hıristiyan prensibi gereğince bunu kabul etmeleri gerektiğini düşünüyorum. Çünkü asırlar boyunca İslam, birçok üstün ve zühd sahibi insan yetiştirmiştir” der. Hatta o, Resulullah (s.a) terimini tercüme ederken “Resul” kelimesinin İngilizce’deki karşılığı olan “messenger/elçi”ın seküler bir anlam taşıdığını onun yerine “prophet/peygamber” teriminin kullanılması gerektiğini söyler.  

Şarkiyatçıların son zamanlarda Hz. Peygamber’in ahlâkî ve manevî yönlerini keşfetmelerinin siyasi sebepleri de olabilir. Hz. Muhammed’in çağrısının yalnızca dinî ve ahlâkî içerikli olduğunun vurgulanması, İkinci Dünya Savaşından sonra yoğunlaşan İslam ülkelerindeki kurtuluş savaşları ve cihad hareketlerini fikrî yönden dayanaksız bırakmak düşüncesiyle ortaya atılmış bir iddia da olabilir. Oryantalistlerden bazıları Onun gerçek hedefinin ahlâkî bir sistem kurmak olduğunu, çevresindeki insanların ruhî ve ahlâkî düzeyini yükseltmek için samimi bir şekilde çaba sarf ettiğini söylemişlerdir. Nitekim muasır şarkiyatçılardan Claude Cahen, Hz. Peygamber’in gayesini anlatırken “Bütün din kurucuları gibi, Muhammed’in (de) sosyal bir doktrini yoktur; yaptığı yalnızca ahlâkî bir sistemi ilan etmesidir… Muhammed’in asıl istediği, karşılıklı bir sorumluluk ve güçlü bir dayanışma duygusuyla bir araya gelmiş insanlardan bir toplum yaratmaktı” der. Cahen, Onun (s.a.s), dürüstlüğü ve samimiyeti konusunda ise şöyle der: “Hazreti Muhammed, çevresindeki insanlığın ruhî ve ahlâkî düzeyini yükseltmek yollarını aramakta tartışılmaz bir dürüstlük ve coşku dolu bir yetenek göstermiştir. Yaptığı çağrının bu insanların töresine ve karakterine uyum sağlamasında büyük bir beceri, siyasî bir deha göstermesini bilmiş, böylece de onlara canlılık kazandırmış bir kişiliktir. Bu dinî esininin yüceliği kadar, insanlardan gelen zorluklara ve kendisinin uğradığı sıkıntılara karşı savaşımını, bu esiniyle birlikte yürütüşündeki yüceliği içimizde hissettiğimiz anda, derinliğine heyecanlanmamak ve Ona saygı duymamak olanaksızdır.”

Peygamber sallallahu aleyhi ve sellemin hayatı hakkındaki bilgilerin fazla olması Onun farklı açılardan yorumlanabilmesine imkan tanımıştır. Kişiliği hakkında çok sayıda tarihi bilgi ve rivayetler bulunduğu için her yazar, Hz. Muhammed’i farklı özellikleriyle anlatmıştır. Bilindiği gibi Hz. Peygamber’in hayatı ve şahsiyeti hakkında oldukça detaylı bilgiler bulunmaktadır. Hatta bazı Batı’lı yazarlar “Bütün din kurucuları içinde kişiliği açısından tarihsel karakteri en belirgin Hz. Muhammed’dir” demişlerdir. Kimine göre O, bir kahraman, kimine göre dünya tarihindeki ilk sosyalist, kimine göre de bir dahidir. Onun kurduğu dini cemaatin kısa zamanda siyası özerkliğini kazanarak yepyeni bir toplum ve kültürün ortaya çıktığı bir çok oryantalist tarafından kabul edilmiştir. Hatta “Toplum halinde bir arada yaşama yasasına ilişkin ilkeleri, Hz. Muhammed’in çağdaş tarihçiler tarafından erken bir sosyalist sanılmasına bile yol açmıştır.”

Gerçekten de Hz. Muhammed, önder, yasa koyucu ve sosyal hayatta insanların öncüsüdür. Ancak unutulmamalıdır ki Onun (s.a.s) yolu, hayatı maddî ve ruhî yönüyle bir bütün olarak kucaklamıştır. Bu gibi niteliklerinden dolayı beşeri tabiatı manevi tabiatını bürümüş, manevi fonksiyonlarını gözlerden gizlemiştir. Halbuki Peygamber aleyhisselâtü vesselâm, sosyal ve siyasal hayata bu iki beşeri alanı manevi bir merkezle bütünleştirmek için katılmıştır. O, yalnızca metafizik alanı temsil eden bir peygamber de değildir. Onun davranışlarını şekillendiren ve belirleyen beşeri mücadelesinin yanında İlahi murakabedir. Her peygamber, gerçeğin sadece bir yönünü vurgulamıştır. Hz. Muhammed ise peygamberliğin mükemmel örneği ve modeli olduğu için gerçeğin bütününü tam bir ahenk ve denge ile temsil etmiştir. “Tüm hakikatın, daima bir dengede gizli olduğu” göz önünde bulundurularak, Peygamber Efendimiz anlatılırken beşerî niteliklerinin yanında, sıdkı, emniyeti, zühdü, takvası, kulluğu, Allah’a bağlılığı, kısacası Rabbaniliği unutulmamalıdır.

Yukarıda temas ettiğimiz nedenlerden dolayı Hz. Peygamber’le ilgili birçok modern araştırma okuyucu için sağladıkları tarihsel ayrıntıların zenginliği yanında, Onun gerçek kişiliğinin anlaşılması açısından faydasız ve son derece yararsızdırlar. Zira bu eserler ya modern Batı düşüncesinin tesiriyle yazılmış ya da ona reaksiyon olarak kaleme alınmışlardır. Modernist müslüman yazarlar, Hz. Peygamber’in, kimi zaman farkına dahi varmadan, a priori edindikleri hümanist ve rasyonalist bakış açısına uygun düşmeyen bütün yönlerini ihmal etmişler; Onu alelâde bir insan gibi göstermeye çalışmışlardır.  Sezai Karakoç, bu durumu şöyle dile getirir: “Batılı bilginler, peygamberleri, halklarının, kritik çağlarında derleyip toplayıcılık, kurtarıcılık rolünü üstlenen önderleri olarak görürler. Şüphesiz, peygamberler, halklarını kurtaran önderlerdir. Ancak onları sadece bu yanlarıyla görmek, tüm insanlık tarihini yanlış, eksik ve gerçek derinliğinden yoksun olarak yorumlamak anlamına gelir… Bugün de, aşağı yukarı, dünyanın her tarafında ortalama “aydın”, geçmiş yorumunda “peygamber”i, bu, Tevratlardan kalma görüşün perspektifinden görmektedir. Onlar halklarını güç zamanlarında kurtaran önderlerdir anlayışı giderek daha bir yaygınlık kazanmaktadır. Bu anlayışsa, çağımız için en büyük tehlike, en büyük eksiklik, en büyük yoksunluktur. Peygamberlerin metafizik alanındaki misyonlarını görmezlikten gelme, yani asıl görevlerini ortadan kaldırma, giderek dini de, sadece ahlâk ve eski çağların sosyal kuralları gibi anlama, çağımızın saplandığı materyalist görüş kısırlığının bir sonucu ve bir göstergesidir.”

Hz. Peygamber’in ahlâkî niteliklerine ve dehasına inanan inanmayan bir çok araştırmacı, temas etmiştir. Ancak vahiyle irtibatı ve metafizik yönü sürekli ihmal edilmiştir. Halbuki klasik İslamî kaynaklarda “Peygamberler, üstün bir akıl gücüne ve mükemmel bir ahlâka sahiptirler. Hatadan korunmuşlardır, fiilleri vahiy kaynaklıdır.” şeklinde anlatılır. Üstün bir akıl gücü, güzel ahlâk, doğruluk ve insanlarda güven uyandıran kişiliği Hz. Peygamber’in Cahiliye Dönemin’de de bilinen ve insanların takdir ettikleri nitelikleridir. Onun nübüvveti, anılan özelliklerinin yanında gayb alemiyle olan irtibatı ile mümkün olmuştur. Onun peygamberliği, İlahî vahiyle irtibatı ve korunmuşluğu (ismet) olmaksızın, tamamlanmış olmaz. Dolayısıyla Onun gerçek mahiyetinin manevî ve kudsî nitelikleri bir tarafa bırakılarak yalnızca dünyevî özellikleri üzerinde durularak anlaşılması mümkün değildir. Zira Schuon’un da ifade ettiği gibi “Hz. Muhammed, asla kuşku duyulamayacak beşeri dehasından dolayı değil, özü itibarıyla İlâhî bir seçim sonucu peygamberlik vazifesi ile görevlendirilmiştir”. Samimi ve tarafsız bir şekilde siyer ve tarih kitaplarındaki bilgilerin bir araya getirilmesi bile Resul-i Ekrem’in “şahs-ı manevisi”ni ve “kudsi mahiyeti”ni anlamak için yeterli değildir. Zira bu gibi eserlerde Onun yalnızca beşerî yönü üzerinde durulmuştur. Bundan dolayıdır ki Müslümanlar, Peygamber’e olan sevgilerini dile getirmek için farklı ve daha özgür ifade biçimleri aramışlardır. İlk dönemlerde delâil (Peygamberlik delilleri) ve şemâil (Peygamber’in özellikleri) ile ilgili çalışmalar, Ona karşı hissedilen sevgiyi anlatmak için yazılan kasideler, hep bu ihtiyaçtan ortaya çıkmış ilmî ve edebî ürünlerdir. Hz. Peygamber’e karşı duyulan sevgiyi anlatan ilâhiler, kasideler ve mevlid merasimlerinin, günümüzde de Müslümanları heyecanlandıran, bir araya getiren en önemli dinî motiflerden biri olması hiç şüphesiz, Hz. Peygamber’i (sallallâhü aleyhi ve sellem) kalb ve gönül gözüyle tasvir etmeleridir.

Prof. Dr. Ayhan Tekineş, Yeni Ümit Dergisi, Ekim – Kasım – Aralık – 2000

Gülen’de insanın büyüklüğünü temsil eden bir vizyon var, büyük insanlara has özellikler taşıyor; yani içindeki en yüksek ve en iyi insani potansiyeli ortaya çıkaran kişilerden biri…

Bu çalışmalar sonucunda, farklı kültürlere ve inançlara mensup insanlar arasında kurulacak diyalog sayesinde karşılıklı anlayış, saygı ve adalet gündeme gelecektir. Böylece başkalarının inançlarına, düşüncelerine ve konumlarına, aynı zamanda onların kimliklerine karşı anlayışlı olmayı sağlayacak bir zemin doğmuş olacaktır:

Kimliklerine bakmaksızın insanları kendi konumlarında kabul etmek, inanan insanlarla inanmayanları aynı kefeye koymak demek değildir. Mesleğimizde inananlarla inanmayanların konumlarının kendisine has değeri vardır… Benimle aynı çizgide düşünmeyen birisi hakkında güçlü his ve düşüncelerimin olması diyalog kurmama mani değildir.

Batılı ülkeler ile İslâm ülkeleri arasındaki farklılıkları da kabul eden Gülen, son zamanlardaki yazılarında, bu girift ilişkide yer alan “öteki” imajının olumsuzluğuna ve giderek büyümekte olan yanlış algılama problemine işaret eder:

Okumuş bilinçli kimseler de dahil pek çok Müslüman, Batı’nın daha sinsi ve sofistike metodlarla, İslâm’ı zayıflatmaya çalıştığını düşünmektedir. Batı sömürgeciliği zihinlerde yeniden hortlatılıyor. Devlet-i Âliye, Avrupa’nın saldırıları sonucu çöktü. Müslüman topraklarının yabancılarca işgali, Türkiye’de ilgiyle takip edilmekte. İslâm Dininin yavaş yavaş çatışma veya tepki ve parti ideolojisine “dönüştürülmesi” insanları İslâm ve Müslümanlar hakkında kuşkulu hale getirmiştir.

Gülen, aynı zamanda Müslümanlara yönelik olumsuz algıyı da açıklar:

Bugüne kadar dünyaya pompalanmış olan menfî Müslüman imajını değiştirmeli ve İslâm’ın gerçek yüzü medenî geçinenlere karşı “ikna” düsturuyla bir kere daha anlatmalıdırlar.

Başkaları hakkındaki algıların giderek olumsuzlaşmasını küresel sorunlar çerçevesinde değerlendiren Gülen, daha sonra şu açıklamayı dile getirir:

Değişik toplumlar ve bu toplumlar içinde farklı görüşteki, farklı düşüncedeki grupların hemen hepsi sürekli kinle, nefretle, öfkeyle oturup kalkıyor; akla-hayale gelmedik ifnâ ve itlâf projeleri arkasında koşuyor. Her millet ve o milletin içindeki farklı kesimlerin her biri, “öteki” dediği şahıs ve grupların, kuş gribine maruz kanatlılar gibi yakaladığı yerde hakkından gelmek istiyor; mütemadiyen intikam hissiyle homurdanıp duruyor; yeni yeni düşmanlık senaryoları üretiyor ve hep öldüren bir kin ve nefret duygusuyla yatıp kalkıyor.

Gülen’e göre bu tür olumsuz imajların kökeni, insanlar arasındaki ilişkilerde olması gereken olumlu unsurların eksikliğinde, ihmal edilen insani değerlerde ve sevgiye hasret kalışımızda aranmalıdır. Günümüzde kin ve nefret duyguları, insanların birbirlerine bakışının temelini oluşturmaktadır:

Bugün insanlık olarak insanca davranmayı unutmuş gibi bir hâlimiz var. Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz… Kinle-nefretle oturup kalkıyor, gayzla köpürüyor ve birbirimize hep intikam hisleriyle bakıyoruz. Sevgi adına sinelerimiz bomboş, düşmanlık sisi-dumanı sarmış bütün duygularımızı ve yıllar var habersiziz muhabbetin o büyülü tesirinden. Düşüncelerimiz mütemadiyen kötülük duyguları üretiyor.

Gülen, Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumsuz algılara yol açan bir diğer illete daha işaret eder: Duyguların akla hükmetmesi. Gülen’e göre, kızgınlık ve nefretin esiri olan insanların mantıklı düşünmesi ve dünyayı doğru algılaması neredeyse imkansızdır:

Bu zaviyeden o, melekeleri itibarıyla meflûç, muhakemesi açısından mâlul ve her şeyiyle öyle bir derbeder ki, ne sıhhatli düşünebiliyor ne normal bir insan gibi davranabiliyor ne de tutarlı bir fikri var. Bazen cinnete denk tehevvürlere girerek etrafını yakıp yıkıyor; bazen de hiç dinmeyen o gayz ve öfkesiyle kendisini yiyip bitiriyor.

“İnsanlık Sevgiye Hasret Gidiyor” başlıklı makalesinde Gülen bu düşüncesini şöyle açıklar:

Çoğumuz itibarıyla akla-mantığa rağmen hep hislerimizin güdümünde yaşıyoruz. Bizim gibi düşünmeyenleri ezme, susturma en bariz şiarımız. Bazı problemlerin farklı çözüm yolları da olabileceğini hiç mi hiç düşünmeden bildiğimize gidiyor ve yapmalar yolunda ne yıkmalara ne yıkmalara sebebiyet veriyoruz.

İnsanların dine bakışı, onların kişiliklerine de sirayet eder: “İnsan, belli mülahazalar zaviyesinden eşya ve hâdiselere bakmaya devam ettiği sürece, karakter ve ruh yapısı itibarıyla, yavaş yavaş o düşünce çizgisinde bir hüviyet kazanır.”  Şüphesiz olumsuz bakış açısı olumsuz karakterlerin oluşmasına katkıda bulunur. Gülen, başkalarına karşı olumsuz düşünceler besleyen kişilerde şüphe, kıskançlık ve kin gibi duyguların kabardığını belirtmektedir. Üstelik bu olumsuz düşünceler kibir ve gösterişe de yol açar ve böylece insanlar, kendi olumsuz algılarının hem esiri hem de kurbanı haline dönüşürler:

O bu hâliyle hiç mi hiç nefrete doymuyor, kinden usanmıyor ve öfkesini aşamıyor; öfkesini aşmak bir yana bu tür şeytanî duyguların tesirinde sürekli haksızlıktan haksızlığa koşuyor; bâtılı hak göstermeye çalışıyor…

Başkalarına kötü gözle bakmak ve onları insan saymamak şeklinde bir imaja sahip olan insanların davranışı da bundan nasibini alır. Gülen’in ifadesiyle söylersek: “İnsan, düşünce dünyasına göre şekillenen bir varlıktır.”  Kine bulanmış olumsuz algıların meyvesi elbette şiddet eylemleri, bombalamalar ve cinayetler olacaktır:

Biri ötekinin gözünü çıkarıyor, canına kıyıyor; o da berikinin üzerine canlı bombalar veya bomba yüklü arabalarla yürüyor. Her yerde farklı bir vahşet yaşanıyor ki vahşilerinkine denk, hatta ondan da ileri…

Kolektif Değerler Sistemi

Yabancı gruplarla ilgili olumsuz algıları doğuran birkaç faktör vardır:

Birincisi, kültürel çeşitliliğin ihmal edilebilir boyutlarda olduğu homojen toplumlarda, insanın kendisini farklılaştırma ihtiyacı yeterince tatmin edilemez.  Bu tür durumlarda insanlar kendi topluluklarına, bulundukları şehre veya ait oldukları etnik azınlığa yönelik grup içi sadakat geliştirme eğilimi gösterirler ve böylece genel toplum içindeki en ufak farklarını bile dışarıya karşı abartırlar.

İkincisi, olumlu sosyal kimlik, kabul gören sosyal mukayeseler üzerinden oluşturulur;  bu yüzden herhangi bir grubun üyeleri, kendileri dışındaki grupları kötülemeye çalışırlar. Böylece belli klişeler, tarafgirlikler ve ön yargılar grup içi kimliği şekillendirir.

Üçüncüsü, ekonomik ve sosyal eşitliğin olduğu durumlarda bile, grup içi/dışı kıyaslamalar sonucunda grup içi ekonomik ve sosyal güçler kaçınılmaz olarak olduğundan küçük görülmüş ve gösterilmiş olur, bu da yeni olumsuzlukları tetikler.

Yabancı/dış grupların olumsuz algılanmasına yol açan dördüncü faktör ise asimetrik statü veya eşitsizliktir. Ekonomik ve siyasi eşitsizliklerden dolayı katmanlara ayrılmış toplumlarda, azınlıklar ve düşük statüdeki gruplarda kolektif kimlik güçlenmekte ve grup içi homojenlik artmaktadır.  Sosyal kimliğe, özgüvene ve itibara yönelik endişelerin bulunduğu ve bunun yanında düşük statüden dolayı güven eksikliğinin oluştuğu durumlarda, grup içindekilere karşı pozitif ayırımcılık yapılır ve geleceğe karşı karamsar duygular beslenir.  Geçmişte gruplar arası şiddet yaşamış toplumlarda, grup içi kenetlenme diğer kimliklere baskın gelir. Eşitsizlik ve tarihte çatışma yaşamış olmaktan dolayı abartılı olumsuz imajlar ortaya çıkabilir. Bununla birlikte, grup dışı evlilik gibi yatay ilişkiler, üst kimlik sisteminde stabiliteye ve dengeye zemin hazırlayabilir.

Kuşaklar boyu düşmanlıkların yaşandığı toplumlarda çoklu grup kimlikleri ulusal, etnik veya dini üst kimliklerini de koruyarak tek bir baskın kategoriye dönüşebilir. Bu tek ve ayrıcalıklı kimlik, daha sonra tehlikeli olarak görülen ötekinin karşısına dikilir. Çoklu kimliğe sahip farklı grupların üyeleri, güveni ve ahlâki meşruiyeti asli sosyal kimlikleriyle yakalamaya çalışırlar. İdeolojik mitler üzerinden grup içi bir kimlik oluşturulur ve ötekine şeytani vasıflar biçilir; böylece tam bir dehşet dengesi kurulmuş olur.

Gruplar arası algıları belirleyen bir diğer faktör de kolektif değerler kuramıdır. Kolektif değerler kuramı Dr. Rothbart ile Dr. Korostelina tarafından yazılan Kimlik; Ahlâk ve Tehdit (Identity, Morality and Threat) adlı kitapta şu şekilde açıklanmaktadır:

“Kolektif değerler, hangi hareketlerin yasak olduğunu, hangilerinin belli amaçlar için gerekli olduğunu belirleyen değer sistemidir. Hayata ve dünyaya anlam katan, bir takım hareketler ve olaylarla ilgili algıların şekillenmesine katkıda bulunan ve grup üyelerine hangi gözle bakılacağını belirleyen hep bu değerler sistemidir. Gruplar arası sınırlara ve ilişkilere karar veren ve aynı zamanda kimin gruba mensup olduğunu veya olmadığını belirleyen de yine bu kolektif değerler sistemidir. Kolektif değerler sistemi sayesinde gruplar, mitolojik efsanelerden çıkardıkları kutsanmış geçmişleri ile ilişki kurarlar ve böylece ölümlülerin dünyasının dışına çıkarak tarihin derinliklerinde kendilerine bir yer ararlar. Fani hayatın ötesine geçen kolektif değerler sistemi, geçmişin şöhreti kendinden menkul efsaneleri ile muhteşem bir gelecek (!) (aslında ne olacağı pek bilinmese de) arasında köprü kurar. Kişilerin doğumla kazandıkları ve ölümle terk ettikleri kimlik ve değerler, böylece doğumdan önce ve ölümden sonra da var olmaya devam ederler.”

Değerler sistemi, değer dediğimiz şeyin yapısını, kriterlerini ve anlamını çözmeye yöneliktir. Şüphesiz bu tür bir değer araştırmasının kökeni, felsefe tarihinin ilk dönemlerine kadar gider. Bu çalışmada ise tehdit algılamalarının altında yatan değer yargılarının, kimlik değerlerine ve farklılıklara nasıl dönüştüğünü, ardından insanlardaki çatışma eğilimini besleyip aşırı şiddeti doğurduğunu araştırmaktayız.

Kolektif değerler sisteminde üç adet üretilmiş yapı vardır: Mitolojik hikâyeler, kutsal simgeler ve normatif düzen.

1. Mitolojik hikâyeler: “Kulaktan kulağa yayılan şok edici imajlar, dramatik anekdotlar ve şiddet haberleri yoluyla ötekini gözümüzde korkunç hale dönüştüren hikâyeler. Bu tür hikâyeler, aynı noktalardan çıkan, aynı kökenden veya ortak hatalardan beslenen ön yargılardan dolayı, zaman içinde öteki ile ilgili algıları kemikleştirir. Bu imajların etkisiyle, belirli toprakların, zamanların ve aktörlerin bir takım özellikleri, hem hikâyeyi anlatanlar hem de dinleyenler nezdinde kutsal hale dönüşür.” Kutsal hikâyeler, grup bilincini şekillendiren temel anlamlar imal ederler ve aynı zamanda öteki algısına renk katan mitolojik efsanelere katkıda bulunurlar.
2. Simgesel düzen: Düşmanı temsil eden birçok imaj yoğun duygusal anlamlar kazanır ve bunların bir araya gelmesiyle öteki’ni tehlikeli gösteren bir algı ortaya çıkar. “Bir takım yerel olayların özel hikâyelerinden çıkan semboller, olumsuzlukları temsil eden şekilsel unsurlara dönüşürler. Belli bir hikâye, olay, aksiyon veya karşılaşma bu dönüşüm esnasında yandaşlarının kafasında özel önem kazanır, saygın bir yere terfi eder ve neredeyse kutsallaşır. Bu tür etkiler yüzünden, sıradan olaylara dini özellikler eklenir ve böylece olumsuz imajlar ortaya çıkmış olur. Bu imajların penceresinden bakıldığında, yabancı kimselerin sıradan bir davranışı bile, ahlâksız, gayri medeni ve hatta insanlık dışı karakterleri prototipini temsil eder.”
3. Normatif düzen: Normatif düzen, bizleri dünyaya ahlâki değer yargıları üzerinden bakmamızı sağlayan bir dualite (ikili sistem) ile karşı karşıya bırakır: İyi/kötü, kutsal/değersiz, dini/din dışı veya erdemli/erdemsiz. “Kim olduğumuzu kabul ettiğimiz zaman, kim olmadığımızı ve ötekinin de kimliğini açıklamamız gerekir. Bu tür ayırımlar çoğu zaman tartışmaya açıktır ve duygusal sebeplere dayanır. Grup içi ve grup dışı kimlik ayırımı, dünyanın nasıl şekillenmesi gerektiği konusunda değer yargılarına kapı aralar.”

Kolektif değerlerin dinamiklerini belirleyen iki tane değişken vardır: Kolektifliğin ne kadar yaygın olduğu ve değerler sisteminin dengesi.

1. Kolektif yaygınlık: “Kolektif yaygınlığın derecesi, grup üyelerinin ötekini hangi yöntemlerle kategorilere ayırdığına, temel karakteri basitleştirip basitleştirmediğine dayanır.” Kolektif yaygınlığın dört ana özelliği vardır:

(a)          Grup dışındakilerin algı ve davranışlarıyla ilgili homo-jenlik,

(b)          İnanç, tavır ve eylemlerin uzun vadeli istikrarı,

(c)          Değişime karşı direnç,

(d)          Grup dışı kategorisinin kapsamı veya yaygınlığı.

Kolektif yaygınlığın ileri derecede olduğu toplumlarda şöyle bir inanç söz konusudur: Grup dışındakilerin sürekli, homojen, hep aynı davranışları gösteren, katı inanç ve değerlere sahip ve bölgede veya dünya üzerinde yaygın olarak bulunduklarına inanılır. Kolektif yaygınlığın zayıf olması durumunda ise grup dışındakilerin farklılıklar taşıdığı, değişime açık olduğu, değişik davranışlar gösterebildiği ve nispeten sınırlı bir yaygınlık taşıdığı şeklinde bir algı vardır.

Kolektif yaygınlığın derecesi zamanla değişime uğrayabilir. Özellikle de grup içi gerilim ve şiddetin güçlendiği durumlarda. Mesela çatışmaların kızıştığı dönemlerde düşmanla ilgili algı değişebilir ve küçük bir grubu temsil etmenin ötesine geçerek topyekûn bir milleti, etnik grubu, ülkeyi veya kültürü kapsayacak şekilde genişleyebilir. Böylece grup dışındakilere ait imaj daha katı, keskin ve homojen duruma geçebilir. Şiddetin arttığı dönemlerde, insanlar grup dışındakilerin farklılıklarını ve onların kendi aralarında var olan rekabeti görmezden gelme eğilimi taşırlar. Onların çok kültürlü özellikleri ve politik farklılıkları da yok sayılır. Benzer inançlara ve tutumlara sahip tek bir parça olduklarına hükmedilir. Böylece ötekine yansıtılacak toptancı uygulamalar destek görür.

2. Değerler sisteminin dengesi: “Değerler sisteminin dengesi, gruplara karşılıklı olarak erdem ve erdemsizlik atfetme şeklinde tanımlanabilir. Dengeli bir değerler sistemi, ötekine uygulandığında, grup kimliklerine pozitif ve negatif özellikler katar.” Dengeli değerler sistemi, ötekinin ve grup içindekilerin temiz ve ahlâklı olabileceği gibi, aynı zamanda ahlâksız ve zalim olabileceğini de kabul eder. Değerler sisteminin ileri derecede dengeli olması, grup içindekilerin kendi ahlâki eksikliklerini ve hatalarını görmeleri anlamına gelir.

Bu dengenin zayıf olması durumunda ise grup içindekiler kendilerini ahlâken saf ve üstün görürken, grup dışındakileri kötü ve ahlâksız görürler. Bu da kapalı devre yaşa-maktan dolayı bağımsız düşünme yeteneğini azaltır. “Değerler sisteminin aşırı dengesiz olması durumunda, grup dışındakilerin kötülükleri abartılır, şişirilir ve hatta yenileri uydurulur; buna mukabil grup içindekiler ise kahramanlaştırılır. Ötekiler/biz ikilemi toplum hayatında kalıcı hale dönüşür. Yapay kolektif değerlerin ortaya çıkmasından sonra grup içindekiler, grup dışındakiler üzerinde ahlâki üstünlük kurarlar. Gruplar arasında bu tür bir dengesiz algı oluştuğunda, dünyadaki suç unsurlarına karşı mücadele için zemin hazırlanmış olur.”

Değerler sistemi dengesi ve kolektif yaygınlık değişkenleri grup içi kimlikleri belirler. Birinci tip grup içi kimlikte değerler sistemi dengesi zayıfken kolektif yaygınlık ileri derecededir. Şiddetli çatışmaların yaşandığı durumlarda bu manzara alışılmış bir durumdur. Grubun kutsandığı durumlarda sadakat ve itaat rağbet görür. Bu tür kolektif değerler sisteminin hâkim olduğu ortamlarda çoğu zaman aşırı milliyetçilik, faşizm, ırkçılık ve mezhepçilik yaygındır. Grup içindekiler ve dışındakiler hakkında anlatılan hikâyelerde çifte standartlı bir algı görürüz:

Genelde öteki kötü ve adi olarak tasvir edilirken, grup içindekiler erdemli ve ahlâklı görünürler. Ötekinin iyi tarafları görülmez; onların iç içe geçen özellikleri, motivasyonları, değer ve davranışları değerlendirme imkânı bulamaz. “Aşırı şiddetin etkilerinin genelleştirilmesi sonucu, kötülüklerle ilgili algılar iyilikleri gölgede bırakır. ‘Göze göz, dişe diş’ şeklindeki cezalandırıcı yaklaşım tarafların basiretini bağlar. Çoğu çatışma ortamında, olumsuzlaştırıcı semboller (ötekinin kötü fillerine ait imajlar) grup içindeki erdemlere göre çok daha fazla ön plâna çıkar.”

İkinci tip grup içi kimlikte ise değerler sistemi dengesinin ve yaygınlığın zayıf olduğu durumlar söz konusudur. Grup içindekiler kendilerini ahlâken saf, kutsal ve yüceltilmiş olarak görürler. Grup dışındakilerde ise değerler ve erdemler çeşit çeşit olabilir. Bununla birlikte, grup içindekiler, grup dışındakilerin farklı sesler taşıyabileceğini, onların yeteneklerinin değişebileceğini ve grup dışındakilerin “en iyileri” ile bağlantı kurma veya işbirliği yapma ihtimalinin söz konusu olabileceğini bilirler. Belli politikaların ve özel olarak tasarlanmış müzakerelerin ötekiler üzerinde değişime yol açabileceğine inanırlar. Bu şekilde değerlerin farklı olarak algılanabildiği örnekler, ülkelerin güçlü sosyal sınıflarına intisap ifade eden vatanperverlikte görülebilir. Mesela Doğu Timorlular, Endonezya milliyetçiliğinin totaliter etkilerini bertaraf etmek için etnik kimlikleri adına savaşmaya devam etmektedirler.

Üçüncü tipte ileri derecede değerler sistemi dengesi vardır ve kolektif yaygınlık ilerlemiştir. Bu kolektif değerler sisteminde, hem grup içindekilere hem grup dışındakilere olumlu ve olumsuz değer atfetmek mümkündür. Böyle durumlarda bireyler, grup içindekileri eleştirme ve grup dışındakilere karşı bazı olumlu algılar taşıma konusunda nispeten özgürdürler. Ancak grup dışındakileri, benzer inançlar ve davranışlar sergileyen homojen bir kitle olarak görürler. Üçüncü türdeki gruplarda cinsiyet ayrımı da belirgin olarak hissedilmektedir. Aslında kadına karşı şiddet kullanmanın başlıca kaynaklarından biri budur.  Cheldelin’in ortaya koyduğu gibi, bu durumdaki toplumlar, sterotipler üretmek ve bunları medyada tekrarlamak suretiyle kadınları cinsel obje haline dönüştürmektedirler. Kadınlara karşı var olan cinsel baskı, bu katı sterotiplerden beslenmektedir. Yani kadınların tümü aynı kefeye konmakta ve dolayısıyla ayırıma tabi tutulmaktadır.

Dördüncü tipteki gruplarda değerler sistemi dengede, yaygınlık ise zayıftır. Hem grup içinde hem de grup dışında erdemli veya kötü kişiler bulunabilir ve ahlâki veya ahlâk dışı davranış sergileyebilirler. Grup içindekiler açıktan kendi gruplarını eleştirebilir ve grup dışındakilere saygı duyabilirler. Ancak bu kesimde grup içindekilere destek ve sadakat önemli olduğu gibi aidiyetlik vurgusu da belirgindir. Bu kolektif değerler sistemi, liberal ve hümaniter hareketlerde, barış yanlılarında ve insan hakları savunucularında görülmektedir. Uluslararası ilişkiler alanında bu durumlar daha çok, hümaniter idealler arasında gösterilmektedir.

Algıların Dönüşümü

Ötekine yönelik olumsuz algıların olumluya dönüştürülmesinde iç içe geçmiş iki süreç yaşanır:

1. Değerler sistemi dengesinin artması,
2. Değerler sistemi yaygınlığının azalması.

Birinci hedefe ulaşmak için grup içini olumlu, diğerlerini olumsuz algılayan görüntünün ortadan kalkması, bunun yerine her iki tarafta da olumlu ve olumsuz özelliklerin bir arada bulunduğu karışık algının yerleşmesi gerekir. İkinci hedef ise öteki ile ilgili homojenliğin yeniden değerlendirmeye tabi tutulması ve böylece ötekilerin farklı görüş ve düşüncelere sahip olabileceği algısı ile gerçekleştirilmektedir. Gülen’in hoşgörü ve diyaloga yaklaşımı, işte bu karmaşık dönüşüm sürecine yeni boyutlar getirmektedir.

Başkalarını düşman görme algısına dayanan ve olumsuz davranışları, duyguları, sterotipleri ön plâna çıkaran rivayetlerle bunu sergileyen bir sistemin yerine, “şiddet yanlısı olmayan ben” imajından kaynaklanan bir sistem geliştirilebilir. İçimizdeki olumsuz algıları değiştirmek için özümüzdeki iyi değerleri keşfetmeli ve benimsemeliyiz:

Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz. Melekleri imrendirecek o muhteşem donanımımıza rağmen habîs ervahı bile utandıracak işler yapıyoruz. Mademki hepimiz insanız, genlerimizde Âdem Nebi’nin genleri ve özümüzde de Hakikat-i Ahmediye’nin usâresi var demektir; öyleyse gelin, bütün şeytanî dürtülere baş kaldırarak yeryüzünün halifesi olduğumuzu ve göklere ulaşmaya namzet bulunduğumuzu, cihanları velveleye verecek bir sesle haykıralım ve insan olma farklılığını bir kere daha meleklere duyuralım.!

Gülen’e göre, insanların özünde bulunan iyi niyete ve olumlu mizaca vurgu yapma düşüncesi yeni değildir:

Bu bir ibdâ (öncesi olmadan yeni ortaya konmuş bir şey) değil, ihyadır. Sıfırdan inşa değil kullanılmaya kullanılmaya körelmiş kuyulardaki suyu tekrar gün yüzüne çıkartma gibi, kullanılmaya kullanılmaya bize yabancı olmuş, hakkında “yok” hükmü verilmiş; ama aslında zâtında mevcut olan bir şeyleri yeniden ortaya çıkarmadır. Diyorsunuz ki, “İnsan hayvan değildir. O insandır. Öyleyse buna göre davranışımız farklı bir çizgide olmalı, farklı kıstaslar ihtiva etmelidir. İnsanlarla olan münasebetlerimiz de elbette insan olma esprisine bağlı cereyan edecektir.

Böylece, yaratılıştan gelen insani özellikler, ilişkilerde ve algılarda karşımıza çıkan olumsuzlukları giderme yolunda önemli bir unsur olarak bize yardım edecektir.

Her bir dini grubun değerleri, ihtiyaçları ve gelenekleri bir diğerine karşıymış gibi algılanmamalı; dine saygı babında bütün dinlerin değerlerine ve ihtiyaçlarına cevap veren ve saygı gösteren bir ortam hazırlanmalıdır. Gülen’in altını çizdiği ifade şudur:

Diyalog içinde bulunduğumuz insanlarla, ortak yanlarımızı artırmak ve onlar üzerinde konuşmak gerekir. Hattâ konuştuğumuz, görüştüğümüz bu insanlar, Yahudi, Hristiyan veya bir başkası, kim olursa olsun, yine bu düşünce ile hareket edilmeli ve bizi birbirimizden ayıracak hususlar söz konusu edilmeden, müşterekler üzerinde durulmalı ve müşterek yanlar araştırılmalıdır.

Yine Gülen’in vurguladığı gibi, “Dinler arası diyalogun başarıya ulaşabilmesi için geçmişi unutarak polemiklerden kaçınmalı ve asgari müştereklere odaklanmalıyız.”  Bu yaklaşım aynı zamanda din ile laik devlet arasındaki çelişkilerin çözümünü de kolaylaştırabilir, çatışan toplumların birbirlerine bakışlarını değiştirip onları kaynaştırabilir ve aralarında tarihe dayanan husumetler bulunsa bile dini gruplara bakışı daha olumlu hale dönüştürebilir.

Yukarıda ifade edildiği gibi, olumsuz algıları olumluya dönüştürmenin yollarından biri, “biz” tanımını yeniden yapmaktan ve grup içindekilerinin de bazı olumsuz özellikler taşıyabileceklerini kabul etmekten geçer. Grup içindekilerin şiddet eylemlerinin farkına varılması ve grup dışındakilere insan haklarının tanınması, “olumlu biz- olumsuz ötekiler” esasına dayanan grup içi kimliğe bir saldırı olarak anlaşılabilir. Gülen’in ifade ettiği gibi, “… her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı. ”  Gönül insanının portresini çizerken Gülen, aynı zamanda kişinin kendi kendiyle yaka paça olarak benliğinde var olan kötü ve olumsuz düşüncelerle mücadele etmesinin hayati önemini de vurgular:

Gönül insanı, her zaman kendiyle yaka-paça ve kendi ayıplarıyla meşgul bulunduğundan kimsenin eksiğiyle-gediğiyle uğraşamaz/uğraşmaz. Başkalarıyla uğraşmak bir yana, her fırsatta iyi bir insan olma örneği sergileyerek, onları daha yüksek ufuklara yönlendirir ve herkese bir hüsnümisal olur: İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar, onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.

Grup içindekilerin olumsuz eylemlerinin kabul edilebilmesi için, grup kimliğinin yeniden gözden geçirilmesi ve tanımlanması gerekir. Böyle bir süreç genelde sert bir dirençle karşılaşır. Grup üyeleri kendi olumlu imajlarını savunma ve bunu gölgeleyecek olumsuz bilgileri reddetme konusunda güçlü bir eğilime sahiptirler. Kültürel miras, köklü gelenekler, diğer gruplarla uzun süre birlikte yaşanmışlık gibi kimliğin anlamına dair diğer önemli unsurları vurgulamak, yüksek özgüven ve aidiyet fikrinin muhafazasına yardım edebilir.

Bu tür sohbetler yapılırken, grubun kimlik özellikleri arasında yer alan olumlu yönler ön plâna çıkarılmalıdır. Mesela “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirlilik ve anlayış”, “affetmenin erdemi” gibi… Aslında tüm insanlarda bu özellikler mevcuttur ve kişinin kendine güven ve saygı duymasını pekiştiren güçlü dinamiklerdir. Tıpkı Gülen’in işaret ettiği gibi, “Evet, diyebilirim ki, İslâm’da sulh, sevgi, af, müsamaha esastır; diğer şeyler ise ârızîdir.”  Bunlara ek olarak Gülen şunları da ifade eder:

Evet, İslâm’da sulh esastır, harb ü darp ise belli sebep ve şartlara bağlı arızî bir meseledir. Bu açıdan diyebiliriz ki, şayet bu ülkede herkesin huzur ve güven içinde olacağı bir sulh ortamı meydana getirilemezse, milletimiz ve insanlık adına herhangi olumlu bir hizmet yapmamız mümkün değildir.

İkinci adım ise Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algının değiştirilmesidir. Gülen’e göre, hiç kimsenin, başkalarını yargılama ve hatalarından veya hareketlerinden dolayı onları suçlama hakkı yoktur:

Evet, insan, herkesi kendisinden üstün görmeli; nefsindeki bir zaafı ya da çirkinliği sû-i zan sâikasıyla başkalarına teşmil etme veya işin aslını ve hikmetini bilmediğinden başkalarının bazı hâl ve hareketlerini kötüleme gibi yanlışlıklara düşmemelidir… İslâm’da insanların ayıplarını fâş etme diye bir vazife yoktur. Mehâsin-i ahlâk kuralları içinde başkalarının kusurlarını araştırma, onları deşifre etme ve mahcup düşürme şeklinde bir madde yer almamaktadır. Aksine, hata ve kusur avcılığı yapmak, günahları açığa vurmak ve insanları tahkir etmek dinimizde ahlâksızlık sayılmıştır.

Grup içindekilerin ve dışındakilerin barışçı imajına vurgu yapılması halinde grubun barışçı tarihine vurgu yapan ve farklı etnik gruplar arasındaki olumlu ve güzel ilişkileri gündeme getiren rivayetler de desteklenmiş olabilir. Benzer hikâyelerin tamamlayıcı bilgiler ve olumlu özellikler yoluyla farklı insanlar tarafından tekrar tekrar dile getirilmesi bu kanaatleri daha kalıcı hale getirecektir. Bu süreçte üretilen olumlu duygular, kendisiyle barışık konseptler geliştirecek ve hoşgörü, uzlaşma ve iyi niyete vurgu yaparak, ötekilere yönelik olumlu algıların şekillenmesine katkıda bulunacaktır. Gülen’in ifade ettiği gibi başkalarına olumlu bakmak, rekabetten ve yargılamadan kaçınmak son derece önemlidir:

Gönül insanı, herkese sinesini açar, herkesi şefkatle kucaklar ve toplum içinde hep bir sıyanet meleği görüntüsü sergiler. Ne var ki, Allah’tan başka kimseden de bir şey beklemez. Tavırları, davranışları itibarıyla herkesle uyum içinde olmaya çalışır; hiç kimseyle cedelleşmez, hiç kimseye karşı düşmanlık beslemez… Aksine, dini, ülkesi, ülküsü adına hizmet eden hemen herkesi sever.. bütün olumlu faaliyetlerinden ötürü herkesi alkışlar.. alkışlar ve hem onların anlayışlarına hem de konumlarına saygılı kalmaya alabildiğine itina gösterir.

Dahası Gülen, başkalarını kınamaktan kaçınmayı öğütler. Kalp insanının tanımını yaparken şunları dile getirir:

İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar.. onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.

Bu tür olumlu algıları olumlu tavır ve eylemlere dönüştürmek için bir adım daha atmak gerekir: Çatışmanın azalmasına yol açacak kuşatıcı ve güçlü bir kimliğin oluşturulması. Ortak veya paylaşılmış kimlikler sayesinde etnik, ırksal ve dini farklılıklar asgariye indirilir, üyeler kendilerini “yekvücut” olarak görmeye başlar ve böylece grup içi düşmanlıklar azaltılmış olur. Üst kimliğin oluşmasına katkı sağlayan unsurlar arasında aynı toprakları paylaşma, milli fikirler ve toplumun ortak problemlerini sayabiliriz. Gülen, demokrasi ile İslâm arasındaki benzerliği şöyle ifade eder:

Demokratik toplumlarda, insanlar üstleri tarafından yönetilmektense kendi kendilerini yönetirler. Böyle bir siyasi sistemde ferdin, topluma önceliği vardır, mutlak bir ferdiyetçilikten bahsetmek mümkün olmasa da fert kendi yaşam şeklini tayin etmekte özgürdür. Toplum içinde yaşayarak insanlar daha iyi bir gelecek inşa edebilirler; böyle bir inşa, fertlerin özgürlüklerini yaşam tarzlarına göre sınırlamak ve düzenlemekten geçer. İslâm’a göre fertler ve toplumlar kendi akı-betlerinden sorumludur, insanlar da kendilerini idareden sorumlu olmalıdır.

Yeni bir ortak kimliğin doğması için olmazsa olmaz bir şart vardır: Grup üyelerinin, yeni bir üst kimliği, birincil (etnik/ırksal/dini) kimlikleri için bir tehlike veya tehdit olarak görmemeleri. Eğer değerler, temel düşünceler veya yeni kimlikler mevcut kimliğe ait muhtemel (kazanılmış) değer ve düşüncelerle ters düşecek olursa yeni bir şiddet sarmalı başlayabilir. Başarılı bir ekip çalışmasıyla, işbirliği örneklerine ait hikâyeler kullanılmak suretiyle, yeni bir ortak kimlik algısı ve konsepti çok dikkatli şekilde tasarlanmalıdır. Mesela şu tür sorulara cevap aranabilir: “Daha iyi bir gelecek için ne yapabiliriz?” ve “Çocuklarımız için neler yapmalıyız?” Böylece insanların dikkati geçmişin çatışmaları yerine, karşılıklı anlayışa ve sorumlu davranmaya, aynı zamanda eski düşmanlar arasında karşılıklı insan haklarının savunulmasına yöneltilmiş olur. Bu durumda, barış yanlısı grup üyeleri ve yeni biz anlayışıyla ilgili konseptler ortaya çıkacak ve birbirlerine güç vereceklerdir.

Sonuç

Gülen, yazı ve sohbetlerinde, sürekli olarak Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algıların dönüştürülmesinin gerekliliğini ve topluma barış getirmenin bir yolu olarak hoşgörünün önemini vurgular:

Değişik duygu ve düşüncedeki bu insanlar, ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak, ya da birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir. tarihi boyunca hep barut fıçısı olmuş Balkanlar’da ve Ortadoğu gibi hep hareketli olmuş bir bölgede en uzun süreli barış, ecdadımızın o engin hoşgörüsüyle gerçekleşmişti. Bu hoşgörü ve onun o yüce temsilcileri tarihten silindiği andan itibaren de bu bölge, barış ve huzura hasret kalmıştır. Bu arada, değişik Avrupa ülkelerindeki soydaşlarımız ve dindaşlarımızın kendi millî değerlerine, tarihî ve manevî köklerine saygılı kalarak bulundukları ülkelerde problem olmadan beraber yaşayabilmeleri de ancak hoşgörünün engin ikliminde mümkün olabilecektir.

Olumsuz imajların dönüştürülmesi ve Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumlu algıların oluşturulması, her iki tarafın da katılımını gerektiren karmaşık bir süreçtir. Gülen, grup içindekilerin şiddet eylemlerinin fark edilmesi ve grup dışındakilerin insan haklarının kabul edilmesi ve asgari müştereklerin ön plâna çıkarılması da dahil olmak üzere bu sürecin temel unsurlarına işaret eder. Aynı zamanda, bir grubu tanımlarken onların sahip olduğu “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirli ve anlayışlı” ve “affetmenin erdemi” gibi olumlu özellikleri vurgulamanın önemini dile getirir. Gülen’e göre, insanların ortak değerlerine ve düşüncelerine olan ilgi arttırılmadan ve demokrasi ile İslâm arasındaki benzerlik anlaşılmadan hiçbir olumlu algı ortaya çıkmaz. Gülen, bu konuda şunları kaydeder:

Sözün özü; iyi niyet, müsbet düşünce ve güzel görüş, insanın gönül saffetinin ve vicdan enginliğinin emaresidir. İnsan, bir kere başkalarını sorgulamaya başlayınca sanık sandalyesine oturtmadık hiç kimse bırakmaz; daha baştan hüsn-ü zanna yapışmazsa, herkesi ve her şeyi yargılamaktan uzak kalamaz. Dolayısıyla, her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı; fakat, diğer insanlar söz konusu olduğunda hüsn-ü zanna sarılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, sû-i zanda isabet etmektense hüsn-ü zanda yanılmak daha hayırlıdır.

Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü” (Konferanslar Serisi – 2) adlı kitaptan alınmıştır.

Kelle kesme cinayetleri Müslümanlara mal ediliyor. Suriye’de, Mısır’da, Pakistan’da, Bangladeş’te, Somali’de, Mogadişu’da, değişik yerlerde vahşetler irtikap ediliyor ve bu aynı zamanda Müslümanlığa dayandırılıyor.

Terörist Müslüman olamaz; Müslüman da terörist olamaz. Müslümanların içinden terörist çıkmaz mı? Çıkar ama Müslümanlığa ait vasıflarını kaybetmiş olur. Ona sağlam Müslüman denemez. Nasıl sağlam Müslüman dersiniz! Savaşın bile bir kuralı, kanunu vardır. Savaşıyorlarsa savaşırsınız. Savaşmayan insanlarla savaşılmaz. İnsanlığın İftihar Tablosu, üzerlerine gelen, müdafaa etme mecburiyetinde kaldığı insanlara karşı savaş orduları hazırlarken, onları teşci ve teşyi ederken buyururlardı ki; “mabetlere sığınmış insanlara ilişmeyin, kadınlara ilişmeyin, çocuklara ilişmeyin!” Şimdi İnsanlığın İftihar Tablosu’nun en sahih, en muteber hadis kitaplarında ve aynı zamanda temel kaynağı Kur’an olan bu türlü esaslara bağlayıp ortaya koyduğu disiplinleriyle bu insanların yaptıkları şeyleri telif etmek mümkün değildir. Bu açıdan da bunlara Müslüman demek, bu işi Müslümanlık adına bile yapsalar, mümkün değildir. “Döverek, vurarak, öldürerek bütün âleme ‘Amine, Fatıma, Hatice’ dedirteceğiz.” Buna hakkınız yok.

Temsil güzelse, insanlar için bir şey ifade ediyorsa, bir şey vaat ediyorsa, gelecek adına bir şey vaat ediyorsa, insan kadirşinastır, o mevzuda farklı bir seçimde bulunabilir. O insanı kendi hür iradesiyle baş başa bırak! Zannediyorum en ileri demokrasilerden daha ileri bir mülahaza bu. Gidip falan yeri işgal yok, filan yeri işgal yok. Onlara kendi sistemini dayatma gibi şey yok. Dinin tarifi bu. Bir Müslüman dinin tarifine uyma mecburiyetindedir. Her şeyin bir tarifi vardır. Dinin tarifi de budur. Siz iyi gösterirseniz, sevdirirseniz, ona karşı içlerde inşirah hasıl ederseniz, insanlar hür iradeleriyle seçerler onu. Ona da kimse bir şey diyemez. İsteyen öyle olur, isteyen böyle olur. İsteyen A olur, isteyen C olur, isteyen B olur.

Herkese saygılı olmalı. Her anlayışı saygıyla karşılamalı. Vahşice, canavarca, topla, tüfekle, öldüren silahlarla insanların üzerine gitmenin Müslümanlıkla telif edilir bir yanı yoktur.

http://fgulen.com/tr/ den alıntı

Bu sadece bir başlangıç. Allah’ın izniyle içindeki potansiyeli mutmain olana kadar kullanabileceğin ve hayat görüşüne uygun yaşamakta başarılı olacağın yerlere doğru yoluna devam edersin. Unutma ki öğrendiğin beceriler uzun vadede seninle birlikte olacak. Onları uyguladıkça iç görün derinleşecek ve güçlenecek. Yeni bir plan üzerinde çalışırken ya da bir zorlukla karşılaştığında bu kitaptaki araçları kullanmaya devam et. Sanırım artık yolculuğunun bir sonraki safhasını dört gözle bekliyorsundur. Sezgilerini ve görüşlerini başkalarıyla paylaşmanı isterim. Bu yolculuk senin dünyanda gerçekleştikçe sen de dünyadaki diğer insanlar için bir ilham kaynağı

tweet