1. A) Nikâh Terimi Ve Kapsamı:

Nikâh sözcüğü Arapça “nekeha” fiilinden bir mastar olup, erkeğin kadınla evlenmesi ve onunla cinsel temasta bulunması anlamına gelir. Bu sözcüğün “evlilik akdi” anlamı mecaz, “cinsel temas” anlamı ise gerçek anlamdır.

Bir fıkıh terimi olarak nikâh; şer’an evlenme engeli bulunmayan bir kadının, cinsel yönlerinden yararlanmayı erkeğe mübah kılan rizaî bir akittir. Müteahhırûn (12. M. yüzyıldan sonraki) fakihlerinin tarifi ise şöyledir; nikâh kasten mülk-i mut’ayı ifade eden bir akittir.[2] Yani erkeğe kadının cinsel yönlerinden yararlanma mülkiyeti hakkı veren bir sözleşmedir. Evlilik, nitelikleri dikkate alınarak aşağıdaki şekilde tarif edilebilir: Evlenmeleri yasak olmayan bir erkekle bir kadın arasında yapılan, birbirinin cinsel yönlerinden yararlanmayı meşru kılan, ortak hayat ve nesli sürdürmek için bir bağ meydana getiren akittir. İslâm’da nikâh akdi hem medenî bir muâmele ve hem de bir ibadettir. Çünkü nikâhın rükün ve şartlarını İslâm belirler ve eşlerin evlilik nedeniyle pek büyük ecirlere ulaşacağını haber verir. Evliliğin niteliğini İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) şöyle belirtir: “Nikâh ibadetlere daha yakındır. Hatta evlenmek, sırf ibadet niyetiyle bekâr kalmaktan daha üstündür.”[3] Son devir fakihlerinden İbn Âbidîn (ö. 1252/1836) ünlü Reddü’l-Muhtar adlı eserinde nikâh konusuna şu cümlelerle başlar: “Bizim için Hz. Adem devrinden günümüze kadar meşru olmuş, sonra cennette de devam edecek, nikâh ile imandan başka ibadet yoktur.”[4]

Nikâhın mescid içinde akdedilmesi ve uygun olursa cuma gününe rastlatılması müstehaptır. Bu durum da onun ibadet yönünü güçlendirir.[5]

Şâfiîlere göre evlilik, alış-veriş gibi dünyaya ait alelâde işlerden olup, ibadet niteliğinde değildir. Dayandıkları delil, gayrimüslimlerin nikâhının da İslâm nazarında geçerli sayılmasıdır. Eğer ibadet olsaydı, onların nikâhlarının geçersiz olması gerekirdi. Evlilikten gaye, kişinin cinsel isteklerini teskinden ibarettir. İbadet ise yüce Allah için bir iş ve bir amel yapmaktır. Bu yüzden Allah için iş yapmak kendi nefsi için iş yapmaktan daha faziletlidir. Şâfiîlerin bu görüşüne çoğunluk mezhep müctehitleri karşı çıkmıştır. Şöyle ki:

Çoğunluk müctehitlere göre evlilik akdinin müslim veya gayrimüslim için geçerli olması dünyada toplum düzeni ile ilgilidir. Nitekim mescit, yol yapımı ve benzeri hayır işleri Müslüman için bir ibadet olduğu halde, gayrimüslim için bir ibadet sayılmaz. Genel anlamda Allah Teâlâ’nın hoşnut ve razı olduğu her iş ve davranış mü’min için bir ibadettir. Bu yüzden İslâm’ın belirlediği esaslara göre kurulan ve buna göre yürütülen evlilik de ibadet niteliğindedir. Çünkü evlenmekle, nefsi haramlardan korumak ve nesli sürdürmek gibi bir çok toplum maslahatları gerçekleşir. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

Sizden birinizin evliliğinde sadaka sevabı vardır.”[6] “Bir kimsenin sarf edeceği en faziletli para (dinar), kendi aile fertlerine harcayacağı para ile, Allah yolunda hayvanına ve yine Allah yolunda cihad edecek olan arkadaşlarına harcayacağı paradır.”[7] “Çocuklarına, eşine ve hizmetçine yedirdiğin senin için bir sadakadır.”[8]

Diğer yandan kocaları yoksul olan iki varlıklı kadın, Allah’ın elçisine gelerek, kocalarına sadaka verip veremeyeceklerini sormuşlardı. Hz. Peygamber onlara şu cevabı verdi: “Kocalarınıza yardım ederseniz size iki ecir vardır. Hısımlık ecri ve sadaka ecri.”[9]

Batı ülkeleri Hristiyan toplumlarında nikâhın dinî veya medeni niteliği uzun süre tartışılmış, kimi ülkelerde nikâh yalnız kiliselerde akdedilirken, kimi ülkelerde de medeni nikâh esası benimsenmiştir. Resmi devlet memuru önünde akdedilen nikâha “medenî nikâh” denir.

Osmanlı Devleti uygulamasında 1917 tarihli “Hukuk-ı Aile Kararnamesi” Hristiyan veya Musevîler için kısmen dinî ve kısmen de medenî evlenme usulü getirmiştir. Buna göre gayrimüslimlerin nikâhı, dinî ayinler çerçevesinde rûhanî memurlarınca yani papaz veya rahiplerce akdedilir. Ancak ruhanî memur, en az yirmi dört saat önce mahallî mahkemeye haber verir. Hakim; belirtilen saatte nikâh meclisine özel bir memur gönderip kıyılan nikâhı deftere kayıt ve tescil ettirir.[10] Adı geçen kararnameye göre, Müslümanların evliliği de, aynı şekilde evde, bir salon veya mescidde, hakim naibinin hazır bulunduğu bir mecliste akdedileceği esası getirilmiştir. Böylece, ayrı dinlere mensup topluluklara, kendi inançlarına uygun bir şekilde evlenme, boşanma, nafaka, miras ve ticaret yapma serbestliği tanınmıştır.

1. B) Evliliğin Meşru Olduğunu Gösteren Deliller:

Evliliğin meşru oluşu kitap, sünnet ve icma delillerine dayanır.

Kur’an’da şöyle buyurulur:

(وَاَنْكِحُوا الْاَيَامٰى مِنْكُمْ وَالصَّالِح۪ينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَاِمَاۤئِكُمْ اِنْ يَكُونُوا فُقَرَاۤءَ يُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ)“Sizden olan bekârları, köle ve cariyelerinizden durumları evlenmeye uygun olanları evlendirin! Eğer bunlar yoksul iseler, Allah lütfundan onlara zenginlik verir. Çünkü Allah lütfu çok geniş olan, (her şeyi) bilendir.”[11]

Ayette Müslümanların, yoksul olsalar bile bekâr olan erkek ve kadınları evlendirmeleri, çünkü Allah’ın onlara evlilik sebebiyle yardımcı olacağı bildirilmektedir.

Evlenmek: Yukarıdaki ayette, “evlendiriniz” ifadesi, evlilik konusunda eşler kadar, veli veya İslâm toplumuna da görev düştüğünü gösterir.

Evlilik konusunda pek çok hadis nakledilmiştir. Allah elçisi, gençlere hitap ederek şöyle buyurmuştur:

“Ey gençler topluluğu! Sizden kimin evlilik yükümlülüklerine gücü yeterse evlensin. Çünkü evlilik gözü ve ırzı harama karşı koruyucudur: Kimin evlenmeye gücü yetmezse oruca devam etsin. Çünkü oruç onun için bir kalkandır.”[12]

Ashab-ı kiramdan üç kişi Hz. Peygamber (s.a.s)’in eşlerine onun gece ibadetini sormuşlar, belki azımsayarak birincisi “sürekli olarak gece namazı kılmaya”, ikincisi “sürekli oruç tutmaya”, üçüncüsü ise “kadınlardan sürekli ayrı kalmaya ve hiç evlenmemeye” karar verir. Onların bu konuşmalarını haber alan Hz. Peygamber şöyle buyurur:

Ashab-ı kiramdan üç kişi Hz. Peygamber (s.a.s)’in eşlerine onun gece ibadetini sormuşlar, belki azımsayarak birincisi “sürekli olarak gece namazı kılmaya”, ikincisi “sürekli oruç tutmaya”, üçüncüsü ise “kadınlardan sürekli ayrı kalmaya ve hiç evlenmemeye” karar verir. Onların bu konuşmalarını haber alan Hz. Peygamber şöyle buyurur:

“Bazı kimselere ne oluyor ki, şöyle şöyle demişler. Fakat ben hem namaz kılıyorum, hem uyuyorum; oruç tutuyorum, tutmadığım da oluyor; kadınlarla da evleniyorum. Kim benim sünnetimi terk ederse benden değildir.”[13]

Hz. Âişe’nin naklettiği bir hadiste şöyle buyurulmuştur:

“Nikâh benim sünnetimdir. Kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir.”[14]

Diğer yandan evlenmenin meşruluğu üzerinde, bütün ümmet görüş birliği içindedir. Ancak evlenmenin hükmü evlenecek kişinin özel durumu dikkate alınarak değerlendirilir. Aşağıda çeşitli durumlara göre konuyu açıklayacağız.

1. C) Evlenmenin Hükmü:

Evleneceklerin durumuna göre nikâhın hükmü farz, vacip, sünnet, haram, mekruh veya mübah kısımlarına ayrılır.

Evlenmediği takdirde zinaya düşeceği kesin olan kimsenin evlenmesi farzdır.

Yine evlenmezse zinaya düşme tehlikesi bulunan kimsenin evlenmesi vaciptir.[15]

Evlenince, eşine zulüm ve işkence yapacağı kesin olan kimsenin evlenmesi haramdır.

Eşine zulüm yapma ihtimali bulunan kimsenin evlenmesi mekruhtur.[16]

Cinsel bakımdan itidal halde bulunanların evlenmesi sünnettir.

İmam Şâfiî’ye göre yukarıda belirttiğimiz itidal durumunda evlenmek mübah olup, mü’min evlenme veya evlenmeme arasında serbest bırakılır. Dayandığı delil; Yahyâ Peygamber’in “…efendi, nefsine hâkim ve iffetli.”[17] olduğu belirtilerek buyrularak övülmesi ve “size evlilik helal kılındı.”[18] ayetiyle “mübah kılınma” nın ifade edilmesidir.

1. D) Nikâhın Rükünleri:

Hanefîlere göre, evlilik akdinin rükünleri icap ve kabulden ibarettir. Çoğunluk mezhep imamlarına göre ise evliliğin rükünleri dört tane olup; siyga (icap ve kabul), kadın, koca ve evlenecek kadının velisidir.

Evlilik akdinin konusu, yani eşlerin bu evlilikten gayeleri, birbirinin cinsel yönlerinden yararlanmadır. Bu yüzden yalnız ev hizmetlerini görmek üzere yapılacak bir akit bir “iş sözleşmesi” olabilir. Nikâh akdinde karı koca hayatının yaşanması asıldır. Mehir, evliliğin kendisine bağlı olduğu bir rükün değil; nafaka gibi evliliğin hükümlerindendir.

İcap, evlenme akdi taraflarından birisinin ilk olarak yaptığı tekliftir. “Benimle evlenmeyi kabul et” teklifine, karşı tarafın “kabul ettim” şeklindeki cevabı “kabul” niteliğindedir. Burada ilk teklifin karı veya koca tarafından yapılması sonucu etkilemez. İlk teklif icap, ikincisi kabul niteliğindedir.

Çoğunluk İslâm fakihlerine göre icap, kadının velisi veya vekili tarafından erkeğe yapılan evlendirme teklifidir. Kabul ise, kocanın bu teklife verdiği olumlu cevaptır.[19]

1. E) Nikâhta Velinin Yetkisi:

1) Hanefilere göre evlenme ehliyetine sahip olan bir kadın, velisi hazır olmaksızın kendi nikâhında irade beyanında bulunabilir. Kız çocuğu için velinin devreye girmesi sünnet veya müstehap görülmüştür. Nitekim Kur’an’da kadının evlilikte bizzat taraf olabileceğini bildiren ayetler vardır:

(…وَامْرَاَةً مُؤْمِنَةً اِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ اِنْ اَرَادَ النَّبِيُّ اَنْ يَسْتَنْكِحَهَا خَالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ …)“Bir de Peygamber kendisiyle evlenmek istediği takdirde, kendisini peygambere hibe eden mümin kadını, diğer müminlere değil, sırf sana mahsus olmak üzere (helal kıldık).” [20]

(…فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ) “Eğer kocası onu üçüncü defa boşarsa, bundan sonra kadın bu kocadan başka bir erkekle evleninceye kadar, boşayan kocasına helal olmaz.” [21]

Bu iki ayette veliden söz edilmeksizin, evlilikte kadın doğrudan taraf gösterilmiştir.

Hadislerde de şöyle buyurulmuştur:

“Bekâr kadın, kendisi hakkında velisinden daha fazla hak sahibidir.” [22]

“Dul bayan için velisinin yapabileceği bir şey yoktur.” [23]

2) Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelîlerin ortak görüşü:

Bu mezheplere göre kadın için evlilikte erkek bir velinin onu temsil etmesi gerekir. Dayandıkları deliller şunlardır:

Ma’kıl b. Yesar’ın, dul kız kardeşinin eski kocası ile evlenmesine engel olmak istemesi üzerine şu ayet inmiştir:

(وَاِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاۤءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ اَنْ يَنْكِحْنَ اَزْوَاجَهُنَّ اِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ) “Kadınları boşadığınız ve onlar da iddetlerini tamamlayınca, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde eski kocalarıyla evlenmelerine engel olmayın..” [24]

Hanefiler bu ayeti, veli yetkisinin kaldırıldığı şeklinde anlamışlardır.

(…وَاَنْكِحُوا الْاَيَامٰى مِنْكُمْ) “Sizden bekârları evlendirin…” [25]

(…وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَتّٰى يُؤْمِنُوا) “Müşrik erkekleri, onlar iman edinceye kadar evlendirmeyin.”

Hanefiler bu ayetleri, gençlerin evliliği ile ilgili veliye bir görev yükletildiği, belli bir veli yoksa bu görevin İslâm toplumuna ait olduğu görüşündedir.

Diğer yandan Hz. Aişe’den rivayet edilen bir hadiste şöyle buyurulur:

“Velisinden izinsiz evlenen kadının, nikâhı batıldır, batıldır, batıldır.”[26] Ancak bu hadisin râvisi olan Hz. Aişe, kardeşi Abdurrahman Şam’da iken kendisine emanet ettiği kızını babası seferden dönmeden evlendirmiş ve bu evlilik geçerli sayılmıştır. Tirmizî’ye göre bu hadisi İmam Zuhrî rivayet etmiş, ancak İbn Cüreyc hadisi Zuhrî”ye sormuş, o bunu inkâr etmiştir. [27]

1. F) Evlilik Akdi Sırasında İki Şahidin Bulunması:

Evlilik geleceğe ait hak ve sorumluluklar doğuran bir müessese olduğu ve haramı helalden ayırdığı için, bunun topluma açıklanması, gizli kalmaması ve belirli şahitlerle belgelenmesi gerekli görülmüştür. Bu yüzden veli dışında iki şahit bulunmadıkça nikâh akdi sahih olmaz. Delil ayet ve hadislerdir.

Allah Teâlâ şöyle buyurur:

(وَاسْتَشْهِدُوا شَه۪يدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَاِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاۤءِ )”Erkeklerinizden iki şahit tutun. Eğer iki erkek olmazsa, o durumda razı olacağınız şahitlerden bir erkekle iki kadın yeter.” [28]

Ayet, ticaretle ilgili olmakla birlikte evlilik akdini de kapsamına alır. Akitlerde şahit, genellikle anlaşmazlık durumunda tarafların haklarını korumada ispat kolaylığı sağlar. Evlenme akdi de eşlerin lehine ve aleyhine hukukî sonuçlar meydana getiren bir akittir. Mehir, nafaka yükümlülüğü, nesebin sabit olması, sıhrî hısımlığın doğması bunlar arasındadır. Diğer yandan evlilik akdinin topluma ilân edilerek yapılması ve şahitlerin bulunması evlileri zina töhmetinden korur.

1. G) Gizli nikâhın hükmü:

Dışarıda açıklanmamak üzere gizlice yapılan nikâh akdi caiz değildir. Ancak nikâh akdi şahitlerin önünde yapılıp da, sonradan şahitlere bunu gizlemeleri ve dışarıda açıklamamaları tavsiye edilse, bu evlilik gizli yapılmış sayılır mı?

Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî’ye göre böyle bir evlilik gizli yapılmış sayılmaz. Çünkü şahitlere sonradan yapılacak gizli tutma tavsiyeleri nikâh akdine zarar vermez. [29]

İmam Mâlik ise evliliğin topluma ilânını bir şart olarak kabul ettiği için, gizli yapılan veya şahitlerden gizlemeleri istenen bir nikâhı geçerli saymaz.

İmam Malik gizli nikâhı şöyle tarif eder: Kocanın şahitlerden nikâh akdini, daha önce evli ise önceki karısından veya ev halkı bile olsa diğer insanlardan gizlemelerini istediği nikâhtır. Böyle bir evlilikte cinsel birleşme olmuşsa, şahitsiz evlilikle birleşmede olduğu gibi nikâh akdi feshedilir ve bu bir bain talak (kesin boşama) sayılır. Eğer eşler cinsel birleşmeyi ikrar eder veya bu durum, zinadaki gibi dört şahitle sabit olursa her iki eşe de değnek (celde) veya recm cezası uygulanır. Ancak def çalmak veya düğün yemeği vermek yahut veli dışında tek şahitle de olsa nikâh ilân edilmiş olursa, şüphe bulunduğu için had cezası düşer. Nitekim Allah’ın Rasûlü; “Gücünüzün yettiği kadar , şüphe bulununca had cezalarını düşürünüz.” [30] buyurmuştur.

Hanbelîlere göre ise gizli tutma tavsiyesi nikâhı geçersiz kılmaz. Evliliği veli, şahitler ve eşler gizlese de bu geçerli olur, fakat böyle bir gizleme mekruhtur. [31] Diğer yandan İbn Ebî Leylâ, Ebû Sevr ve Ebû Bekr el-Esamm’a göre evlilikte şahit bulundurmak şart değildir. Bu fakihlerin dayandığı delil:

(فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاۤءِ) “Kadınlardan hoşunuza gidenleri nikâhlayın…” [32]

(وَاَنْكِحُوا الْاَيَامٰى مِنْكُمْ) “İçinizden bekâr olanları evlendirin..”[33]

ayetlerinin genel anlamıdır. Onlar bu konudaki hadisleri, ayetlerin mutlak anlamını sınırlayacak güçte görmemişlerdir.

Ancak çoğunluk müctehitler bu görüşü reddetmiş ve nikâhta şahitten söz eden hadislerin meşhur olduğunu ve ayetlerin mutlak anlamını sınırlayacak güçte bulunduğunu söylemişlerdir. [34]

1. H) Nikâh Akdinde Öne Sürülüp Sürülemeyen Özel Şartlar:

İslâm’da, bir sözleşme yapılırken öne sürülebilen şartlar genel olarak “sahih”, “fâsit” “bâtıl olan şartlar” olmak üzere üçe ayrılır. Âyet ve hadislerle çelişmeyen ve akdin taraflarından birisine tek yanlı yarar sağlamaya yönelik bulunmayan, anlamlı olan ve sıkıcı da bulunmayan şartlar “sahih şart” niteliğindedir. Akdin niteliği ile bağdaşmayan veya şer’î hükümlerle çelişen şartlara ise “fâsit şart” denir. Bir tarafa yararı bulunmayan veya anlamsız ya da sıkıcı bulunan şartlar da “bâtıl şart” kapsamına girer. [35]

Hadiste şöyle buyurulur: “Müslümanlar kendi aralarında belirledikleri şartlara uyarlar. Ancak helalı haram veya haramı helal kılan şart müstesnadır.” [36]

Evlilikte öne sürülebilen şartları yukarıdaki ölçülere göre şu şekilde değerlendirebiliriz:

Nikâh akdinin niteliği ile bağdaşan ve şer’î hükümlerle de çelişmeyen şartlar sahih olup, karşı tarafı bağlar. Meselâ, bir kadın kocasının hısımları ile birlikte oturmamayı şart koşsa, bu şart geçerli olur. Çünkü evlilik akdi bu gibi şartlarla bağdaşır niteliktedir. Kadına boşama yetkisi veren şartlar da geçerlidir. Buna “tefvîz-i talak” denir.

Akdin niteliği ile bağdaşmayan veya ayet ya da hadislerle çelişen şartlar fasit şart olup, nikâh akdinde bu gibi şartlar geçersizdir. Evlilik akdi ise geçerliliğini sürdürür. Eşlerden birisi veya her ikisi için belli bir süre içinde, nikâhı feshetme hakkını öne sürmek gibi. Hadiste, “Bir kadın için, kocasının ilk eşini boşanmasını istemesi helâl değildir.” [37] buyurulur. Böyle bir şarta uymak mekruh olur.

Eşlerin birbirinin cinsel yönlerinden yararlanma ve kadının nafaka hakkı gibi özlük haklarına aykırı olan şartlar da geçersizdir.

Kadının hısımları ile ömür boyu ilişkiyi kesmek şartında da “sıla-ı rahmin” kesilmesi söz konusu olacağı için nass’larla çelişki meydana gelir ve kadının evlilikten sonra bu şarta uyması gerekmez. [38]

İ) İslâm’a Göre Evlenme Engelleri:

İslâm’a göre evlenme engelleri sürekli ve geçici olmak üzere ikiye ayrılır.

1) Sürekli evlenme engelleri: Bunlara şu ayette topluca yer verilmiştir:

(حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ اُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْاَخِ وَبَنَاتُ الْاُخْتِ وَاُمَّهَاتُكُمُ الّٰت۪يۤ اَرْضَعْنَكُمْ وَاَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَاُمَّهَاتُ نِسَاۤئِكُمْ وَرَبَاۤئِبُكُمُ الّٰت۪ي ف۪ي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَاۤئِكُمُ الّٰت۪ي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَاِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَاۤئِلُ اَبْنَاۤئِكُمُ الَّذ۪ينَ مِنْ اَصْلَابِكُمْ وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا)

“Size şunlarla evlenmek haram kılındı: Anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, erkek kardeşinizin kızları, kız kardeşinizin kızları, sizi emziren süt anneleriniz, süt kız kardeşleriniz, karılarınızın anneleri, kendileriyle cinsel ilişkide bulunduğunuz karılarınızdan olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız. Eğer anneleri ile cinsel ilişkide bulunmamış iseniz, (üvey kızlarınızla evlenmenizde) sizin için bir sakınca yoktur. Kendi sulbunuzdan gelen oğullarınızın eşleriyle evlenmeniz ve iki kız kardeşi bir arada almanız da (haram kılındı). Ancak daha önce geçen geçmiştir. Çünkü Allah çok bağışlayan, çok merhamet edendir.” [39]

Bu hısımlar üç grupta toplanabilir:

Kan hısımları: Anneler, nineler, kızlar, kız kardeşler, erkek ve kız kardeşlerin kızları, halalar ve teyzeler, büyük hala ve teyzeler bu gruba girer.

Süt hısımları: Ayette sütana ve sütkardeşten söz edilmiş, Hz. Peygamber’in, “Nesepçe haram olanlar süt yoluyla da haram olurlar.” [40] hadisi yasağın kapsamını genişletmiştir. Buna göre, sütanne, sütnine, süt hala, süt teyze ve sütkardeş veya yeğenle evlenme yasağı vardır. Ebu Hanife’ye göre, sütün ilk iki buçuk yıl, çoğunluğa göre ise ilk iki yıl içinde emilmesi gerekir. Haramlık doğuracak sütün miktarı, çoğunluğa göre az olabilir, İmam Şâfiî’ye göre aralıklarla en az beş defa doyurucu süt emilmesi gerekir.

Evlilik yoluyla haram olanlar: Bunlara “sıhrî hısım” denir. Üvey kızlar, kayın valideler, baba ve dedenin karıları ile oğul veya torunların karıları bu grupta yer alır.

Yukarıda belirtilen kimselerle olan evlenme yasağı -sıhrî hısımlığı doğuran evlilik sona erse bile- ebedi olarak devam eder. [41]

2) Geçici evlenme engelleri:

Bunlar şartlar değişince ortadan kalkabilen geçici engeller olup şunlardır:

Başkasının eşi olma: İslâm kadın için tek evlilik esasını benimsemiştir. Bu yüzden başkası ile evli bulunun bir kadın, bu erkekten ayrılıp, iddetini tamamlamadıkça yeniden evlenemez. Kur’an’da,

(وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاۤءِ … حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ )            “..Kocalı kadınlarla evlenmeniz size haram kılındı.” [42]

buyurulur.

1. b) İki akraba ile birden evlenme: Sıla-i rahmin kesilebileceği endişesiyle yakın bazı hısımların bir nikâh altında toplanması yasaklanmıştır. Kur’an’da,

(وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْاُخْتَيْنِ اِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ…. حُرِّمَتْ عَلَيْكُم ) “İki kız kardeşi birlikte almanız da size haram kılındı.” [43]

buyurulur. Yasağın kapsamı ortak illet sebebiyle aşağıdaki hadisle genişletilmiştir:

“Bir kimsenin karısı ile, bu karısının hala veya teyzesi bir nikâh altında toplanamaz.” [44]

İddete bağlı evlenme engeli: Evliliğin ölüm, boşanma veya fesih sebeplerinden biriyle sona ermesi durumunda kadının yeniden evlenebilmesi için beklemek zorunda olduğu süreye “iddet” denir. Neseplerin karışmaması için günümüz beşerî hukuklarında da iddet süreleri konulmuştur. Kocası ölen kadının iddet süresi 4 ay 10 gün, [45] boşanan kadının iddeti, üç hayız ve temizlenme süresi, [46] gebe kadının iddeti ise her durumda doğuma kadardır. [47] Henüz âdet görmeyen kız çocukları ile menopoz dönemindeki kadınların iddeti üç aydır. [48] Hanefîler’e göre, kocası kaybolan ve sağ olup olmadığı da bilinemeyen bir kadın, kocasının akranı olan kişiler ölünceye kadar bekler, Mâlikî ve Hanbelîler’e göre ise 4 yıl bekler ve bundan sonra eşi mahkemeden kayıplık kararı alarak, 4 ay 10 gün ölüm iddeti bekleyerek serbest kalır. [49] 1917 tarihli Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi, bu konuda 127. maddesiyle Mâlikî mezhebinin görüşünü kanunlaştırmıştır. Savaş şartları içinde kaybolmalarda bekleme süresi bir yıldır. Müslüman bir erkekle evli bulunan Hristiyan veya Yahudi kadını da iddet konusunda Müslüman kadın gibidir.

Ebu Hanife’ye göre İslâm ülkesinde yaşayan gayrimüslimlerin kendi aralarındaki evliliklerinden doğan iddet konusunda, kendi dinlerine göre davranırlar. Hadiste, “Onları kendi dinleri üzere bırakınız.” buyurulmuştur. [50]

Üç kere boşanma: İslâm’da bir erkeğin eşi üzerinde en çok üç boşama hakkı vardır. Eşini üçüncü kez boşayan erkeğin bu kadınla yeniden evlenebilmesi için bu kadının, başka bir erkekle evlenmesi ve bu ikinci evlilik sona ererse, iddet sürelerini de gözetmesi şartıyla, yeniden ilk kocasına dönebileceği esası getirilmiştir. Bu geçici yasağı ortadan kaldırmaya yönelik muamelelere “tahlîl (helal kılma)” veya kısaca “hulle” denir. Kur’an’da şöyle buyurulur:

(فَاِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ ) “Erkek karısını (üçüncü kez) boşarsa, bundan sonra kadın, başka bir erkekle evlenmedikçe, ona helal olmaz.” [51]

Din ayrılığı: Müslüman erkek veya kadın, ateist veya Allah’a ortak koşan kimselerle, bu durumu devam ettiği sürece evlenemez. Delil şu ayettir:

(وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتّٰى يُؤْمِنَّ… وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَتّٰى يُؤْمِنُوا) “Allah’a ortak koşan kadınlarla -onlar iman edinceye kadar- evlenmeyin… Müşrik erkekleri de –onlar iman edinceye kadar- (mü’min kadınlarla) evlendirmeyin.” [52]

Ancak Müslüman erkeğin ehl-i kitap bir kadınla evlenmesine aşağıdaki ayetle izin verilmiştir.

(وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذ۪ينَ اُوۧتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذَاۤ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ) “Kendilerine sizden önce kitap verilenlerden, hür ve iffetli kadınlar da, siz onların mehirlerini verip nikâh edince …(size helal kılındı).” [53]

Buradaki düzenleme, erkek esas alınarak yapılmış ve yukarıdaki ayetin, müşriklerle evlenme yasağını bildiren, Bakara sûresi 2/221. ayeti tahsis ettiği kabul edilmiştir.

[1] Yeni Ümit Dergisi’nin 2.03.2014’te İstanbul’da düzenlediği “Ailenin Korunması ve Mut’a Fitnesi” konulu sempozyumda bildiri olarak sunulmak üzere hazırlanmıştır.

[2] bk. İbnü’l-Hûmâm, Fethu’l-Kadîr, II, 339, vd.; Meydâni, lübâb, III, 3; İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr II, 335-357; Şirbinî, Muğnî’l-Muhtâc, III, 123.

[3] İbnû’l Hümâm, age, II, 340.

[4] İbn Âbidîn, age, II, 258.

[5] Âskalânî, Bulûgu’l-Merâm, terc. Davudoğlu, İstanbul, 1967, II, 228 vd.

[6] Müslim, Zekât, 53; Ebu Dâvud, Tatavvu’, 12, Edeb, 160; A. b. Hanbel, V, 167, 168.

[7] Müslim, Zekât, 38; Tirmizî, Birr, 42; İbn Mâce, 4; A. b. Hanbel, V, 279, 284.

[8] A.b. Hanbel, IV, 121, 122.

[9] Müslim, Zekât, 45.

[10] H.A.K. mad. 40-44.

[11] Nûr, 24/32.

[12] Buhârî, Savm, 10, Nikâh, 2,3; Müslim, Nikâh, 1, 3; Ebû Dâvud, Nikâh, 1; Tirmizî, Nikâh, 1; Nesâî, Sıyâm, 43; Nikâh, 3; İbn Mâce, Nikâh, 1; Dârimî, Nikâh, 2; A.b. Hanbel, I, 378, 424, 425.

[13] Müslim, Nikâh, 5; Nesâî, Nikâh, 4; Dârimî, Nikâh, 3; A. b. Hanbel, II, 158, III, 341, 359, V, 409.

[14] İbn Mâce, Nikâh, 1. Bu hadisin senedi, rivayet zincirinde bulunan İsâ b. Meymun Medînî yüzünden zayıf sayılmışsa da, hadisi destekleyen başka rivayetler de vardır.

[15] Kâsânî, age, II, 260 vd.; İbnü’l-Hûmâm, Fethu’l-Kadîr, II, 342.

[16] Mevsilî, İhtiyâr, III, 82.

[17] Âl-i İmrân, 3/39.

[18] Nisâ, 4/24.

[19] Kâsânî, age, II, 229 vd. V, 133; Döndüren, age, s 187, 188.

[20] Ahzâb, 33/50.

[21] Bakara, 2/230.

[22] Müslim, Nikâh, 66-68; Ebû Dâvûd, Nikâh, 25; Tirmizî, Nikâh, 17; İbn Mâce, Nikâh, 11.

[23] Ebû Dâvûd, Nikâh, 25; Nesâî, Nikâh, VI, 85.

[24] Bakara, 2/232.

[25] Nûr, 24/33.

[26] Ebû Dâvûd, Nikâh, 19; Tirmizî, Nikâh, 14; Dârimî, Nikâh, 11.

[27] Tirmizî, Nikâh, 14.

[28] Bakara, 2/282.

[29] Serahsî, age, V, 31; İbn Rüşd, age, II, 15.

[30] Tirmizî, Hudûd, 2.

[31] Mer’a b. Yûsuf, Gâyetü’l-Muntehî, 1. baskı, Dimşak, III, 27.

[32] Nisâ’, 4/3.

[33] Nûr, 24/32.

[34] Zühaylî, age, VII, 71, 72.

[35] bk. Hamdi Döndüren, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali, İstanbul 1993, S. 189-196

[36] Buhâri, İcâre, 14; Tirmizi, Ahkâm, 17.

[37] Ebû Dâvud, Talâk, 2.

[38] bk. İbnü’l-Hümâm, age, III, 107 vd.; ez-Zeylaî, Tebyînü’l-Hakâik, II, 148; İbn Abidin, age, II, 405; Mezhep görüşlerini karşılaştırmak için bk. ez-Zühayli, age, VII, 54 vd.; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, II, 57 vd.

[39] Nisâ, 4/23.

[40] Nisâ, 4/23.

[41] bk. Nisâ, 4/22, 23; Buhârî, Şehâdât, 7; Müslim, Radâ, 1.

[42] bk. Nisâ, 4/24; Buhârî, Şehâdât, 7; Müslim, Radâ, 1.

[43] Nisâ, 4/23.

[44] Buhârî, Nikâh, 27; Müslim, Nikâh, 33, 34, 36, 40.

[45] Bakara, 2/234.

[46] Bakara, 2/228.

[47] Talak, 65/4.

[48] Talak, 65/4.

[49] İbnü’l-Hümâm, age, IV, 440 vd.; İbn Âbidîn, age, III, 160; İbn Rüşd, age, II, 52.

[50] Mevsılî, İhtiyâr, Kahire, ty.; Bilmen, age, II, 384; Hamdi Döndüren, Delilleriyle Aile İlmihali, s. 463, 464.

[51] Bakara, 2/230.

[52] Bakara, 2/221.

[53] Mâide, 5/5.

Üstad Hazretleri’nin Dördüncü Söz’de anlattığı hikâyeciği pek meşhurdur. “Bir zaman, bir büyük hâkim, iki hizmetkârını, her birisine yirmi dört altın verip, iki ay uzaklıkta, has ve güzel çiftliğine ikâmet etmek için gönderiyor. Ve onlara emreder ki: Şu para ile yol ve bilet masrafı yapınız. Hem oradaki meskeninize lazım bazı şeyleri mübayaa ediniz. Bir günlük mesafede bir istasyon vardır; hem araba, hem gemi, hem şimendifer, hem tayyare bulunur. Sermayeye göre binilir.” diye konuşan Üstad, daha sonra hangi misalin neye karşılık geldiğini tek tek açıklar. Buna göre yirmi dört altın, bir güne tekabül eden 24 saattir.

Pensilvanya’nın gerçekleri anlatıldı

Belgeselde Fethullah Gülen Hocaefendi’nin gündelik hayatından önemli kesitlerin yer aldığı, talebe ve ziyaretçilerin 24 saati de izleyiciyle paylaşıldı.

Fethullah Gülen Hocaefendi’nin bir günü

Fethullah Gülen Hocaefendi’nin odası bir paravanla ayrılmış iki bölmeden oluşuyor. Bir bölümde çalışma masası ve kitaplar, diğer bölümde tek kişilik bir yatak yer alıyor. Günde 3-4 saat uyuyan Fethullah Gülen Hocaefendi, teheccüd namazlarını aksatmıyor, bütün namazları misafirleriyle birlikte cemaatle kılıyor. Sağlığı müsait olduğu müddetçe namazları kendisi kıldırırken bazen de arka sıralarda saf tutuyor. Sabah kahvaltısı sonrası dileyenler odasına gidip istirahat ederken ya da bahçede yürürken o talebeleriyle birlikte tefsir ve fıkıh dersleri yapıyor. Sağlığı elverdiği ölçüde namaz sonralarında odada bulunan kişilerle sohbet ediyor, hal hatır soruyor. Uzun zamandır görmediği kişilerle hasret gideriyor. İkindi sohbetleri, dua saati derken yatsı sonrasında kendisiyle görüşmek isteyenlerin hatırını kırmıyor. Herkesin odasına dağıldığı saatlerde kendisi de odasına çekilip hem ibadetine devam ediyor hem de yeni kitapları üzerinde çalışıyor.

Teheccüdle başlayan gün, yatsı namazıyla bitiyor

Pensilvanya eyaletinde yer alan ‘İbadet ve Dinlenme Merkezi’nde hayat 24 saat ibadet ve kitap okuma üzerine kurulu. Fethullah Gülen Hocaefendi’nin merkezin sadece bir odasını kullandığı yerde misafirlerin kalması için yapılmış evler var. Ağaçlarla çevrili alanda Fethullah Gülen Hocaefendi, kaldığı odanın kirasını kitap teliflerinden aldığı parayla ödüyor. Misafirlerin daha rahat etmesi için yapılmış olan yeni binadaki odasını kısa bir süre kullandı. O bina cuma ve bayram namazları ile çevreden gelenlerle yapılan yoğun katılımlı İkindi Sohbetleri’nde kullanılıyor. Yıllar önce yapıldığı için yıpranan iki katlı ahşap yapının tamir edilmesinin ardından yeniden eski binaya taşındı. Ziyaretçilerin ‘kamp’ olarak adlandırdığı mekâna gelenler bir anlamda kaldıkları süre içinde derviş hayatı yaşıyor. Televizyon izlenmiyor, internete girilmiyor. Bazen tek bazen iki çeşit yemeğin yapıldığı kampta kalanlar bu süre içinde namaz kılıp Kur’an-ı Kerim okuyor, tefsir dersini takip ediyor. Kampta hayat, teheccüd namazlarıyla başlıyor. Cemaatle kılınan sabah namazının ardından tesbihat ve Risale dersi yapılıyor. Mütevazı bir kahvaltının ardından öğleye kadar dileyen tefsir, tasavvuf ve fıkıh dersini takip ediyor, öğle namazı ve tesbihatın ardından yemek yeniyor, ikindi namazına kadar yine kitap okunuyor. İkindi ve tesbihatın ardından bazı günler Fethullah Gülen Hocaefendi ‘Bamteli’ adıyla yayınlanan sohbetleri yapıyor. Olmadığı günlerde ise namaz sonrası misafirleriyle sohbet ediyor. Ardından Fethullah Gülen Hocaefendi’nin de katılımıyla dua saati yapılıyor. Akşam namazı ve ardından yine tesbihat yapılıyor ve yemek yeniyor. Arada kalan boşlukta Kur’an ya da kitap okunuyor. Yatsı namazı ve tesbihat sonrası misafirler kendileri için ayrılan evlere geçiyor.

http://fgulen.com/tr/fethullah-gulen-kimdir/gulen-hakkinda/fethullah-gulen-belgeseli/48162-fethullah-gulen-hocaefendinin-bir-gunu-nasil-geciyor

Müellif abdestin rükünlerinden olan ayakların yıkanmasını incelerken, yukarıdaki usül kâidesini ayakların mesh edilmesi hususunda selef arasında vaki olan ihtilaf için kullanmakta ve ihtilafın daha sonra meydana gelen icma sebebiyla kalktığını beyan etmektedir .

Yolculukta iken ramazan orucunu tutmanın hükmünde sahabenin genelinin görüşünün bunun cevazı yönünde, bazısının ise aksi yönde olduğu belirtildikten hemen sonra bu kurala yer verilmektedir. Böylece müellif sahabe devrinden sonra meydana gelmiş bir icmayı kastetmekte ve icmanın, icma dışında kalan diğer sahabe görüşünü devre dışı bıraktığına işaret etmektedir .

Ağız hükmen bedenin dış organlarındandır. Yani Şâri’ Teâlâ boy abdestinde ağız ve burunu bedenin dış yüzeyi hükmünde kılmıştır. Bu nedenle mazmaza ve istinşak gusülde farzdır .

Müellif hades kavramını açıklarken onu, hakiki ve hükmi olarak ikiye ayırmış ve hakiki hadesi canlı insan bedeninden pis şeylerin çıkması olarak açıklamıştır.

Ağız dolusu kusmak abdesti bozan bir durum olarak kabul edilmiştir. Çünkü ağızın konumu bedenin dışı sayılmıştır. Mideden gelen her şey ağıza ulaştığında abdesti bozan bir durum olarak kabul edilmiştir ve necaset hükmündedir .Bu nedenle de namaz için yeniden abdest alınması zorunlu kılınmıştır.

Teyemmüm suyun kullanma imkanı bulunmadığı durumlar için meşru kılınmıştır. Teyemmümün meşru olabilmesi için suyun bulunmaması şart addedilmektedir. Çünkü teyemmüm su ile abdest almanın yerine kaim kılınmıştır. Asıl varken, onun yerine kaim kılınan meşru değildir .

Abdestli olan cemaatin teyemmümlü imama uyması hususunda İmam Muhammed, teyemmümün abdestin yerine kaim olduğu fikrinden hareketle abdestli cemaatin teyemmümlü imama uymasının hiçbir şekilde caiz olmadığı görüşündedir. Ebu Hanife ve Ebu Yusuf ise teyemmüm konusunda toprağın sudan bedel oluğu fikrinden hareketle abdestli cemaatin, teyemmümlü imama uymasının su bulunmaması şartıyla caiz olduğu yönündeki görüşü de zikredildikten sonra, bu iki görüşe de delil olarak “aslın olduğu yerde halef kalmaz” kâidesi getirilmek suretiyle abdestin olduğu yerde teyemmümün kalmayacağı veya suyun olduğu yerde toprağın temizleyici hükmünü yitirdiği müellif tarafından açıklanmaktadır .

Bir kişi, namaz kılmaya ehil olmak için niyet ederek teyemmüm yaparsa veya abdestli olmak için teyemmüm yaparsa, yaptığı iş geçerlidir. Bu durumda olan kişi her türlü namazı kılar ve mescide girmek gibi her türlü ibadeti yapar. Çünkü en temel ibadeti eda için yapılan teyemmümle onun dışındaki tüm abdest gerektiren ibadetlerin yapılması mübah olur. Buradan hareketle müellif şu kuralı ifade etmiştir: “Âlâ olana niyet ednâ olan için de geçerlidir”.

Bunun aksi olan bir şeyin birimlerinin cinsine niyet etmek, o birimlerden oluşan bütün için de niyettir Cenaze namazı, tilavet secdesi, Kur’an okuma için niyet eden kişi, abdestsiz eda edilemeyen her ibadeti eda edebilir. Çünkü, zikrettiklerimizin her biri namazın bir birimi oluşturur. Müellif ana kuralı zikretmeklşe beraber misalleri ikinci kural üzerinden vermiştir .

Yani ihtimalli var oluş, yakinen veya zahiren var oluşa karşı herhangi bir olumsuzluk teşkil etmeyeceği gibi, hükmi bir değer de taşımaz.

Suyu bulma ümidi, hiçbir zaman kişinin teyemmüm ederek namaz kılmasına engel teşkil etmez. Çünkü o an için aslolan suyun yokluğudur. Suyun varlığı ise sadecce bir ihtimaldir. Varlığı ihitimale bağlı olan su, zahiren sabit olan suyun yokluğu ve buna bağlı ahkama engel oluşturmamaktadır .

Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a göre taharetin dayandığı nesne göz önüne alınarak, kural olarak şu ifade kullanılmıştır: Suyun yokluğunda onun yerine geçen (halef) topraktır .

İmam Muhammed ise namaz kılacak kişinin abdestsizliğini gidermek için yapacağı eylemi esas alarak bunu şöyle ifade etmiştir: Abdestin imkansızlığında onun yerine geçen (halef) teyemmümdür .

Necasetler babında necislerin çeşitlerini sıralayan müellif başa bu kuralı koyarak, kan, irin, ağız dolusu kusmuk, hayız, istihaza kanı, idrari dışkı vb.lerini bu kural kapsamında sıralamaktadır .

İçine necaset düşmüş suyla alınan abdestle ilgili Hanefî fakihlerinin görüşlerini sıralayan müellif, Kerhî’nin görüşüne delil olarak bu kuralı zikredilmektedir. İçine pislik düşmüş bir havuzdan abdest alan kimsenin kanaati pisliğin etkisinin, havuzdan abdest aldığı kısma ulaştığı şeklinde oluşursa bu kişinin bu oradan abdest alması caiz değildir. Şayet kanaati pisliğin etkisinin suyun bu kısmına ulaşmadı yönündeyse her iki durumda da kişide oluşan zanna göre hükmedilir. Kesin bilginin söz konusu olmadığı/olamayacağı durumlarda ağırlıklı görüş delil alınır .

Su hayvanları, suda ölmeleri halinde necaset teşkil etmemektedirler . Su dışında başka bir sıvı içinde ölmeleri halinde ise Kerhî’den nakledilen görüşe göre suyu necis etmeyen bu şeyler, suyun dışında başka sıvıları da necis etmez .

Kuyuların necasetten arındırılmasında, kuyudaki suyun tamamının boşaltılması icap eder de, su kaynağının kuvvetli olması sebebi ile suyun çıkışı kapatılıp kuyu tam olarak boşaltılamaz ise müellifin tercih ettiği görüşe göre, oluşturulacak iki kişilik bilirkişi heyetinin kuyudaki mevcut su miktarını belirleyen tahminleri doğrultusunda harfeket edilir ve verdikleri karara göre yeterli miktarda su kuyudan çıkartılmak suretiyle kuyu temizlenir. Müellif bilir kişiye başvurma zorunluluğuna delil olarak da bu kâideyi kullanmaktadır .

Bu kâide, sahabenin meshin cevazına dair sahabe ittifakını ve bu ittifakın icma olduğunu, kesin delil hükmü taşıdığını bildirmektedir.

Müellif namaz kitabında ezanın hükmü konusunda Hanefî fakihlerinin ezanın müekket sünnet veya vacip olmasıyla ilgili görüşlerini serdettikten sonra , müekket sünnetle vacibin yakın anlamlı kavramlar olduğunu vurgulayan bu kâideyi zikretmektedir .

Müellif namaza başlamak için niyetin şart olduğunu bildirmekte sonra da bu kâideyi yazarak ibadetlerin niyetsiz sahih olmayacağını net bir şekilde ifade etmektedir .

Müellif namazda imamın Fatiha’yı okumasından sonra imam ve cemaatin “amin” duasını açıktan yapıp yapmayacakları konusunu tartıştıktan sonra sahih olan görüşü beyan ederek sonuçta bu kâideyi bildirmektedir.

“Ta’dil-i erkân”ın hükmüne dair mezhep içi ve diğer görüşlerin serdedilmesinden sonra müellif, Ebu Hanife ve İmam Muhammed’in ta’dil-i erkânın farz olmadığı yönündeki görüşlerini tercih etmektedir. Buna delil olarak önce ilgili ayetlerdeki rukû’ ve secde lafızlarının lugat manalarını, peşinden de ta’dil-i erkânın açılımı olarak görülen rukû ve secdede tuma’nine kavramını bu fiillerde devam olarak açıklamaktadır. Halbuki emir, gereği tahakkuk ettikten sonra devamı gerektirmez. Rukû ve secde emirleri de, gerçekleştikten sonra devamlılık içermezler .

Müellif bu kâideyi cemaatin saf düzeninin keyfiyetini açılarken, ön safta boşluk olmadığında tek kişi olarak en arka safa namaza durulmasının mekruh olmayacağını ifade sadedinde zikretmiştir. Çünkü, bu durumdaki kişi yanına duracak bir şahıs bulamayacağı gibi, önden birini çekmek de Hanefî mezhebinde “amel-i kesir”e gireceğinden, bu kişinin “mazur” sayılarak tek başına safa durmasında bir beis görülmemiştir .

Kişinin seferilik hükmünü kazanması için sadece yolculuğa niyet etmesi yetmemekte, aynı zamanda bulunduğu yerleşim biriminden ayrılması da şart koşulmaktadır. Mezkûr küllî kâide de bu durumu teyit eder mahiyette zikredilmiştir .

Müellif, seferi olan bir kişinin, vaktinde eda edemediği bir namazın kazası için yine namazını zamanında kılamamış mukim bir imama uyarak seferi namazın kazasını kılamayacağını belirtmektedir. Çünkü vakit içerisinde mukim bir imama uyarak kıldığı namaz, mukime iktida ile dört rekata geçişi sahih görülerek, imamın namazı gibi sahih görülmüştür. Ancak vakit çıktıktan sonra kılınacak olan namaz kişinin zimmetinde iki rekat olarak sabit olduğundan dört rekata geçişi caiz görülmemiştir. Buradan hareketle de bu kâide bildirilmiştir.

Binek üzerinde namaz faslında, yağmur ve çamur hallerinde binek seyir halindeyken, binek üzerinde farz namazın caiz olmadığını belirten müellif; eğer binekten inmek mümkün de oturmak (ku’ûd) mümkün değilse, ayakta imayla; oturmak mümkün de secde mümkün değilse bu takdirde oturarak ima ile namazın eda edilmesi gerektiğini beyan etmekte buna delil olarak da “yükümlülüğün sakıt olması zaruret miktarıncadır” kâidesini zikretmektedir .

Bu kâide, demir almış olan bir gemide kılınan namazla ilgilidir. Namazı kıyam, rukû ve secde erkanı ile kıbleye yönelerek kılmalıdır. Seyir esnasında kıble yönü değiştikçe, namaz kılan şahıs da yönünü kıbleye çevirmelidir. Müellif bu durumu şu kâideye bina etmektedir: “Gemi kara hükmündedir .”

Müellif, bayram namazlarının vucup şartlarının, Cuma namazının şartlarıyla bir olduğunu belirtmektedir. Ancak bir şeyin, bir şeye şart olması, o şeyin ondan önce var olması veya onunla beraber aynı anda var olmasını gerektirmektedir. Bu sebeple bayram namazlarında hutbe şart değil sünnettir. Çünkü bayram hutbesi namazın şartı değildir ve namazdan sonra eda edilir. Cuma hutbesi ise cumanın şartından olduğu için namazdan önce eda edilmektedir .

Bayram namazlarına giderken tekbir getirmenin hükmü sünnet olarak açıklanmaktadır. Ancak bu tekbirlerin sesli mi yoksa sessiz mi yapılacvağı hususunda mezhep içinde ihtilaf bulunmaktadır. Kurban bayramı hariç bu tekbirlerin sessiz yapılması yönündeki Ebu Hanife’nin görüşünü tercih eden müellif Kurban Bayram namazına giderken ise tekbirlerin sesli olması gerektiğini belirtmektedir. Zira zikirde asıl olan açıktan değil sessizlik kâidesidir. Ancak artı bir delil varsa sesli zikir yapılır.

Yani, bir şeyden aciz olan kişi o şeyle mükellef kılınmaz. Hastanın namazı babının hemen başında mükellefin edaya güç yetirebildiği takdirde namazın mükelleften asla düşmeyeceği belirtilmektedir. Ne zaman ki mükellef, hastalık sebebiyle namazın bazı rukünlerini eda edemez olur, o zaman bu rukünler mükelleften acizliği miktarınca düşer .

Aynı küllî kâide, yolculukta iken yolcunun ve iyileşmeden önce hastanın ölmesi durumunda, bu kişilere yolculuk ve hastalık sebebiyle tutamadıkları orucun kazasıyla o anda mükellef olmadığına delil olarak, orucu terketmeye sebep olan özür kalkmadıkça kişiye terk ettiği oruçların kazası gerekmez hükmünü desteklemek için kullanılmaktadır .

Ruku ve secdeye güç yetiremeyen kişinin, namazını oturarak îmâ ile kılması gerektiği Hanefî mezhebi görüşüdür. Buna karşın, İmam-ı Şafii’nin kişinin, namazı îmâ ile ayakta kılması gerektiği yönündeki görüşüne yer verilmiş olup, kıyamın bir rukün olduğu ve özürsüz sakıt olamayacağı esasına dayandırılmıştır. Müellif Hanefî anlayışına göre, rukûya güç yetiremeyenin genelde kıyama da güç yetiremeyeceği varsayımından hareketle bu kâideyi serdetmiştir .

“Yükümlülüğün sakıt olması zaruret miktarıncadır ” kuralıyla da bu kuraldaki manaya, aciz kelimesi yerine zaruret kelimesi ile başvurulmaktadır.

Hasta olan kişi gücü yettiği sürece namazdaki tüm zikirleri yerine getirmek zorundadır. Zira rukû ve kıyamdan acizlik hali zikre mani değildir.

Namazın acizlik sebebiyle hastadan tamamen düşmesi durumunda, hastanın geçen namazları kaza edip etmeyeceği meselesi bu kural çerçevesinde cevaplandırılmaktadır. Kaza namazları için kuralda zikredilen zorluğun, çokluk kavramıyla açıklandığı da görülmektedir. Zorluğa götüren, altı namazlık çokluk sınırının da sahabenin icması ile tesbit edildiği ayrıca müellif tarafından belirtilmektedir .

Mükellefin, ibadetini eda hususunda acziyeti varsa, miktarınca sakıt olur. Bir acziyet söz konusu değil ise ibadetin kamilen yapılması gerekir ki kazalarda da durum böyledir: Kazaya kalma anındaki acziyete itibar olunmaz, mükellefin ibadete başlama anındaki durumu esas alınır.

Müellife göre cemaatin farza başlaması beklenirken, bir kişinin nafile namaza durması halinde o kişinin iki rekattan fazla bir namazı eda etmekle mükellefiyeti olamaz.

Farz namazını tek başına kılmakta olan bir kişinin, bu namazı cemaatle kılmak için bozması caizdir.

Mükellef, başladığı namazın eğer çoğunu kıldıysa namazını bozmaz; namazını tamamlar. Çünkü bir şeyin çoğunu eda eden tamamını eda etmiş gibidir. Bu durumda da namazı bozma ihtimali kalmamıştır .”

Müellifin verdiği misallerde de görüldüğü üzere, “Çok bütün hükmündedir” küllî kâidesi doğrultusunda namazın yarısından fazlası, namazın tamamı kabul edilmekte ve birden fazla mesele bu kurala göre cevaplandırılmaktadır.

Bu kural “Genelde çoğunluk bütün hükmündedir” ifadesiyle de yer almaktadır.

Hakimin, li’ân yapan taraflar henüz lianı tamamlamadan, boşanmaya hükmetmesi durumunda bakılır; eğer taraflar li’ânın çoğunu ifa etmişlerse bu li’ân tam kabul edilir ve boşanma geçerli kılınır. Semerkandî, serdettiği bu görüşe delil olarak, içtihadi meselelerde mezkur küllî kâidenin cari olduğunu beirtmektedir .

Müellif, Peygamber Efendimiz’in (sallallahu aleyhi vesellem) vitr namazı ile ilgili buyurduğu emrinden hareketle, vitr namazının kılınmasının vacip olduğunu bildirerek, bu kâideyi zikretmiştir.

Müellif vitr namazının vacip olmadığı görüşünde olan fakihlerin ictihadını serdederken bu kuralı öne sürerek vitr namazının sünnet olduğunun akli delilini ortaya koymaktadır. Çünkü, varit olan hadisler arasında tearuz olduğu bildirilmektedir .

Müellif namazda vacibin edası için farzın bozulmasının caiz olmadığını ifade etmiştir. Uygulamada, kunutu unutarak rukûya giden kimsenin, bunu rukûda iken hatırlaması durumunda, rukûyu iptal ederek kıyama kalkıp kunut duasını okuması caiz değildir. Çünkü vacibin edası için farzın edası iptal edilemez

Sehiv secdesinin sünnet mi yoksa vacip mi olduğu hususunda, İmam Muhammed’in el- Asl’da zikrettiği görüşü tercih ettiğini belirten Semerkandî, bu görüşü dayandırdığı sünnet delilinden sonra ikinci olarak, bir şeyde devamlılık, onun vacip olduğuna delildir, küllî usül kâidesini serdetmektedir .

İbadetin edası esnasında vaki olan ilk tereddütte yanlışlığın vukuu konusunda meşakkat doğuran bir durum yoktur. Çünkü kişinin ibadetinin her hangi bir ruknünü edada meydana gelen ilk tereddüt bir gerçeğin tezahürüdür. Onun için ibadete baştan başlanılacaktır. Ancak tereddütler sık sık vaki olursa o zaman araştırma yapılır, araştırma sonucunda ulaşılan kanaat her ne kadar zan taşısa da delil sayılmaktadır. Çünkü meşakkatin izalesi ancak araştırma ile mümkündür

İmamın sehiv secdesinin vücup sebebi, sehiv olarak tespit edildikten sonra, imama tabi olan cemaata sehiv secdesinin vacip olması için bir sebebe ihtiyaç duyulmaz.

Bu hükmün lâhik  ve mesbûk  için de geçerli olduğu, mezkur kâide ışığında beyan edilmektedir .

Bunun anlamı, imam namaz kıldırırken abdesti bozulursa, yerine başkası geçer ve namaza kaldığı yerden devam eder. Muktedi olan cemaatin namazı burada sağlıklıdır ve baştan sona kadar da imam tektir. Abdesti bozulan imamın yerine bir başkasının geçmesiyle, mescidi terketmiş olsun veya olmasın abdesti bozulan imamın imamlığı da düşmüş olur.

İmamın namazdayken yerine birini geçirmeden mescit dışına çıkması durumunda cemaatin imamsız kalması sebebiyle cemaatin namazının bozulacağı tek görüş olarak nakledilirken, aynı durumda imamın namazının bozulup bozulmayacağında iki ayrı görüşten bahsedilmektedir . Semerkandî, naklettiği iki görüşten, meşhûr olanı; bozulmaz görüşünü tercih ettikten sonra buna dayanak olarak da bu küllî kuralı zikretmektedir .

Müellif bu kâideyi, İmam Muhammed’in, imam namazı terk etse, mescitten de çıksa ama safların oluşturulduğu yeri henüz terk etmemiş olsa, cemaatin namazı bozulmaz görüşünün delili olarak bildirmektedir . Her ne kadar Semerkandî bu görüşü tercih etmese de bu kâideyle, imam mescidi terk etse dahi cemaatin saf tuttuğu mekanı aşmaması durumunda cemaatin namazının bozulmayacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Müellif ise bu kuralın mescit dışında, açık arazide geçerli olduğunu, ancak mescitin olmadığı yerde saf tutulan mekanın mescit hükmünü aldığını, mescidin söz konusu olduğu yerlerde ise bu kuralın tatbik edilemeyeceğini beyan etmektedir .

İmam, abdesti bozulduğunda yerine biri kaim olursa cemaatin namazı sahih olur. Ancak istihlaf, imam sütreyi aştıktan sonra olursa, o zaman cemaatin namazı fasit olur.

Muhammed Mücteba Emre, “Hanefi Fıkıh Bilgini Semerkandî’nin Tuhfetü’l-Fukahâ Adlı Eserinde Küllî Kaideler” adlı Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.

Dua; bir çağrı, bir yakarış ve küçükten büyüğe, aşağıdan yukarıya, arzdan, arzlılardan semâlar ötesine bir yöneliş, bir talep, bir niyaz ve bir iç dökmedir. Dua eden, kendi küçüklüğünün ve yöneldiği kapının büyüklüğünün şuurunda olarak, fevkalâde bir tevazu içinde ve istediklerine cevap verileceği inancıyla el açıp yakarışa geçince, bütün çevresiyle beraber semavileşir ve kendini rûhânîlerin “hayhuy”u içinde bulur. Böyle bir yönelişle mümin, ümit ve arzu ettiği şeyleri elde etme yoluna girdiği gibi, korkup endişe duyduğu şeylere karşı da en sağlam bir kapıya dayanmış ve en metin bir kaleye sığınmış bulunur.

Dua, Hakk’ın tükenmez hazinelerinin sırlı bir anahtarı; fakir, yoksul ve kalbi kırıkların istinatgâhı ve ıztırarla kıvranıp duranların da en emin sığınağıdır. Bu sığınağa adım atan, o sihirli anahtarı elde etmiş sayılır; onun vesayetine dehalet eden fakir, miskin, âciz ve muhtaçlar da umduklarını elde etmiş olurlar.

Hâlis ubûdiyet ifade etmesi açısından dua, çok namaz kılmadan, çok oruç tutmadan daha önemlidir. Çünkü dua, sebepleri ve şartları nazar-ı itibara almadan, Hazreti Müsebbibü’l- Esbâb’tan tasavvurları aşan ve tenâsüb-i illiyet prensibine göre melhuz olmayan şeyleri isteme demektir. Mesela, Cennet… Kendi iktidarınızla Cennet’i nasıl elde edebilirsiniz? Kabri nasıl aşabilirsiniz? Sıratı nasıl geçebilirsiniz?

Dua, ruhun gıdasıdır, bu gıda rûha fâsılasız verilmelidir.

Dua, iradeyi kanatlandıran bir büyüdür; müdavimlerinden başkası da onun bu güçlü sırrını anlayamaz.

Dua, sebep ve vasıtaları aşarak, hem Allah’ın kudretine itimadı, hem de beşerî zaafı ilândır.

Her hâlimizde O’na yönelmek, O’na el açmak, dert ve elemlerimizi O’na şerh etmek hem bir mazhariyet ve ilk mevhibe, hem de Hakk’ın cevabî teveccühleri adına atılmış önemli bir ilk adımdır.

Dua eden bir kimse, bütün gönlüyle Allah’a yönelip yalvarışa geçebildiği takdirde, kendine her şeyden daha yakın olan Rabbisine karşı, kendi beden ve cismaniyetinden kaynaklanan uzaklığını aşarak O’nun her zaman var olan yakınlığına saygısını ifade etmiş ve kendi uzaklığının vahşetinden kurtulmuş olur. Cenâb-ı Hak da ona, duyması gerekenleri duyurur, görmesi gerekenleri gösterir, söylemesi icap eden şeyleri söyletir ve yapması lâzım gelen şeyleri de yapmaya muvaffak kılar.

İmanın zevkine ermiş ve ibadette hassaslaşmış ruhlar, kat’iyen duada kusur etmezler. Aksine böyleleri, ibadeti varlıklarının gayesi gibi duyar ve duaya da fevkalâde önem verirler.. Maddî- manevî sebeplere riayetin yanında gönüllerini Rabbilerine açıp yalvarmayı, O’na yakınlık arayışının sesi-soluğu gibi değerlendirir ve dualarını bir ümit, bir reca nağmesi gibi seslendirirler.

Bizim acz, fakr, zaaf ve ihtiyaçlarımıza karşılık O’nun, bizi var eden, besleyen, büyüten, arzu ve isteklerimizi görüp-gözeten ve bizi asla başkalarına bırakmayan bir engin rahmet sahibi olması, O’na karşı tavırlarımızı devamlı ince ayara tabi tutmamız bakımından fevkalâde önemlidir. Bizler aciz, zayıf ve muhtaç, O ise, her şeye hükmeden mutlak bir Hâkim’dir. Bu itibarladır ki, biz hemen her zaman, küçüklüğümüzün şuurunda ve O’nun büyüklüğünü takdir hisleriyle hep iki büklüm yaşar ve isteyeceğimiz her şeyi, kavlî, fiilî ve hâlî talep çerçevesinde sadece ve sadece O’ndan ister ve O’na karşı müstağni davranmayı küstahça bir çalım; O’nunla dua ve ibadet münasebetlerimizde lâubalî, gayr-i ciddî bulunmayı da bir saygısızlık kabul ederiz.

Dua her zaman, Cenâb-ı Hakk’a arz-ı hâlde bulunmanın sesi-soluğu olması itibarıyla en sâfiyâne ve en halisane bir kulluk tavrıdır. Aslında bütün varlık, istidat, kabiliyet veya fıtrî ihtiyaçlarının dilleriyle hep O’na dua ederler. O da bunların hepsine, belli bir hikmet çerçevesinde cevap verir ve her sesi duyup ona icabet ettiğini herkese ve her şeye duyurur.

“Zikrullah” yolu, Hakk’a ulaşma yollarının en kavîsi ve en emînidir. O olmadan Hakk’a vuslat zordur. Evet, vicdanların şuurla O’nu anması, letâifin her an O’na dem tutması ve lisanın bu armoniye tercüman olması, sonsuzluk yolunun yolcuları için ne tükenmez bir zâd ü zahîre ve ne bereketli bir kaynaktır!

Zikrullah, kurbet helezonunda öyle bir seyahattir ki; dil, duygu, gönül bir koro teşkil edip de Allah’ı anmaya durunca insan, bir anda kendini sırlı bir asansör içinde bulur ve bir lâhzada rûhların uçuşup durduğu iklime ulaşır; ulaşır da gök kapılarının aralığından ötelere ait neler ve neler seyreder..!

Evet, zikreden ve zikrinde de ısrarda bulunan zâkir, Cenâb-ı Hak’la mukavele yapmışçasına hıfz u himâye ve inâyet seralarına alınmış olur ki “Anın Beni ki anayım sizi” (Bakara:152) ilâhî fermânı da aczin ayn-ı kuvvet, fakrın ayn-ı gınâ hâline geldiği bu sırlı keyfiyeti ifâde etmektedir. Yani siz, Allah’ı zikr u fikr u ibadetle yâd edince, O da sizi teşrîf ve tekrîmle anacak.. siz dua ve münacâtlarla hep O’nu mırıldanınca, O da icâbetle size lütuflar yağdıracak.. siz onca dünyevî işlerinize rağmen O’nunla münasebetlerinizi devam ettirince, O da dünya ve ukbâ gâilelerini bertaraf ederek sizi ihsanla şereflendirecek.. siz yalnız “an”larınızı O’nun huzuruyla şereflendirince, O da yalnızlıklara itildiğiniz yerlerde size “enîs ü celîs” olacak.. siz rahat za¬manlarınızda O’nu dilden düşürmeyince, O da rahatınızı kaçıran hâdiseler karşısında size sürekli rahmet esintileri gönderecek.. siz O’nun uğrunda yollara dökülüp O’nu cihana duyurunca, O da sizi dünya ve ukbâ zilletlerinden kurtaracak.. siz bütün davranışlarınızda ihlâslı olunca, O da sizi gözlerin görmediği, kulakların işitmediği, insan tasavvurunu aşan hususî iltifat ve hususî pâyelerle şereflendirecek…  Böylece, zikir arzusu, zikir cehdi, zikre mazhariyet nimetiyle kıymete ulaşacak, derken Allah da bu tevfik ve hidayet lütfunu hususî ihsanlarıyla daha bir derinleştirecektir ki, “Bana sürekli şükredin ve sakın nankörlüğe düşmeyin!” (Bakara:152) emr-i rabbânîsi de işte, zikirden şükre, şükürden zikre bu “salih dâire”yi ihtar etmektedir.

Kitap, Sünnet ve selef-i salihînin eserlerinde, zikrullah konusunda yapıldığı ölçüde bir başka şeye terğib ve teşvik yapıldığını hatırlamıyorum. Aslında o, namazdan, cihada kadar her ibadetin içinde can gibidir, kan gibidir.

Zikrullahın muayyen bir vakti yoktur. Namaz bütün ibadetlerin pîri ve din sefinesinin direği olduğu hâlde belli zamanlarda edâ edilir ve edâ edilmesi câiz olmayan vakitler de vardır. Zikrullah ise, zamanın her diliminde serbest dolaşıma sahiptir ve herhangi bir hâl ile mukayyet değildir,

“Onlar Allah’ı ayakta, oturarak, hatta yan gelip yatarken de anarlar. ” (Âl-i İmran:191) fehvâsınca, ne zaman itibarıyla ne de hâl itibarıyla zikrullah’a tahdit konmamıştır.

Hak dostları evrâd u ezkâra çok önem verirler. Her gün bir miktar Kur’ân okuma ve değişik dualarla Allah’a niyazda bulunmanın O’nunla irtibatımız açısından çok önemli olduğunu söylerler. Her fert kendi gücü nisbetinde bir şeyler belirlemeli ve onu her gün okumalıdır, derler.

Sahabe efendilerimizden bugüne kadar her devirde hak dostları zikrullahı, damarlarda dolaşan kan gibi kabul etmiş, değişik yollarla Allah’ı anmamayı kan yetmezliğine bir sebep gibi görmüş ve sürekli zikirle beslenmişlerdir. Meselâ, Hazreti Ali Efendimiz der ki, “Ben Rasulullah’tan şu duayı ve şöyle bir tavsiyeyi duyduktan sonra artık onu hiçbir gece terk etmedim.” Hazreti Ali için, belki de hayatının en önemli, en ciddi gecesi ve onun en çok meşgul olduğu zaman dilimi, Nehrivan’da Haricîlerle savaştığı geceydi. Birisi Nehrivan’ı işaret ederek, “O gece de unutmadın mı, onca koşuşturma ve meşgale arasında dua ve zikrini terk etmedin mi?” diye sorunca Hazreti Ali’nin cevabı, “O gece bile terk etmedim.” şeklinde olmuştur.

Evet, belli dönemler itibarıyla bizim dünyamızda, evde, sokakta, camide ve hatta harp meydanlarında Allah anılıyor, her fırsatta zikir halkaları teşkil ediliyor ve Cenâb-ı Allah’ın isim ve sıfatları yâd ediliyordu. Zikrullah, oruç tutarken de, zekât verirken de ihmal edilmiyordu. Hac’da gürül gürül zikrullah sesi duyuluyordu.. Bayram sabahları ovalar, obalar bir çağlayanın akışına benzeyen zikir sesleriyle doluyordu. Hususiyle de Kurban bayramında yüksek sesle tekbir getirme, şeâiri ilan etme manasına geliyordu. İşte bu itibarla zikrullah, hemen her ibadetin damarlarında cereyan eden kan gibiydi; bugün de öyledir. Onsuz hiç olmadı; bugün de onsuz olamaz. Çünkü biz ancak onun sayesinde, Allah’la irtibatımızı kuvvetlendiririz. Zikrullahın, evrâd u ezkârın terkedilmesi bizde ciddi bir zaaf meydana getirir. Allah’la münasebetlerimizde bir gevşeme hâsıl eder, hafizanallah.

Gece-gündüz münacat ve inleme içinde geçen bir ömür görmek isteyen, Resûlullah’ın hayatına baksın! Baksın ve insanlık, Duanın ne demek olduğunu, Dua etmenin âdâbını ve Duanın, insana maddî-manevî kazandırdıklarını görsün, görsün ve ibret alsın.

Allah Resûlü, Dualarını hayatının içine paylaştırmış ve hep bu nurdan kristaller üzerinde yürümüştür. Dua, O’nun dudaklarından eksik olmayan virdi, gönlünde tütüp duran âh u efganıydı. O, bir an dahi duasız olmamış, dudaklarını ıslatan bu kevser dolu kadeh, hiçbir zaman elinden düşmemişti. Aksiyon adamıydı, muhakeme insanıydı; fakat ibadet ve duada da eşi-menendi yoktu.

Mutlaka herkesin evrâd u ezkâra ayıracağı bir zamanı olmalı ve o, bu konuda hiçbir mazeret ileri sürmemelidir.

Duadan hiçbir zaman dûr olmayın. Yapamadığınızda “Biz bugün büyük bir işi ihmal ettik.” diye mutlaka hayıflanın.

Her bir müminin, evrâd u ezkârı olmalı. Meselâ ben, kendimi beş-on insanın okuduğu evrâd kadar evrâd okumaya mecbur hissetmeliyim. Ve kendi kendime demeliyim ki; “madem o kadar insan sana teveccüh ediyor, öyleyse o teveccühün hakkını vermeli ve herkesten daha çok Allah ile irtibatını kavi tutarak bir taraftan bu nimete şükretmeli, öte taraftan nimetin devamına talebini böyle dile getirmelisin.” Evet, böyle diyor ve bunu da tatbik etmeye çalışıyorum.

Allah’ın kendisine değişik nimetler verdiği her bir mümin, seviyesine göre evrâd u ezkârlarını çoğaltmalı ve mutlaka Rabbileri ile olan münasebetlerini kuvvetlendirmeliler. Aksi halde bulundukları makamın hakkını eda etmemiş olurlar.

Halk içinde bağırıp çağırarak başkalarına duyurma, gösterme yerine, duyması ve görmesi manalar üstü mana ifade eden Hazreti Allâmü’l-Guyûb’a, hem de tamamen halka kapalı ve O’na açık bir hâl ve atmosfer içinde, nefeslerimizi gizlilik ve içtenlikle derinleştirerek arz etmeliyiz ki, O’na iç dökmemiz gizliliğin büyüsünü taşısın ve sesimizi-soluğumuzu başka mülâhazaların şerareleri kirletmesin.. Başka her şeye kapanıp, içini sadece O’na açan, hâlini O’na şikâyet eden hep O’na yakın durmanın insiyakları içinde bulunur ve O’nun dergahından eli boş dönmez.

Evet, insan ihtiyaçlarını, onları karşılayabilecek birine açmalı; belâyı dertten “âh” edecekse derde derman bir hekimin yanında inlemeli. Kul, efendisine arzuhâlde bulunacaksa, ağyâra bütün bütün kapanarak, aklıyla, şuuruyla, hissiyle hep O’na açık durmalıdır; durmalı, sesini-sözünü ona göre ayarlamalı ve kendine yakınlardan daha yakın birinin huzurunda iç çektiğini düşünerek nağmelerinden ses ihtizazlarına, tavırlarından mimiklerine kadar her hâliyle bir temkin örneği sergilemelidir. Kime el açtığının farkında olan bir sadık kul, düşünce ve dualarını niyeti ve içtenliğiyle sık sık kalibrasyondan geçirir; ifade ve hislerini her türlü şerareden arı-duru tutmaya çalışır ve duymasını istediğinden başkalarının duymalarına karşı âdeta dilsiz kesilir. Yer ve zamana göre kendi sesini ve kendi sözlerini kendinden bile kıskanır.

Duanın bir mekânda hep birlikte yapılması taraftarıyım. Zira arkadaşlardan bazılarının tertemiz atmosferi diğerlerine tesir eder, huzur-u kalbe vesile olur. Bu da o mecliste bulunanları biraz daha temkine, teyakkuza ve ciddiyete sevkeder. Diğer taraftan insanın sadece kendi kendine olması ve seccadesinde içini Allah’a dökmesinin, elbette farklı bir açıdan birlikte yapılan duaya fâikiyeti, üstünlüğü var. Evet, hiç kimsenin bilmediği, görmediği bir yerde el açıp, içini Rabbine dökmenin değeri hiçbir şey ile ölçülemez.

Dualar külliyet kesbedince kabule karîn olur. Münferit bazı kimselerin ağlayıp sızlaması umumun dertleri için yeterli değildir. Duanın külliyet kesbetmesi için icabında bazı dua ve virdler bölüştürülerek uzun süre okunur.

Şahsen, bir insanın hata, kusur ve günahlarını yazıp kaydetmesine taraftar değilim. Onları herkes kendi zihnine yazmalı; başka kimseye açmamalı. Melekler bile bilmemeli hata ve günahları. Onları sadece gizli-açık her şeye nigehban bulunan Allah bilmeli. O’nun rahmeti geniştir. Kim bilir, bir hadis-i şerifin işaret ettiği gibi, Cenâb-ı Hak kulunu karşısına alır, günahlarını itiraf ettirir: “Şunu, şunu yaptın ama bunları ketmettin, gizledin. Yani, açıktan açığa günah işleyen ve günahlarından hiç sıkılmayan fasık u facir değildin, muvakkat isyanlarının hicabını yaşıyordun. O gün sen setrettin, ben de bugün seni affediyorum.” der. İşte, ahirette “Setrettin, setrettim; kulum, seni affettim” hakikatini duymak ve öyle bir avantajı kaçırmamak için, yazmak suretiyle hata ve günah listesi yapılmasını uygun bulmuyorum.

Bununla beraber, bir insan, hayatın bir basamağında, yirmisinde, otuzunda ya da kırkında, bir gününü ayırıp çocukluğundan o güne kadar yapıp ettiklerini tek tek yazsa; bütün hayatını gözden geçirip nefsini hesaba çekerek onun kötülüklerini bir bir saysa; fakat, bunu hayatının sadece o gününde yapsa, bu davranışı nefis muhasebesi adına yeterli değildir. Çünkü biz belki her gün, aklımıza gelen bazı şeylerle içimizi Cenâb-ı Hakk’a dökmeli; günahlarımızı tasrih etmeden, onları açıktan açığa söylemeden, kayda geçmelerine ve o kayıtların bizi zor durumda bırakacak şekilde karşımıza çıkmasına fırsat vermeden istiğfar etmeli; tevbe, inabe ve evbe kalelerine sığınmalıyız. Her gün bir kere daha kendimizle yüzleşmeli, hayatımızın muhasebesini yapmalı ve nefsimizle hesaplaşmadan yatağa girmemeliyiz.

Bu zaviyeden el-Kulûbu’d-Daria gibi dua mecmualarına bakarsanız, Hak dostlarının evrâd u ezkârda mütemadi oldukları gibi, nefsi sorgulama ve istiğfarda da sürekliliği esas aldıklarını görürsünüz. Hazreti Ali (kerremallahu vechehû), Hazreti Muhammed İbn Üsâme (radıyallahu anh), Muhyiddin İbn Arabî, Hasan Şazilî ve İmam Câfer-i Sadık gibi mâneviyat âleminin sultanlarının “Üsbûiyye” adıyla andıkları ve haftanın her günü belli bir bölümünü okudukları hizibleri, virdleri, gece zikirleri, duaları, istiğfarları, istiâzeleri, tesbihleri, tehlilleri, salavat ve na’tları vardır.

Meselâ; Hasan Basrî hazretleri, İstiğfar Üsbûiyyesini Cuma gününden başlatıp her gün bir bölüm okuyor. Bir hafta bitince tekrar başa dönüyor ve yine günlük hizbini sürdürüyor. Devamlı nefsini sorguluyor ve her gün defalarca istiğfar ediyor. Hizbine, Cenâb-ı Hak karşısında aciz, fakir ve muhtaç bir kul tavrıyla istiğfar ederek başlıyor. Sonra salât u selâm okuyor. O hazret, duanın kabulü için gerekli olan evsafı hâiz bir münacatta bulunuyor; öyle ki, onun her cümlesinde Hasan Basrî ufkunu görüyorsunuz. Nefsini en kötü bir adam gibi hesaba çekiyor; bir taraftan, hatanın en çirkinini yapmış ve günahın en büyüğünü işlemiş, böylece kalbî hayatını tamamen berbat etmiş ve ruh dünyasını bitirmiş bir insan gibi kendisine bakıyor ve çok içli sözlerle istiğfara yapışıyor. Diğer taraftan da, en büyük şefaatçi olan, kendisiyle teyid edilen ve ona dayandırılan her duaya kabul mührü vurduran, ama kendisi payandasız kabule karin bulunan “salât u selâm”a sığınıyor; af beratı almak için Allah Resûlü’nü şefaatçi yapıyor. Öyle ki, istiğfarı salât u selâm, onu da yeni bir istiğfar takip ediyor ve Hazret, sanki her istiğfarda nefsini bir kere daha tokatlıyor. Çok samimî bir şekilde Cenâb-ı Hakk’a içini döktüğü aynı anda kendiyle yüzleşiyor, nefsiyle hesaplaşıyor.

Bir başka hak dostu, günahlar sebebiyle âdeta dilinin tutulduğunu, emr-i ilahiye itaatsizliğin utancından dolayı iki büklüm olduğunu ve ne diyeceğini bilemez hale geldiğini, kulluğun hakkını verememe gafletinin şiddetiyle sesinin kısıldığını ifade ettikten sonra, Cenâb-ı Hakk’a doğrudan ve vesilesiz seslenmeye yüzü olmadığını, onun için de, efendisi ve istinadgâhı kabul ettiği Abdülkadir Geylânî hazretlerinin Hak katında makbul ve kapıcı tarafından tanınan sesiyle rahmet kapısını çaldığını belirterek en samimî sözlerle içini döküyor. Öyle ki, münacatının bir bölümünde, “Ey günah ve kusurlarla âlûde kullarını çokça bağışlayan Gaffâr ve ey günahkarların hata ve isyanlarını setreden Settâr! Benim günahlarımı da bağışla. Bütün çareleri tükenen, yolları daralan, yüzüne karşı kapılar kapanan, doğru yolda olanların izinde yürümek kendisine güçleşen, sayılı günleri geçip gitmekte olduğu halde nefsini gaflet meydanlarından, isyan vadilerinden, sefalet ve sefahet alanlarından bir türlü kurtaramayan şu aciz kuluna merhamet et.” diyor ve âdeta “Bittim” diye inliyor.

Onları tanımayan, ruh enginliklerine vakıf olmayan ve onların muhasebe ufkunun nerelere vardığını bilemeyen nâdanlar, bu yakarışları işitince, “Bu adam ne günahlar işlemiş ki böyle; ben o günahlara girmediğime göre bu sözleri söyleyemem” diye düşünebilirler. Oysa, bu sözler mukarrebînin gönül ızdırabını ifade etmektedir. Onlar, bizim sevap vesilesi saydığımız ve fazilet olarak kabul ettiğimiz pek çok söz, fiil ve davranışı kendi ufukları itibarıyla günah saymaktadırlar. Biz şu toplum içinde hiçbir şey yapmasak, sadece bir kere sokağa çıkıp evimize girsek, onların günah sayıp ömür boyu ağladıklarının kat kat fazlası masiyete bulaşmış oluruz. Gelin görün ki, o hak dostlarının gözleri bir an mâsivaya kaysa, onlar ömür boyu gözyaşı döker; o hatadan dolayı ölüm döşeğinde bile ızdırap çeker ve nefislerini sürekli levmederler.

Ümit ediyorum, bugünün âbid ve zâhidleri de zikre çok önem veriyor ve onu artırma, Allah’ı daha çok anma yolları arıyorlardır. Fakat biz O’nu ne kadar anarsak analım, ibadetlerimiz ne kadar çok olursa olsun, zikrin hakkını vermiş olamayız. Bundan dolayıdır ki, Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) günün dörtte birini kendisine salât u selam okumaya ayıran bir zatı istihsan buyuruyor; ama yine de “artırsan daha iyi olur.” diyor. Günün yarısını salât u selama ayırdığında yine “artırsan” diyor ve günün içte ikisini zikre ayırıp salâvat okumuş olarak huzur-u Risalet penahiye gelince “çok iyi de, artırsan daha iyi olur.” buyuruyor. Efendimiz her defasında “hel min mezîd – daha yok mu?” diyor; çünkü -Üstad’ın ifadesiyle- O’na ulaşmada en önemli vesileler¬den biri, “Bismillahirrahmânirrahîm”, diğeri de Allah Rasulü’ne salât u selâm okumaktır.

Define Yayınları “Bir Kutsi Dilekçe” adlı dua kitabından alınmış olup, Bu bölüm, Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi’nin eserlerinden derlenmiştir.

Hiç kuşkusuz Hz. Peygamber her hususta olduğu gibi ibadet hayatı hususunda da inananlar için en güzel örnektir.

Yüce Allah Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Peygamber’e hamd, tesbih, secde, ibadet, kulluk, ibadette sabır gibi hususlarda bazı emir ve yükümlülükler vermiş (bk. en-Nahl 16/98-99; Meryem 19/65; Hûd 11/123; Tâhâ 20/14), ayrıca bazı ibadetlere işaretle Resûl-i Ekrem’den onları yerine getirmesini istemiştir. Meselâ namazla ilgili tâlimat içeren âyet meâlleri şöyledir:

“Ey Muhammed Kitaptan sana vahyolunanı oku. Namaz kıl; muhakkak ki namaz hayasızlıktan ve fenalıktan alıkor” (el-Ankebut 29/45).

“Ey Muhammedi Onların dediklerine sabret; güneşin doğmasından ve batmasından önce Rabbini hamd ile tesbih et. Gece saatlerinde ve gündüzleri de tesbih et ki, Rabbinin rızâsına eresin” (Tâhâ 20/130).

“Ehline namaz kılmasını emret, kendin de onda devamlı ol” (Tâhâ 20/132).

Kevser sûresinde ise “Öyleyse Rabbin için namaz kıl, kurban kes” (108/2) buyurularak namazla kurban bir arada zikredilmiştir.

Şüphesiz ki bu ve benzeri âyetlerde Hz. Peygamber’in şahsında bütün müslümanlara yönelik bir kısım emir ve tavsiyeler bulunmaktadır. Nitekim diğer pek çok âyet-i kerîmede de namaz, bütün müminleri kapsayacak tarz¬da bazan tek olarak, çoğu yerde de zekâtla birlikte emredilmiştir (bk. el- Bakara 2/110, 183-184; en-Nisâ 4/77; et-Tevbe 9/71; en-Nûr 24/56).

“Ey bürünüp sarınan (resulüm), kalk ve (insanları) uyar. Sadece Rabbini büyük tanı, kalbini tertemiz tut. Kötü şeyleri terke devam et” (el- Müddessir 74/1-5) meâlindeki âyetlerin nüzûlünden sonra Hz. Peygamber, Cebrâil’in tarifiyle abdest alıp namaz kılmış, daha sonra Hz. Hatice’ye de abdest aldırıp namaz kıldırmıştır. Bu dönemde namaz, sabahın erken ve akşamın geç vaktinde olmak üzere günde iki vakitte ikişer rek‘at olarak kılınırdı.

İlk namazda Cebrâil, sabahleyin Kâbe civarında Hz. Peygamber’e imamlık yapmış, daha sonra namazlar Hz. Peygamber’in imâmetiyle devam etmiş, hemen ilk gün akşam vaktine cemaat olarak Hz. Hatice, ertesi gün Hz. Ali katılmıştır. Hz. Ali, akşamleyin amcaoğlu Hz. Peygamber ile yengesi Hz. Hatice’yi namaz kılarken görmüş, davete uyarak ertesi gün o da büyük bir çocuk iken cemaate katılmıştı. Daha sonra Zeyd b. Hârise ve Hz. Ebû Bekir bunlara eklenmiştir.

Risâletin ilk döneminde alenî namaz kılınamıyordu; Hz. Peygamber, Hz. Ali’yi de yanına alarak Mekke dışında dağ aralarında namaz kılıp dönüyordu. Diğer Müslümanlar da öyle yapıyorlardı. Bir defasında Sa‘d b. Ebû Vakkas dağ arasında müşriklerin takibine, alay ve tazyikine mâruz kalınca eline geçirdiği bir deve çene kemiği ile birinin başını yarmış ve “Allah yolunda ilk kan akıtan kişi” diye anılmıştı. “Ey Muhammed Artık, sana buyurulanı açıkça ortaya koy, müşriklerden yüz çevir” (el-Hicr 15/94) meâlideki âyet nâzil olduktan sonra açık davet başlamış, böylece Kâbe ve civarındaki yerlerde namaz da kılınır olmuştu. Ancak bu durum kıyasıya bir mücadeleyi gerektiriyordu. Meselâ, bir defasında Hz. Ebû Bekir’in de ısrarıyla Müslümanların Kâbe önünde topluca namaz kılma gayreti müşriklerin hücumuyla önlenmek istendi. Bu olayda Hz. Ebû Bekir dâhil bazı Müslümanlar ölümden döndüler. Kezâ Hz. Ebû Bekir’in evinin avlusunda namaz kılıp, Kur’an okumasının engellenmesi de bu zamanlara rastlar. Peygamberliğin altıncı yılında önce Hz. Hamza, daha sonra Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla Kâbe’de iki saf olarak ilk defa açıkça ve topluca namaz kılındı.

“Ey örtünüp bürünen (resulüm)! Birazı hariç geceleri kalk namaz kıl…” (el-Müzzemmil 73/1-4) âyetleri ile gece namazı farz kılındı. Bir süre sonra indirilen âyetle (el-Müzzemmil 73/20) sorumluluk hafifletilerek gece namazı ümmet-i Muhammed için nâfileye dönüştürüldü. Zaten gelişmeyi takip eden yıl yani peygamberliğin on birinci yılında Mi‘rac gecesinde beş vakit namaz farz kılındı. Mi‘racı takip eden günlerde Cebrâil gelip Hz. Peygamber’le birlikte beş vakit namazı bir gün ilk vakitlerinde, ikinci gün ise son vakitlerinde kılmış ve namaz vakitlerinin başlangıç ve sonunu açıklamıştır (Müslim, “Mesâcid”, 176, 179).

Ayrıca “Gecenin bir kısmında uyanarak, sana mahsus bir nâfile olmak üzere namaz kıl…” (el-İsrâ 17/79) âyeti ile Hz. Peygamber’den gece namazı kılması istenmiştir.

Yakınları, Hz. Peygamber’in hayatı boyunca gece namazına devam ettiğini rivayet ederler. Hatta gece namazına olan bu itinası dolayısıyla bazı sahâbîlerin “Allah senin geçmiş ve gelecekteki günahlarını bağışladığı halde bu kadar zahmete niye katlanıyorsun?” diye sorduğu, Hz. Peygamber’in de “Şükreden bir kul olmayayım mı?” cevabını verdiği rivayet edilir (Tirmizî, “Şemâil”, 44; Müsned, IV, 251).

Peygamberimiz gecenin başlangıcında yatsı namazını kılar yatardı. Üçte birlik süre içinde uyanır ve teheccüdü kılar, müteakiben vitir namazını kılar, sonra tekrar yatar ve sabah ezanında çabucak kalkar, abdest alır, sünnetini evinde kılar, farzı için camiye giderdi.

Hz. Peygamber teheccüde ilk başlayanlara, bıkkınlık göstermemeleri için iki rek‘atla başlamalarını tavsiye ederdi. Kendisi 8 veya 12 rek‘at kılardı.

Bir defasında Hz. Âişe: “Şayet geceleyin uyanamayıp da vitri geçirirseniz durum ne olur?” deyince Hz. Peygamber ona: “Benim gözlerim uyursa da kalbim uyumaz, zamanı gelince uyanır, önce teheccüdü sonra vitri kılarım” cevabını vermişti (Tirmizî, “Şemâil”, 45).

Hz. Peygamber teheccüdden sonra sabah yakın ise dinlenmek üzere, uzak ise uyumak üzere tekrar yatardı. Bunlardan da anlaşılıyor ki Hz. Peygamber’in teheccüd ve vitir için kalktığı saat bazen gecenin ilk üçte biri geçtikten sonraki zamandı, bazen gecenin ortası, bazen da sonuna doğru idi.

Hz. Peygamber tarafından ilk cuma namazı Kubâ’dan Medine’ye giderken Sâlim b. Avf oğulları yurdunda Rânûnâ vadisinde hicretin 1. yılında kılındı, ilk cuma hutbesi de orada irad edildi.

Hz. Peygamber ramazan ayında iki gece evinden camiye çıkıp cemaate imam olarak teravih kıldırmış, ama üçüncü gün halk beklese de, teravihi cemaatle kılmak farz kılınır endişesiyle camiye çıkmamıştır. Ramazan gecelerinde 4+4+3 tarzında yatsıdan ayrı olarak on bir rek‘at namaz kıldığı rivayet edilir. Bunun son üç rek‘atı vitirdir.

Hz. Peygamber ilk bayram namazını hicretin 2. yılı Şevvalin birinci gününde kılmış ve cemaate kıldırmıştır.

Hz. Peygamber namaza çok düşkündü, onu dinin direği olarak nitelendiriyordu (Tirmizî, “Îmân”, 8; Müsned, V, 231, 233). Namaz onun gözünün nuru idi (Nesâî, “İşretü’n-nisâ”, 1; Müsned, III, 128, 199, 285). O, namaz kılarken sanki dünyaya veda eder, âhiret âlemine dalardı (İbn Mâce, “Zühd”, 15; Müsned, V, 412).

Hz. Âişe, Hz. Peygamber’in ahlâkının Kur’an olduğunu ve Mü’minûn sûresinin ilk on âyetinde bu ahlâkın sıralandığını belirtiyordu. O sûreye bakıldığı zaman hemen ilk iki âyette kurtuluşa eren müminlerin, namazlarında huşû içinde oldukları (bk. el-Mü’minûn 23/1-2) belirtiliyor. Hz. Peygamber Kur’an emrine uyarak namazlarını huşû üzere kılıyor, Müslümanların da bu şekilde kılmalarını istiyordu. Esasen Hz. Peygamber kullukta ve ibadette ihsan esasından bahsediyordu. İhsan, Allah’ı görüyormuşçasına ibadet etmekti (Buhârî, “Îmân”, 37; Müslim, “Îmân”, 17; Tirmizî, “Îmân”, 4).

Hz. Peygamber’in farz namazlara ilâve olarak değişik zamanlarda nâfile namazlar da kıldığı, bu namazların İslâm âlimlerince daha sonra, Hz. Peygamber’in devamlı kılıp kılmadığına veya tavsiye ederken kullandığı üslûba göre sünnet (müekked ve gayr-i müekked), müstehap ve âdâb gibi isimlerle anıldığı bilinmektedir. Bu nâfileler gece içinde rek‘at sayısı pek belirgin olmayan teheccüd namazı, sabah namazında 2 rek‘at, güneş doğduktan bir süre sonra 2 rek‘at, kuşluk vakti 4 rek‘at, öğleden önce 4, sonra 2 rek‘at, ikindiden önce 4, akşamdan sonra 2, yatsıdan önce 4, sonra 2 rek‘at namaz idi. Akşamdan sonra 6 rek‘at evvâbîn namazını da genelde kılardı. Seferden döndüğünde ise mescidde 2 rek‘atlık bir namaz kılardı.

Hz. Peygamberin kıldığı nâfile namazların bu sayılanlardan ibaret olmadığı, onun değişik vesilelerle çeşitli nâfile namazlar kıldığı bilinmektedir. Oğlu İbrahim’in toprağa verildiği gün güneş tutulmuştu. Bunun İbrahim’in ölümüyle bir ilgisi olmadığını, Allah’ın kanunu olarak cereyan ettiğini belirttikten sonra mescidde cemaatle birlikte 2 veya 4 rek‘at küsuf namazı kıldı. 4 rek‘at olarak tesbih namazı kılardı. Sevinçli gelişmeler olduğunda şükür secdesine kapanırdı. Zira Cenâb-ı Allah “Öyle ise siz beni ibadetle anın ki ben de sizi anayım. Bana şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin! Ey iman edenler! Sabır ve namazla Allah’tan yardım isteyin. Çünkü Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir” (el-Bakara 2/152-153) buyuruyordu. Nâfile namazları evlerde kılmayı tavsiye ederdi. Yüce Allah’ın namaz kılınan eve hayır, rahmet ve bereket ihsan edeceğini müjdelerdi.

O kulluk şuuru en yüksek seviyede bir insandı, ihsan üzere (Allah’ı görüyormuşçasına) ibadet edilmesi gerektiğini biliyor ve ümmetine bunu tavsiye ediyordu. İman, ibadet, ahlâk (davranışlar) bütünlüğüne devamlı işaret ederdi. Çünkü imanın anlam ve lezzetini, onu ibadet ve güzel davranışlarla desteklediğinde yakalayabilirdi. Sosyal hayattaki bilinçli duyarlılık, Allah korkusu ve takvâ da böyle oluşurdu. Müminler günlük hayatlarında iman ve ibadet ölçüleriyle yaşamalıydılar. Hz. Peygamber öyle iman etti, öyle ibadet etti, öyle yaşadı. Onun tasviriyle namaz, bir kimsenin evinin önünden akan bir ırmakta günde beş defa yıkanmasının bütün kirleri arıttığı gibi, mümini hata ve günahtan, gizli ve açık çirkinliklerden temizlerdi (Buhârî, “Mevâkit”, 6; Tirmizî, “Edeb”, 80). Zaten Kur’an’da da namazın kötülük ve çirkinliğe engel olduğu bildirilir (el-Ankebût 29/45).

Hz. Peygamber geceleri ihyaya çok önem verirdi. Çünkü Cenâb-ı Allah şöyle buyuruyordu: “Şüphesiz ki gece kalkışı, (kalp ve uzuvlar arasında) tam bir uyuma ve sağlam bir kıraate daha elverişlidir. Zira gündüz vakti, sana uzun bir meşguliyet var. Rabbinin adını an. Bütün varlığınla O’na yö¬nel” (el-Müzzemmil 73/6-8).

Gece namazında kıyamda uzun sûreleri okuduğu olurdu. Bunlar Bakara, Nisâ, Âl-i İmrân gibi sûreler olup, rükû ve secdeleri de uzun tutardı. Ayetlerin derin anlamları üzerinde düşünürdü. Namazların peşinden sık sık veciz dualar yapar, Allah Teâlâ’yı zikreder, bol bol tövbe ve istiğfar ederdi.

Peygamber Efendimiz cenaze namazı da kıldı ve kıldırdı. Kendisi hayatta iken ölmüş pek çok kadın ve erkek Müslümanın cenaze namazına katılmıştır. Uhud Savaşı’nda Hz. Hamza’nın cesedi civarına diğer şehidler de sıralanmış ve Peygamberimiz yetmiş kere cenaze namazı kılmıştı. Mescid-i Nebî’yi Allah rızâsı için her gün süpürüp temizleyen siyahî bir Müslüman ölmüş ve bir gece toprağa verilmişti. Rahatsız edilmemesi gayesiyle geceleyin Peygamberimize haber verilmemişti. Daha sonra bunu öğrenen Resûl-i Ekrem, o kişinin mezarına gidip onun için mağfiret dileğinde bulundu. Oğlu İbrahim’in cenazesinde de bulundu ve mezarın düzgün örtülmesi hususunda Müslümanları uyardı. Çünkü mezardaki bir oyuk ölüye değil, ama dirinin gözüne zarar verirdi. Diri olan, uygun bir görüntüyü severdi ve Allah yapılan bir işin en iyi yapılmasından hoşnut olurdu.

Hz. Peygamber namazlarını en üstün bir kulluk şuuruyla eda etmiş, ashabına da öğretmiş, ashabın Hz. Peygamber’den kılınışını öğrenip aktardığı namazlar günümüze kadar gelmiştir. İnananlara düşen de aynı kulluk şuuruna ererek namazları eda etmeye çalışmak olmalıdır.

Hz. Peygamber bir defasında attan düştü. Hurma kütüğüne çarptığı için ayağı yarıldı, sağ yanı sıyrılıp ezildi. Bu hadise üzerine yaklaşık bir ay kadar namazlarını oturarak kıldı. Diğer sağlıklı zamanlarında hep ayakta kılardı. Yine vefatına yakın zamanlarda, kamu işlerinden yorgun düştüğü günlerin gecelerinde teheccüdü oturarak kıldığı bilinmektedir. Son hastalığında Hz. Ebû Bekir’in kıldırdığı namaza oturarak uymuştu. Bu, onun cemaatle namaza ne kadar önem verdiğini göstermektedir. Hz. Peygamber’in sağlığında, cemaate Müslüman erkekler geldiği gibi isteyen Müslüman hanımlar da gelerek Mescid-i Nebî’de arka saflarda cemaate iştirak edebiliyorlar ve namazdan sonra Hz. Peygamber’in nasihatlerini dinleyebiliyorlardı. Hatta bu nasihatleri daha yararlı düzeyde götürebilmek için hanımların başvurusu üzerine haftanın belirli bir gününde ve belirli bir saatte sırf hanımlar, mescidi dolduruyorlar ve Hz. Peygamber’i dinleme imkânını buluyorlardı.

Ramazan orucu hicrî 2. yılda farz kılındı ve sahâbe Hz. Peygamber’le birlikte dokuz yıl ramazan orucu tutma bahtiyarlığını yaşadı. Hicretten sonra Medine’de Yahudilerin aşure orucu tuttuğunu gören Resûl-i Ekrem; “Biz bunu tutmaya daha lâyıkız” diyerek adı geçen orucu vâcip kılmıştı. Sonra ramazan orucunun farziyetini bildiren âyetler (bk. el-Bakara 2/183-185) gelince Müslümanlardan aşure orucu mecburiyeti kaldırıldı ve aşure orucu bundan sonra isteyenin tutabileceği bir nâfileye dönüştü.

Hz. Peygamber farz olan ramazan orucuna önem verirdi. İftarda acele edilmesini, sahurda ise imsake uzanan geç vakte kadar yemeyi tavsiye ederdi (Müslim, “Sıyâm”, 48-50). Sahur yemeğinde bereket olduğunu söyler, Ehl-i kitap’la müslümanlar arasındaki farkın sahur yemeği olduğunu ifade ederdi (Müslim, “Sıyâm”, 46). Ümmetine, ibadet, tövbe ve istiğfar için ramazan gecelerinin önemli bir fırsat olduğunu söyler ve Müslümanları ramazan gecelerini ihyaya teşvik ederdi. Oruç kötülüklere karşı bir kalkandı; zararlı söz, düşünce ve davranışlardan korurdu. Oruçlu olmak bilinci kişiyi hep hayır ve iyiliklere yöneltirdi.

Ashabın bildirdiğine göre Hz. Peygamber, insanların en cömerdi idi. Bilhassa Ramazanda Cebrâil ile karşılaştığı zaman mutluluğuna ve cömertliğine sınır olmuyordu. Ramazan gecelerinde Cebrâil Hz. Peygamberle buluşup nöbetleşe Kur’an (mukabele) okurlardı. Resûlullah Cebrâil ile buluştuğunda insanlara rahmet getiren rüzgârdan daha cömert, daha faydalı olurdu.

Hz. Peygamber, Ramazanın genellikle son on gününde itikâfa girerdi. Hz. Âişe’nin bildirdiğine göre Resûlullah ramazanda son on gün girince geceleri ihya eder, ailesini ibadet için uyandırır, ibadete daha çok önem verir, diğer vakitlere nisbetle daha çok ibadet eder ve Müslümanlara da bunu tavsiye ederdi (Müslim, “İtikâf”, 7).

Hz. Peygamber, bin aydan daha hayırlı (bk. el-Kadr 97/3) olan Kadir gecesinin ramazanın son on gününde ve tekli gecelerde aranmasını tavsiye etmiştir (Müslim, “Sıyâm”, 208, 212).

Hz. Peygamber ramazan ayı dışında nâfile oruç da tutardı. Üsâme b. Zeyd’in nakline göre Peygamberimiz en çok nâfile orucu şâban ayında tutardı. Bunun hikmeti sorulunca Hz. Peygamber şöyle cevap verdi: “Ey Üsâme, Şâban ayı, recep ile ramazan arasında değerli bir aydır. Halk bunun faziletinden habersizdir. Şâban ayında işlenen ameller âlemlerin Rabbi olan Cenâb-ı Allah’ın huzuruna yükseltilir. Ben de sâlih amellerimin bu ay içinde Cenâb-ı Hakk’ın huzuruna yükseltilmesinden haz duyarım.” (Tirmizî, “Şe- mâil”, 50-51).

Sahâbeden yapılan nakillere göre Hz. Peygamber her ayın başında üç gün oruç tutardı. Bu üç günü bazan ayın ortasına, bazan da sonuna getirdiği olurdu. Haftanın pazartesi ve perşembe günleri çoğunlukla oruçlu olurdu. Bazen bir ayın bir haftasının cumartesi, pazar ve pazartesi, diğer ayın o haftasının çarşamba, perşembe günlerini oruçlu geçirirdi (Tirmizî, “Şemâil”, 51).

Hz. Peygamber’in bazen iki oruç arasında iftar etmeden visâl orucu tuttuğu da olurdu. Ama herkesin gücünün bir olmadığını söyleyerek ashabını bundan menederdi.

Hz. Peygamber aşure orucunu da tavsiye etmiş, kezâ Recep, Zilkade, Zilhicce ve muharrem aylarında üç gün oruç tutulmasını öğütlemiştir. Bu üç günün muharrem ayındaki uygulaması aşuredan önceki gün, aşure günü ve aşureden sonraki gün şeklindeydi. Bilindiği gibi aşure günü muharremin 10. günüdür. Bu konuda Hz. Peygamber’den nakledilen şu hadis çok ilginçtir: “Ramazan orucundan başka en faziletli oruç Allah’a izâfeten şereflendirilen (yani şehrullah olan) muharrem ayında tutulan oruçtur… ” (Müslim, “Sıyâm”, 202). Ayrıca Hz. Peygamber Ramazan çıktıktan sonra şevval ayında altı gün oruç tutar ve müslümanlara tavsiye ederdi. O, bu konuda şöyle buyurur: “Her kim ramazan orucunu tutar ve buna şevvalden altı gün daha oruç tutup onun ardından gönderirse o kişi bütün seneyi oruçlu geçirmiş gibi olur” (Müslim, “Sıyâm”, 204).

İslâm’da kurban, Hz. İbrâhim’in geçirdiği imtihanlardan sonra yüce Allah’ın ihsan ettiği koçun kurban edilmesini hatırlatan bir ibadettir. Hz. Peygamber kurban keserek bu ibadeti ifa etmiş, “babanız İbrâhim’in sünneti” dediği kurban ibadetini hem kendisi yerine getirmiş, hem de ümmeti kanalıyla günümüze kadar yaşatılmasına vesile olmuştur. Kesilen kurbanın etinden kendisi ve ailesi yer, dost ve arkadaşlarına ikram eder, ihtiyaç sahiplerine gönderirdi. Kurban etinden yenilenin değil başkalarına ikram edilenin kalıcı olduğunu da sık sık tekrarlardı.

Zekât hicretten sonraki yıllarda farz kılınmıştır. Hz. Peygamber şahsen zengin değildi, ancak toplanan zekât mallarını mümkün mertebe hiç bekletmeden ve geceletmeden gerekli yerlere ve ihtiyaç sahiplerine dağıtırdı. Ehl-i beyt, zekât mallarından yararlanamazdı. Dolayısıyla Hz. Peygamber ömrü boyunca zekât gelirlerinden yararlanmamış, hâne halkını da yararlandırmamıştır. Ancak o, hediye kabul eder, kendisine getirilen hediyeye hediye ile mukabelede bulunurdu. Hz. Peygamber inananları zekâtlarını vermeye ve zekât dışında da infak ve tasadduka davet ederdi. Zira bu, diğerkâmlık duygularını geliştiriyordu. Veren gönül hazzı, alan da eksiklerini karşılayacağı için gönül huzuru hissediyordu. Hz. Peygamber hiçbir malın ihtiyaç fazlası kısmını elinde ve evinde tutmaz, infak ederdi; komşularına ve muhtaçlara gönderirdi.

Hac, hicretin 9. yılında farz kılındı (bk. el-Hac 22/26-29). O yıl Hz. Ebû Bekir hac emîri tayin edilerek haccın esaslarını uygulamalı olarak insanlara gösterdi. Hz. Peygamber ise farz olan ilk ve son haccını hicretin 10. yılında gerçekleştirdi. Hac günlerinde Arafat’ta Zilhiccenin 9. günü irad edilen hutbenin başlangıcında, ashabı ile bir daha görüşememe ihtimalinden bahisle ebediyete intikalinden önce vedalaştığı için bu hacca “Vedâ haccı” denilmiştir. Yine dinin kemale ve tamama erdiğini bildiren âyet (bk. el-Mâide 5/3) o günlerde nâzil olduğu için bu hacca “haccetü’l-kemâl ve’t-temâm” haccın hükümlerini sözle tebliğ edip amelî olarak gösterdiği için “haccetü’l-belâğ”, farz olan haccın ifası olduğu için “haccetü’l-İslâm” gibi isimler de verilmiştir.

Farklı rivayetler olmakla birlikte Hz. Peygamber’in hicretin 7. yılında Hudeybiye umresi, 8. yılında Mekke fethi günü ifa edilen umre, aynı yıl Huneyn ve Tâif seferini müteakip gerçekleştirilen umre ve 10. yılda Vedâ haccı sırasında ifa edilen umre olmak üzere dört umre yaptığı bilinmektedir.

Ashabtan görgü şahitlerinin verdiği bilgiye göre Hz. Peygamber Kur’an okumayı ve Kur’ân-ı Kerîm’i başkası okurken dinlemeyi çok severdi. O, Kur’an okurken kelimeler gayet açık bir şekilde anlaşılıyordu, medlere riayet ediyordu, bazen yüksek sesle, bazen da içinden sessizce okuyordu; sesi sadası gayet güzeldi. Sesli okurken sesini sadece etrafında ve odada bulunanların duyabileceği şekilde yükseltirdi. Tatlı ve yumuşak bir sesi olan Hz. Peygamber etkileyici bir okuyuşa sahipti. O, Kur’an okurken dinleyenleri bir vecd kaplar ve kendilerini sanki başka bir âlemde hissederlerdi. Tegannide aşırı gitmezdi; sunilikten uzak, tabii bir okuyuşu vardı.

Hz. Peygamber ibadetlerinde devamlı idi. Terketmez, ara vermez, sürekli yapardı. Ömrü boyunca hiçbir zaman ibadetlerini bırakmadı. Ashabına da en hayırlı ibadetin devamlı yapılanı olduğunu söylerdi (Buhârî, “Savm”, 52, “Teheccüd”, 7, 18, “Îmân”, 32; Müslim, “Müsâfirîn”, 31).

Hz. Peygamber ibadetin veya dinî bir hükmün aslını koruma kaydıyla her konuda Müslümanlar için hep kolay olanı tercih etmiştir. Dolayısıyla zorlaştırmamak, müjdelemek, soğutmamak onun uyguladığı ve önerdiği bir prensip idi. Her konuda olduğu gibi ibadette de itidali esas alır, aşırılıktan uzak olmayı tavsiye ederdi. Zira aşırılık helâk sebebiydi (Buhârî, “Rikak”, 18; Müslim, “İlim”, 4; İbn Mâce, “Zühd”, 20). Ümit ile korku arasında olmak kulluk âdâbının gereğiydi. Bu nedenle, Müslümanların ümitsizliğe düşmesini de, yaptıkları ibadetlere aşırı güvenmelerini de uygun görmemiştir.

İbadetlerde kulluk bilincinin diri tutulmasına önem verir, kişilerin ibadet etme gayretiyle ağır yükler altına girmesine razı olmazdı. Bir defasında sahâbeden birinin oruç adadığı ve oruç gününde cuma hutbesinde ayakta durmayı, dışarıda gölgelenmemeyi ve konuşmamayı da kastettiği söylenince Hz. Peygamber bunu doğru bulmadı; o kişinin hutbede oturmasının, gölgelenmesinin ve konuşmasının daha uygun olacağını, orucunu bu şekilde tamamlarsa makbul sayılacağını hatırlattı (Buhârî, “Eymân”, 31; Ebû Dâvûd, “Eymân”, 19). Nitekim Allah Teâlâ da “Allah sizin için kolaylık istiyor, zorluk istemiyor” (el-Bakara 2/185) buyuruyordu.

Hz. Peygamber’in cemaatle ibadet esnasındaki bazı uygulamaları da ibadetin özünü zedelememek kaydıyla cemaate karşı tam bir müsamaha içinde olduğunu gösteriyor. Meselâ cemaatle namaz esnasında saflarda annesiyle birlikte bulunan bir çocuğun ağlamasını duyunca kısa bir sûre okuyarak rükû ve secdeye giderdi. Çünkü namaz uzadıkça annenin zihni çocuğun ağlayışına takılıp kalacaktı.

Hz. Peygamber’in bilhassa nâfileleri kılarken, torunlarının omuzuna tırmanıp oyun oynamalarına engel olmaması da onun hem çocuk sevgisini hem de ibadetlerde müsamahakâr davranmasını gösterir.

Ashaptan Abdullah b. Amr son derece zâhid bir zat idi. Her gün oruç tutuyordu, her gece hatmediyordu; bu yüzden de yeni evli olduğu halde hanımından uzak duruyordu. Durum Hz. Peygamber’e intikal edince onu çağırarak meseleyi araştırdı. Bu sahâbenin daha fazla sevap kazanma gayretiyle böyle davrandığını anlayınca da ona, böyle yapmasının yanlış olduğunu, vücudunun ve ailesinin de üzerinde haklarının bulunduğunu söyleyip her ayda üç gün oruç tutmasını ve ayda bir de Kur’an’ı hatmetmesini tavsiye etti. Bundan fazlasına gücünün yeteceğini söyleyip daha fazla ibadet etmek için izin istediğinde de ona gün aşırı oruç (savm-ı Dâvûd) tutmasını, haftada bir de Kur’an hatmetmesini önerdi (Müslim, “Sıyâm”, 185-193). Yüce Allah kulun ibadetinden usanmaz, ama kul hastalanır, yoğun işe mâruz kalır, ihtiyarlayıp güçten düşer ve yüklendiği yoğun ibadetlerin ifasında zorlanabilirdi. Nitekim de öyle oldu. Yaşlılık yıllarında Abdullah b. Amr’ın, Hz. Peygamber’in gösterdiği kolaylıklardan yararlanmamanın sıkıntısını çektiği söylenir (Buhârî, “Fezâilü’l-Kur’ân”, 34; Müslim, “Sıyâm”, 35).

Sonuç olarak Hz. Peygamber en üstün kulluk şuuruyla ibadetlerini ifa etmiş, Allah’ın rızâsını her zaman ön planda tutmuş; iman, ibadet ve davranış bütünlüğü ile ümmetine örnek olmuş, sosyal hayatta dinî duyarlılığa dikkat etmiş, uygun ibadet telakkisini yaygınlaştırmış, ifrat ve tefritten, aşırılıktan uzaklaştırmış; çevresinde, yüce Allah’a ibadeti en derin haz bilen duyarlı bir sahâbe kitlesi oluşturmuştur.

Bize düşen, bu mânevî mirasın ilk uygulayıcılarını iyi öğrenmek, anlamak, anladıklarımızı uygulamak ve en uygun yorumlarla günümüze taşımaktır.

Biz bu cildi, Resûl-i Ekrem’in hicretin 10. yılında yaptığı hac esnasında irad ettiği Vedâ hutbesiyle, Hz. Peygamber’e, onun ailesinin güzide fertlerine

ve ashabına salâtü selâmla bitirmek istiyoruz. Bu hutbe özelde Müslümanlara, genelde ise bütün insanlığa İslâm’ın evrensel mesajını duyuran, insanların kardeşliğini ve eşitliğini, temel hak ve hürriyetlere sahip olduğunu vurgulayan önemli bir belgedir.

İki cihan peygamberi Resûl-i Ekrem, hicretin 10. yılında hac ibadeti esnasında Arafat’ta, 100.000’den fazla Müslümana hitaben şöyle buyurdular:

Ey İnsanlar!

Sözümü iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, bu seneden sonra sizinle burada belki de bir daha hiç buluşamayacağım.

İnsanlar! Bugünleriniz nasıl mukaddes bir gün ise, bu aylarınız nasıl mukaddes bir ay ise, bu şehriniz (Mekke) nasıl mukaddes bir şehir ise, canlarınız, mallarınız, namuslarınız da öyle mukaddestir, her türlü tecavüzden korunmuştur.

Ashabım! Yarın Rabbinize kavuşacaksınız ve bugünkü her hal ve hareketinizden muhakkak sorulacaksınız. Sakın benden sonra eski sapıklıklara dönüp de birbirinizin boynunu vurmayasınız.

Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup doğrudan işitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmiş olur.

Ashabım!

Kimin yanında bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her çeşidi kaldırılmıştır, ayağımın altındadır. Lâkin borcunuzun aslını vermeniz gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme uğrayınız. Allah’ın emriyle faizcilik artık yasaktır. Câhiliye’den kalma bu çirkin âdetin her türlüsü ayağımın altındadır. İlk kaldırdığım faiz de Abdülmuttalib’in oğlu (amcam) Abbas’ın faizidir.

Ashabım!

Câhiliye devrinde güdülen kan davaları da tamamen kaldırılmıştır. Kaldırdığım ilk kan davası Abdülmuttalib’in torunu (amcazadem) Rebîa’nın kan davasıdır.

İnsanlar!

Bugün şeytan, sizin şu topraklarınızda yeniden tesir ve hâkimiyetini kurmak gücünü ebedî surette kaybetmiştir. Fakat siz, bu kaldırdığım şeyler dışında, küçük gördüğünüz işlerde ona uyarsanız bu da onu memnun edecektir. Dininizi korumak için bunlardan da sakınınız.

İnsanlar!

Kadınların haklarını gözetmenizi ve bu hususta Allah’tan korkmanızı tavsiye ederim Siz kadınları, Tanrı emaneti olarak aldınız; onların namuslarını ve iffetlerini Allah adına söz vererek helâl edindiniz. Sizin kadınlar üzerinde hakkınız, onların da sizin üzerinizde hakları vardır. Sizin kadınlar üzerindeki hakkınız, onların aile yuvasını sizin hoşlanmadığınız hiçbir kimseye çiğnetmemeleridir. Eğer razı olmadığınız herhangi bir kimseyi aile yuvanıza alırlarsa, onları te’dib edebilirsiniz. Kadınların da sizin üzerinizdeki hakları, meşrû bir şekilde, her türlü yiyim ve giyimlerini temin etmenizdir.

Müminleri

Size bir emanet bırakıyorum ki ona sıkı sarıldıkça yolunuzu hiç şaşırmazsınız. O emanet Allah’ın kitabı Kur’an’dır.

Müminleri

Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Müslüman Müslümanın kardeşidir, böylece bütün Müslümanlar kardeştir. Din kardeşinize ait olan herhangi bir hakka tecavüz helâl değildir. Meğer ki gönül hoşluğu ile kendisi vermiş olsun.

Ashabım.!

Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de üzerinizde hakkı vardır.

İnsanlar!

Cenâb-ı Hak her hak sahibine hakkını (Kur’an’da) vermiştir. Vârise vasiyet etmeye lüzum yoktur. Çocuk kimin döşeğinde doğmuşsa ona aittir. Zina eden için mahrumiyet vardır. Babasından başkasına ait soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden başkasına intisaba kalkan nankör, Allah’ın gazabına, meleklerin lânetine ve bütün Müslümanların ilencine uğrasın! Cenâb-ı Hak, bu gibi insanların ne tövbelerini ne de adalet ve şahadetlerini kabul eder.

İnsanlar!

Yarın beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz?

“-Allah’ın elçiliğini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyet ve öğütte bulundun, diye şahadet ederiz” cevabını verdiler.

Bunun üzerine Hz. Muhammed:

Şahit ol yâ Rab! Şahit ol yâ Rab! Şahit ol yâ Rab! dedi (İbn Hişâm, II, 350; Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, I, 542-544).

İlmihal I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

-Ezan okurken bağırabildiğin kadar bağır ama kâmet getirirken –rica ederim– beni kalbinin sesiyle namaza çağır!..

– Rasûl-ü Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) Efendimiz, Ebû Zer hazretlerinin şahsında bütün ümmet-i Muhammed’e şöyle buyurmuştur:

جَدِّدِ السَّفِينَةَ فَإِنَّ الْبَحْرَ عَمِيقٌ
وَخُذِ الزَّادَ كاَمِلاً فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِيدٌ
وَخَفِّفِ الْحِمْلَ فَإِنَّ اْلعَقَبَةَ كَئُودٌ
وَأَخْلِصِ الْعَمَلَ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِيرٌ

“Gemini bir kere daha elden geçirerek yenile, çünkü deniz çok derin. Azığını tastamam al, şüphesiz yolculuk pek uzun. Sırtındaki yükünü hafif tut, çünkü tırmanacağın yokuş sarp mı sarp. Amelinde ihlaslı ol, zira her şeyi görüp gözeten ve hakkıyla değerlendiren Rabb’in senin yapıp ettiklerinden de haberdârdır.”

-Kur’an okurken, sohbet ederken, birine bir şeyler anlatırken ve hizmet adına en küçük bir iş yaparken mutlaka Allah’ın rızası talep edilmeli ve bu konuda O’na ciddi teveccühte bulunulmalıdır.

-İhlas âbidelerine ihtiyaç var. Dünyanın çehresini değiştirecek olanlar onlardır. İster siyasî ister gayr-i siyasî sahada ücrete, takdire, tebcile, menfaate bağlı vazife yapanlar, muvakkaten bir tesir icra etseler de kalıcı ve ciddi hiçbir şey ortaya koyamamışlardır.
M. Fethullah Gülen
Çay Faslından Hakikat Damlaları

tweet  

MEKKE’YE YÖNELDİLER
“Bir Türk’ü ibadet ederken görmek, daima hoşuma gitmiştir. Kendilerini o derecede ibadete veriyorlardı ki, acaba dönüp bakarlar mı diye arkalarında top patlatmak arzusu duydum. Mümin, ellerini ve ayaklarını yıkadıktan sonra salona geliyor, Mekke tarafına yöneliyordu. Bazı Türk denizcileri, küçük pusula taşırlar ve hançerlerinin başına geçirirler. Deniz üzerinde buna bakıp kıble tayin ediyorlardı. Elleriyle kulaklarını kapadılar.”
“Sonra dudaklarını kıpırdatarak, fakat ses çıkarmadan Kur’an’dan parçalar okudular. Eğilip iki dizleri üzerine çöktüler. Birkaç defa alınlarını zemine değdirdiler. Yerden kalktılar. Ellerini kitap tutuyormuş gibi açtılar. Tekrar yere kapanıp doğruldular. İki ellerini yüzlerine sürdüler. İki taraflarındaki meleklere baş keserek selam verdiler. İbadetlerini tamamladılar.”

EZAN SEMAYA YÜKSELİYOR
İşte genç bir Alman subay, denizde namazı böyle anlatıyor. İkinci Sultan Mahmud’un yeni Türk donanması için öğretmen olarak getirdiği İngiliz amirali Sir Adolphus Slade, hemen aynı yılda, diğer bir denizde namaz anlatır. Bakalım olgun yaşta bir İngiliz denizcisi namazı nasıl görmüş:
“Kapdan Paşa ile Selimiyye kalyonu üzerinde Karadeniz’e açıldık. Birden Allahü Ekber sesleri yükseldi. Birden fazla yerden ezan okunuyordu ve âdeta deniz üzerinde ufka ve semaya yükseliyordu. Müezzinler filomuzun her gemisinde mizana direklerindeki çanaklıklara tırmanmışlardı. Hayatımda ilk defa olarak deniz üzerinde namaz seyredecektim. Dikkat kesildim. Türk denizcileri, bir yere toplanmadılar. Herkes görevi geminin neresinde ise, orada namaza durdu. Güverte, serilen rengârenk seccadelerle doldu. Namazdan evvel ellerini, yüzlerini, ayaklarını iyice yıkayıp abdest almışlardı. Namazdan sonra Kapdan Paşa, beni yemeğe davet etti.”

BİR BAYRAM NAMAZI
6 yıl sonra, büyük Fransız şairi Gerard de Nerval (1808-1855), bize başka bir Türk namazını anlatır. 1843 yılındayız. Tahtta İkinci Mahmud’un oğlu 20 yaşındaki Sultan Abdülmecid vardır. Fransız şairi dinleyelim.
“Meydanın bir köşesinde Sultanahmed Camii var. Sultan Abdülmecid Han, bayram namazını kılmak üzere bu camiye gelecekti. Sarayburnu’na kadar padişahın geçeceği güzergâh, yüz binlerce insanla dolmuştu. Çok erkendi. Kalabalık içinde daha güneş doğmadan hareket ederek bin zorlukla Hipodrom’a (Atmeydanı, Sultanahmed Meydanı) geldim. Ayasofya’yı dolanan yolda Türk askerinin geçit resmi bir saatten fazla sürdü.”
“Türk askerinin üniforması, bir Avrupalı için hiç de merak uyandırıcı değildi. Avrupalı birliklerden tek farkları başlarındaki kırmızı festi. Paşalar (generaller) dikiş yerlerindeki altın tellerle derhal tefrik ediliyordu. Sivil devlet görevlileri, mavi redingot giymişlerdi. Bütün Beyoğlu boşalmış, Beyoğlu’ndaki Avrupalılar, benim gibi, güzergâha dolmuştu.”

PADİŞAHI TAKİP ETTİK
“Muzıka-yı Hümâyûn, Donizetti‘nin şefliğinde, çok güzel marşlar çalıyordu. Hassa birlikleri geçerken zevk aldım. Miğferleri üzerindeki mavi kuş tüyünden sorguçları doğrusu muhteşemdi. Nihayet padişah geldi. Sade giyimi beni hayal sükûtuna uğrattı. Alelâde sivil bir Türk gibi redingot ve fes giymişti. Ancak fesinin sorgucu ve sorguçtaki elmas, onu diğer Türklerden ayırıyordu. Bindiği atın koşumları altın ve elmas içindeydi. Göz kamaştırıyordu. Ardında binicisiz atlar geliyordu ki, bunların koşumları da silme elmas kaplanmıştı.
Vezirler, müşirler, kazaskerler ve diğer devlet ricali, protokol sırasıyla padişahı takip ediyorlardı. İmparatorluk korteji, meydandan caminin avlusuna girdi. İmamlar cami kapısında sıralanmışlardı. Yerden temenna ile sultanı selamladılar.

CAMİ DIŞINA TAŞMIŞTI
Cami avlusu, arabadan geçilmiyordu. En seçkin hanımlar, sultanlar ve kadınefendiler, sırf alayı seyretmek için arabalar içine gelmişlerdi. Zira kadınlar namaz kılmıyordu. Padişah, kendisi için ancak açılabilen dar bir koridor halindeki aralıktan güçlükle camiye girebildi. Atından inmesi, atının tutulması, camiye girmesi, seyre değecek güzellikteydi. Cemaat cami dışına taşmıştı. Benim camiye girebilmeme imkân yoktu. Çok namaz seyrettim. Ama bayram namazı kılınırken cami içinde bulunamadım. Ancak memnundum. Güzel şeyler görmüştüm.”

Yılmaz Öztuna