‘Şiddet içeren sosyal çatışma’yı tanımlamak kolay bir iş değildir. Syracuse sosyoloji profesörü Louis Kriesberg grup çatışmalarını geniş bir yelpazede ele alan çok değişkenli bir sosyal çatışma tanımı önerir: “Sosyal çatışma, iki veya daha fazla sayıda kişi ya da grubun uzlaşması imkânsız hedeflere sahip oldukları inancından doğar.” Duruma bağlı olarak, uzlaşmaz hedeflere inanç, şiddet içeren yahut içermeyen çeşitli şekillerde ifade edilir. 20. yüzyılda ve 21. yüzyılın başlarında trajik bir şekilde şahit olduğumuz vahşet, bu uzlaşmazlığın sıklıkla şiddet içeren yollarla ortaya konduğunu göstermiştir. ‘Kişiler yahut gruplar’ ifadesi, kapsamlı bir sosyal çatışma düşüncesine imkân vermektedir.  Bu anlamda, çatışan grupları oluşturan unsurlar rakip kabileler, mezhepler, ulus devletler, ya da kimilerine göre medeniyetler olabilir.

Soğuk Savaşın meydana getirdiği çift kutuplu dünya düzeninde, çatışma çözümüne dair çalışmalar ve stratejiler genelde devletlerarası ilişkilere dayandırıldı. 90lardan sonra Soğuk Savaşın bitmeye yüz tuttuğu sancılı dönemlerde ise akademik inceleme alanı olarak çatışma çözümlerinde bir yön değişimi gözlendi. Bu dönemde çoğunlukla güç, iktidar ve toprak için rekabet etmekte olan etnik ve dini grupların devlet içinde şiddete başvurması konusu üzerine odaklanıldığını görüyoruz. Bugün de istikrarı en fazla tehdit eden en yıkıcı çatışmalar etnik siyasal veya dini siyasal kimliklerle ayrıştırılmış gruplar arasında görülmektedir. Trajik bir şekilde, dini, etnik ya da kültürel kimlikler sosyopolitik gerilimlere nüfuz ettiği zaman birbiriyle çatışan öyküler ortaya çıkmaktadır. Bu çatışma, esas itibariyle ötekini kişiliksizleştirirken (insani vasıflardan uzaklaştırırken) şiddet ihtimalini güçlen dirmekte ve uzlaşmayı imkânsız hale getirmektedir.

Risk Altındaki Azınlıklar Projesi’nin (Minorities at Risk Proj ect (MAR)) kurucu başkanı Ted Robert Gurr, 21. yüzyılın ilk yıllarında “Müslüman grupların radikalleşmesi”nin büyük toplumsal çatışmalara dönüşme riski taşıdığını iddia etmektedir. MAR’ın araştırma kapsamındaki 280 toplumsal gruptan 60’ı Müslüman toplum olarak kategorize edilmiştir: “Aralarında çoğunluğunu Sünnilerin oluşturduğu toplumlarda yaşayan Şiiler, ayrılıkçı bölgelerdeki Müslümanlar veya Batı demokrasilerinde ve dünyanın değişik bölgelerindeki Müslüman azınlıklar bulunmaktadır.” Gurr, bu Müslüman azınlık gruplarının pek çoğunun ön yargılara, ayrımcılık veya zulme maruz kaldığını vurgular. Bunlardan bazıları “hâkim İslâmi gruplarca” tekfir edilen sınıflar, bazıları da gayrı müslim çoğunluk tarafından tehlikeli öteki olarak damgalanmış toplumsal gruplardır.  Dahası, hoşgörüden nasibini almamış İslâmi kökenli bazı hareketler, zor durumdaki bu Müslüman grupların liderliği için birbirleriyle çekişmektedir.

Radikalizmin sonuçlarına maruz kalmış yahut tehdidi altında olan ve gruplar arası çatışmaya çeşitli derecelerde şahit olmuş devletlerin kısa bir listesini yapacak olursak ilk akla gelenler: Tacikistan, Afganistan, Endonezya, Filipinler, Nijerya, Somali, Hindistan ve Rusyadır.  Elbette ki Batı Avrupa, farklı etnik kökenlere sahip gittikçe büyümekte olan Müslüman nüfus arasında artış eğilim gösteren radikalizmin sonuçlarına alışık değildir. 11 Mart 2004’te Madrid’de meydana gelen tren bombalama olayları, aynı yıl Hollanda’da tartışmalı film yapımcısı Theo van Gogh’un öldürülmesi ve bu olayın üzerinden henüz 16 ay bile geçmemişken Londra metrosu ve çift katlı otobüslerine karşı yürütülen terör eylemleri, Müslüman olsun veya olmasın Batılıları hem kızdıran hem de Batı Avrupa’da içten içe bir radikalizmin doğacağı endişelerine neden olan trajedilerdi.  Fransız siyaset bilimci Olivier Roy’a göre, Avrupa’nın veya benzer problemlere sahip başka bölgelerin esas meselesi “aşırıcılığın, bu ülkede yaşayan Müslüman halk arasında bir zemin bulmasının nasıl engelleneceğidir.”

Bu tip bir radikalizmin çeşitli toplumlararası çatışmalarda ve terör eylemlerindeki rolünü ele alırken din adamları, uzmanlar ve siyasetçiler “Suçların ve sorunların kaynağı İslâm mı?” diye sormaktadır. İslâm, radikalizmin mi yoksa barışın mı kaynağıdır? Yoksa İslâm, güç çekişmesi nedeniyle veya siyasi sebeplerle manipüle edilip çarpıtılmakta mıdır? Daha da önemlisi, radikal ideolojilere karşı diyalog, hoşgörü ve bir arada yaşama kültürünü etkili şekilde savunan Müslüman sesler yok mudur?

2001’den bu yana küresel toplum, İslâm inancının radikal Müslümanlar tarafından nasıl bir şiddet aracı haline dönüştürüldüğünün farkına vardı. Fakat yine de pek çok insan, radikalizmi benimseyenlerin yozlaşmış kimlikleri ve gayrı ahlâki fikirlerine karşı mücadele veren ve İslâm geleneğinin hümanist, hoşgörülü ve yardımsever bir yorumunu ön plâna çıkaran Müslüman âlimlerin ve dini liderlerin sayısının gittikçe arttığından habersizdi. Profesör Seyyid Hüseyin Nasr, dinamik ve kompleks İslâm geleneğini “bazı İslâm ülkelerindeki radikalizmin şiddete açık doğası” ile ilişkilendirmeye dönük Batılı ve gayrı müslim temayüllere karşı uyarıda bulunan pek çok âlimden biridir.  Bu bilge tavra bir yankı da UCLA hukuk profesörü Halid Ebu el Fadl’dan gelmiştir. El Fadl’a göre, Üsame bin Ladin’in dikkat çekici terör ve şiddet eylemleri, aslında oldukça kompleks bir ideolojik tartışmanın en uç noktasını temsil etmektedir. Bu mücadele, ‘içtihat çevreleri arasında İslâm adına kimin, ne şekilde konuşacağı’nın mücadelesidir.

Uluslararası ilişkiler profesörü Aaron Tyler, “militanların şiddet yanlısı eğilimlerine karşı İslâm’ı aşılayabilme” mücadelesinde ılımlı Müslüman isimlerin, şiddeti dışlayan aydın bir Müslüman kültürün yeniden diriltilebilmesi için çalıştıklarını ve bu çalışmaların barışı, ruhi teceddüdü ve uzlaşmayı vurgulayan mesajları ile “radikallerin boş gürültülerini” bastırır hale geldiğini belirtir.  Dahası, sadece İslâm’ın katı ve sert yorumlarını reddetmekle kalmayıp aynı zamanda inananları iyiliğe yönelten inanç, ibadet ve kurumlarını toplumlararası uzlaşma ve bir arada yaşama fikri için kolektif bir kaynak olarak gösteren Müslüman düşünürler ve hareketler ortaya çıkmaktadır. Bu düşünürler ve liderler, İslâm tarafından benimsenen barış ve hoşgörü değerlerinin çatışma çözümü konusunda çalışan kimseler için sunacağı normatif çerçeveyi ortaya koymaktadırlar. İslâmi değerler ışığında oluşturulacak böyle bir şekli çerçeve, barışın inşası için girilen bu zorlu mücadeleyi kolaylaştıracaktır.

Bu eleştirel çabalara katkıda bulunan en önemli Müslüman düşünürlerden biri de Fethullah Gülen’dir. Çaresizce “kendini topluma adayabilecek fedakâr gönüller ve samimiyetle yürütülen bir uzlaşma ve diyalog hareketi arayışındaki”  küçülen bir dünyada, Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi, kuvvetli bir umudun ve anlayışın kaynağı haline gelmiştir. Bu hareket, Müslüman ya da gayrı müslim olsun bireylere ve toplumlara, İslâm’ın barışçı öğretilerini ve geleneklerini merhamet, hoşgörü ve insanlığa hizmet ruhuyla sunmaktadır. Gülen, diyalog ve eğitim yoluyla Müslümanlara, “dünyaya dayatılan” yıkıcı İslâm imajına karşı çıkmalarını ve bir hoşgörü ve “ikna” yöntemiyle dünyaya sevgi aşılayan, Hakk’a ve halka hizmet esasına dayanan “İslâm’ın yeni imajını”  yaymalarını öğütlemektedir.

Seyyid Hüseyin Nasr, “Dünyanın geleceği, önümüzdeki yıllarda çeşitli dünya görüşleri ve medeniyetlerin bir arada yaşamalarının ne derece mümkün olacağına bağlıdır” der.  Gerçekten, karşılıklı saygıyı, iyi niyeti ve medeniyetlerle dinlerin hem kendi içlerinde hem de birbirleri arasında yapıcı ilişkiler kurmasını teşvik eden bir hoşgörü anlayışı, toplumsal farklılıklara bakmaksızın, insan olma esasına dayanan ‘bir arada yaşamın’ gerçekleştirilmesi için önemli bir stratejidir. Uzlaşı kültürü, toplumlara diyalog ve hoşgörü içinde yaşayabilecekleri bir dayanak sağlar. Bu açıdan çeşitliliğin önemli bir değişmez kabul edildiği dünyamızda, hoşgörünün değerini ve kabul edilebilir sınırlarını tekrar tekrar ortaya koyma yolundaki dinler arası gayretler fevkalade anlamlıdır. Bu hoşgörünün değerini anlama ve sunma gayretinin en çok İslâm geleneğinin insani prensipleri içerisinde vurgulandığını söyleyebiliriz.

Fethullah Gülen, İslâm’ın hoşgörü anlayışını barışçıl ilişkiler kurma yolunda bir ilke olarak insanlığa sunmaktadır.

Gülen, “her köşe başında önümüzü kesmesi muhtemel ayrılık, farklılık ve mutabakat zorluklarından kaynaklanan handikaplara karşı en tesirli silahımız, en sağlam sığınak ve tabyamız da hoşgörü olsa gerek” der. 

‘Allah’ın yer yüzündeki halifesi’ unvanının insana yüklediği sorumluluğun bilinciyle Gülen, hayatının büyük çoğunluğunu derin İslâm anlayışından filizlenen ‘ötekini hoş görme’ ilkesini savunmaya ve insanlara aşılamaya adadı. Sürdürülebilir barış ve hoşgörünün var olması için, hem farklılıkları dışlamayan hem de karşılıklı saygı, dostluk ve aktif diyalog ihtiyacını karşılayan böyle bir hoşgörü anlayışı kök salmalıdır. Hakikaten, Gülen’e göre İslâm’ın hoşgörüsü, insanlığın çatışma ve bir arada yaşama temayüllerini dengeleyici niteliktedir.

Bu kısımda, Fethullah Gülen’in manevi derinliğe ve entelektüel dirence sahip İslâm ve insan anlayışıyla işlenmiş hoşgörü yaklaşımını ele alacağız. Öncelikle, Gülen’in hoşgörüyü teolojik ve metafizik açıdan nasıl temellendirdiğini, kullandığı inanç temelli parametreleri ve ulaştığı kapsamlı sonuçları ortaya koyacağız. Sonra, Gülen’in hoşgörü fikrinin, Müslümanların ibadetlerine ve hayatlarına yüklediği anlamlara dair dönüştürücü etkilerine bakacağız. Daha sonra da meselenin teolojik ve metafizik boyutlarından, Gülen’in hoşgörü sisteminin gerçekleştirilmesi zor olan toplumlararası diyalog ve çatışma çözümlerine somut katkılarına döneceğiz. Beklentimiz odur ki, Gülen’in hoşgörü anlayışına dair bu disiplinler arası çalışma ve çalışmanın maddi ve manevi yansımaları, bu modern barış elçisinin enginliğini ortaya koymayı başarır. Hiç şüphesiz bu büyük ilim adamının teoloji anlayışı ve vizyonu, küresel topluma çatışma çözümü ve uzlaşma için inanç temelli, normatif bir çerçeve sunmaktadır.

Hoşgörüyü Tanımlama

Hoşgörünün parametrelerini ve toplumlararası diyalog ve uzlaşmayı tesis etme potansiyelini belirlemek için öncelikle bu stratejinin teolog Paul Tillich’in nihai kaygı yani bir topluluğun ya da bireyin en önemli addettiği husus kavramsallaştırmasıyla ne kadar örtüştüğü araştırılmalıdır. Tillich şöyle der: “Bir insanın kaygısı ne ise o kaygı en nihayetinde onun ilâhı olur. Tersinden düşündüğümüzde bu, en nihayetinde bir insanın ancak kendisine ilah olarak seçtiği şey ile ilgileneceği anlamına gelir.”  Kişi, en yüksek derecede sadakat duyduğu nesneyi  mesela İslâm  herhangi bir stratejinin benimsenmesinden veya takip edilmesinden evvel doğru veya mubah kabul etmelidir. Serbest ticaret, bir arada yaşama ya da demokrasi bir hoşgörü stratejisi gerektirebilir. Fakat, “nihai olmayan” kaygılar rasyonel olarak gösterilebilse bile kişinin nihai kaygısı, neyin doğru neyin yanlış, neye müsaade edilip neyin yasaklandığına dair son kararı verir.  Pakistanlı âlim ve eğitimci Istihaq Hussain Quereshi, Müslümanlar için nihai olarak İslâm’da tasdik edilmeyen bir ahlâkın var olmadığını söyler.  Bu noktada karşımıza çıkan soru şudur: “İslâm, hoşgörünün değerini tasdik eder ve hatta bir adım ileri gidersek, emreder mi?”

Fethullah Gülen’e göre hoşgörü, İslâm inancının rağmına savunulan bir değer değil, bilakis İslâm’ı kabullenmenin doğal sonucudur. İslâm geleneği sadece ötekini hoş görmeyi telkin etmekle kalmaz, aynı zamanda hoşgörünün yerleşmesi için küresel toplumun ihtiyaç duyduğu kökleri de bünyesinde barındırır. Gülen’e göre İslâm’ın engin hoşgörüsünün “atkıları Ehli Kitap’a, hatta bir mânâda kim olursa olsun bütün dünya insanlarına kadar uzanmaktadır.”  Gülen’in belirttiği üzere, Allah, şefkat ve merhametinin bir cilvesi olan hoşgörüyü, yeryüzünde halife olarak yarattığı insana tevdi etmiştir.  Hoşgörü, “varlığın mayesinden” ve Allah sevgisinden yansıyan zaman üstü bir değerdir. Fethullah Gülen’in ifadesiyle, “Allah (c.c), bu kâinatı sevdiğinden dolayı yaratmıştır ki, İslâm da işte o sevginin adeta dantelâsını örmüştür.”  Yaratılan bu sevginin bir göstergesi olan İslâm’ın hoşgörü anlayışı, sonradan ortaya çıkıp onun iyiliksever ve müşfik esaslarına meydan okuyan radikal ağızların bütün dışlayıcı ve saldırgan yaklaşımlarından üstündür.

Gülen, “Hoşgörü, ne din ve milliyetimizden, ne de tarihî geleneklerimizden vazgeçmek demek değildir; değildir zira hoşgörü, eskiden beri var olagelen bir vakadır” demektedir. O’na göre “kör bir fanatizmle” vaz edilen hoşgörüsüzlük ve şiddet, hem İslâm’ın özüne aykırı, hem de Allah’ın mahlûkata sunduğu mesaja göre gayrı ahlâkidir. Bu inanç temelli bakış açısına göre Gülen, Müslümanları “İslâm’ın ruhunda olan, Hz. Muhammed (s.a.s.) vasıtasıyla Kur’ân’da anlatılan hoşgörüyü, diğer vasıflar gibi yeniden bir kere daha”  keşfetmeye ve hoşgörünün önemini ortaya koymaya çağırmaktadır.

Hoşgörünün Sınırları

İslâm’da hoşgörü, ‘mütekabiliyet’ esasına dayanır. Bir hadislerinde Hz. Muhammed (s.a.s.) Müslümanları şöyle uyarır: “İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”  Merhamet görmek isteyen kişi, aynı zamanda merhamet etmeyi de bilmelidir. Gülen, “Ancak, bütün bu bekleyişler içinde beklenilen şeye liyakat da çok önemlidir” der ve şöyle devam eder: “Derecesine göre herkese karşı saygılı olmayan saygı göremez.. herkesi sevmeyen sevilmeye layık değildir.. bütün insanları hoşgörü ve müsamaha ile kucaklamayan afv u safh görme liyakatını yitirmiştir… Fertleri birbirine hoşgörüyle bakmayan milletlerde ve müsamaha ruhunun tam yerleşmediği ülkelerde müşterek düşünceden ve kolektif şuurdan bahsetmek mümkün değildir”  der. İşte bu mütekabiliyet prensibinin de açıkça gösterdiği gibi hoşgörü sınırsız değildir.

Sınırları olmayan hoşgörü, özgürlüğün kötüye kullanılmasına sebep olabilir ya da kayıtsızlık haline dönüşebilir. İslâm’ın hoşgörü anlayışı doğal olarak adaletsizliğe ve zulme başkaldırmayı gerektirir. Bu yüzden İslâm’a göre hoşgörü; merhamet, şefkat ve müsamaha gibi iyi vasıfların toplumda yerleşmesi için inanç temelli bir katalizör görevi üstlenirken ayrımcılık ya da şiddetin desteklenmesine ve meşrulaştırılmasına alet edilemez.

Siyaset te orisyeni John Christian Laursen haklı bir şekilde hoşgörüyü, kayıtsızlık ve ayrımcılık arasında bir “orta yol” olarak tanımlar. Laursen, “Hoşgörü sık sık istikrarsız bir seyir izler” diyerek “iki aşırı uçtan birine yahut ikisine doğru bir baskı söz konusudur: Zulüm yahut tamamıyla saygı”  şeklinde eklemede bulunur.

Gülen de hoşgörünün uygulanmasında karşılaşılan bu gerilime dikkat çeker:

Kur’ânı Kerim’de bu şekilde içtimaî diyalog ve hoşgörü açısından üzerinde durulabilecek yüzlerce âyet bulmak mümkündür. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, müsamaha ve hoşgörüde dengenin yakalanabilmesidir. Kobraya merhamet etmek, onun ısırdığı insanların hukukunu yemek demektir.

Gülen’e göre hoşgörü, Allah’ın rahmet vasfında ve mahlûkata duyduğu ilâhi sevgide kökleşmiştir. Bir Müslüman için Allah’ı hoşnut etmek, mahlûkatı sevmekten geçer. Neticede, İslâm’da Allah’ın insana duyduğu sevgiden yola çıkılarak, ulûhiyetin bir aynası olmanın gereği her insanın saygınlığı koşulsuz teslim edilmektedir. “İslâm Hoşgörü Dinidir” adlı makalesinde Gülen, buğz edilmesi gereken şeylerin ahlâksızlık, küfür yahut şirk düşüncesi olduğunu vurgularken Müslümanlar, bunları yaymaya çalışanları dahi sevmeye, hatta affetmeye çağırılmaktadır:

Cenabı Hakk, insanı “kerîm” olarak yaratmıştır  ve herkesin belli ölçüde bu kerametten nasibi söz konusudur. Allah Resulü (s.a.s), bir Yahudi cenazesi geçerken ona insan olduğundan dolayı saygı duyarak ayağa kalkmış ve kendisine onun bir Yahudi olduğu hatırlatıldığında da “Ama bir insan” cevabını vermiş; vermiş ve İslâm’ın insana verdiği değeri göstermiştir.

Hz. Muhammed’in (s.a.s.) damadı ve Hulefai Raşidin’in dördüncüsü olan Ali bin Ebu Talib, Mısır valisine şöyle nasihat eder: “Tebana karşı merhameti, sevgiyi düstur edin. Onlara, yiyeceklerini ganimet olarak alan açgözlü yırtıcılar gibi davranma… onlar ya senin din kardeşlerin ya da Allah’ın seninle eşit olarak yarattığı kimselerdir.”

Halid Ebu el Fadl’da benzer bir tanım ortaya koyar: İyi niyetle mütekabiliyet esasına dayalı olarak İslâm, bir yandan Müslümanlara Peygamberlerini, dil uzatanlara karşı korumalarını emrederken diğer yandan da İslâm inancını çarpıtanların ve inananlara zulmedenlerin haklarını teslim eder.  İslâm’ın hoşgörü ideali, hâkim liberal hoşgörü mekanizması gibi acımasızlık ve zalimliği ahlâki açıdan savunmasız bir pozisyonda karşılayamayacak kadar güçsüz değildir. Aksine İslâm, “Allah’ın kurallarını” ihlâl edenleri aşağılamaksızın adaletsizliği kınama, inançsızlığa karşı çıkma ve ahlâksızlığı men etmeyi emreder.

Gülen, İslâm dairesinin dışındaki farklı kültür ve gelenekler nezdinde de yeri ve etkisi olan bir hoşgörü fikri serd eder. Gülen’in tanımlamasına paralel olarak Aaron Tyler, hakiki hoşgörüyü kişinin kötü, aşağı, ya da sadece kendisinden farklı olarak düşündüğü inanış ve davranışlara müsamaha göstermesi yahut tahammül etmesi olarak tanımlar ki bu müsamaha, farklı inanış ve davranışlarda bulunanlara karşı iyilik ve mürüvvetle muameleyi de içerir.

Aynı şekilde, filozof J. Budziszewski de hoşgörüyü, bir insanın yahut toplumun ‘kusurlarını’, ‘onun mensuplarına yapılan hayırları’ kesintiye uğratmadan reddedebilme ve düzeltmeye çalışma yetisi olarak tasvir eder.  Yani hoşgörü, bir taraftan fark gözetmeksizin her bireyin onurunu teslim ederken, öte yandan bir topluluğun ahlâksızlık ve adaletsizliği kınamasını da mümkün kılar.

Daha net bir ifade ile hoşgörü, bir insanın inanç sistemi, dili ya da geleneklerinden taviz vermesini gerektirmez. Siyaset felsefecisi Michael Walzer, hoşgörülü insanları “inançlarını paylaşmadıkları, pratiklerini benimsemedikleri insanlara kapılarını açan” ve “mevcudiyetini onaylamasalar bile, kendi bildikleri ve inandıklarından farklı olan ‘öteki’ ile birlikte yaşayabilen’ kişiler olarak tarif eder.  Gülen de “Hoşgörü, başkalarının tesirine girerek onlara iltihak etmek değil; başkalarını kendi konumlarında kabul ederek onlarla geçinmesini bilmek demektir”  der.

Müslümanlar için hoşgörü, farklılıkların etkisini azaltmak ya da reddetmek değildir. Aksine, İslâm geleneği, insanların farklılıklarını ilâhi bir takdir olarak kucaklama bilincini kazandırmıştır. Nitekim Kur’ân, insanların farklı farklı yaratılmasını şöyle açıklar: “Eğer Rabbin dileseydi bütün insanları hakta ittifak eden bir tek ümmet yapardı. Fakat O, bunu irade etmediğinden ittifak etmemişlerdir… Esasen O, insanları bunun için yaratmıştır.” (Hûd sûresi, 11/118-119). Bir başka ayette de Kur’ân şöyle buyurur: “Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık. Birbirinizi tanıyıp sahip çıkmanız için milletlere, sülâlere ayırdık. Şunu unutmayın ki Allah nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvâda (Allah’ı sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olanıdır.” (Hucurât sûresi, 49/13.) 

Gülen’in yorumladığı şekliyle İslâm’ın hoşgörü anlayışı farklılığı reddetmez, aksine açıkça tanır ve kabul eder. Gerçek anlamıyla hoşgörü, bireylerin ve toplulukların birbirleriyle bir arada yaşama ve ortak değerler etrafında toplanma amacıyla ilişkiler kurmalarını mümkün kılar; hoşgörü sayesinde ortaya çıkan bu ortak zemin arayışında kişiler toplumsal kimliklerinden yahut kültürel değerlerinden taviz vermek zorunda değillerdir.

Kulluğun Bir Gereği Olarak Hoşgörü

Felsefeci David Burrell, insan iradesinin Müslüman, Hristiyan ve Musevilerce tanımlanışına dair analizinde İbrahimi dinlerin Ortaçağ’daki “baş kahramanları” olarak görülen Gazali, Musa bin Meymun ve Thomas Aquinas’i araştırmıştır. Burrell, bu inanç temelli filozofların perspektifinden, insanoğlunun bir özne irade sahibi yani ‘hilafetin kaynağı’ olarak nasıl kimliğinin sınırlarını aşması gerektiğini ve asıl şerefin ‘eşrefi mahlûkat’ olarak yaratılmasında değil kendisine hayat üfleyen kaynağa itaat etmesinde olduğunu gösterir. Özgür olmak, Yaratıcıya itaat etmek ve “değerden bağımsız bir ön koşul” olarak değil, Yaratıcı tarafından ‘bahsedilmiş bir mükemmellik’ olarak hayatı tanımaktır.  İnsanın özgürlüğüne dair teoriler geliştiren bu ortaçağ düşünürlerine göre Tanrı, “varlığın sebebidir”. O, insanları “varlıklarının ve sağlıklarının asıl sebebine” şükretsinler diye yaratmıştır.

Bu düşünürler gibi Gülen’in de İslâm ve insanın sorumluluğuna dair yorumlarında, Müslüman’ın yaratılış gayesi açısından sorumluluğunun vurgulandığını görürüz. Bu anlayışa göre hayat, Allah’ın bahşettiği bir nimettir; insanoğlu hayatı boyunca Yaratıcıya şükretse bu nimetin karşılığını ödeyemez. Allah’ın yeryüzündeki halifesi ve “bütün yaratılanlar arasında Hakk’ın gözdesi” olarak insanın vazifesi, Allah’ın yarattıklarını sevmek ve O’nun yolunda hizmet etmektir.

Hakikî bir insan bütün bir ömür boyu evvelâ, imanıyla duygu ve düşüncelerini plânlar, değişik ibadet çeşitleriyle ferdî ve içtimaî hayatını düzene sokar, genel muameleleriyle aile ve toplum münasebetlerini dengeler ve arzın derinliklerinden semanın enginliklerine kadar her yerde nev’inin bayrağını dalgalandırarak gerçek bir halife olmanın gereklerini yerine getirip iradesinin hakkını edâ etmeye çalışır; çalışır ve yeryüzünü imar eder, varlıkla insanoğlu arasındaki âhengi korur, arz ve semanın zenginliklerini arkasına alarak, Yaradan’ın emri ve izni dairesinde hayatın rengini, şeklini, şivesini daha bir insanî seviyeye getirmeye gayret eder.

Müslümanlar için, yaratılış gayesine verilecek en güzel karşılık ibadettir. Gülen, ibadeti sadece bir kısım belirli hareketleri yerine getirmekten ibaret gören genel yanılgıyı tashih eder. Müslümanlara göre ibadet; “şümullü bir kulluk ve kapsamlı bir sorumluluk” bilincini içinde barındırır. İbadet, Allah’a hizmet ve O’nunla iletişimi mümkün kılan namaz vazifesiyle idrak edilir. Aslında ibadet, “herkesle ve her şeyle beraber Hakk’a müteveccih olmanın, her şeyi O’na bağlamanın; bağlayıp her an O’nunla nazarî amelî irtibatlarını yenilemenin en sıhhatli ve en kestirme yoludur.” Hakikaten, sadakatle ibadet etmeyi alışkanlık haline getirmiş bir mümin manen yenilenerek bütün yaratılmışlarla bir arada bulunma duygusunu tadar.  İbadet, Allah’ın insanoğluna bahşettiği kutsal emanetin tecessüm etmiş hali ve insan özgürlüğünün bir ifadesidir. Bu açıdan, “gerçek müminler” hem Allah’a hem de ibadet sayesinde kazandıkları şükran duygusuyla mahlûkata hizmet ederler. Yani her eylem, geçici yahut aşkın olsun bir “kalp tasfiyesi” ve Allah’ın yarattıklarını sevip onlara hizmet etme arzusu ile yerine getirilir.

Hoşgörünün değeri, biraz da işlevleriyle ile alakalıdır. Hoşgörünün nihai hedefi, yeryüzünün halifesi olarak insanın Yaratıcısına karşı vazifesini yerine getirmesidir. Bu, sadakatin bir sonucu ve insanın adalete, merhamete ve uzlaşmaya ulaşmasının şartıdır. İslâm açısından, ötekini hoş görme çabası bencil ve fırsatçı sebeplere dayanmaz. Dahası, “gerçek mümin” Allah’ın gönderdiği mesaja tepkisel değildir; inanır ve dayanır.  Gülen, çıkar kaygısı gütmeksizin bütün Müslümanları azim ve kararlılıkla bu ayrılıklar ve ihtilaflar dünyasını Allah yolunda hizmet için kucaklamaya çağırmaktadır. Müslüman’ın dünyevi zevkler ve ödüllerden feragat edip kendini tamamıyla ibadete vererek ümit ve reca duygusu içinde Allah’a adama iradesi olan teslimiyet, insanın kararlılığını ve sonuca bakmaksızın dünya ile hoşgörü ruhu içerisinde temas kurma azmini yeniden canlandırmaktadır.

Hristiyanlıkta olduğu gibi Gülen’e göre de amelsiz iman ölüdür;  hakiki müminin ibadeti, ameli salih ile desteklenen namaz ve yakarışları içerir. Yani, her ne kadar klişe bir ifade olsa da ibadet, “tebliğ ettiğini tatbik etmeyi” gerektirir. Gülen bu konuda şunları kaydeder:

Tebliğ ettiği şeyi aynı zamanda temsil etmek Efendimiz’e ait önemli bir hususiyettir. Evet O, ne demiş ve ne söylemişse mutlaka tatbik etmiş ve dediği her şeyi hayata geçirmiştir. Hayata geçirilmeyen sözler ne kadar güzel ve mükemmel de ifade edilse, zamanla küflenmeye ve te’sirsiz kalmaya mahkûmdur. Değil beşer sözü, Kur’ân gibi İlâhî bir kelâm bile eğer tatbik edilmezse, gönüller üzerindeki tesiri adına ne kadar durgunlaştığı anlaşılacaktır.

Sevgi, şefkat, hoşgörü ve müsamaha sadece öğretilmemeli, aynı zamanda bu çatışma ve ayrılıklar dünyasında yaşanılarak gösterilmelidir. Mütekabiliyet, hoşgörünün icra yöntemi olduğu için, İslâm dininde Müslümanlar, başkalarının kusurlarını görmezden gelmeye, “insanlığa sevgi ve şefkat” sunmaya teşvik edilirler.

Gülen, Kur’ân’dan “Eğer affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, hoş görür ve bağışlarsanız bilin ki Allah (celle celâluhu) Gafûr’dur, Rahîm’dir” (Teğâbun sûresi, 64/14) gibi ayetleri örnek vererek tepkisel davranmak ve hoş görülmeyi beklemek yerine, Allah’ın yeryüzündeki halifelerini, O’nun temsilcileri olarak İslâm’ın cömertliğini/âlicenaplığını yaymaya ve ötekine hoşgörü ve iyilikle muameleye davet ettiğini belirtmektedir.

Gülen, her fırsatta şefkat, merhamet ve müsamahayı teşvik eder. Bu konuyla alakalı olarak Kur’ân, müminlere şunları hatırlatır: “Allah, din uğrunda sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilikte bulunmayı ve âdil davranmayı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.” (Mümtahine sûresi, 60/8.) Bir başka ayette takva sahiplerinin âlicenaplığı şöyle yüceltilir: “…kızdıklarında öfkelerini yutar, insanların kusurlarını affederler. Allah da böyle iyi davrananları sever.” (Âl-i İmrân, suresi 3/134.)  Gülen, İslâm’ın şüphesiz bir barış vasıtası ve Allah’ın kendi yoluna itaat ve şükrün bir ifadesi olduğunu ifade eder:

Ne Kur’ân, ne Sünnet, ne de Selefi Sâlihînin safiyane içtihadları içinde sevgiye, hoşgörüye ve herkesle konuşup görüşme, duygu ve düşünceleri ifade etme mânâsında diyaloga zıt ve onları yasaklayıcı bir hüküm, bir tavır yoktur.

İslâm geleneğinde ötekine karşı hoşgörü ve iyilikle muamele teşvik edilmiştir. Bu yaklaşım, adaletsizlikleri sevgi ve cömertlikle ortadan kaldırabilme potansiyeline haizdir. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) sünnet ve siret’ine baktığımızda Müslümanların, hoşgörü ruhu ile yaşamaya, asil ruhlu ve cömert insanlar olmaya teşvik edildiklerini görürüz:

Güzel ahlâka açılan üç kapı vardır: Cömert bir ruh, kabul edilebilir bir kelam ve zorluklar karşısında sabır ve sebat gösterme.

Allah katında cahil cömert, cimri olan abidden daha sevimlidir.

Cömertlik, dalları dünyaya sarkmış bir Cennet ağacıdır. Kim bu ağacın bir dalına tutunursa, bu dal onu Cennete götürür.

Sizin en kuvvetliniz, sinirlendiği vakit kendisine hâkim olan, en güçlünüz de güçlü olmasına rağmen affeden kimsedir.

En hayırlınız ahlâkı en güzel olanınız, nezaket gösteren ve nezaket gösterileninizdir.

Allah’ın yeryüzündeki halifeleri olarak Müslümanlar, kulluk şuuru içerisinde Allah’ın rızasını tahsile ve sevgisini umarak dünyayı değiştirmeye çağrılırlar. Bu devrimsel nitelikli ilâhi emirleri yerine getirmek için Müslümanların, kendilerini de düzelterek bireysel ve toplumsal hayatta insani değerlerin yeniden diriltilmesi hedeflerine dönük İslâm’ın ulvi gayelerine hizmet etmeleri beklenir. Gülen, “dünyayı düzeltmeye kalkanların önce kendilerini düzeltmeleri” gerektiğini vurgular ve “Önce içlerini kinden, nefretten, kıskançlıktan” temizleyip yerine “insanlığın ve dünyanın özünü yansıtan” iyilik, dürüstlük ve fazilet hisleriyle donatmaları gerektiğini ifade eder.  Bu yönde çabaların yeşermesi için hoşgörü bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Gülen bu gerçeği şöyle dile getirir:

Kusurlara göz yummak, farklı düşüncelere saygı göstermek, affedebileceğimiz her şeyi affetmek; hatta kendi söz götürmez haklarımızın ihlâli karşısında bile, üstün insanî değerlere saygılı kalarak “ihkâkı hak” etmeye çalışmamak; iştirak edilmesi mümkün olmayan en kaba fikirler, en hoyrat düşünceler karşısında dahi, peygamberâne bir temkinle feverana kapılmadan, Kur’ân’ın, kalplere nüfûz etme adına “kavli leyyin” ünvanıyla sunduğu, kalbi leyyin, hali ley yin, tavrı leyyin de diyebileceğimiz yumuşaklıkla mukabelede bulunmalıyız.

Hoşgörü anlayışı, cömertlik ve takvada derinleşmiş daha iyi Müslüman olmaları için inananlara bir orta yol imkânı sunar.  Hoşgörü, Allah’a sadakat ve mahlûkata şefkatle muameleye dayanan hakiki kulluğun zorunlu sonucudur.

Diyalogun Bir Şartı Olarak Hoşgörü

Günümüzde devletlerarası çatışmalar yerlerini toplumlar arası çatışmalara bırakmıştır. Soğuk Savaş sonrası grup çatışmalarının genellikle dini yahut etnik topluluklar arasında yaşandığını görmekteyiz. Ne var ki, modernleşme ve küreselleşme ile gittikçe küçülmekte olan dünyada, toplulukların kendi içlerinde veya aralarında görülen şiddet içerikli çatışmalar artık sadece yerel sonuçlar doğuran bölgesel olaylar olmaktan çıkmıştır. Mesela, Nijerya’nin petrol zengini Nijer Deltasında yaşayan çaresiz Ogoni kabilesinin durumu şüphesiz Nijerya devletinin istikrarını, daha geniş anlamda Batı Afrika’yı ve petrole bağımlı küresel toplumu etkilemektedir. Yine Burundi’deki iç çatışma, Afrika’nın siyasi açıdan kırılgan ve çok kabileli bir yapıya sahip tahıl ambarı konumundaki bu bölgesinde gerilimi tırmandırmıştır. Irak’ın, Kerkük şehrinde tecrübe ettiği iç çatışma ve anayasa konusundaki anlaşmazlıklar Kürtler, Araplar ve Türkmenler olmak üzere üç etnik grubun baskın olduğu bölgelerde etnik çatışmayı körüklemektedir. Bu çatışma, hem komşu Türkiye sınırında tansiyonu yükseltmiş hem de bölgedeki Kürt toplulukların yayılmacı heveslerini körüklemiştir. Bir başka örneğe de Güney Asya’nın nükleer güçleri Hindistan ve Pakistan arasındaki hassas barış ortamını tehdit eden Hindistan alt kıtasının Hindu Müslüman çatışmasında rastlarız. Doğu Akdeniz’deki şiddet ortamının bölgesel ve küresel etkileri ise aşikârdır: Batı Şeria’daki Yahudi yerleşimciler ve Filistinliler arasındaki ya da Lübnan’daki Şii, Sünni ve Hristiyan gruplar arasındaki çatışmalar yıllardır sürüp gitmektedir. Topluluklar arası şiddet eğilimi yayılmaya devam etmekte ve zorunlu göçlerden kaynakların etnik temizlik ve terör adına sömürülmesine varan çok çeşitli vahim sonuçlara sebep olmaktadır.

Halid Ebu el Fadl, toplumları “biz ve ötekiler” şeklinde bölünmüş bir dünya görüşüne yönelten ilkel bir ikilemden bahseder. Bu ikilem etnik, dini yahut kültürel olarak öteki kabul edilenin, ikinci derece hatta bazı durumlarda insandan aşağı derecede bir varlık olarak kabul edildiği bir sınıflandırmaya sebep olmuştur. Kabileler, inanç grupları ya da medeniyetlerin çatışma destanları ve birbiriyle rekabete giren üstünlük ya da mağduriyet öyküleri, anlaşmazlıkları ve karşılıklı şiddeti körüklemektedir. Hâlbuki bu dışlama dürtüsü ile mücadele etmek için toplum yararına işbirliğine girişmek de aynı şekilde insani bir eğilimdir.  İşte, günümüzün çatışma ortamında insanın sosyal bir varlık olarak işbirliği yapmaya dönük doğal arzusundan kaynaklanan öteki ile olan ilişki büyük önem ve aciliyet arz etmektedir.

Küreselleşme süreci ile gittikçe küçülen dünyada, yabancı öteki hızla bizimle aynı çizgide bir vatandaşa dönüşebilmektedir. Doğu Batı doğrultusunda göçlerin ve küresel/yerel ilişkilerin ivme kazanmasıyla toplumsal fay hatları sarsılmakta, barış ve insanlık ruhu içinde öteki ile ilişki kurma, bir arada yaşamın sürekliliği açısından kritik bir önem arz etmektedir. Bu sebeple, karşılıklı anlayışı güçlendirmek ve ortak değerler ve ortak iyi arayışında birlikte yol almak için diyalog zaruri hale gelmektedir.

Mukayeseli dinler tarihi profesörü Mahmoud Ayoub, günümüz dünyasının demografik yapısına işaret ederek, “milyonlarca Müslüman’ın, Hristiyan Batı ülkelerinin vatandaşı olduğunu” ve bunun “kapı komşularımızla” bir “diyalog hayatı” yaşamamızı zorunlu hale getirdiğini söylemektedir.  Malezyalı entelektüel ve Müslüman aktivist Enver İbrahim de diyalogun kaçınılmaz bir ihtiyaç olduğunu şöyle dile getirir: “Dünyanın küresel bir köye dönüştüğü günümüzde diyalog bir zorunluluk halini almıştır. Çünkü diyalog, çeşitli din ve kültürlere mensup insanların ahenk ve uyum içerisinde bir arada yaşamayı tecrübe edecekleri bir mutabakatın var olabilmesinin ön koşuludur.”

Farklı kültür ve inançların birbirini yanlış anlaması ve diğerini insandışı varlık olarak algılamasının yıkıcı sonuçlarını üzülerek dile getiren Gülen, dinin diyalog için öncelikli ve güçlü bir teşvik unsuru olduğunu savunur. Hem İslâm’ın kuşatıcılığı ve hoşgörüsü hem de dünyanın başlıca büyük dinleri, tefrika ve ihtilaflar arasında kalmış topluluklara bir diyalog zemini sağlamaktadır.  Burada altı çizilmesi gereken şey, Gülen’in inançtemelli yaklaşımında diyalog, din değiştirmeyi veya bir tarafın fikirlerinden taviz vermesini gerektirmez. Değişik toplumlarla temasa geçmedeki amaç herhangi bir baskı kurma yahut karşı tarafı aldatma değildir. Bilakis, karşılıklı güvenin tesis edilmesi ve ortak bir amaç geliştirilmesi için karşılıklı anlayışın artırılmasıdır. Bir yandan İslâm geleneğinde muhabbet ruhu ile gerçekleştirilen ikna tasvip edilirken, diğer yandan farklılıkların kalıcılığı arzu edilmiş ve barış her zaman ikna ya tercih edilmiştir. İslâm’ı kabul etmek insanlığa hizmet yolunda Allah’a boyun eğmek demektir; baskı ya da zorlamayı seçmek değildir. Anlaşmazlıklar başa çıkılmaz hâl aldığında Müslümanların Allah’ın takdirine itaat ederek hoşgörülü olmaları şu prensiple emredilmiştir: “Sizin dininiz size; benim dinim banadır.”

Hoşgörü, diyalogun konumlara değil ilgilere ve karşılıklı faydaya odaklanmasını sağlar. Hoşgörünün tutum olarak benimsenmesi ile topluluklar, kimlik ve davranış farklılıkları ile ilgilenmek yerine yanlış anlaşılmalara ve bir arada yaşamaya engel olan hak ihlâllerine odaklanma imkânı bulur. Ayrıca, dinler arası diyalog ile toplulukların karşılıklı olarak birbirlerini desteklemeleri ve zenginleştirmeleri gerçekleşir. İnsan başkasından öğrenmeyi talep ettikçe ufku genişler, inançları daha da güçlenir ve itidal kazanır. Gülen’in ifadesi ile “bir kısım muhalif düşünceler ki, bize doğrudan doğruya veya tedâileriyle bir şeyler anlatmasa bile, sırf kalbî, ruhî ve vicdanî hayatımızı sık sık tamir ve restorasyona zorlaması itibariyle yararlı bulmak düşünce enginliğinde bir hoşgörü sunmak gerekir.”

İnançlar arası diyalog her zaman kolay gerçekleşmez; pek çok durumda zor olduğunu tecrübe ederiz. Dinler arası diyalog başkalarının tasavvurlarını veya inançlarını kabul etme anlamına gelmediği gibi fikir ayrılığının da tamamıyla sona ermesi ve karar birliğine varılması demek de değildir. Çoğu durumda dinler arası diyalog, bir arada yaşama ve iyi niyet ruhunu koruyarak görüş ayrılığını yapıcı bir fikir alışverişine dönüştüren inişli çıkışlı bir süreçtir.

Anglikan Kilisesi heyetinden ve aynı zamanda Ortadoğu Yardım ve Uzlaşma Vakfı Başkanı ve Bagdat’daki St. George Katedrali Papaz Yardımcısı Andrew White, Wheaton Üniversitesi’ne verdiği röportajda dinler arası diyalogun sıklıkla “kibar insanların birlikte oturup kibar insanlarla konuşmasından” ibaret görüldüğünden bahseder. Oysa insanların din adına birbirlerini yaralayıp öldürdükleri durumlarda inançlar arası diyalog bir ölüm kalım meselesi haline gelmektedir. Amansız düşmanların kozlarını paylaştığı zorlu mücadelelerde diyalog, “belediye başkanı nın bahçesinde çay eşliğinde salatalıklı sandviç yemekten ibaret değildir; aksine ‘birbirimizi doğramayı nasıl terk edebiliriz?’ sorusunun cevabını aramaktır.”

Bu gibi çetin durumlarda Gülen, Müslümanlara, birbirine karşı şiddete başvuranlarla diyaloga girmek için farklılıkları hoş görmenin, “ruhi terbiyenin” özünü teşkil ettiğini hatırlatır. Hoşgörü, “en kaba davranışlar ve en üzücü olaylar karşısında dahi” diyalogu ve nihai olarak affediciliği mümkün kılmaktadır. Gülen “Kin ve nefret, habis ruhların, insanlar arasına saçtığı Cehennem tohumlarıdır” diyerek uyarır. İslâm’daki sevgi düsturu sayesinde öteki ile Allah’ın emrettiği merhamet ve adaletten sapmış olsa da hoşgörü temelli diyalog geliştirerek bu kötülüklerle başa çıkılması gerektiğini vurgular. Sağduyunun anlamını yitirdiği böyle durumlarda müsamaha ruhuyla yaklaşmak kolay olmadığı gibi, materyalist bakış açısına göre rasyonel de değildir. Gerçekten de adaletsizliklerin ve nefretin ortasında yeşeren böyle bir hoşgörü anlayışı aslında Allah’ın bir lütfu, “dilinden anlayanlar” için diyalogun nimetlerini bereketlendiren “semavî silah” tır.   Gülen’e göre hoşgörü olmadan topluluklar arası diyalog ilerleyemez; bu hoşgörü teşebbüsü aslında ancak Allah’ın iradesine ram olunarak gerçekleştirilebilecek metafizik bir doğaya sahiptir.

Uzlaşmanın Bir Şartı Olarak Hoşgörü

Kur’ân’da ‘Sulh daima hayırlıdır’  buyurulur. Özellikle gruplar arası dini ve etnik çatışmaların barışı son derece zorlaştırdığı böyle bir zamanda Müslümanlar barışa aracılık etmekle emrolunmuşlardır. Kimlik çatışmalarının soykırım, etnik temizlik, terörizm gibi yansımaları toplumların tamamını etkileyerek ötekini öcü gibi gösteren imajları körüklemekte, ‘bizonlar’ ayrımına dayanan sığ kimliklerin oluşumunu teşvik etmektedir. Fethullah Gülen, birkaç nesildir yaşadığımız şiddet içerikli tarihi biraz da üzüntü ve inkisarla nakleder:

Belli bir geçmişiyle, düşmanlık telkinleri altında yetişen bir nesil, içine itildiği karanlık dünyalarda hep arenaların dehşet ve vahşetini seyretti. Ufkunun ağardığı anda, öten horozların nağmelerinde dahi, o, hep kan ve irin görüyordu. Böylesine, sesi kan, soluğu kan, düşünüşü kan, gülüşü kan bir topluluktan ne öğrenebilirdi. Ona verilen şeylerle, kalbinin bin bir hafakan içinde arzuladığı şeyler, tamamen birbirine zıt ve ters şeylerdi.

Bugünün neslinin gelecek nesillere bırakacağı en büyük armağan hoşgörü ve uzlaşma ruhuyla “affetmesini” öğretmek olacaktır.  Gülen’in İslâmi yaklaşımına göre, dinler arası uzlaşmanın tesis edilmesinde, zulüm ve şiddete başvurmalarından dolayı pişmanlık duyanların dışarıda bırakılmaması için affedicilik şarttır. Böyle bir bağışlayıcılık ancak bir hoşgörü ruhu ile mümkün olabilir. Çünkü hoşgörü sayesinde başkalarının kusurları unutul masa bile, Allah için ve toplum yararına gözetilen daha büyük gayeler hatırına görmezlikten gelinerek bağışlanabilmektedir. Gülen, af mefhumunun “insanoğluyla gün yüzüne çıkıp ve onunla kemale erdiğini” belirterek “en Yüce Kamet’te, en geniş affediciliğe” şahit olduğumuzu ifade eder.

Gülen, bugün dünyanın her yerinde dine karşı bir ilgi olduğunu söylemekte haklıdır.  Aynı durum çok yönlü bir alan olan çatışma çözümleri için de geçerlidir. Ulusal ve uluslararası müzakereciler ve stratejistler, dini fikirlerin ve dine bağlı örgütlenmelerin çatışma çözümü ve uzlaşma alanında sunabileceği katkıları gün geçtikçe daha iyi kavramaktadır. Kökleşmiş düşmanlıklardan dolayı siyasi çalışmaların kalıcı barışa erişmesinin imkânsız olduğu toplumlararası çatışmalarda din, anlamlı bir diyalog ve uzlaşma zemininin hazırlanmasına yardımcı olmaktadır.

Zulüm ve vahşet hikâyelerinin hüküm sürdüğü yerlerde, mağduriyetler ve intikam arayışları, zorunlu ateşkesler ve kâğıt üzerinde kalan barış anlaşmaları ile aşılamaz. Normalleşme ve uzlaşma, çatışma içinde ya da sonrasında bulunan toplumlarda onarıcı bir adaletin tesis edilmesi hususunda ve ötekini içselleştirici ve uzlaştırıcı bir biçimde yeniden tahayyül edebilmeyi mümkün kılma noktasında dünya kamuoyunun bu toplumların yardımına koşmasını gerekli kılar.

Toplumlararası uzlaşmayı sağlama amacıyla yerel ve uluslararası düzeyde çatışma çözümü için çalışanlar, İslâm’ın hoşgörü, müsamaha ve tevazu ilkeleri ile uzlaşma yolunu açan ‘hakiki müminler’den rahatlıkla istifade edebilirler.  Evrenselliğin tekdüzelik demek olmadığı, farklılıkların sürekliliğini koruduğu dünyamızda, uzlaşma ve bir arada yaşama için normatif bir hoşgörü modeli gereklidir. Bu model, entelektüel tevazuyu, affede bilme iradesini, müşterek bir diyalog arzusunu ve ötekini seve bilme kabiliyetini içermelidir. Bu doğrultuda bir hoşgörü modeli Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi tarafından “hoşgörü ve diyalog esintilerinin devamı için” hem toplumsal ilişkiler hem de eğitim yoluyla en güzel şekilde sunulmaktadır.

Hoşgörü ve müsamaha mekanizmaları sayesinde ulaşılan uzlaşma Müslümanların, düşmanlarını yaratılışta kardeş olarak yeniden tanımlamasını, yer yer kendilerine biçilen sınırları aşsa da özünde Yaratıcıya benzerliklerini keşfetmelerini mümkün kılar. İslâm’da dinin çizdiği sınırları aşanların hoş görülmesi anlayışı, insanın kalbinde başkasına duyduğu öfkeyi Tanrı’nın huzuruna varmadan önce yenmesini vazeden Hristiyanlıktakinden farklı değildir. Hakikaten, bir Müslüman için başkalarıyla barışık olma, Allah ile barışık olmanın ön koşuludur. Bir insan sevgi ve hoşgörünün kaynağı Allah’tan uzaklaştıkça hayat onun için daha aldatıcı ve güvensiz hale gelmektedir.  İslâm, sadece barışa ihtiyaç duyulmasından değil, daha önemlisi Allah’a duyulan sevgiden kaynaklanan bir uzlaşma anlayışı sunmaktadır. Yani uzlaşma, Allah rızası için yapılan ibadetin bir meyvesidir.

Gülen ve Gülen Hareketi, toprak yahut güç elde etmek için geçici emellerine İslâm dinini alet eden şiddet eğilimli radikalizme karşı aydınlatıcı bir duruş sergilemektedir. Gülen, Müslümanları dinin özüne güven ile İslâm’ın sevgi, merhamet ve hoşgörü mirasını yeniden canlandırmaya çağırmaktadır. Din adına şiddettin hızla arttığı çağımızda, bir barış ışığı, bir uzlaşma ve manevi yenilenme aracı olarak İslâm’ın aydınlığına sığınılmalıdır: “Affın ve hoşgörünün, yaralarımızın büyük bir kısmını saracağına inanıyoruz. Elverir ki bu semavî silah, dilinden anlayanların elinde olsun.” Irak’ta ya da Doğu Akdeniz’de, Endonezya’da ya da Tacikistan’da, Nijerya’da yahut Somali’de, Bosna’da veya Fransa’da olsun Gülen, yazıları, konuşmaları ve yaşantısıyla dünyanın farklı yerlerindeki pek çok Müslüman’dan, Allah’ın insan olarak yaratmasının bir şükrü olarak İslâm’ın engin hoşgörü ve hümanist ruhunu bir diyalog, uzlaşı ve kalıcı barış aracı olarak sunmalarını istemektedir. Çatışmaların sıklıkla bir arada yaşamayı imkansız hale getirdiği küreselleşen dünyada insanlık, “ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak” ya da “birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir.” Gülen’in İslâmi hoşgörü anlayışı, uyum içinde geçinmek ve farklılıklar dünyasında birlikte yaşamak için tesirli bir orta yol olarak ortaya çıkmaktadır.

Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü (Konferanslar Serisi – 2)” adlı eserde Prof. Dr. Aaron Tyler’in makalesinden alınmıştır.

Gülen’de insanın büyüklüğünü temsil eden bir vizyon var, büyük insanlara has özellikler taşıyor; yani içindeki en yüksek ve en iyi insani potansiyeli ortaya çıkaran kişilerden biri…

Bu çalışmalar sonucunda, farklı kültürlere ve inançlara mensup insanlar arasında kurulacak diyalog sayesinde karşılıklı anlayış, saygı ve adalet gündeme gelecektir. Böylece başkalarının inançlarına, düşüncelerine ve konumlarına, aynı zamanda onların kimliklerine karşı anlayışlı olmayı sağlayacak bir zemin doğmuş olacaktır:

Kimliklerine bakmaksızın insanları kendi konumlarında kabul etmek, inanan insanlarla inanmayanları aynı kefeye koymak demek değildir. Mesleğimizde inananlarla inanmayanların konumlarının kendisine has değeri vardır… Benimle aynı çizgide düşünmeyen birisi hakkında güçlü his ve düşüncelerimin olması diyalog kurmama mani değildir.

Batılı ülkeler ile İslâm ülkeleri arasındaki farklılıkları da kabul eden Gülen, son zamanlardaki yazılarında, bu girift ilişkide yer alan “öteki” imajının olumsuzluğuna ve giderek büyümekte olan yanlış algılama problemine işaret eder:

Okumuş bilinçli kimseler de dahil pek çok Müslüman, Batı’nın daha sinsi ve sofistike metodlarla, İslâm’ı zayıflatmaya çalıştığını düşünmektedir. Batı sömürgeciliği zihinlerde yeniden hortlatılıyor. Devlet-i Âliye, Avrupa’nın saldırıları sonucu çöktü. Müslüman topraklarının yabancılarca işgali, Türkiye’de ilgiyle takip edilmekte. İslâm Dininin yavaş yavaş çatışma veya tepki ve parti ideolojisine “dönüştürülmesi” insanları İslâm ve Müslümanlar hakkında kuşkulu hale getirmiştir.

Gülen, aynı zamanda Müslümanlara yönelik olumsuz algıyı da açıklar:

Bugüne kadar dünyaya pompalanmış olan menfî Müslüman imajını değiştirmeli ve İslâm’ın gerçek yüzü medenî geçinenlere karşı “ikna” düsturuyla bir kere daha anlatmalıdırlar.

Başkaları hakkındaki algıların giderek olumsuzlaşmasını küresel sorunlar çerçevesinde değerlendiren Gülen, daha sonra şu açıklamayı dile getirir:

Değişik toplumlar ve bu toplumlar içinde farklı görüşteki, farklı düşüncedeki grupların hemen hepsi sürekli kinle, nefretle, öfkeyle oturup kalkıyor; akla-hayale gelmedik ifnâ ve itlâf projeleri arkasında koşuyor. Her millet ve o milletin içindeki farklı kesimlerin her biri, “öteki” dediği şahıs ve grupların, kuş gribine maruz kanatlılar gibi yakaladığı yerde hakkından gelmek istiyor; mütemadiyen intikam hissiyle homurdanıp duruyor; yeni yeni düşmanlık senaryoları üretiyor ve hep öldüren bir kin ve nefret duygusuyla yatıp kalkıyor.

Gülen’e göre bu tür olumsuz imajların kökeni, insanlar arasındaki ilişkilerde olması gereken olumlu unsurların eksikliğinde, ihmal edilen insani değerlerde ve sevgiye hasret kalışımızda aranmalıdır. Günümüzde kin ve nefret duyguları, insanların birbirlerine bakışının temelini oluşturmaktadır:

Bugün insanlık olarak insanca davranmayı unutmuş gibi bir hâlimiz var. Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz… Kinle-nefretle oturup kalkıyor, gayzla köpürüyor ve birbirimize hep intikam hisleriyle bakıyoruz. Sevgi adına sinelerimiz bomboş, düşmanlık sisi-dumanı sarmış bütün duygularımızı ve yıllar var habersiziz muhabbetin o büyülü tesirinden. Düşüncelerimiz mütemadiyen kötülük duyguları üretiyor.

Gülen, Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumsuz algılara yol açan bir diğer illete daha işaret eder: Duyguların akla hükmetmesi. Gülen’e göre, kızgınlık ve nefretin esiri olan insanların mantıklı düşünmesi ve dünyayı doğru algılaması neredeyse imkansızdır:

Bu zaviyeden o, melekeleri itibarıyla meflûç, muhakemesi açısından mâlul ve her şeyiyle öyle bir derbeder ki, ne sıhhatli düşünebiliyor ne normal bir insan gibi davranabiliyor ne de tutarlı bir fikri var. Bazen cinnete denk tehevvürlere girerek etrafını yakıp yıkıyor; bazen de hiç dinmeyen o gayz ve öfkesiyle kendisini yiyip bitiriyor.

“İnsanlık Sevgiye Hasret Gidiyor” başlıklı makalesinde Gülen bu düşüncesini şöyle açıklar:

Çoğumuz itibarıyla akla-mantığa rağmen hep hislerimizin güdümünde yaşıyoruz. Bizim gibi düşünmeyenleri ezme, susturma en bariz şiarımız. Bazı problemlerin farklı çözüm yolları da olabileceğini hiç mi hiç düşünmeden bildiğimize gidiyor ve yapmalar yolunda ne yıkmalara ne yıkmalara sebebiyet veriyoruz.

İnsanların dine bakışı, onların kişiliklerine de sirayet eder: “İnsan, belli mülahazalar zaviyesinden eşya ve hâdiselere bakmaya devam ettiği sürece, karakter ve ruh yapısı itibarıyla, yavaş yavaş o düşünce çizgisinde bir hüviyet kazanır.”  Şüphesiz olumsuz bakış açısı olumsuz karakterlerin oluşmasına katkıda bulunur. Gülen, başkalarına karşı olumsuz düşünceler besleyen kişilerde şüphe, kıskançlık ve kin gibi duyguların kabardığını belirtmektedir. Üstelik bu olumsuz düşünceler kibir ve gösterişe de yol açar ve böylece insanlar, kendi olumsuz algılarının hem esiri hem de kurbanı haline dönüşürler:

O bu hâliyle hiç mi hiç nefrete doymuyor, kinden usanmıyor ve öfkesini aşamıyor; öfkesini aşmak bir yana bu tür şeytanî duyguların tesirinde sürekli haksızlıktan haksızlığa koşuyor; bâtılı hak göstermeye çalışıyor…

Başkalarına kötü gözle bakmak ve onları insan saymamak şeklinde bir imaja sahip olan insanların davranışı da bundan nasibini alır. Gülen’in ifadesiyle söylersek: “İnsan, düşünce dünyasına göre şekillenen bir varlıktır.”  Kine bulanmış olumsuz algıların meyvesi elbette şiddet eylemleri, bombalamalar ve cinayetler olacaktır:

Biri ötekinin gözünü çıkarıyor, canına kıyıyor; o da berikinin üzerine canlı bombalar veya bomba yüklü arabalarla yürüyor. Her yerde farklı bir vahşet yaşanıyor ki vahşilerinkine denk, hatta ondan da ileri…

Kolektif Değerler Sistemi

Yabancı gruplarla ilgili olumsuz algıları doğuran birkaç faktör vardır:

Birincisi, kültürel çeşitliliğin ihmal edilebilir boyutlarda olduğu homojen toplumlarda, insanın kendisini farklılaştırma ihtiyacı yeterince tatmin edilemez.  Bu tür durumlarda insanlar kendi topluluklarına, bulundukları şehre veya ait oldukları etnik azınlığa yönelik grup içi sadakat geliştirme eğilimi gösterirler ve böylece genel toplum içindeki en ufak farklarını bile dışarıya karşı abartırlar.

İkincisi, olumlu sosyal kimlik, kabul gören sosyal mukayeseler üzerinden oluşturulur;  bu yüzden herhangi bir grubun üyeleri, kendileri dışındaki grupları kötülemeye çalışırlar. Böylece belli klişeler, tarafgirlikler ve ön yargılar grup içi kimliği şekillendirir.

Üçüncüsü, ekonomik ve sosyal eşitliğin olduğu durumlarda bile, grup içi/dışı kıyaslamalar sonucunda grup içi ekonomik ve sosyal güçler kaçınılmaz olarak olduğundan küçük görülmüş ve gösterilmiş olur, bu da yeni olumsuzlukları tetikler.

Yabancı/dış grupların olumsuz algılanmasına yol açan dördüncü faktör ise asimetrik statü veya eşitsizliktir. Ekonomik ve siyasi eşitsizliklerden dolayı katmanlara ayrılmış toplumlarda, azınlıklar ve düşük statüdeki gruplarda kolektif kimlik güçlenmekte ve grup içi homojenlik artmaktadır.  Sosyal kimliğe, özgüvene ve itibara yönelik endişelerin bulunduğu ve bunun yanında düşük statüden dolayı güven eksikliğinin oluştuğu durumlarda, grup içindekilere karşı pozitif ayırımcılık yapılır ve geleceğe karşı karamsar duygular beslenir.  Geçmişte gruplar arası şiddet yaşamış toplumlarda, grup içi kenetlenme diğer kimliklere baskın gelir. Eşitsizlik ve tarihte çatışma yaşamış olmaktan dolayı abartılı olumsuz imajlar ortaya çıkabilir. Bununla birlikte, grup dışı evlilik gibi yatay ilişkiler, üst kimlik sisteminde stabiliteye ve dengeye zemin hazırlayabilir.

Kuşaklar boyu düşmanlıkların yaşandığı toplumlarda çoklu grup kimlikleri ulusal, etnik veya dini üst kimliklerini de koruyarak tek bir baskın kategoriye dönüşebilir. Bu tek ve ayrıcalıklı kimlik, daha sonra tehlikeli olarak görülen ötekinin karşısına dikilir. Çoklu kimliğe sahip farklı grupların üyeleri, güveni ve ahlâki meşruiyeti asli sosyal kimlikleriyle yakalamaya çalışırlar. İdeolojik mitler üzerinden grup içi bir kimlik oluşturulur ve ötekine şeytani vasıflar biçilir; böylece tam bir dehşet dengesi kurulmuş olur.

Gruplar arası algıları belirleyen bir diğer faktör de kolektif değerler kuramıdır. Kolektif değerler kuramı Dr. Rothbart ile Dr. Korostelina tarafından yazılan Kimlik; Ahlâk ve Tehdit (Identity, Morality and Threat) adlı kitapta şu şekilde açıklanmaktadır:

“Kolektif değerler, hangi hareketlerin yasak olduğunu, hangilerinin belli amaçlar için gerekli olduğunu belirleyen değer sistemidir. Hayata ve dünyaya anlam katan, bir takım hareketler ve olaylarla ilgili algıların şekillenmesine katkıda bulunan ve grup üyelerine hangi gözle bakılacağını belirleyen hep bu değerler sistemidir. Gruplar arası sınırlara ve ilişkilere karar veren ve aynı zamanda kimin gruba mensup olduğunu veya olmadığını belirleyen de yine bu kolektif değerler sistemidir. Kolektif değerler sistemi sayesinde gruplar, mitolojik efsanelerden çıkardıkları kutsanmış geçmişleri ile ilişki kurarlar ve böylece ölümlülerin dünyasının dışına çıkarak tarihin derinliklerinde kendilerine bir yer ararlar. Fani hayatın ötesine geçen kolektif değerler sistemi, geçmişin şöhreti kendinden menkul efsaneleri ile muhteşem bir gelecek (!) (aslında ne olacağı pek bilinmese de) arasında köprü kurar. Kişilerin doğumla kazandıkları ve ölümle terk ettikleri kimlik ve değerler, böylece doğumdan önce ve ölümden sonra da var olmaya devam ederler.”

Değerler sistemi, değer dediğimiz şeyin yapısını, kriterlerini ve anlamını çözmeye yöneliktir. Şüphesiz bu tür bir değer araştırmasının kökeni, felsefe tarihinin ilk dönemlerine kadar gider. Bu çalışmada ise tehdit algılamalarının altında yatan değer yargılarının, kimlik değerlerine ve farklılıklara nasıl dönüştüğünü, ardından insanlardaki çatışma eğilimini besleyip aşırı şiddeti doğurduğunu araştırmaktayız.

Kolektif değerler sisteminde üç adet üretilmiş yapı vardır: Mitolojik hikâyeler, kutsal simgeler ve normatif düzen.

1. Mitolojik hikâyeler: “Kulaktan kulağa yayılan şok edici imajlar, dramatik anekdotlar ve şiddet haberleri yoluyla ötekini gözümüzde korkunç hale dönüştüren hikâyeler. Bu tür hikâyeler, aynı noktalardan çıkan, aynı kökenden veya ortak hatalardan beslenen ön yargılardan dolayı, zaman içinde öteki ile ilgili algıları kemikleştirir. Bu imajların etkisiyle, belirli toprakların, zamanların ve aktörlerin bir takım özellikleri, hem hikâyeyi anlatanlar hem de dinleyenler nezdinde kutsal hale dönüşür.” Kutsal hikâyeler, grup bilincini şekillendiren temel anlamlar imal ederler ve aynı zamanda öteki algısına renk katan mitolojik efsanelere katkıda bulunurlar.
2. Simgesel düzen: Düşmanı temsil eden birçok imaj yoğun duygusal anlamlar kazanır ve bunların bir araya gelmesiyle öteki’ni tehlikeli gösteren bir algı ortaya çıkar. “Bir takım yerel olayların özel hikâyelerinden çıkan semboller, olumsuzlukları temsil eden şekilsel unsurlara dönüşürler. Belli bir hikâye, olay, aksiyon veya karşılaşma bu dönüşüm esnasında yandaşlarının kafasında özel önem kazanır, saygın bir yere terfi eder ve neredeyse kutsallaşır. Bu tür etkiler yüzünden, sıradan olaylara dini özellikler eklenir ve böylece olumsuz imajlar ortaya çıkmış olur. Bu imajların penceresinden bakıldığında, yabancı kimselerin sıradan bir davranışı bile, ahlâksız, gayri medeni ve hatta insanlık dışı karakterleri prototipini temsil eder.”
3. Normatif düzen: Normatif düzen, bizleri dünyaya ahlâki değer yargıları üzerinden bakmamızı sağlayan bir dualite (ikili sistem) ile karşı karşıya bırakır: İyi/kötü, kutsal/değersiz, dini/din dışı veya erdemli/erdemsiz. “Kim olduğumuzu kabul ettiğimiz zaman, kim olmadığımızı ve ötekinin de kimliğini açıklamamız gerekir. Bu tür ayırımlar çoğu zaman tartışmaya açıktır ve duygusal sebeplere dayanır. Grup içi ve grup dışı kimlik ayırımı, dünyanın nasıl şekillenmesi gerektiği konusunda değer yargılarına kapı aralar.”

Kolektif değerlerin dinamiklerini belirleyen iki tane değişken vardır: Kolektifliğin ne kadar yaygın olduğu ve değerler sisteminin dengesi.

1. Kolektif yaygınlık: “Kolektif yaygınlığın derecesi, grup üyelerinin ötekini hangi yöntemlerle kategorilere ayırdığına, temel karakteri basitleştirip basitleştirmediğine dayanır.” Kolektif yaygınlığın dört ana özelliği vardır:

(a)          Grup dışındakilerin algı ve davranışlarıyla ilgili homo-jenlik,

(b)          İnanç, tavır ve eylemlerin uzun vadeli istikrarı,

(c)          Değişime karşı direnç,

(d)          Grup dışı kategorisinin kapsamı veya yaygınlığı.

Kolektif yaygınlığın ileri derecede olduğu toplumlarda şöyle bir inanç söz konusudur: Grup dışındakilerin sürekli, homojen, hep aynı davranışları gösteren, katı inanç ve değerlere sahip ve bölgede veya dünya üzerinde yaygın olarak bulunduklarına inanılır. Kolektif yaygınlığın zayıf olması durumunda ise grup dışındakilerin farklılıklar taşıdığı, değişime açık olduğu, değişik davranışlar gösterebildiği ve nispeten sınırlı bir yaygınlık taşıdığı şeklinde bir algı vardır.

Kolektif yaygınlığın derecesi zamanla değişime uğrayabilir. Özellikle de grup içi gerilim ve şiddetin güçlendiği durumlarda. Mesela çatışmaların kızıştığı dönemlerde düşmanla ilgili algı değişebilir ve küçük bir grubu temsil etmenin ötesine geçerek topyekûn bir milleti, etnik grubu, ülkeyi veya kültürü kapsayacak şekilde genişleyebilir. Böylece grup dışındakilere ait imaj daha katı, keskin ve homojen duruma geçebilir. Şiddetin arttığı dönemlerde, insanlar grup dışındakilerin farklılıklarını ve onların kendi aralarında var olan rekabeti görmezden gelme eğilimi taşırlar. Onların çok kültürlü özellikleri ve politik farklılıkları da yok sayılır. Benzer inançlara ve tutumlara sahip tek bir parça olduklarına hükmedilir. Böylece ötekine yansıtılacak toptancı uygulamalar destek görür.

2. Değerler sisteminin dengesi: “Değerler sisteminin dengesi, gruplara karşılıklı olarak erdem ve erdemsizlik atfetme şeklinde tanımlanabilir. Dengeli bir değerler sistemi, ötekine uygulandığında, grup kimliklerine pozitif ve negatif özellikler katar.” Dengeli değerler sistemi, ötekinin ve grup içindekilerin temiz ve ahlâklı olabileceği gibi, aynı zamanda ahlâksız ve zalim olabileceğini de kabul eder. Değerler sisteminin ileri derecede dengeli olması, grup içindekilerin kendi ahlâki eksikliklerini ve hatalarını görmeleri anlamına gelir.

Bu dengenin zayıf olması durumunda ise grup içindekiler kendilerini ahlâken saf ve üstün görürken, grup dışındakileri kötü ve ahlâksız görürler. Bu da kapalı devre yaşa-maktan dolayı bağımsız düşünme yeteneğini azaltır. “Değerler sisteminin aşırı dengesiz olması durumunda, grup dışındakilerin kötülükleri abartılır, şişirilir ve hatta yenileri uydurulur; buna mukabil grup içindekiler ise kahramanlaştırılır. Ötekiler/biz ikilemi toplum hayatında kalıcı hale dönüşür. Yapay kolektif değerlerin ortaya çıkmasından sonra grup içindekiler, grup dışındakiler üzerinde ahlâki üstünlük kurarlar. Gruplar arasında bu tür bir dengesiz algı oluştuğunda, dünyadaki suç unsurlarına karşı mücadele için zemin hazırlanmış olur.”

Değerler sistemi dengesi ve kolektif yaygınlık değişkenleri grup içi kimlikleri belirler. Birinci tip grup içi kimlikte değerler sistemi dengesi zayıfken kolektif yaygınlık ileri derecededir. Şiddetli çatışmaların yaşandığı durumlarda bu manzara alışılmış bir durumdur. Grubun kutsandığı durumlarda sadakat ve itaat rağbet görür. Bu tür kolektif değerler sisteminin hâkim olduğu ortamlarda çoğu zaman aşırı milliyetçilik, faşizm, ırkçılık ve mezhepçilik yaygındır. Grup içindekiler ve dışındakiler hakkında anlatılan hikâyelerde çifte standartlı bir algı görürüz:

Genelde öteki kötü ve adi olarak tasvir edilirken, grup içindekiler erdemli ve ahlâklı görünürler. Ötekinin iyi tarafları görülmez; onların iç içe geçen özellikleri, motivasyonları, değer ve davranışları değerlendirme imkânı bulamaz. “Aşırı şiddetin etkilerinin genelleştirilmesi sonucu, kötülüklerle ilgili algılar iyilikleri gölgede bırakır. ‘Göze göz, dişe diş’ şeklindeki cezalandırıcı yaklaşım tarafların basiretini bağlar. Çoğu çatışma ortamında, olumsuzlaştırıcı semboller (ötekinin kötü fillerine ait imajlar) grup içindeki erdemlere göre çok daha fazla ön plâna çıkar.”

İkinci tip grup içi kimlikte ise değerler sistemi dengesinin ve yaygınlığın zayıf olduğu durumlar söz konusudur. Grup içindekiler kendilerini ahlâken saf, kutsal ve yüceltilmiş olarak görürler. Grup dışındakilerde ise değerler ve erdemler çeşit çeşit olabilir. Bununla birlikte, grup içindekiler, grup dışındakilerin farklı sesler taşıyabileceğini, onların yeteneklerinin değişebileceğini ve grup dışındakilerin “en iyileri” ile bağlantı kurma veya işbirliği yapma ihtimalinin söz konusu olabileceğini bilirler. Belli politikaların ve özel olarak tasarlanmış müzakerelerin ötekiler üzerinde değişime yol açabileceğine inanırlar. Bu şekilde değerlerin farklı olarak algılanabildiği örnekler, ülkelerin güçlü sosyal sınıflarına intisap ifade eden vatanperverlikte görülebilir. Mesela Doğu Timorlular, Endonezya milliyetçiliğinin totaliter etkilerini bertaraf etmek için etnik kimlikleri adına savaşmaya devam etmektedirler.

Üçüncü tipte ileri derecede değerler sistemi dengesi vardır ve kolektif yaygınlık ilerlemiştir. Bu kolektif değerler sisteminde, hem grup içindekilere hem grup dışındakilere olumlu ve olumsuz değer atfetmek mümkündür. Böyle durumlarda bireyler, grup içindekileri eleştirme ve grup dışındakilere karşı bazı olumlu algılar taşıma konusunda nispeten özgürdürler. Ancak grup dışındakileri, benzer inançlar ve davranışlar sergileyen homojen bir kitle olarak görürler. Üçüncü türdeki gruplarda cinsiyet ayrımı da belirgin olarak hissedilmektedir. Aslında kadına karşı şiddet kullanmanın başlıca kaynaklarından biri budur.  Cheldelin’in ortaya koyduğu gibi, bu durumdaki toplumlar, sterotipler üretmek ve bunları medyada tekrarlamak suretiyle kadınları cinsel obje haline dönüştürmektedirler. Kadınlara karşı var olan cinsel baskı, bu katı sterotiplerden beslenmektedir. Yani kadınların tümü aynı kefeye konmakta ve dolayısıyla ayırıma tabi tutulmaktadır.

Dördüncü tipteki gruplarda değerler sistemi dengede, yaygınlık ise zayıftır. Hem grup içinde hem de grup dışında erdemli veya kötü kişiler bulunabilir ve ahlâki veya ahlâk dışı davranış sergileyebilirler. Grup içindekiler açıktan kendi gruplarını eleştirebilir ve grup dışındakilere saygı duyabilirler. Ancak bu kesimde grup içindekilere destek ve sadakat önemli olduğu gibi aidiyetlik vurgusu da belirgindir. Bu kolektif değerler sistemi, liberal ve hümaniter hareketlerde, barış yanlılarında ve insan hakları savunucularında görülmektedir. Uluslararası ilişkiler alanında bu durumlar daha çok, hümaniter idealler arasında gösterilmektedir.

Algıların Dönüşümü

Ötekine yönelik olumsuz algıların olumluya dönüştürülmesinde iç içe geçmiş iki süreç yaşanır:

1. Değerler sistemi dengesinin artması,
2. Değerler sistemi yaygınlığının azalması.

Birinci hedefe ulaşmak için grup içini olumlu, diğerlerini olumsuz algılayan görüntünün ortadan kalkması, bunun yerine her iki tarafta da olumlu ve olumsuz özelliklerin bir arada bulunduğu karışık algının yerleşmesi gerekir. İkinci hedef ise öteki ile ilgili homojenliğin yeniden değerlendirmeye tabi tutulması ve böylece ötekilerin farklı görüş ve düşüncelere sahip olabileceği algısı ile gerçekleştirilmektedir. Gülen’in hoşgörü ve diyaloga yaklaşımı, işte bu karmaşık dönüşüm sürecine yeni boyutlar getirmektedir.

Başkalarını düşman görme algısına dayanan ve olumsuz davranışları, duyguları, sterotipleri ön plâna çıkaran rivayetlerle bunu sergileyen bir sistemin yerine, “şiddet yanlısı olmayan ben” imajından kaynaklanan bir sistem geliştirilebilir. İçimizdeki olumsuz algıları değiştirmek için özümüzdeki iyi değerleri keşfetmeli ve benimsemeliyiz:

Varlık içindeki farklılığımızı ifade etmekten çok uzak bulunuyoruz. Melekleri imrendirecek o muhteşem donanımımıza rağmen habîs ervahı bile utandıracak işler yapıyoruz. Mademki hepimiz insanız, genlerimizde Âdem Nebi’nin genleri ve özümüzde de Hakikat-i Ahmediye’nin usâresi var demektir; öyleyse gelin, bütün şeytanî dürtülere baş kaldırarak yeryüzünün halifesi olduğumuzu ve göklere ulaşmaya namzet bulunduğumuzu, cihanları velveleye verecek bir sesle haykıralım ve insan olma farklılığını bir kere daha meleklere duyuralım.!

Gülen’e göre, insanların özünde bulunan iyi niyete ve olumlu mizaca vurgu yapma düşüncesi yeni değildir:

Bu bir ibdâ (öncesi olmadan yeni ortaya konmuş bir şey) değil, ihyadır. Sıfırdan inşa değil kullanılmaya kullanılmaya körelmiş kuyulardaki suyu tekrar gün yüzüne çıkartma gibi, kullanılmaya kullanılmaya bize yabancı olmuş, hakkında “yok” hükmü verilmiş; ama aslında zâtında mevcut olan bir şeyleri yeniden ortaya çıkarmadır. Diyorsunuz ki, “İnsan hayvan değildir. O insandır. Öyleyse buna göre davranışımız farklı bir çizgide olmalı, farklı kıstaslar ihtiva etmelidir. İnsanlarla olan münasebetlerimiz de elbette insan olma esprisine bağlı cereyan edecektir.

Böylece, yaratılıştan gelen insani özellikler, ilişkilerde ve algılarda karşımıza çıkan olumsuzlukları giderme yolunda önemli bir unsur olarak bize yardım edecektir.

Her bir dini grubun değerleri, ihtiyaçları ve gelenekleri bir diğerine karşıymış gibi algılanmamalı; dine saygı babında bütün dinlerin değerlerine ve ihtiyaçlarına cevap veren ve saygı gösteren bir ortam hazırlanmalıdır. Gülen’in altını çizdiği ifade şudur:

Diyalog içinde bulunduğumuz insanlarla, ortak yanlarımızı artırmak ve onlar üzerinde konuşmak gerekir. Hattâ konuştuğumuz, görüştüğümüz bu insanlar, Yahudi, Hristiyan veya bir başkası, kim olursa olsun, yine bu düşünce ile hareket edilmeli ve bizi birbirimizden ayıracak hususlar söz konusu edilmeden, müşterekler üzerinde durulmalı ve müşterek yanlar araştırılmalıdır.

Yine Gülen’in vurguladığı gibi, “Dinler arası diyalogun başarıya ulaşabilmesi için geçmişi unutarak polemiklerden kaçınmalı ve asgari müştereklere odaklanmalıyız.”  Bu yaklaşım aynı zamanda din ile laik devlet arasındaki çelişkilerin çözümünü de kolaylaştırabilir, çatışan toplumların birbirlerine bakışlarını değiştirip onları kaynaştırabilir ve aralarında tarihe dayanan husumetler bulunsa bile dini gruplara bakışı daha olumlu hale dönüştürebilir.

Yukarıda ifade edildiği gibi, olumsuz algıları olumluya dönüştürmenin yollarından biri, “biz” tanımını yeniden yapmaktan ve grup içindekilerinin de bazı olumsuz özellikler taşıyabileceklerini kabul etmekten geçer. Grup içindekilerin şiddet eylemlerinin farkına varılması ve grup dışındakilere insan haklarının tanınması, “olumlu biz- olumsuz ötekiler” esasına dayanan grup içi kimliğe bir saldırı olarak anlaşılabilir. Gülen’in ifade ettiği gibi, “… her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı. ”  Gönül insanının portresini çizerken Gülen, aynı zamanda kişinin kendi kendiyle yaka paça olarak benliğinde var olan kötü ve olumsuz düşüncelerle mücadele etmesinin hayati önemini de vurgular:

Gönül insanı, her zaman kendiyle yaka-paça ve kendi ayıplarıyla meşgul bulunduğundan kimsenin eksiğiyle-gediğiyle uğraşamaz/uğraşmaz. Başkalarıyla uğraşmak bir yana, her fırsatta iyi bir insan olma örneği sergileyerek, onları daha yüksek ufuklara yönlendirir ve herkese bir hüsnümisal olur: İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar, onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.

Grup içindekilerin olumsuz eylemlerinin kabul edilebilmesi için, grup kimliğinin yeniden gözden geçirilmesi ve tanımlanması gerekir. Böyle bir süreç genelde sert bir dirençle karşılaşır. Grup üyeleri kendi olumlu imajlarını savunma ve bunu gölgeleyecek olumsuz bilgileri reddetme konusunda güçlü bir eğilime sahiptirler. Kültürel miras, köklü gelenekler, diğer gruplarla uzun süre birlikte yaşanmışlık gibi kimliğin anlamına dair diğer önemli unsurları vurgulamak, yüksek özgüven ve aidiyet fikrinin muhafazasına yardım edebilir.

Bu tür sohbetler yapılırken, grubun kimlik özellikleri arasında yer alan olumlu yönler ön plâna çıkarılmalıdır. Mesela “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirlilik ve anlayış”, “affetmenin erdemi” gibi… Aslında tüm insanlarda bu özellikler mevcuttur ve kişinin kendine güven ve saygı duymasını pekiştiren güçlü dinamiklerdir. Tıpkı Gülen’in işaret ettiği gibi, “Evet, diyebilirim ki, İslâm’da sulh, sevgi, af, müsamaha esastır; diğer şeyler ise ârızîdir.”  Bunlara ek olarak Gülen şunları da ifade eder:

Evet, İslâm’da sulh esastır, harb ü darp ise belli sebep ve şartlara bağlı arızî bir meseledir. Bu açıdan diyebiliriz ki, şayet bu ülkede herkesin huzur ve güven içinde olacağı bir sulh ortamı meydana getirilemezse, milletimiz ve insanlık adına herhangi olumlu bir hizmet yapmamız mümkün değildir.

İkinci adım ise Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algının değiştirilmesidir. Gülen’e göre, hiç kimsenin, başkalarını yargılama ve hatalarından veya hareketlerinden dolayı onları suçlama hakkı yoktur:

Evet, insan, herkesi kendisinden üstün görmeli; nefsindeki bir zaafı ya da çirkinliği sû-i zan sâikasıyla başkalarına teşmil etme veya işin aslını ve hikmetini bilmediğinden başkalarının bazı hâl ve hareketlerini kötüleme gibi yanlışlıklara düşmemelidir… İslâm’da insanların ayıplarını fâş etme diye bir vazife yoktur. Mehâsin-i ahlâk kuralları içinde başkalarının kusurlarını araştırma, onları deşifre etme ve mahcup düşürme şeklinde bir madde yer almamaktadır. Aksine, hata ve kusur avcılığı yapmak, günahları açığa vurmak ve insanları tahkir etmek dinimizde ahlâksızlık sayılmıştır.

Grup içindekilerin ve dışındakilerin barışçı imajına vurgu yapılması halinde grubun barışçı tarihine vurgu yapan ve farklı etnik gruplar arasındaki olumlu ve güzel ilişkileri gündeme getiren rivayetler de desteklenmiş olabilir. Benzer hikâyelerin tamamlayıcı bilgiler ve olumlu özellikler yoluyla farklı insanlar tarafından tekrar tekrar dile getirilmesi bu kanaatleri daha kalıcı hale getirecektir. Bu süreçte üretilen olumlu duygular, kendisiyle barışık konseptler geliştirecek ve hoşgörü, uzlaşma ve iyi niyete vurgu yaparak, ötekilere yönelik olumlu algıların şekillenmesine katkıda bulunacaktır. Gülen’in ifade ettiği gibi başkalarına olumlu bakmak, rekabetten ve yargılamadan kaçınmak son derece önemlidir:

Gönül insanı, herkese sinesini açar, herkesi şefkatle kucaklar ve toplum içinde hep bir sıyanet meleği görüntüsü sergiler. Ne var ki, Allah’tan başka kimseden de bir şey beklemez. Tavırları, davranışları itibarıyla herkesle uyum içinde olmaya çalışır; hiç kimseyle cedelleşmez, hiç kimseye karşı düşmanlık beslemez… Aksine, dini, ülkesi, ülküsü adına hizmet eden hemen herkesi sever.. bütün olumlu faaliyetlerinden ötürü herkesi alkışlar.. alkışlar ve hem onların anlayışlarına hem de konumlarına saygılı kalmaya alabildiğine itina gösterir.

Dahası Gülen, başkalarını kınamaktan kaçınmayı öğütler. Kalp insanının tanımını yaparken şunları dile getirir:

İnsanların ayıplarına kusurlarına göz yumar.. onların olumsuz tavırlarına tebessümle karşılık verir, kötülüklerini iyilikle savar ve elli defa rencide edilse de bir kerecik olsun kimseyi kırmayı düşünmez.

Bu tür olumlu algıları olumlu tavır ve eylemlere dönüştürmek için bir adım daha atmak gerekir: Çatışmanın azalmasına yol açacak kuşatıcı ve güçlü bir kimliğin oluşturulması. Ortak veya paylaşılmış kimlikler sayesinde etnik, ırksal ve dini farklılıklar asgariye indirilir, üyeler kendilerini “yekvücut” olarak görmeye başlar ve böylece grup içi düşmanlıklar azaltılmış olur. Üst kimliğin oluşmasına katkı sağlayan unsurlar arasında aynı toprakları paylaşma, milli fikirler ve toplumun ortak problemlerini sayabiliriz. Gülen, demokrasi ile İslâm arasındaki benzerliği şöyle ifade eder:

Demokratik toplumlarda, insanlar üstleri tarafından yönetilmektense kendi kendilerini yönetirler. Böyle bir siyasi sistemde ferdin, topluma önceliği vardır, mutlak bir ferdiyetçilikten bahsetmek mümkün olmasa da fert kendi yaşam şeklini tayin etmekte özgürdür. Toplum içinde yaşayarak insanlar daha iyi bir gelecek inşa edebilirler; böyle bir inşa, fertlerin özgürlüklerini yaşam tarzlarına göre sınırlamak ve düzenlemekten geçer. İslâm’a göre fertler ve toplumlar kendi akı-betlerinden sorumludur, insanlar da kendilerini idareden sorumlu olmalıdır.

Yeni bir ortak kimliğin doğması için olmazsa olmaz bir şart vardır: Grup üyelerinin, yeni bir üst kimliği, birincil (etnik/ırksal/dini) kimlikleri için bir tehlike veya tehdit olarak görmemeleri. Eğer değerler, temel düşünceler veya yeni kimlikler mevcut kimliğe ait muhtemel (kazanılmış) değer ve düşüncelerle ters düşecek olursa yeni bir şiddet sarmalı başlayabilir. Başarılı bir ekip çalışmasıyla, işbirliği örneklerine ait hikâyeler kullanılmak suretiyle, yeni bir ortak kimlik algısı ve konsepti çok dikkatli şekilde tasarlanmalıdır. Mesela şu tür sorulara cevap aranabilir: “Daha iyi bir gelecek için ne yapabiliriz?” ve “Çocuklarımız için neler yapmalıyız?” Böylece insanların dikkati geçmişin çatışmaları yerine, karşılıklı anlayışa ve sorumlu davranmaya, aynı zamanda eski düşmanlar arasında karşılıklı insan haklarının savunulmasına yöneltilmiş olur. Bu durumda, barış yanlısı grup üyeleri ve yeni biz anlayışıyla ilgili konseptler ortaya çıkacak ve birbirlerine güç vereceklerdir.

Sonuç

Gülen, yazı ve sohbetlerinde, sürekli olarak Müslümanlar ile gayrı müslimler arasındaki olumsuz algıların dönüştürülmesinin gerekliliğini ve topluma barış getirmenin bir yolu olarak hoşgörünün önemini vurgular:

Değişik duygu ve düşüncedeki bu insanlar, ya birbirleriyle uzlaşarak geçinebilmenin yollarını arayacak, ya da birbirlerine girip sürekli dövüşeceklerdir. tarihi boyunca hep barut fıçısı olmuş Balkanlar’da ve Ortadoğu gibi hep hareketli olmuş bir bölgede en uzun süreli barış, ecdadımızın o engin hoşgörüsüyle gerçekleşmişti. Bu hoşgörü ve onun o yüce temsilcileri tarihten silindiği andan itibaren de bu bölge, barış ve huzura hasret kalmıştır. Bu arada, değişik Avrupa ülkelerindeki soydaşlarımız ve dindaşlarımızın kendi millî değerlerine, tarihî ve manevî köklerine saygılı kalarak bulundukları ülkelerde problem olmadan beraber yaşayabilmeleri de ancak hoşgörünün engin ikliminde mümkün olabilecektir.

Olumsuz imajların dönüştürülmesi ve Müslümanlar ile gayrı müslimler arasında olumlu algıların oluşturulması, her iki tarafın da katılımını gerektiren karmaşık bir süreçtir. Gülen, grup içindekilerin şiddet eylemlerinin fark edilmesi ve grup dışındakilerin insan haklarının kabul edilmesi ve asgari müştereklerin ön plâna çıkarılması da dahil olmak üzere bu sürecin temel unsurlarına işaret eder. Aynı zamanda, bir grubu tanımlarken onların sahip olduğu “barışçı insanlar”, “hoşgörülü”, “açık fikirli ve anlayışlı” ve “affetmenin erdemi” gibi olumlu özellikleri vurgulamanın önemini dile getirir. Gülen’e göre, insanların ortak değerlerine ve düşüncelerine olan ilgi arttırılmadan ve demokrasi ile İslâm arasındaki benzerlik anlaşılmadan hiçbir olumlu algı ortaya çıkmaz. Gülen, bu konuda şunları kaydeder:

Sözün özü; iyi niyet, müsbet düşünce ve güzel görüş, insanın gönül saffetinin ve vicdan enginliğinin emaresidir. İnsan, bir kere başkalarını sorgulamaya başlayınca sanık sandalyesine oturtmadık hiç kimse bırakmaz; daha baştan hüsn-ü zanna yapışmazsa, herkesi ve her şeyi yargılamaktan uzak kalamaz. Dolayısıyla, her fert nefsiyle hesaplaşırken -ye’se düşmemek şartıyla- kendini yerden yere vurmalı; fakat, diğer insanlar söz konusu olduğunda hüsn-ü zanna sarılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, sû-i zanda isabet etmektense hüsn-ü zanda yanılmak daha hayırlıdır.

Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü” (Konferanslar Serisi – 2) adlı kitaptan alınmıştır.