“Muhakkak ki: Biz, seni bir şahit, bir müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdik ki Allah’a ve Resûlüne iman edesiniz, ona destek olup saygı gösteresiniz ve Allah’ı da sabah akşam tesbih ve tenzih edesiniz.” (Fetih, 58/8-9)
“Gün gelir, her ümmetten kendilerine birer şahit getiririz. Seni de ümmetin üzerine bir şahit olarak getirip dinleriz. Ey Resûlüm, işte sana bu kutlu kitabı indirdik ki her şeyi açıklasın, doğru yolu göstersin, Allah’a teslimiyetle itaat edecek olanlara, rahmetin ve müjdenin ta kendisi olsun.” (Nahl, 16/89)
“Böylece Biz sizi örnek bir ümmet kıldık ki, insanlar nezdinde Hakk’ın şahitleri olasınız ve Peygamber de sizin hakkınızda şahit olsun.” (Bakara, 2/143)
“Allah yolunda gereği gibi cihad edin. Sizi, insanlar içinde bu emanete ehil bulup seçen O’dur. Din konusunda, size hiçbir zorluk da yüklemedi. Haydin öyleyse babanız İbrahim’in milletine ve yoluna! Bundan önce de, bu Kur’ân’da da, size Müslüman adını veren O’dur. Tâ ki Resûl size şahit olsun, siz de diğer insanlar nez- dinde Hakk’ın şahitleri olasınız. Haydin namazı hakkıyla ifa edin, zekâtı verin ve Allah’a sımsıkı bağlanın. O sizin biricik mevlânız, efendinizdir. O ne güzel mevlâ ve ne güzel yardımcıdır.” (Hac, 22/78)
“Gerçekten Allah, kendi içlerinden birini, onlara âyetlerini okuması, onları her türlü kötülüklerden arındırması, kendilerine kitap ve hikmeti öğretmesi için Resûl yapmakla, müminlere büyük bir lütuf ve inâyette bulunmuştur. Hâlbuki, daha önce onlar besbelli bir sapıklık içinde idiler.” (Âl-i İmân, 3/164)
“Size kendi aranızdan öyle bir Peygamber geldi ki zahmete uğramanız ona ağır gelir. Kalbi üstünüze titrer, müminlere karşı pek şefkatli ve merhametlidir.” (Tevbe, 9/128)
Hz. Peygamberin yanında bulunan insanlara yumuşak davranması da Allah’ın merhametinin eseridir. Eğer katı yürekli, kaba biri olsaydı, insanlar onun etrafından dağılıverirlerdi. Hz. Peygamber (aleyhisselâm) onların kusurlarını affetti, onlar için mağfiret diledi ve işleri onlarla müşavere etti.
“Sahabi ki, yanlarındaki Tevrat ve İncillerde vasıfları yazılı o ümmî Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber ki, kendilerine meşru şeyleri emreder, kötülükleri yasaklar, kendilerine güzel ve hoş şeyleri mübah, murdar şeyleri ise haram kılar, üzerlerindeki ağırlıkları, sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar. O’na iman eden, onu destekleyen, ona yardımcı olan ve onunla beraber indirilen nûra tâbi olanlar var ya, işte felaha erenler onlardır.” (A’râf, 7/157)
“Muhammed Allah’ın Resûlüdür. O’nun beraberindeki müminler de kâfirlere karşı şiddetli olup kendi aralarında şefkatlidirler. Onları rükû ederken, secde ederken, Allah’tan lütuf ve rıza ararken görürsün. Onların alâmeti, yüzlerindeki secde izi, secde aydınlığıdır. Bunlar, Tevrat’taki sıfatları olup İncil’deki meselleri ise şöyledir: Öyle bir ekin ki filizini çıkarmış, sonra da onu kuvvetlendirmiş, derken kalınlaşmış da artık gövdesi üzerinde doğrulmuş. Öyle ki; ekicilerin hoşuna gider, kâfirleri de öfkelendirir. İşte böy- lece Allah, onlar gibi iman edip makbul ve güzel işler yapanlara bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır.” (Fetih, 48/29)
“Islâm’da birinci dereceyi kazanan Muhacirler ve Ensâr ile onlara güzelce tâbi olanlar yok mu? Allah onlardan razı, onlar da Allah’tan razı oldular. Allah, onlara içlerinden ırmaklar akan cennetler hazırladı. Onlar, oralara devamlı kalmak üzere gireceklerdir. İşte en büyük mutluluk, en büyük başarı!” (Tevbe, 9/100)
“Gerçekten Allah, (Hudeybiye’de) o ağacın altında sana biat ettikleri zaman, müminlerden razı oldu. Onların kalplerindeki ihlâsı bildiği için üzerlerine sekîne, huzur ve güven indirdi. Onları hemen yakında gerçekleşen bir zaferle ve alacakları birçok ganimetle mükâfatlandırdı. Allah azîz ve hakîmdir (mutlak galiptir, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” (Fetih, 48/18-19)
“Allah, Peygamberini savaşa katılmayanlara izin verdiğinden ötürü affettiği gibi, içlerinden bir kısmının kalpleri kaymaya yüz tutmuşken, o güçlük anında, Peygambere tâbi olan Muhacirlerle Ensârı da tövbeye muvaffak buyurdu ve sonra onların bu tövbelerini kabul etti. Çünkü O, onlara karşı raûftur, rahîmdir (pek şefkatli ve pek merhametlidir) . Allah, savaştan geri kalan ve haklarındaki hüküm ertelenen o üç kişinin de tövbelerini kabul buyurdu. Çünkü onlar öylesine bunaldılar ki, dünya bütün genişliğine rağmen başlarına dar geldi. Vicdanları da kendilerini sıktıkça sıktı. Nihayet, Allah’ın cezasından, yine Allah’ın kapısından başka sığınacak hiçbir yer olmadığını anladılar da, bundan sonra, önceki iyi hâllerine dönsünler diye, Allah onları tövbeye muvaffak kıldı. Çünkü Allah tevvâbdır, rahîmdir (tövbeleri çok kabul eder, tövbe edenleri sever ve pek merhametlidir).” (Tevbe, 9/117-118)
“Allah’ın nasip ettiği bu ganimet malları, o hicret eden fakirlere aittir ki, onlar Allah’ın lütfunu ve rızasını talep etmek, Allah’ın dinine ve Resûlüne destek vermek için yurtlarından ve mallarından edildiler. İşte; imanlarında sadık ve samimi olanlar ancak onlardır. Bunlardan önce Medine’yi yurt edinip imana sarılanlar ise, kendi beldelerine hicret edenlere sevgi besler, onlara verilen ganimetlerden ötürü içlerinde bir kıskanma veya istek duymazlar. Hatta kendileri ihtiyaç duysalar bile o kardeşlerine öncelik verir, onlara verilmesini tercih ederler. Her kim nefsinin hırsından ve mala düşkünlüğünden kendini kurtarırsa, işte felah ve mutluluğa erenler onlar olacaklardır.” (Haşr, 59/8-9)
“Müminlerden öyle yiğitler vardır ki, Allah’a verdikleri sözü yerine getirip sadakatlerini ispat ettiler. Onlardan kimi adağını ödedi, canını verdi, kimi de şehitliği gözlemektedir. Onlar verdikleri sözü asla değiştirmediler. Allah, böylece sadık kalanları, doğruluklarına karşılık ödüllendirecek, münafıkları da dilerse azaba uğratacak veya tövbe nasip edip tövbelerini kabul buyuracaktır. Çünkü Allah gafûrdur, rahîmdir (çok affedicidir, merhameti ve ihsanı boldur).” (Ahzâb, 33/23-24)
Yusuf Kandehlevı, Hayatu’s-Sahabe-1, Işık Yayınları adlı eserden
]]>
1- Tarif
Hicret; anlam olarak, uzaklaştırmak, terketmek demektir. Terim olarak, Hicrette yakınların, akrabanın, dostların, özyurdundan din ve inanç yüzünden, terki anlamı vardır, veya bunun aksi bir durum; akrabanın, dostların, yakınların din ve inanç sebebiyle kişiden uzaklaşmaları, onu terkleri hicrette anlam olarak yer alır. Binaenaleyh hicrette, terim olarak, karşılıklı iki yönlü bir uzaklaşma, terketme anlamı kendini gösterir. Muhaceret aynı kökten olup göçetme anlamındadır. Hicret edene muhacir denir.
Buna göre hicret :
1)Küfür yurdundan iman yurduna intikalle,
2)Kafirlerin amellerinden müslümanların amellerine geçmekle,
3)Allah’ın emrettiklerini yapmak, yasakladıklarını terke etmekle olur.
Kısaca hicret : Hem küfürden hem de küfrün alametlerinden kaçmaktır, uzaklaşmaktır. Bu bakımdan muhacir : Allah’ın yasaklarından uzaklaşan kişidir. .
Hicret; ister küfür diyarından iman yurduna, ister küfür alamet ve amellerinden iman alamet ve amellerine intikal şeklinde anlaşılsın; o, ancak Allah’ın emrini yerine getirmek için yapılır.
Husûsi Hicret; Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Mekke’den Medine’ ye yaptığı hicrettir. Şartlar gerektirdiğinde hicret her zaman yapılır. Mekke’nin fethiyle son bulan hicret Hz. Peygamber’in (s.a.s.) hicretidir, genel anlamda hicret sona ermemiştir.
2-Gaye
Hicretten gaye; küfürden, zulümden uzaklaşıp İslâm’ı bütünüyle yaşamaktır. Bu; ya dine tamamen, her yönden sahip çıkmak veya Hz. Muhammed’in (s.a.s.)yanında düşmanlarına karşı savaşta yer almak veyahut ta küfür diyarında sükûna razı olmayarak cihadı yol olarak benimsemekle olur.
Biz zayıf kimselerdik demek suretiyle müslüman kendini kurtaramaz. O zaman onlara;
“Allah’ın arzı geniş değil miydi?» denir. Zira Mekke’de İslâmî her bakımdan; iman, ibadet, amel, toplum düzeni olarak yaşamaları problem haline gelmiş olan müslümanlara; dinlerini rahatça yaşıyabilecekleri, dinlerine hiçbir engel konmayan bölgelere gitmeleri gerekmiştir. Ayrılmalarına acizlik olmadığı halde kâfirlerin, müşriklerin arasında kalanlar için Cehennem varılacak yer olarak gösterilmektedir. Ama çaresiz, zavallı, güçsüz, hastalıklı veya bir üstün kuvvetin engel koyması halinde kadın ve erkeklerden bu nitelikleri taşıyanlarla çocuklar hicret etmiyebilir. Çünkü Hicret, zorluklarla, meşakkatlerle doludur. O insanın önüne görünüşte birtakım güçlükler kor. Bunlar; vatanındaki rahat, refah içindeki yaşayışı; zorluk, güçlük, geçim sıkıntısı v.b. hallerle değişmektir. Oysa Allah kitabında kendisi için hicret edenin hicret sonrasında gideceği yeri çok bereketli bulacağını, hayır ve nimetlerle o yerin dolu olacağını beyan ediyor. Hicret gerçekten korku, mihnet, sıkıntı, zorluk değil; ama tam aksine bolluk, bereket, refah, saadet ve zaferin kaynağıdır. Bütün bunlara ilaveten insanın hicrete başlayıp tamamlayamadan ölmesi halinde karşılığını, sevabını, mükâfatını Allah’ın üzerine alması, Onun kefil olması hicretin değerini, faziletini daha da arttırmaktadır
Bu hususları Allah Kur’an’da Nisa sûresinde şu ilahi beyanıyla açıklamaktadır :
‘Kendilerine yazık edenlerin canlarını aldıkları zaman on-lara : «Ne yaptınız bakalım?» deyince, «Biz yeryüzünde zavallı kimselerdik» diyecekler, melekler de; «Allah’ın arzı geniş de- ğilmiydi? Hicret etseydiniz» cevabını verecekler. Onların vara-cakları yer Cehennemdir, Orası ne kötü dönülecek yerdir.
Çaresiz kalan, yol bulamayan zavallı erkek, kadın ve çocuklar müstesnadır.
İşte Allah’ın bunları affetmesi umulur. Allah affedendir, Bağışlayandır. ‘
Allah yolunda hicret eden kişi, yeryüzünde çok bereketli yer ve genişlik bulur. Evinden Allah’a ve Peygamberine hicret ederek çıkan kimseye ölüm gelirse, onun ecrini vermek Allah’a düşer, Allah bağışlar, merhamet eder. (Kur’an, 4 (Nisa) /97 -100).
Hicretin gayelerinden biri de müslümanlar arasındaki dostluğu, yakınlığı, kardeşliği pekiştirmek, kâfir ve münafıklara asla inanmamak ve onların iç yüzlerini ortaya koymaktır. Kâfirin amacı yeryüzünde herkesin kendisi gibi olmasıdır. O hiç kimsenin iman etmesini istemez, kendisi iman edemediği gibi herkes te iman edemesin ister. Eğer müslüman, şu veya bu sebepten, kâfirin, münafığın aldatıcı, saptırıcı sözlerine kanarsa yer yüzünde iman yaygınlaşamaz, müslümanlar arasında birlik, dayanışma, dostluk kurulamaz, onlar arasında görüş ayrılıkları ortaya çıkar, onları bir gevşeklik sarar. Bu olumsuz davranışları yok etmek, müslümanları bir zorlukla ve güçlükle imtihan etmek için hicret gerekir. Bu konuda Kur’an’da Nisa suresinin 88. ve 89. ayetleri gayet açıktır, müslümanı uyarmaktadır.:
’Ey Müslümanlar! Münafıklar hakkında iki fırka olmanız da niye? Allah’ın saptırdığı kimseye sen hiç yol bulamıyacaksın.
Onlar kendileri inkâr ettikleri gibi, keşki siz de inkâr etse- nizde eşit olsanız isterler. Allah yolunda hicret etmedikçe onlardan dost edinmeyin. Eğer tevhid ve hicretten yüz çevirirlerse, onları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürün.’
3-Şartlar ve Yapılış
Kur’an’da, Enfal suresinin son ayetlerinde hicretin şartları, ilkeleri ve yapılışı veciz bir şekilde insana takdim edilir.O ayetler mealen şöyledir :
‘İman edip hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad edenler ve muhacirleri barındırıp onlara yardım edenler, işte bunlar birbirinin dostudurlar. İman edip hicret etmeyenlerle, hicret edinceye kadar sizin dostluğunuz yoktur. Fakat din uğrunda yardım isterlerse yardım etmek üstünüze borçtur. Şu kadar var ki sizinle aralarında anlaşma bulunan bir kavim aleyhinde değil… Allah işlediklerinizi hakkıyla görücüdür.
Kâfir olanlar birbirinin dostudurlar. Eğer siz bunu yapmazsanız yeryüzünde bir fitne ve büyük bir fesad olur.
İman edip de Allah yolunda hicret ve cihad edenler, muhacirleri barındıranlar, yardım edenler; işte gerçek mümin olanlar bunlardır. Mağfiret ve uçsuz bucaksız rızık da onlarındır.
Henüz iman edip de hicret eden ve sizinle birlikte savaşanlara gelince onlar da sîzdendir. Hısımlar Allah’ın Kitabında birbirine daha yakındırlar. Allah her şeyi hakkıyle bilendir.’ (Kur’an, 8 /Enfal)/72-75.).
İnsanlar arasındaki birlik ve beraberliğin, irtibat ve alâkanın, aksiyon ve amel birliğinin tek şartının ancak iman ve akide olduğunu meali arzedilen ayetler kesin bir şekilde teyid ve tasdik etmektedir. Kâfirler birbirinin dostudur. Müminler de birbirinin dostudur. Zira her iki grup akidede veya inkârda birlik halindedir. Ayetlerde işaret edilen ve dostluğun şartı olarak kabul edilen hicret, daha önce belirtildiği gibi, «gücü yetenlerin şirk diyarından İslâm yurduna göçmeleridir, Hicret etme imkânına sahip oldukları halde, menfaatini veya müşriklerle olan akrabalığını düşünerek hicret etmeyenler… Onlarla İslâm cemiyeti arasında dostluk olamaz.
Bu kesin ve açık hükümlerin mahiyeti, İslâm cemiyetinin yapısı göz önüne getirildiğinde daha iyi anlaşılır. Özellikle Mekke’de doğmakta ve gelişmekte olan, bir iman ve akide temeli üzerine kurulmakta olan İslâm cemiyetinin yapısı -dikkâte alındığında dostluk kavramı daha iyi değerlendirilir. Zira yukarıdaki ayetlerde dostluk hicret yapmakla eş değer tutulmakta, hicret yapmayan müminle dostluk olamıyacağı açıkça beyan edilmektedir. Bunun sebebi İslâm davetinin tabiatında yatmaktadır.
İslâm, Allah’ın katında kutlu ve seçkin peygamberler zinciri tarafından insanlığa tebliğ edilen ilâhi davetin Hz. Muhammed (s.a.s.) vasıtasıyla talim ve tatbik edilen son ve mükemmel şeklidir. Allah tarih boyunca insanlığa elçileri aracılığıyla şu gerçeği sürekli duyurmuştur: Ancak Allah’a ibadet etmek, Allah’tan başkasına asla kulluk etmemek…
Fakat insanlar arasında mahdut fertler halinde zaman zaman Allah’ı inkâr edenler hariç, diğer çoğunluk O’nun varlığını kabul ediyor, ama hakkıyla bilmekte hataya düşüyor ve Allah’a başka ilahları ortak koşuyor. Bu şirk; ister itikad ve ibadet şeklinde olsun, ister hakimiyyet ve tabiiyyet şeklinde olsun, her ikisi de şirktir. İnsanı tarih boyunca bu şirkten ve. inkârdan kurtarmak için zaman zaman ve mekân mekân yine insanlardan elçiler aracılığıyla İlâhi davetler vuku bulup durmuştur. Sözkonusu davetin hedefi daima insanı Allah’a teslim etmek olmuştur ki bu da İslâmdır. İlâhi davetlerin gayesi insanı Allah’a bağlı kılıp O’nun hakimiyyetine vermektir. Fakat bu bağlılığın, Allah’ın hakimiyyetini tanıyışın fiili işareti olmalıdır. İnsan bu bağlılığını nazariyelerle, sözlerle değil de fiilen aksiyon olarak göstermek durumundadır. Gerek ferd gerekse toplum olarak insan Allah’a bağlılığını hareket halinde göstermelidir. Fakat hareketliliğin, canlılığın, dinamizmin dayandığı bir asıl kâide olmalıdır. Bütün faaliyetler bu asıl, değişmez kuraldan fışkırmalıdır. Bu nazari, değişmez kâide «Allah’tan başka ilah yoktur» kâidesidir. Yani uluhiyeti, yaratıcılığı, Rablığı, her türlü saltanat ve hakimiyyeti Allah’a tahsis etme kâidesi… Bu kâide; kalbde iman, duygu ve hareketlerde ibadet, hayat sahasında ve amellerde açıkça nizam olarak tezahür etmelidir.
Bu temel kuralın nasıl işlemesi gerektiğini insanlığa bildiren, onlara bunun aslını, özünü öğreten Allah’ın Resulü Hz. Muhammed’dir. (s.a.s.) O’nun rehberliğinde temeli tevhid olan yeni, faal ve canlı bir toplum Mekke’de oluşmaktadır. Bu toplumun bütün yönlerden cahiliye toplumundan ayrı bir hüviyette olması zarureti vardır. Çünkü bu toplum Allah’tan başka ilah olmadığını, Hz. Muhammed’in (s.a.s.)O’nun elçisi olduğunu temel kural olarak benimsemiştir.
Mekke’de şehadet kelimesi getiren her şahıs, gönlünü ailesinden, aşiretinden, kabilesinden ve Kureyş’in şahsında görülen cahiliyet kumandasından çekip kurtarmış, Allah’ın Resulü Hz. Muhammed’e (s.a.s.)bağlanmış ve iradesini Resulullah’ın önderliğinde meydana gelen o küçük cemiyete teslim etmiş olur.
O zaman şartlar o derece zordu ki cahiliye toplumu bu yeni doğan cemiyeti bünyesinden atmak daha vücut bulmadan yıkmak, mahvetmek için çalışıyordu.
İşte o zaman Resullullah (s.a.s.)bu yeni cemiyeti meydana getiren fertleri kardeş yaptı. O, kan ve nesep bağı yerine iman, akide bağı ile yeni toplumun fertlerini birbirine bağladı, İşte bu yeni toplum ve onu oluşturan şartlar, prensipler göz önüne getirildiğinde imanla birlikte hicret yapmanın anlamı daha iyi anlaşılır.
Gerçekte müminler hicret sırasında dört kısma ayrılmışlardı :
Birinci kısımda ilk muhacirler yer alır. Onlar; a) iman etmişler, b) hicret etmişler, c) mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad etmişlerdir. Bu ilk muhacirlerin dört ana vasfı vardır :
İkinci kısım müslümanlar Medineli Ensar’dır. Hz. Peygamber (s.a.s.)ashabıyla birlikte Medine’ye hicret edince, eğer Medineli Ensar onları banndırmasa, yardım etmese, mali ve nefsi fedakârlıkta bulanmasaydı maksat hasıl olmayacaktı. Medineli Ensar eşsiz ve benzersiz bir fedakârlıkla Hz. Peygamber’ in (s.a.s.)ve ilk muhacirlerin hizmetine koşmamış olsaydı, hicretten gaye tahakkuk etmeyecekti. Ama öyle olmadı. İnsanlık tarihinin bir benzerini gösteremeyeceği tarzda Medineli Ensar misafirperverlik ve ev sahipliği yaparak gerçekten dost, yardımcı ensar olduklarını gösterdiler.
Bununla birlikte Hicrete talip olanların, hicret yapanların bazı üstünlükleri vardır. Bunların şu nitelikler olduğu ekseriyetle kabul edilir. ■
Üçüncü kısım müslümanlar Hz. Peygamber’le (s.a.s.) birlikte hicret etmeyip Mekke’de kalanlardır. Onlar inanmışlardır, ama hicret etmemişlerdir. Bu bakımdan hicret edene kadar onlarla dostluk yoktur. Onlar Hz. Peygamberle (s.a.s.) hicret etmediklerinden mutlak olarak dostlukları düşmüştür. Zira fiilî bir gösteride bulunamamışlardır, imanlarının tezahürü hicret şeklinde kendini gösterememiştir. Ama bununla beraber eğer hicret ederlerse daha önce var olan dostlukları iade edilecektir. Bundan maksad, müslümanları hicrete sevketmek ve hicreti sevdirmektir. Çünkü hicretin amacı müslümanların çoğalması, bir araya gelip birleşmeleri, birbirlerine yardımcı olmaları, aralarında sevginin artması, kuvvetlenmeleri, kişilik kazanmaları, kendilerine güvenlerinin ziyadeleşmesi ve tefrikanın yok olmasıdır.
Müslümanlar kendi aralarında, dost olamazlarsa kendi aralarında dost olanların bulunduğunu bilmeleri gerekir. Müslümanların dost olmayışları yüzünden yeryüzünde kargaşa, fitne ve büyük bozgun ve fesad olur. Çünkü kâfirler kendi aralarında dostturlar. Bu dün olduğu gibi bu gün de böyledir. Mekke müşrikleri Yahudilere son derece düşman idiler. Ama ne zaman Hz. Muhammed (s.a.s.)İslâm’a davete başladı, ona karşı dost olup yardımlaşmaya, başladılar. Müşrik, Hıristiyan, Yahudi ırkları ne olursa olsun kâfirler birbirlerinin dostu ve yardımcılarıdır. Allah bu gerçeği kitabı Kur’an’da açıkça beyan ediyor. Kelamın en güzeli Allah kelamından başka hangi kelam doğrudur? Bütün şer ve küfür kuvvetler Hz. Muhammed’in (s.a.s.)mesajı karşısında dost olup birleşmişlerdir.
Kâfirlerin dostlukları, yardımlaşmaları ve kuvvetleri karşısında, zayıf ve sayıca az olan müslümanlar iman edip hicret ederler, Allah yolunda cihadda bulunup muhacirleri barındırırlar ve onlara her türlü yardımı yaparlar. Böylece gerçekten mümin olduklarını isbat ederler. Halleri böyle olan müminler için mağfiret ve bol rızk vardır. Onlara dünyada verilen ve ahirette vaad edilen bu nimetler ve saadetler; vatanı, aileyi terk etmekten, mal ve nefsi Allah yolunda harcamaktan dolayıdır.
Dördüncü kısım müminler, başlangıçta hicrete muvafakat etmeyen ama daha sonra hicret edenlerdir. Bunlar ilk muhacirlerin derecesinde olmamakla birlikte yine onlardan sayılmışlardır Çünkü neticede onlar da iman etmişler, hicrette bulunmuşlardır ve savaş yapmışlardır.
İman, hicret ve cihad formülü Tevbe sûresinin 20. ayetinde de tekrarlanır. Orada meâlen şöyle buyurulur : ,
‘İman eden, hicret eden ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden kimselere Allah katında en büyük dereceler vardır. İşte kurtulanlar onlardır.’
İman nazarî planda, kalbi bir iş olurken, hicret ve cihad, özellikle mali ve nefsi fedakârlık amelî planda iki önemli iş olarak kendini göstermektedir.
İman, hicret ve cihadı hayatlarının özü yapan Mekkeli Muhacir ile Medineli Ensar ashab hakkında Allah Tealâ değişmez düstûr kitabı Kur’an’da şu beyanda bulunnyor :
‘Allah’ın verdiği bu ganimet malları, yurtlarından ve mallarından edilmiş olan, Allahtan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah’ın dinine ve peygamberine yardım eden muhacir fakirlerindir. İşte doğru olanlar bunlardır.
Daha önceden Medine’yi yurt edinmiş ve kalblerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine hicret edip gelenleri se- vrler; onlara verilenler karşısında içlerinde bir çekememezlik hissetmezler; kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerinden önde tutarlar. Nefsinin tamahkârlığından korunabil- miş kimseler, işte onlar saadete erenlerdir.( Kur’an, 59 (Haşr) /8 – 9.)
Haşr sûresinin 8. ve 9. ayetlerinde dikkati çeken hususlar, hicretin şartları ve yapılışı söz konusu olduğunda, şunlardır:
A – Muhacirler;
1 — Fakirdirler,
2 — Hicret etmişlerdir,
3 — Yurtlarından çıkarılmış, mallarından edilmişlerdir,
4 — Allah’ın lûtfunu ve rızasını dilerler,
5 — Allah’ın dinine ve Peygamberine yardım ederler,
6 — Onlar sadık kimselerdir, doğrudurlar, sözlerinin erleridirler, dinlerine sımsıkı bağlıdırlar.
B – Ensar
1 — Medine’de Hicret yurdunda otururlar,
2 — Kalblerinde iman yer etmiştir,
3 — İman onların yurdunda kuvvet bulur,
4 — Muhacirleri severler,
5 — Onlara verilenler karşısında kıskançlık, hased ve çekememezliğe asla kapılmazlar.
6 — Muhacirleri kendi nefislerine tercih edip üstün tutarlar.
Hz. Peygamber (s.a.s.)onlara şu mübarek sözleriyle hitabetmiştir ;
‘İsterseniz evlerinizi, mallarınızı muhacirlere taksim edersiniz, ben muhacirlere taksim ettiğim gibi size de ganimetten taksim ederim.
İsterseniz ganimet muhacirlerin olsun, evleriniz ve mallarınız sizin olsun.’
Allah Resûlünün bu teklifine verilen cevap âlemi sarsıcı niteliktedir :
‘Hayır, biz evlerimizi ve mallarımızı muhacirler için taksim eder, böler; ganimete de onlar için iştirak etmeyiz, ganimetten bir şey almayız.’
İman, hicret, cihad formülünü uygulayanlar Müslümanların önderleri olan Mekkeli muhacir ashab ile Medineli Ensar ashabtır. Onlar bu üçlü formülün ilk fiili uygulayıcılarıdır. Kur’an’da bu üçlü formülle birlikte başka şartlara da dikkat çekilir. Ve her hal ve şartta hicret edenin mükâfatının Allah katında olduğu vurgulanır.
‘Haksızlığa uğratıldıktan sonra (zulüm gördükten) Allah yolunda hicret eden kimseleri, and olsun ki, dünyada güzel bir yerde yerleştiririz. Ahiret ecri ise daha büyüktür.’ keşki bilseler.
Onlar sabreden ve yalnız Rablerine güvenen kimselerdir. (Kur’an, 16 (Nahl)/41 – 42.)
Hicret eden kimseye dünya ve ahiretin maddi ve manevi nimetleri verilir, o kimse aynı zamanda sabreden ve Allah’a güvenen kimsedir.
‘Rabbin, türlü eziyete uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah uğrunda savaşan ve sabreden kimselerledir. Rabbin şüphesiz bundan sonra da bağışlar ve merhamet eder.’(Kur’an, 16 (Nahl)/110)
Bu ayette hicretle birlikte eziyet, cihat, ve sabr zikredilmektedir. Hicretin tamamlayıcı unsurları veya şartları cihat ve sabırdır. Bunun neticesi hem dünya hem de ahiret zaferidir, Allah’ın mağfiret ve merhametidir.
Hicret esnasında öldürülme ve ölüm de vardır. Hicrete niyetlenen öldürülmeyi ve ölümü göze alan kimsedir. Hicret eden kimse Allah’ın dininin ve Paygamberinin zaferi için yola çıkan kimsedir. Muhacirin hedefi Allah’a yaklaşma ve O’nun rızasıdır, Bu şekilde anlaşılan hicret bütün zamanlarda ve mekânlarda geçerliliği olan bir davranıştır. Bununla birlikte hicret Allah için yapılmazsa hiç bir değer ifade etmez. Allah için yapılmıyan hicret bir ülkeden diğerine ancak bir intikalden başka bir şey değildir. Hicret; sabır isteyen, cihadı gerektiren eziyeti, çileyi davet eden, dünyalık bütün nimetleri Allah için elin tersiyle itmeyi şart olarak gören çok büyük bir olaydır. Bu olay ebedi ölçülerin kitabı, insanlığın kurtuluş reçetesi, maddi ve manevi lezzet ve zevklerin kaynağı, gerçeğin ta kendisi Kur’an’da insana gerekli ölçüler içinde Allah tarafından açıklanmıştır. Alemler’in Rabbi Allah Tealâ Bakara 218. ve Ali İmran 165. ayetlerinde iman, hicret ve cihat formülünü tekrar insanın idrakine sunarak şöyle buyurmaktadır :
‘İnananlar, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler Allah’ın rahmetini umarlar. Allah bağışlar ve merhamet eder”( Kur’an, 2 (Bakara)/218)
“Rableri dualarını kabul etti.- «Birbirinizden meydana gelen sîzlerden, erkek olsun kadın olsun, amel sahibinin amelini boşa çıkarmam, Hicret edenlerin memleketlerinden çıkarılanların, yolunda ezaya uğratılanların, savaşan ve öldürülenlerin günahlarını elbette örteceğim. And olsun ki, Allah katından bir nimet olarak, onları içlerinden ırmaklar akan Cennetlere koyacağım. Nimetin güzeli Allah katındadır.” (Kur’an, 3 (Ali Imran)/195).
Allah Tealâ bu sonuncu ayette altı sınıf mümini söz konusu ediyor ve onların dualarının kabul edildiğini beyanla günahlarını bağışlayacağını, açıklıyor. Bunlar ;
l- Amel sahipleri, 2- Hicret edenler, 3- Allah yolunda ezaya uğratılanlar, 4- Yurtlarından çıkarılanlar, 5- Savaşanlar, 6- Allah yolunda öldürülenlerdir.
Hicret eden kimse ayni zamanda amelde de bulunacaktır, diğer ibadet ve amelleri elbette yapacaktır. İslâm’ın bütün gereklerini harfiyyen yerine getirecektir. Böyle kimseler için vaîdde bulunan Allah’tır. Allah va’dinden hulfetmez, dönmez, caymaz. O halde imanla birlikte hicret ve cihad eden kimseler için Allah yolunda her türlü fedakârlığı yapan müminler için Allah’ın vadi, dünyada bolluk, bereket; Ahirette nihayetsiz nimetler ve cennettir.
]]>
Sohbet, örf-i lûgavîde yâr u hemdem olmak manasına geldiğinden yâr u hemdeme Sâhib denir. Sâhib’in cem’i Sahb ve cem’ül-cem’i Ashâb’dır. Sâhâbe de şâzz bir cem’ olarak Ashâb manasınadır[1]. Sahabeden bir ferd mânasına Sahâbî de Sâhib makamında kesîrü’l-isti’mâldir. Burada mevzû-ı bahs olan sahabe Resûlu’llâh (s.a.s.) Efendimiz’in dîdâr-ı bâ kemâliyle müşerref olup rivayetleri, mülakatları, sohbetleri sabit olan bahtiyârân-ı ümmettir.
Sahâbî ıstılâh-ı şer’îce Resûlu’llâh (s.a.s.)’i mü’min olarak görmüş ve mü’min olarak vefat etmiş kimsedir. Bu tâ’rif Hâfız İbnü-Hacer-i Askalânî’nin dediğine göre ta’riflerin esahhı olup Buhârî ile Şeyhi İmâm Ahmed İbn-i Hanbel’in ve sâir muhakkikinin muhtarıdır. Nitekim İmâm Ahmed İbn-i Hanbel: “Zât-ı Mukaddese-i Nebeviyye’ye bir sene, bir ay, bir gün, bir saat hemdem olan, hattâ yalnız gören kimse Sahâbî’dir.” demiştir.
Bu tarife göre kable’l-îmân likası sabit olmakla beraber ba’del-iman bir daha kendisine rü’yet nasip olmamış bulunan mû’minlere Sahâbî denilemeyeceği gibi zümre-i celîle-i Ashâb idâdına dâhil olmuşken ıyâzen bi’llâhi Teâlâ irtidâd ile hâl-i riddetinde vefat etmiş olanlar da[2] Sâhâbe değildir.
Abdu’llâh bin Ebî Serh ile Kurre bin Hübeyre el-Kuşeyrî ve Eş’as bin Kays Kindî gibi ahd-ı celîl-i Nebevî’de irtidâd edip bâdehû tekrar îmân etmiş olanlara gelince: Bunların sohbeti hakkında pek ziyâde münâkaşa edilmiştir. Abdullâh bin Ebî Serh hakkındaki hilaf çok kavî değildir. Çünkü o, feth-i Mekke’de demi heder edilmiş iken süt biraderi Osman bin Affân (r.a.)’in şefaatiyle mazhar-ı afv olup hiç olmazsa affından sonraki sohbeti makbuldür. Diğer ikisine gelince: Onlar Kuşeyr ile Kinde kabâilinden irtidâd edenlerle birlikte irtidâd edip Halîfe-i Evvel Ebû Bekr el-Sıddîk (r.a.)’in huzuruna esîren getirilmiş ve yeniden îmân etmişlerdir. İmâm Ebû Hanîfe ile İmâm Şafiî’ye göre irtidâd mâsebakdaki amelleri ibtâl ettiğinden, bu zâtlar da îmâna avdet ettikten sonra şeref-i dîdâr-ı Risâlet- Penâhî ile müşerref olamadıklarından Sahâbî değillerdir. Lâkin Muhaddisînin mu’temedün-aleyh olan kavl-i sahîhine göre bunlar da sahabedendir. Ve Eş’as bin Kays’i muhaddisler hep Sâhâbe meyânında zikredip Hadîslerini Kütüb-i Sıhâh ve Mesânîd’e o sıfatla dercetmekte beis görmemişlerdir.
Hünefâ’dan olan Zeyd bin Amr bin Nüfeyl gibi kable’l-bi’se sohbet-i seniyye-i Muhammediyye’ye mazhar olup da zaman-ı bi’sete yetişememiş, yahut râhib Bahîrâ ile Vereka bin Nevfel gibi enbiyâ-yı selefi musaddık olup (a.s.) Efendimiz’in ba’s buyurulacaklarına da îmânı olanlar acaba Sahâbî sayılırlar mı?
Abdu’llâh bin Mende, Zeyd ile Bahîrâ’yı o meyânda zikretmiş ve Zeyd hakkında vârid olan اِنَّهُ يُبْعَثُ اُمَّةٌ وَحْدَهُ = O, yevm-i kıyamette tek başına bir ümmet olarak bâ’s olunacaktır.” Hadîs-i Şerifini hüccet olarak sevk eylemiştir. Vereka fazla olarak risâlet zamanını idrâk edemediyse de nübüvvetin evâilini idrak edip üçüncü hadîsten mâ’lûm olacağı üzere Aleyhi’s-salâtü ve’ s-selâm Efendimiz’in kalb-i şeriflerine mehabeti Vahy’in verdiği havf ve heyecanı teskîn için hayli teselliyetâmiz sözler söylemiştir. Bundan dolayı Taberî, Bagavî, İbnü-Kânî, İbnü’ s-Seken ve Sâhâbe terâcimini yazan diğerleri onun da ismini Sâhâbe defterine kaydetmişlerdir. Diğerleri yalnız eyyâm-ı bî’setteki sohbeti sohbet saydıklarından Zeyd ile Bahîrâ gibilerini sahabeden addetmezler. Evlâd-ı kirâm-ı risâletten, Hazret-i İbrahim bin Resûli’llâhi (s.a.s.)’in ismini zikrederler de Kasım bin Muhammed (s.a.s.)’in ismini zikretmezler. Çünkü Hazret-i Kasım kable’l-bi’se vefat etmiştir.
Bir de rü’yet ve mülakatın manası, mümeyyiz olarak rü’yet ve mülakattır. Sinn-i bulûğdan evvel Resûlu’llâh salla llahu aleyhi ve sellem’i görüp hatırlayanlar şüphesiz Sahâbî’dir. Hasan, Hüseyin,. Abdu’llâh bin ez-Zübeyr (r.a.)üm gibi. Lâkin Sâhâbe hazerâtından yeni doğan çocuklarını huzûr-ı Risâlet-Penâhî’ye götürüp düâ ettirmek, damaklarını uğdurmak (Tahnik), haklarında niyâz-ı berekette bulunmak mu’tâdları idi. Bu çocuklardan sinn-i temyîze vâsıl oldukları zaman (a.s.) Efendimiz’i refîk-ı a’lâya iltihak buyurmuş bulanlar Sâhâbe değildir. İbnü-Hacer, bunlar, Resûlu’llâh (s.a.s.) kendilerini görmüş olmaları haysiyetiyle Sâhâbe sayılırlarsa da rivayetleri haysiyetiyle Tâbiîn’dendirler diyor.
Cumhûr-ı muhaddisînin bu tariflerine karşı diğer tarifler de varsa da İbnü-Hacer-i Askalânî bunlara şâzz diyor.
Bir kere bazı, usûlıyyûnun ve meselâ İbnü’s-Sabbâğ’ın tarifine göre Nebiyy-i Ekrem (s.a.s.)’e, mülâki olup nezd-i hümâyunlarında ikâmet eden ve kendilerine tâbi’ olan kimseye Sahâbî denilip vifâdet suretiyle huzura gelen ve müsâhabet ve mütâbeat etmeksizin gidenlere Sahâbî ismi verilemez. Bunlar, Sahâbî’nin lügat mânası da işte budur, diyorlar. Halbuki örf-i lûgavîce sohbetin azına da, çoğuna da sohbet denir. Lûgata bakılacak olursa huzurda yalnız bir saat bulunmuş olan zâta Sahâbî denilebilir. Mâhâzâ eimmenin isti’mâl-i örfîsine nazaran yalnız sohbeti temâdî eden, mülakatı tevâlî eden kimseden başkasına Sâhib ıtlak edilmediğinden bir saat beraber bulunan, beraberce bir kaç adım yürüyen kimseye Sâhâbe denilmemek kavlini Kâdî Ebû-Bekr Bakıllânî ihtiyar ediyor.
Saîd bin El-Müseyyeb’in Resûlu’llâh (s.a.s.)’in nezdinde bir iki sene ikâmet etmemiş, birlikte bir iki gazada bulunmamış kimseyi Sahâbî addetmediği rivayet olunuyor. İbnü’l-Müseyyeb’in bu iddiası ehl-i Hadîsçe müsellem değildir. Zîrâ bu takdirde irtihâl-i Nebevî’den beş ay mukaddem îmân etmiş olan Cerîr bin Abdi’llâhi’l-Becelî (r.a)’in Sahâbî sayılmaması lâzım gelecek. Halbuki onun Sahâbî olduğunda ittifak vardır. Zeynü’d-Dîn-i Irâkî müşarünileyhin böyle söylediği sahîhan sabit olmuyor, diyor. İsnâd’ın râvîleri meyânında Muhammed bin Ömer el-Vâkıdî vardır ki hadisde zayıf bir kimsedir. Mâverdî de, bir Sahâbî ile Resul (a.s.) arasında ihtisas bulunmasını şart kılmıştır ki bu şartı pek ağırdır. Diğer tarifler bunlar kadar mühim olmadığından zikirlerinden sarf-ı nazar olundu.
Bir kimsenin Sahâbî olduğu bir kaç tarik ile sabit olur:
1 – Tevatür ile. Ebû-Bekr, Ömer, Osman, Alî, bakiyye-i Aşere-i Mübeşşere ve sâir bir çokları (r.a.’üm ecmaîn) gibi.
2 – İstifâza yani Tevatür derecesini bulmayan bir şöhret ile. Dımâm bin Sa’lebe ile Ukkâşe bin Mıhsan (r.a.umû) gibi.
3 – Âhâd-ı sahabenin ve-Askalânî’nin dediğine göre Âhâd-i Tâbiîn’in, filânın sohbeti vardır demesi ile ki bu “Şahs-ı vahidin tezkiyesi makhûldür.” kaidesine ibtinâ eder. Meselâ Humeme bin Ebî Humeme ed-Devsî isminde bir zât Hazret-i Ömer’in eyyâm-ı hilâfetinde Ebû-Mûsâ el-Eş’arî (r.a.) maiyyetinde İsfahan’ın fethinde bulunduktan sonra orada mebtûnen yani ishalden vefat etmişti. Ebû-Mûsâ el-Eş’arî onun hakkında: “Va’llâhi, Peygamberinizden mesmûumuz ve sem’-i ıttılâımıza. vâsıl olmuş bir şey varsa o da Humeme’nin şehîd olacağı idi” demiş. Bundan, hem Humeme (r.a)’in sohbeti, hem de mebtûnun şehîd olduğu hükmü çıkar.
4- Kendisinin Sahâbî’yim demesi ile Lâkin bu takdirde kendisinin evvel be-evvel adaleti sabit ve Resûlullâh (s.a.s.) Efendimiz’e muâsaratı mümkün olmak şarttır. Bu şartların her ikisi de mühimdir. Zira adaleti sabit olmadan: ben Sahâbî’yim, sözünü kabul etmek, adaletini: ben adlim, iddiası üzerine kabul etmeğe varır. Çünkü Sâhâbe adûldür. İkinci şart da çok mühimdir. O kimsenin Asrı-ı Saâdet’de yaşadığı sabit veya hiç olmazsa o asırda yaşayabilecek sinn-i visâlde olmalıdır. Hele 110 sene-i Hicriyesinden sonra bu dâvaya kalkışanların hepsi bi’l-ittifak kâzib addedilmişlerdir, 110 senesinden sonra yeryüzünde ber-hayat hiçbir sahâbî kalmamıştı. Bu yalan da’vâda bulunanların sonuncusu Reten-i Hindî’dir ki vefatı 632 sene-i Hicriyesinde vâki olduğu halde sohbet iddiasında ve uydurma rivâyât ile bir kısım halkı iğfale kalkışmak cür’etinde bulunmuştu.
Sahâbe-i kiram rıdvânu ilâhi aleyhim hazerâtının isimlerini, tercüme-i hâllerini, mukıllînden iseler rivayetinde infirâd ettikleri Hadîsleri göstermek için her asırda bir çok himmetli zevât-ı kiram çalışıp müstakil kitaplar da te’lif etmişlerdir. Bu bâbda en evvel müstakil eser yazan Ebû-Abdi’llâh Muhammed bin İsmâîl Buhârî (194-256) dır.[3]
Buhârî’nin meşâyıhı tabakasından Halîfe bin Hayyât (h. 240) ve Kâtibü’l-Vâkıdî demekle mâruf Muhammed bin Sa’d (h. 230) da Sâhâbe ile Sahâbe’den sonraki ruvâtı câmi’ olmak üzere -az daha evvel- birer eser te’lif ettikleri gibi Buhârî akranından Ya’kûb bin Süfyân bin Cevvân (h. 277) ile Ebû-Bekr bin Ebî-Hayseme (185 – 279) de birer kitap yazmışlardır. Onlardan sonra te’lîfat artık tevali ediyor. En ma’rûfları şu zevata âiddir: Hâfız-ı Kebîr Mutayyen (202-297), Ebü’l-Kâsım Bagavî (214-310), Ebû-Bekr bin Dâvud (230-316), Abdan (216-306), Ebû-Alî bin es-Seken (294-353), Ebû-Hafs bin Şahin (297-385), Ebû-Man-sûr-ı Mâverdî [yahud Bâverdî?], Ebû-Hâtim bin Hibbân (h.354), Mu’cemlet sâhibi Taberani (260-360), Ebû-Abdi’llâh bin Mende (310-395), Ebû-Nuaym-ı Isbehânî (330-403), El-Istîâb sâhibi Ebû-Ömer bin Abdi’l-Berr (368-463), o kitaba zeyil yazan Ebû-Bekr bin. Fethûn ile Ebû-Mûsâ el-Medînî (501-581); daha sonraları Üsdü’l-Gâbe sâhibi İzzü’d-Dîn bin el-Esîr (555-630), bu kitabı ihtisar eden Ebû-Abdi’llâh Zehebî (673-748) ve el-İsâbe’sinden en çok Sâhâbe ismi cem’ edebilen İbnü-Hacer-i Askalânî (773-852).
Muahhar olanlar mukaddem olanların âsârındaki nevâkısı ikmâl etmişlerdir. En büyük mecmualardan biri sayılan İbnü Abdi’l-Berr’in El-İstiâb’ında 3500 Sahâbî ismi olduğu halde Üsdül-Gâbe’deki esâminin mecmuu 7554 ve El-Isâbe’deki isimlerin mecmuu -sohbeti meşkûk ve münâzeunfih olanlarında isimleri dâhil olmak üzere- 11783 dür ki Sahabenin hakîkî adetlerine nazaran devede kulak sayılır.
Sahabenin Hepsi Udûldür
Fitnelere karışmış, karışmamış Sâhâbe (r.a.)üm’ün kâffesi mû’temedün-bih olanların yanı ehl-i sünnet ve cemâat eimmesinin icmâ’ı ile adillerdir. Fiten, Emirü’l-Mü’minîn Osman (r.a.)’ın vak’a-i dil-sûz şehâdeti ile başlayıp ondan sonra Cemel, Sıffîn ve sâire o fıtne-i uzmanın fürûu olarak artık tevâlî etmiştir. Bu vak’alarda Sahâbe’nin bâzıları mesâff-ı harbde karşı karşıya durmuşlar, ekseriyet-i uzmâ da birer kenara çekilip hiçbir tarafı iltizam etmemişlerdir. Muharib olanlar tabîî muktezây-ı hâl olarak yekdiğeri lehine söz söylememişler, şîaları yani tarafdarları ise herhangi hususlarda vâki’ olan tarafgirliklerde olduğu gibi ta’nda metbu’ları olan Sahâbe’den daha ileriye varıp nihâyet Şîa (Şîa-i Alî), Nevâsıb (Şîa-i Osman), Havâric, Revâfız nâmını alan tevâif-ı mübtedıa, muhalifleri olan taraftaki Ashâb-ı Resûli’llâh (s.a.s.) adaletten iskâta kalkışmışlardır. Halbuki bu vak’alarda haklı olanlar da, haksız olanlar da birer gûnâ müteevvil olup doğru, yanlış sûret-i zahirede kendilerini muhik gösterecek birer hüccete temessük ediyor ve her iki taraf, hakkı seyf ile ihkâk etmek dâvasıyle ortaya çıkıyorlardı. İçtihadında muhtî olanın mevzûr olmak şöyle dursun me’cûr, musîb olanın ise iki kat me’cûr olacağı ma’lûmdur. Bir de acaba bu zevatın bu fiil ve hareketleri rivayetlerine müessir olacak raddede miydi? Hakka’l-insâf düşünülse muhalifine içtihâden isnâd-ı bağy ederek onu başka çâre olmadığı için silâh kuvvetiyle hakka irca’ etmeyi yine içtihâden vazife edinmek ile Kitâb ve Sünnet’i ümmete nakil ve tebliğ etmek hususunda havâ-yı nefse tebean telâüb etmek başka başka mânalardır. Birincisi vâki’ ise Sahâbe-i kiram hakkında ikincisi elbette vâki’ değildir.
Fitenden ı’tizâl etmiş olanlara hiçbir diyecek yok ise de fitnelere iştirak etmiş olanları da Ehl-i Sünnet hüsn ü zanna binâen udûl sayarlar ve bu zevât-ı kiramın kendi mesmu’larını, ma’lûmlarını bile bile tağyir ve tahrif edebileceklerini, hattâ zihinlerine uğratamazlar.
Hâtîb-i Bağdadî, Kifâye’sinde: “Sahâbe’nin adaleti Allâhu Teâlâ’nın onları ta’dîl etmesiyle, pâk ve tâhir olduklarını bize olan ihbâriyle, onları ümetn-i âlem içinde ihtiyar ve istifa buyurmuş olmasıyla sabit ve ma’lûmdur. Hak Celle ve Alâ Hasretleri Kitâb-ı Kerîm’inde:
buyurmuştur. Zikr ve îrââı burada uzun sürecek daha bir çok âyât-ı kerîme ve Ahâdîs-i Meşhûre-i Nebevîyye de vardır.
Bu âyât-ı kerîme ve ahbâr-ı Nebevîyyenin kâffesi onların adl olduklarına sûret-i kat’iyyede hükmetmeyi iktidâ edib hiçbiri -kendisini Allâhu Teâlâ ve Tekaddes Hasretleri ta’dîl ve tezkiye buyurduktan sonra- mahlûkînden bir kimsenin ta’dîline muhtaç kalmaz. Maahâzâ eğer Allah ile Resûlu ilâh’dan şu zikrettiğimiz Âyât ve Ahâdîs dahî bilfarz bize baliğ olmamış olsaydı onların hicret ila’llah, cihâd fî sebili’llâh, İslama nusrat, cân ve mâli feda, Allah yolunda âbâ ve ebnâyı katilden bile çekinmemek, emr-i dînde hayır-hâhlık, kuvvet-i îmân, kuvvet-i yakîn gibi ma’lûm olan hâl ve sanları kendilerini ta’dîle, nekahetlerine mu’tekid olmağa ve kendilerinden sonra gelmişlerin ve o meyânda kendilerini ta’dîle kalkışanların kâffesinden efdal olduklarına alâ veçhi’l-kat hükmetmeyi yine vâcib kılardı.. Kâffe-i ulemânın ve sözü muteddün-bih olanların mezhebi işte budur.” dedikten sonra Ebû-Zür’a er-Râzî’ye kadar senedini sevkederek müşârün-ileyhin: “Bir kimsenin ashâb-ı Resûli’llâh (s.a.s.)’den birine kem nazarla baktığını görürsen anla ki o kimse zındıktır. Zîrâ Resul haktır. Kur’ân haktır. Resûl’ün getirdiği de haktır. Bunların hepsini bize teblîğ eden sahabedir. Bu herîfler ise Kitâb ve Sünnet’i iptal için şuhûdumuzu tecrîha kalkışıyorlar. Halbuki zenâdıka oldukları için cerh olunmak asıl kendilerine yaraşır.” dediğini rivayet eder.
İbnü-Hacer-i Askalânî Isâbe’sinin mukaddimesinde Hatîb’in bu sözlerini naklettikten sonra şöyle diyor: “Sahabenin tafdîli hakkında vârid olmuş ahâdîs-i şerife pek çoktur. Bunların içinde maksûdumuza en açık delâlet edeni Abdu’llâh bin Mugaffel (r.a)’in Tirmizî ile Sahîh-i İbnü-Hibbân’da, rivayet olunan şu Hadîs-i merfûudur:
“Sakın sakın Ashabım aleyhinde bulunmayınız. Onları hedef-i ta’rîz etmeyiniz. Onları her kim severse bana muhabbeti dolayısıyla sever. Her kim de buğz ederse bana buğzu dolayısıyla eder. Her kim onlara eza ederse bana ezâ etmiş olur. her kim bana ezâ ederse Allah’ a ezâ etmiş olur. Her kim de Allah’a ezâ ederse çok sürmez Allah onun belâsını verir.” İnteha.
Ebû-Muhammed bin Hazm de:
Âyet-i kerîmesi ile
Âyet-i Kerîme’sinden bi’l-istidlâl bütün sahabe-i kiram hazerâtının ehl-i cennet olduklarına kat’ etmiştir.
Vâkıâ fukahây-ı Mâlikiyyeden صقلية= Sıkılliyye(Sicilye)li Ebû Abdi’llâh-i Mâzirî (453-536) Bürhân şerhinde: “Sâhâbe udûldür demekle Resûlu’llâh (s.a.s.)’i yalnız bir gün gören, yahut ara sıra ziyaret eden, yahut da bir iş için mülâki olup hemen nezd-i âlîlerinden savuşub giden her ferdi kasdetmiyoruz. Sahabeden muradımız Zât-ı Şeriflerine mülâzemeti olup
Âyet-i Kerîme’si medlûl-i münîfince Zât-ı Akdes-i Risâlet-Penâhîlerine kuvvetuzzahr olmuş, nusrat etmiş ve bihakkın mütâbaatta bulunmuş zevât-ı âliyedir) demiş ise de bu kavli şâzz i’tibâr edilmiştir. Zira dediği derecede mülâzemet şart olsa Vâil bin Hucr gibi, Mâlik bin el-Huveyris gibi, Osman bin Ebî’l-As gibi vüfûd arasında huzûü-ı pür-nûr kutsilerine varıp pek az ikâmetten sonra avdet etmiş olmakla beraber sohbet ve rivayet ile meşhur bir çok sahabenin adaletine hükmedilemeyeceği gibi A’râb-ı Kabâilden nezd-i âlî-i nebevîde ne kadar ikâmet ettikleri gayri ma’lûm ve şu kadar ki bir iki rivayeti ile sohbeti ma’lûm olanların da adaleti mevzû-i bahs olmak lâzım gelir ki umûmunun ta’dîli hakkındaki cumhur kavl-i mu’teberîne muhaliftir.
Sohbet-i Nebeviyye devlet-i refîasına muâdil tutulacak hiçbir fazîlet mutasavver olmadığı için o huzûr-ı mübarekte -ne kadar az olursa olsun- bulunmuş bir kimseyi mâadasına tafdîl etmek Hulefây-ı Râşidîn zamanında bütün sahabe meyânında mukarrer kavâidden biri idi. Hâfız Askalânî bu kaidenin mebnâsı olmak üzere atîdeki Hadîslerle istişhâd eder: Ebû-Saîd-i Hudrî’nin Sahîheyne olan “(Ashâbıma sebbetmeyiniz.) Nefsim yed-i kudretinde olan Allah’a kasem ederimki herhangi biriniz Uhud dağı kadar altın infâk etse onlardan (Ashabımdan) birinin bir müdd, hattâ yarım müdd sadakasına yetişemez.” Hadîsi; mütevâtır olan
Nâsın en hayırlıları benim karnimdeki müslümanlardır. Onlardan sonrada müteakiben gelenlerdir.” Hadîsi,
Behz bin Hakîm’in pederi tarikiyle ceddinden merfûan rivayet ettiği
انتم توفون سبعين امة انتم خيرها واكرمها على الله عز وجل =
“Sizler yetmiş ümmetin içinden yetmişinci olarak gelenisiniz ki hepsinin hayırlısı ve inda’llâhi Azze ve Celli ekremi sizsiniz” Hadîsi[13]; Bezzâr’ın Müsned’inde Câbir’den merfûan mervî:
“Allâhu Teâlâ benim Ashabımı Enbiyâ ve Mürselin müstesna olmak üzere ins ve cinnin kâffesine tercîh buyurmuştur.” Hadîsi. Süfyân-ı Sevrî de
Âyet-i Kerîme’sinin-tefsirinde-Allah’ın istifa buyurduğu bu ibâdın Ashâb-ı Muhammed (s.a.s.) olduklarını söylemiştir. Hâsılı bu manadaki ahbâr ve âsâr pek çoktur.
Müksirîn-i Sâhâbe
Sâhâbe (r.a.)üm’ün müksirîni yâni çok hadis rivayet edenleri içinde binden ziyâde hadisi olanlar atîdeki yedi zâttır:
1— Ebû-Hüreyre (59?) (r.a.) ki 5374 hadis rivayet etmiştir. Bunların 335’i Sahiheyn’da, 93’ü yalnız Buhârî’de, 189’u yalnız Müslim’de, kalan 4757’si de diğer musannefât-ı Hadîsiyyede mezkûrdur. Ebû Hüreyre’den ahzeden râvîler sekizyüzden ziyadedir. İmâm-ı Şâfiî onun hakkında: “Kendi zamanında hadis rivayet edenlerin ahfazıdır.” demiştir. Hâkimin Müstedrek’inde mervî Zeyd bin Sabit (r.a)’in Hadîsine göre bir gün kendisi, bir arkadaşı, bir de Ebû Hüreyre Huzûr-ı pür-nûr-ı Nebevî’de bulunmuşlar. (a.s.) Efendimiz Hazretleri kendilerini taltifen: “Duâ ediniz” buyurmuşlar. Zeyd ile arkadaşı birer duada bulunmuşlar, (a.s.) Efendimizde dualarına âmîn buyurmuşlar. Sonra Ebû Hüreyre: “Ya Rab, arkadaşlarım ne diledilerse senden onu, bir de unutulmaz bir ilim dilerim.” diye düâ etmiş. Ona da âmîn buyurulmuş.
Bunun üzerine Zeyd ile arkadaşı: Yâ Resûlâ’llah, bunu bizde isteriz.” demişlerse de” سبقكما الغلام الدوسي=Hayır, şu Devs’li delikanlı sizden evvel davranıp ona nail oldu.” cevâbını almışlar.
2— Abdu’llâh bin Ömer (h. 74) (r.a.) ki 2630 hadis rivayet etmiştir. Bunların 170’i Sahiheyn’da. 81’i yalnız Buhârî’de 31 i yalnız Müslim’de, 2348’i başka yerlerdedir.
3— Enes bin Mâlik (90?) (r.a.) ki merviyyâtı 2286 Hadîstir. Bunların 168’i Sahiheyn’da, 83’ü yalnız Buhârî’de, 71’i yalnız Müslim’de, kalan 1964’ü başka kitâblardadır.
4— Ümmü’l-Mü’minîn Aişe-i Sıddîka (h. 57) (r.a.)â ki 2210 hadis rivayet etmiştir. Bunların 174’ü Sahiheyn’da, 54’ü yalnız Buhârî’de, 68’i yalnız Müslim’de, diğer 1914’ü diğer kitâblardadır.
5— Abdu’llâh bin Abbâs (h. 68) (r.a.) ki 1660 hadis rivayet etmiştir. Bunların 75’i Sahiheyn’da, 28’i yalnız Buhârî’de, 49’u yalnız Müslim’de, 1508’i de başka yerlerdedir.
6— Câbir bin Abdi’llâhi’l-Ensârî (h. 807) (r.a.) ki 1540 Hadîsi vardır. Bunların 58’i Sahiheyn’da, 26 sı yalnız, Buhârî’de, 126 sı yalnız Müslim’de, 1330’u bu iki kitabın mâadâsındadır.
7— Ebû-Saîd-i Hudrî (h. 74) (r.a.) ki 1170 Hadîsi vardır. Bunların 43’ü Buhârî ile Müslim’de, 26’sı yalnız Buhârî’de, 52’si yalnız Müslim‘de, 1049’u başka kitâblardadır.
Fukahây-i Sâhâbe
Sahâbe’nin fukahâsı çoktur. Hulefây-ı erbaa hazerâtı hepsine şüphesiz tekaddüm ederler ise de fetvaları alelıtlak en çok mervî olan sahabe Ömer, Alî, İbnü-Mes’ûd, İbnü-Ömer, İbnü-Abbâs, Zeyd bin Sabit ve Âişe (r.a.)üm olup bunların içinde .de İbnü-Abbâs’ın fetâvâ’sı hepsinden ziyâde naklolunmuştur. Ebû Muhammed Alî bin Hazm der ki: Bu yedi Sahâbîden her birinin fetâvâ’sı cem’edilse birer büyük cild hâsıl olmak mümkündür.
Onlardan sonra yirmi Sahâbî daha gelir ki bunların da fetâvâsı birer küçük cüz tutar. Bunlar Ebû-Bekr, Osmân, Ebû-Mûsâ el-Eş-arî, Muâz bin Cebel, Sa’d bin Ebî-Vakkâs, Ebû-Hüreyre, Enes bin Mâlîk, Abdu’llâh bin Amr bin el-As, Selmân-ı Fârisî, Câbir bin Abdi’llâh, Ebû-Saîd-i Hudrî, Talha, Zübeyr, Abdü’r-Rahmân bin Avf, Miran İbn-i Husayn, Ebû-Bekre, Ubâde bin Es’Sâmid, Muâviye, Abdu’llâh bin ez-Zübeyr, Ümmü’l-Mü’minîn Ümmü-Seleme (r.a.)’dür. Daha sonra Übeyy bin Kâ’b, Ebü’d-Derdâ, Ebû-Talha, Mikdâd ve sâire gibi yüz yirmi Sahâbî gelir ki bunlar fetvada mukıll ve her birinden ancak bir veya iki mes’ele rivayet olunmuş zevattır. Bunların mecmu-ı fetâvâsından araştıra araştıra nihâyet bir küçük cüz’ peyda olabilir. İntehâ.
Abâdile
Bir mesele-i fıkhiyye, Abâdile’nin kavli olmak üzere zikrolunursa Abdu’llâh bin Abbâs ile Abdu’llâh bin Ömer ve Abdu’llâh bin ez-Zübeyr ve Abdu’llâh bin Amr bin Âs’ın o mes’elede müttefik oldukları kasdolunur. Abâdile Abdu’llâhlar demektir. Abdu’llâh isimli sahâbe-i kiramın adedi İbn es-Salâh’ın dediğine göre 220 ye, İbnü-Fethûn’un zabt ve tahkikine göre ise üçyüze baliğ iken yalnız bu dört zâta inhisarı ıstılâhîdir. İlm-i Fıkh’ı umûmun teslim-gerdesi olduğu halde Abdu’llâh bin Mes’ûd manay-ı ıstılâhîce Abâdile cümlesinden değildir. Çünkü bu ıstılah onun vefatından sonra hadis olmuştur.
Sâhâbe içinde bunca fukahâ var iken münhasıran hiç birinin akvâline bağlanılmaz ve mesâil-i fıkhiyye kâh şundan, kâh bundan öğrenilirdi. İbn-el-Medînî’nin dediğine göre Evzâî, Ebû-Hanîfe, Mâlik, Şâfiî gibi; daha sonraki Eimme-i Mezâhib gibi ashâbınca dediği dedik ve akvâlinde metbu’ olan yalnız Abdu’llâh bin Mes’ûd ile Zeyd bin Sabit ve Abdu’llâh bin Abbâs vardı. (Radiya’llahu anhüm). Bunlardan her birinin kendine mahsus ashâbı vardı ki kavilleriyle âmil olup onlarla fetva verirlerdi.
Sahabenin Adedi
(a.s.) Efendimiz’in vefatında ber-hayat kalan Sahabenin adedi denildiğine göre yüzbinden ziyâde, idi. Daha evvel vefat edenler de başka. Esnây-ı fütûhda diyâr-ı baîdeye dağılmış olduklarından çoğunun hüviyyeti ahlâfa ma’lûm olmamıştır. En ziyâde esâmî cem’eden Isâbe’de, yalnız 11783 isim vardır ki bunların bâ’zıları hakkında da sahâbî mi değil mi diye ihtilâf edildiğini haber veriyor.
Tabakât-i Ashâb
Sahâbe-i kiramı İbnü-Sa’d beş tabakaya. Hâkim ise oniki tabakaya taksim etmişlerdir. Hâkim’in tasnifi şöyledir: 1-Hulefây-ı Erbaa Hazerâtı gibi Mekke’de îmâna gelenler, 2-Dârü’n-Nedve ashabı[15] -, 3-Habeşistâna hicret etmiş olanlar, 4-Akabe-i Ûlâ Ashâb-ı, 5-Akabe-i Saniye Ashabı ki çoğu Ensârdandır, 6-(a.s.) Efendimiz’e Kubâ’da Medîne’ye teşriflerinden evvel mülâki olan ilk Muhacirler, 7-Ehl-i Bedir,8-Bedir ile Hudeybiyye vak’ası arasında hicret edenler, 9-Ehl-i Bey’atü’r-Rıdvân, 10- Hâlid bin el-Velîd ve Amr bin el-As gibi Hudeybiyye ile Feth-i Mekke arasında hicret edenler, 11- Fetih’den sonra Müslüman olanlar, 12- Yevm-i Fetih’de ve Haccetü’l-Vedâ’da ve sâırede (a.s.) Efendimiz’i görmüş olan çocuklar.
En Son Kalan Sahâbî
Sahabenin en sonraya kalanı Ebû’t-Tufeyl Amir bin Vasile el-Leysî (r.a.)’dir. Vefatı için yüzden yüz ona kadar muhtelif târihler beyân ediliyor. Medine’de en sonra vefat eden Sahâbî Sâib bin Yezîd, bir kavle göre Câbir bin Abdi’llâh, diğer kavle göre de Sehl bin Sa’d (r.a.)üm’dür. Halbuki 99 da Medine’de vefat eden Mahmûd bin er-Rebî’ her üçünden de sonra vefat etmiştir. Mekke’de en sonraya kalan Sahâbî Mekke’de defnolunduğu hakkındaki rivayet sabit ise Ebû’t-Tufeyl’dir. Çünkü alelıtlak en sona kalan odur. Değil ise Abdullâh bin Ömer (? 73) dür. Enes bin Mâlik Basra’da (90, 91, 92, 93 senelerinden birinde); Abdu’llâh bin Ebî-“Evfâ(86 yahut 88) yahut Amr bin Hureys (85 yahut 98) Kûfe’de; Abdu’llâh bin Büsr-i Mâzinî (h. 88) Şam’da en sona kalanlardır. Dımeşk’da Vasile bin Eska’ el-Leysî (85 yahut 86) Cezîre’de Urs bin Umeyre el-Kindî, Filistin’de Kays bin Sa’d bin Ubâde (h. 85), Basra’da diğer rivayete göre- Abdu’llâh İbn-i el-Hâris bin Cez’ (85 ilâ 89), Yemâme’de Hirmâs bin Ziyâd-ı Bâhilî, Berka’da Rüveyfî’ bin Sâbit-i Ensâri (h. 53), Bâdiye’de Seleme bin el-Ekva’ (h. 64) en sonraya kalan Ashâb-ı Kirâmdır. Seleme’nin Medîne’de vefat etmiş olduğu da mervîdir. (r.a.)üm ecmaîn.
Sahih-İ Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi 1. Cilt’ten alınmıştır.
[1] Eimmeden birinin mezhebini kabul ve taklîd eden ulemaya da o imâmın ashabı denir. Ashâb-ı Ebî-Hanîfe, ashâb-ı Mâlik, ashâb-ı Şafiî gibi.
[2] Asr-ı Saâdet’de îmân ve islâm ve sohbet-i bî-behây-i Seyyidi’l-enâm saâdet-i ulyâsına mazhar olmuşken şakavet-i sâbıka-i ezeliyye muktezâsını en nihâyet izhâr ile irtidâd eden bir kaç kimse vardır. Übeydu’llâh bin Cahş Esedî, Abdu’llâh bin Hatal, Rebîa bin Ümeyye bin Halef, Mikyes bin Hubâbe gibi. Bunlardan Übeydu’llâh Ümmühât-ı mü’minînden Ümmü-Habîbe (r.a.)’nın ilk zevci olup birlikte Habeş diyarına hicret ve orada iken sû-i hatimesi yakasına yapışıp tanassur etti. Ve nasrâniyeti üzere âhirete göçtü. Abdullah bin Hatal ile Mikyes de feth-i Mekke günü demi heder edilenlerden olup birincisi iltica ettiği Estâr-ı Kâ’be-i Muazzama altında iken Saîd bin el-Huveyris el-Mahzûmî ile Ebu-Berze el-Eslemî taraflarından, diğeri de kendi kabîlesinden olan Nümeyle bin Abdullah tarafından katledilmişlerdir.
[3] A’lâm’ın sol taraflatına yazılan rakkamların biri isim sahibinin velâdet, diğeri vefat tarihidir. Yalnız bir rakkam var ise tarih-i vefattır. Rakkamın sağında istifham işareti varsa o tarih hakkında ihtilâf edildiğini ve şu kadar ki adedin, mâ-vakaa yakın takrîbî bir adet olduğunu gösterir.
[4] Meâl-i âlîsi: Sizler nâsa karşı meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. (Âl-i İmrân: 110) İntehâ. Va’llahu a’lem.
[5] Meâl-i âlîsi: İşte böylece sizleri biz vasat yani efrâd-ı hıyar ve udûl olan bir ümmet kıldık ki yevm-i kıyamette peygamberlerin vazîfe-i teblîği tamamen îfâ etmiş olduklarına nâsa karşı şehâdet edebilesiniz, Resul de sizi tezkiye ile lehinize şehâdet edebilsin. (Bakara: 143) İntehâ Va’llahu a’lem.
Evvelki âyet-i kerîme gibi bu âyet-i kerîmenin de muhatabı Ümmet-i Muhammediyye (s.a.s.) ve hâssatan Vahy’in hîn-i nüzulünde Kelâm-ı ilâhîyi evvelen ve bizzat tebellüğ etmiş olan Sahâbe-i kirâmdır.
[6] Meâl-i âlîsi: Ey Resûl-i kerîm, hanıya ölünceye kadar seni müdâfaa edip yanından ayrılmamak üzere ağacın altında sana bîat eden mü’minler yok mu, işte onlardan Allah razı oldu. Ve hîn-i mubayaadaki sıdk ve vefalarını bilip tasdik etti. (Feth: 18) İnteha. Vallâhu a’lem.
Âyet-i kerîmenin sebebi nüzulü Hudeybiyye sulhuna tekaddüm eden mubayaa hâdise-i ma’lûmesidir ki buna bu âyet-i kerîmenin nüzulünden dolayı (Bey’atü’r-Rıdvân) denir. Bu rıdvân-ı ilâhî ile mübeşşer olan Sahâbe-i kiram 1400 yahut 1525 zât idi.
[7] Meâl-i âlîsi: Sabikünu evvelûn olan Muhacirin ve Ensâr ile onlara ihsan ile tâbi’ olanlardan Allah razı olmuştur. Onlar da Allah’tan razı olmuşlardır. (Tevbe: 100) İnteha. Va’llahu a’lem.
Sabikünu evvelûn denilen zevat ehl-i kıbleteyn, yahut -aşağı yukarı yine o demeğe varan Hicret’ten evvelki müslümanlar yahut ehl-i Bedir, yahut ehl-i Bey’at-ı rıdvândır diyen olduğu gibi, bütün Sahâbe’dir diyen de vardır. Onlara ihsan ile tâbi’ olanlar ise evvelki ihtilaflı akvâle göre ya bakiyye-i Muhacirin ve Ensâr, yahut da Sahabeden sonraki Tabiîn karnı olacaktır. İhsandan murâd da Sahabeyi, hassaten Muhacirin ile Ensâr’ı hayr ile yâd ve onlara hayır düâ etmek olduğunu Atâ’ söyleyor ki bunu bundan bir sonraki âyet-i kerîmeden istinbât etmiş gibi görünüyor. Bu âyet-i kerîmeye nazaran Rıdvân-ı İlâhîye mazhar olanlar hem sabikün, hem de onların etbâı olduğundan bu lâfızların te’vîli her ne olursa olsun bütün Sahabe-Hatîbin dediği gibi- ta’dîl-i İlâhî ile muaddel olmuş demektir.
[8] Meâl-i âlîsi: Ey Nebiyy-i Kerîm, Allah ile sana tâbi’ olan mü’minler sana yeter. (Enfâl: 64) İntehâ. Va’llahu a’lem.
[9] Meâl-i âlisi: Benü’n-Nadîr’den kalan emvâl-i fey’, Fukarây-ı Muhâcirîn’indir ki onlar Allah’ın fazl ve rıdvânını aramak ve Allah ile Resûl’üne nusret etmek uğrunda vatanlarından çıkarıldılar. Ve mal ve mülklerinden oldular. İşte sâdık bunlardır. Muhacirler gelmezden evvel dâr-ı hicreti hazırlayıp ve Muhacirini evlerinde barındırıp îmâna yapışan Ensâr’a gelince onlar nezdlerine hicret etmiş olanları severler, Muhâcirîne verilip kendilerine verilmediğinden dolayı kalpleri gayz ve hased gibi bir şey duymaz, kendileri aç bile olsalar onları kendilerine îsâr ve tercîh ederler. Nefsinin şuh-hundan yani şiddetli buhlünden kurtulmuş olanlar kimler ise işte felah bulan onlardır. Bunlardan yani Muhacirin ile Ensârdan sonra gelenler de: “Ey bizim Rabbımız, bize ve İmanda bize sâdık olanlara mağfiret buyur. îmân etmiş planlara karsı kalbimizde de biçbir kin bırakma. Ey bizim Rabbımız, sen Rauf ve Rahîmsin” derler. (Hasr: 8-ıo) İntehâ. Va’llahu a’lem.
Bu üç Âyet-i kerîmede Muhacirin ile Ensâr’a pek sarîh ve pek büyük senalar olduğu gibi onlardan sonra gelenlere de sâbiküna hayır dualarına ve onlara karşı kalplerini gıll ü hasedden, buğz ü kinden mutahhar bulundurmak istediklerine mükâfâtan-büyük lûtuflar va’d buyurulmuştur. Bu sonradan gelenler ister bakiyye-i Sâhâbe, ister Tabiîn olsun yine Sahabenin kâffesi muaddel olmuş olurlar.
[10] Meâl-i âlîsi: İçinizden feth-i Mekke’den evvel malını infak ve kitâle iştirak etmiş olanlar diğerlerine müsavi Eğillerdir. Onların derecesi daha sonra infak edenlerle mukatele edenlerdendaha büyüktür. Bununla beraber Allahu Azze ve Celle onlara da, berikilere de hünsâyı, yani Cennet’i va’d buyurmuştur. Allah her yaptığınızdan habirdir. (Hadîd: 10) İntiha. Valahu alem.
[11] Meâl-i âlîsi: Hüsnâ’ya, Cennet’e nâiliyyetleri hakkında va’d-i ilâhîmiz sebketmış olanlar Cehennem’den uzak tutulacaklardır. (Enbiyâ’: 101) İntehâ, Va’llahu a’lem.
[12] A’râf Sûresi, Âyet: 157.
[13] Bu Hadisi Ebu said-i Hudri (r.a.) de rivayet etmiştir.
[14] Neml Sûresi, Ayet: 59. والذي نفسي بيده لو انفق احدكم مثل احد ذهبا ما ادرك مد احدهم ولا نصيفه
[15] Irâkî Elfiyye’sinde Hikim’den böyle naklediliyor. Ashâb-ı Dârü’n-Nedve’den murâd, Ömer (r.a)’in yevm-i islâmına kadar îmanlarını gizlemiş olan sâbikünun Hazret-i Faruk’un îmân etmesi üzerine Beyt-i Şerîf’in yanındaki müşrikin mecmaına gitmek suretiyle kendilerini açığa vuranlardır ki o güne kadar Erkam bin ebi’l-Erkam (r.a)’in hanesinde gizlice toplanırlardı.
]]>Hz. Peygamber devrini idrak etmiş, mümin olarak sohbetinde bulunmuş ve Müslüman olarak ölmüş kimselere sahabi denir. Gerek hadis rivayetinde ve gerekse inanç ve amel olarak İslâm dininin müteakip nesillere öğretilmesinde ilk kaynak olmaları ba-kımından sahabenin önemi pek büyüktür. Bu sebepledir ki İslâm tarihinde her bir sahabi üzerinde titizlikle durulmuş, her birinin
tercemesi yazılarak ciltler dolusu sahabe biyografileri meydana getirilmiştir. İbn Sa’d’ın (ö. 230/844) “et-Tabakâtü,l-kübra”s\, İbn Abdi’l-Berr’in (ö. 463/1070) “el-İstîâb f ma’rifeti’l-ashâFh, İbnu’l- Esîr’in (ö. 630/1232) “Üsdülğâbe f ma,rifeti,s-sahâbe”si, İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1448) “el-İsâbe f temyîzi,s-sahâbe”s], bugün matbu olarak elimizde bulunan ve sahabe biyografilerine tahsis edilmiş olan en meşhur eserlerdir.
Sahabi tabirini hadisçiler ve usulcüler farklı olarak tarif etmişlerdir.
Hadisçilerin tarifi daha şumullüdür. Onlara göre: “Allah Rasülü’nü (sallallahu aleyhi ve sellem) gören her Müslüman, sahabidir.” Bu hususta Buhârî’nin (ö. 256/869) tarifi şöyledir: “Müslümanlardan Hz. Peygamberle (sallallahu aleyhi ve sellem) sohbet eden veya onu gören kimse onun ashabındandır.” Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile sohbet eden ve onu gören sahabinin aynı zamanda Müslüman olarak ölmesi şarttır. Buhârî “Müslüman olarak ölme” şartını zikretmemiştir. Ancak daha sonraki muhaddisler, sahabeyi şöyle tarif etmişlerdir: “Sahabi, Rasülullah’a mümin olarak mülaki olan ve Müslüman olarak ölen kimsedir.” Sahabi olmak için Hz. Peygamberi (sallallahu aleyhi ve sellem) bir an görmek kâfidir. Onunla uzun uzadıya oturmak, yolculuk veya gaza etmek ya da kendisinden hadis rivayetinde bulunmak şart değildir. İbnu’l-Medînî (ö. 234/849), talebesi Buhârî (ö. 256/869) ve Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) bu görüştedirler.
Hz. Peygamber’i (sallallahu aleyhi ve sellem), kâfir olarak görmüş, onun vefatından sonra Müslüman olmuş kimse sahabi sayılmaz. Bunun içindir ki Kayser’in elçisi sahabi sayılmamıştır.
Rasûlullah’ı (sallallahu aleyhi ve sellem) vefatından sonra, defninden önce ona inanmış olarak gören kimse Müslüman olarak ölse bile sahabi sayılmaz. Ebû Zueyb Huveylid b. Hâlid el-Huzelî (ö. 27/648), Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) vefatını haber alır almaz Medine’ye gelerek onun namazı ve defninde bulunmuştur. Fakat sağ olarak göremediği için sahabi sayılmamıştır. Çünkü vefatıyla Rasûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) nübüvveti sona ermiştir. Sahabi olmak için onu âlem-i şehadette görmek şarttır.
Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) Müslüman olarak kavuştuğu hâlde sonradan irtidat eden ve mürted olarak ölen kimse sahabelikten çıkar. İrtidat, geçmiş sohbeti iptal edeceği için Kurre b. Meysere ve el-Eş’as b. Kays (ö. 42/662) gibi irtidat etmiş olanlar sonradan İslâm’a dönerek ve Müslüman olarak öldükleri hâlde yine sahabi sayılmazlar. Ama irtidat etmiş olduğu hâlde Rasûlullah hayattayken tekrar İslâm’a dönen kimsenin sahabe kabul edilmemesi için hiçbir mâni yoktur. Abdullah b. Ebi Serh (ö. 36/656) Mekke’nin fethinden (9/630) önce Müslüman olmuş, hicret etmiş ve Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) vahyini yazmış iken daha sonra irtidat etmiştir. Ancak Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatta iken tekrar Müslüman olduğu için sahabeden sayılmıştır.
Sahabe olmak için Hz. Peygamber’e (sallallahu aleyhi ve sellem) nübüvvetten sonra mülaki olmak şart mıdır? Yoksa nübüvvetten önce onu gören ve Hanif olarak vefat eden kimseler de sahabi sayılacak mıdır? Bu meselede farklı görüşe sahip olanlar vardır. Mesela: Zeyd b. Amr b. Nüfeyl cahiliye devrinde muvahhiddir. Dininin İbrahim dini olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir. Rasûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) ona övgüsü vardır. Ama o bi’setten önce vefat etmiştir. İbn Mende (ö. 470/1077) onu sahabilerden saydığı hâlde diğerleri bunu kabul etmemiş, nübüvvetten sonra Müslüman olarak görmenin şart olduğunu ileri sürmüşlerdir. Rasûlullah’ın peygamber olarak gönderileceğine inanan rahip Buhayra da bi’setten önce vefat ettiği için sahabi sayılmamıştır. Çünkü onun durumu sahabenin tarifindeki “Peygambere, Müslüman olarak mülaki olma ve Müslüman olarak ölme” şartına uygun düşmemektedir. Varaka b. Nevfel de aynı sebeblerle sahabi sayılmaz.
Temyiz kudretine sahip olmayan ve Rasûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) gördüğü ve kendileri için dua ettiği çocuklar temyiz çağına erdikten sonra Hz. Peygamberi (sallallahu aleyhi ve sellem) görmemişlerse sahabi sayılmazlar.
Hz. Muhammed’e (sallallahu aleyhi ve sellem) bi’setten sonra inanan ve fakat onu görme imkânını bulamayanlar sahabi sayılmayıp, muhadram ismi altında tabiûnun büyüklerinden kabul edilmişlerdir.
Sahabiler, İslâm dininin korunması, yayılması ve sonraki nesillere öğretilmesi uğrunda Hz. Peygamber’le (sallallahu aleyhi ve sellem) birlikte omuz omuza dövüşerek hayatlarını feda etmede Müslümanların en hayırlı nesli olarak kabul edilmişlerdir. Nitekim bu husus Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafından da ifade edilmiş ve “Ümmetimin en hayırlısı benim muasırlarımdır…” denilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de de sahabilerin söz konusu edildiğine şüphe olmayan bazı ayetler yer almıştır. Bunlardan bazılarının meali şöyledir:
“Siz insanların (iyiliği) için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten nehyedersiniz, Allah’a da iman edersiniz…” “İnsanlara şahit olmanız, peygamberin de size şahit olması için, biz sizi, orta (vasat) bir ümmet kıldık…”
“Ağaç altında sana bey’at etmeleri dolayısıyla Allah müminlerden hoşnut olmuştur. Gönüllerindekini bilmiş, üzerlerine huzur indirmiş ve onlara, yakın bir fetih ve elde edecekleri pek çok ganimet vermiştir.” “Muhacirlerden ve ensardan (İslâm yolunda) yarışanların öncüleriyle, onlara güzellikle tâbi olanlardan Allah hoşnut olmuş, onlar da Allah’tan hoşnut olmuşlardır…”
“Bu ganimetler, yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılmış olan, Allah’tan bir lütuf ve hoşnutluk arayan, Allah’a ve Rasülüne yardım eden muhacir fakirlere aittir. İşte asıl doğru olanlar da bunlardır.” İslam tebliğine ilk muhatab olan Mekkeliler, atalarından kendilerine intikal eden müşrik inanç ve âdetlerini kaybetmek ve kendi itibar ve mevkilerini elden kaçırmak korkusuyla İslâm’ın yayılmasını önlemeye ve Müslümanlara işkenceler yapmaya başlamışlar. Bu işkencelerin tahammül edilmez bir hâl alması üzerine Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), inananlarla birlikte Medine’ye hicret etti. Çünkü Medinelilerin ekserisi, daha önceden Hz. Peygamber’le (sallallahu aleyhi ve sellem) temasa geçerek İslâm’ı kabul etmiş O’na kucak açmaya söz vermişlerdi. Nitekim verdikleri sözleri de bihakkın tuttular. Hicretle birlikte Sahabe-i Kiram da iki ana gruba ayrılmış oluyordu: Muhacirler ve Ensar.
Kur’ân-ı Kerîm, muhacirlerden söz ederken şöyle buyuruyor: “İman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenler, Allah katında en büyük dereceye sahiptirler. İşte asıl kurtuluşa erenler bunlardır.”
“İman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler işte Allah’ın rahmetini umanlar bunlardır… Allah, çok bağışlayıcı, çok esirgeyicidir,”
“…Hicret edenlerin, ülkelerinden sürülüp çıkarılanların, benim yolumda eziyet çekenlerin, savaşanların ve (savaşta şehit olarak) öldürülenlerin, Allah katından (yaptıklarının) sevabı olarak, kusurlarını mutlaka örteceğim ve onları (ağaçları) altından ırmaklar akan cennetlere sokacağım. Mükâfatın en güzeli Allah katındadır.”
Kur’ân-ı Kerîm’de ensar hakkında da nazil olmuş ayetler vardır. Bunlardan bazıları şöyledir:
“Muhacirler gelmezden önce Medine’yi yurt edinenler ve imanı kalblerine sindirmiş olanlar, kendilerine hicret edenleri sever; muhacirlere verilen şeylerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık hissetmez; kendileri ihtiyaç içinde olsalar bile, onları kendilerinden önce tutarlar. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir”
“İman edenler, hicret edenler, Allah yolunda cihad edenler ve (muhacirleri) barındırıp yardım edenler, işte hakkıyla mümin olanlar bunlardır. Bağışlanma ve hudutsuz rızık onlar içindir.”
Kur’ân-ı Kerîm’de Allahu Teâla’nın medh u senasına mazhar olan muhacir ve ensar, kısacası Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) ashabı, daha sonraki Müslümanlarla kıyaslanamayacak kadar üstündür. Bu sebepten temel hadis kitaplarında onların faziletlerine ayrı bölümler tahsis edilmiş ve bu faziletleri ayrı ayrı belirtilmiştir.
Kur’ân, sünneti bize intikal ettiren sahabeyi böyle anlatmaktadır. Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) hadislerinde ise sahabe hakkında şöyle buyrulmaktadır:
“Ashabım hakkında uygunsuz sözler söylemeyin. Eğer sizden birinin Uhud Dağı kadar altını olsa ve bunun tamamını Allah yolunda infak etse, bu onların bir-iki avuçluk infakına hatta yarısına bile mukabil gelmez.”
“Aman ashabım hakkında söz söylemekten sakının! Aman ashabım hakkında söz söylemekten sakının. Zinhar benden sonra onları hedef almayın. Onları seven beni sevdiği için sever; onlara buğz eden, bana buğz ettiği için buğz eder. Onlara eziyet veren bana eziyet vermiş, bana eziyet verense Allah’a eziyet etmiş sayılır. Allah’a eziyet vereni de Allah hemen cezalandırır.”
“Yıldızlar sema için emniyet sebebidir (yani semanın emniyetini, nizam ve intizamını sağlayan, yıldızların kendi aralarındaki nizam ve intizamlarıdır). Yıldızların nizam ve intizamları bozulduğu zaman, semanın düzeni bozulur ve sema için varid olan tehdit zuhur eder. Ben de ashabım için bir emniyet ve güven kaynağıyım. (Hayatta kaldığım sürece ashabım arasında nizam, intizam ve güven devam edecektir.) Ben gittiğim zaman ashabım için varid olan tehdit onların başlarına gelecektir. Ashabım da umum ümmetim için bir emniyet ve güven kaynağıdır. Ashabım gidince de ümmetimin başına çok şey gelecek ve çeşitli gaileler açılacaktır.”
“İnsanların en hayırlıları, benim şu içinde bulunduğum asırda yaşayanlardır. Sonra onların peşinden gelenler (tabiûn), daha sonra da onların peşinden gelenler (tebe-i tabiîn) dir. Onlardan sonra (kötü) bir nesil gelecek; birinin şehadeti yeminini, yemini de şehadetini geçecektir.” “Allah, kullarının kalplerine baktı… Baktı da Hz. Muhammedi seçti ve mahlûkatına nebi olarak gönderdi. Sonra da insanların kalplerine baktı (ve ona ümmet olabilecek) onun ashabını seçti; onları dininin yardımcıları ve Peygamberinin vezirleri yaptı.” Son olarak, Abdullah b. Ömer (radıyallahu anh) ashab hakkında şöyle demektedir: “Kim dosdoğru bir yol tutup gitmek istiyorsa, şu ölüp gidenlerin yolunu tutup gitsin. Zira onlar Hz. Muhammed’in (sallallahu aleyhi ve sellem) ashabıdır. Allah Rasülü’nün ashabı onun ümmetinin en hayırlılarıdır. Onlar ümmet içinde kalpleri en temiz, en duru, ilimleri en derin ve (kulluk adına) tekellüften en uzak olanlardır. Allah’a, o Kâbe’nin Rabbine yemin olsun ki Allah Rasülü’nün ashabı dosdoğru bir yol üzere idiler. ”
Tabiûn
Kur’ân-ı Kerîm, sahabeyi dile getirdiği bir ayette “onlara ihsanla tâbi olanlar” diye bir topluluktan da bahseder ki pek çok usûlcüye göre değişik asırlar içinde fertleri bulunan bu topluluk kümesi arasında ilk sırayı tabiûn nesli almaktadır. Ayet-i kerimenin meali şöyledir: “Muhacirlerden ve ensardan ilkler ve ihsan şuuruyla onlara tâbi olanlar var ya: Allah onlardan razı oldu, onlar da Allah’tan razı oldu. Ve Allah onlara içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetler hazırladı. İşte bu büyük bir kazançtır.”
Bu yoruma göre ayet-i kerimede sahabe ile tabiûn bir arada ele alınmakta ve haklarında Allah’ın onlardan, onların da Allah’tan razı oldukları hükmü verilmektedir. Allah’tan razı olmak demek, O’ndan gelen her şeyi cefasıyla-safasıyla bir kabul etmek ve her ikisini aynı telakki edip hüsn-ü kabulde bulunmak demektir. Bu seviyede Allah’tan razı olanlardan Allah da razı olur. Allah’ın bir insandan razı olup olmadığının ölçüsü ise o insanın Allah’tan hangi kıvamda razı olduğu veya olmadığı meselesiyle doğru orantılıdır. İşte tabiûn nesli, tıpkı selefleri olan sahabiler gibi hep rıza-i ilahi ufkunu paylaşmış kimselerdir. Allah Rasûlü’nün “Müjdeler olsun beni görüp bana iman edene ve müjdeler olsun beni görenleri görene!” şeklindeki sözlerinde de ifade edildiği gibi tabiûn nesli sahabeye ihsan şuuruyla tâbi olmuş bir nesildir.
İhsan şuuruyla tâbi olmanın bir manası: İnsanın herkesi kendisi gibi bilip öyle kabul etmesi, başkalarının lezzet ve acılarını vicdanında duyup paylaşması, azami derecede iyilik düşüncesine sahip olup hiçbir mümine karşı kalbinde kin ve hile taşımaması demektir. Bu mana da Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyurulur:
“O (sahabeden, muhacir ve ensardan) sonra gelenler şöyle derler: ‘Rabbimiz, bizi, imanda bizi geçen ve bizden önce gelip de iman etmiş bulunan kardeşlerimizi bağışla ve iman edenler için kalplerimizde en ufak bir gıll ü gîş bırakma! Rabbimiz muhakkak ki sen Raufsun, Rahimsin. ”
Diğer manası ise: Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) Cibril hadisi diye meşhur olan sözlerinde ifade ettikleri üzere, “Allah’ı görüyormuşcasına O’na kullukta bulunmak, her ne kadar biz O’nu görmesek de O’nun bizi devamlı gözetlediğinin şuuru içerisinde bir kullukta bulunmaktır.” Pek çok müfessirin, Kur’ân-ı Kerîm’de sahabeye ihsan şuuruyla tâbi olanları tâbiûn nesli olarak yorumlaması gerçekten önemlidir. Çünkü mutlak fazilet, her zaman sahabeye ait olmakla birlikte, bazı hususî faziletlerde mercûh râcihe tereccüh edebilir. Bu açıdan tabiûn içinde, birtakım hususî fazilette sahabeye yetişen ve hatta bazı noktalarda bir kısmını geçenler bile vardır. Bunun en büyük delillerinden biri şu durumdur: Tâbiûn döneminde toplumun her tarafını kaplayan fitne salgınları karşısında, onların içinde büyük bir çoğunluk: “Rabbimiz, Sana tevekkül ettik, Sana yöneldik, Sana dayandık ve Sanadır dönüş.” inanç ve şuuru içinde Allah’a teslim olmayı bilmiştir. Hatta Allah’a öyle bir teveccüh hasıl olmuştu ki Kur’ân-ı Kerîm’i dört günde, hatta bir gecede iki rekat namazda hatmedenler, sararıp soluncaya kadar oruç tutanlar, mehafetten bayılacak gibi namaz kılanlar ve ömrünü secdede geçirenler tâbiûn nesli içinde bir yekûn teşkil etmektedirler.
Yine tâbiûnun ihsan şuuruyla nasıl yaşadıklarına kısaca değinmek gerekirse şunları kaydetmek mümkündür: Maddî cihaddan ziyade manevî cihadın ön plana çıktığı bir dönemde onlar, hadiste cihad-ı ekber adını alan bu büyük cihadı bir vazife bilmişlerdir. Kur’ânî tabirle nefs-i emmâreden nefs-i levvâmeye, oradan nefs-i râdiye, mardiye, mutmainne mertebelerine ulaşma ve “Allah, onlardan razı oldu onlar da Allah’dan razı oldu.” sırrına erme mücadelesi vermişlerdir. Örneğin: Mesrûk (ö. 63/683), Mekke-i Mükerreme’de kaldığı sürece, sağ veya sol yanını yere koyup yatmamış ve hep Kâbe karşısında secdede uyumuştur. Hastalandığı zaman kendisine: “Biraz dinlenmeyi düşünmez misiniz?” dediklerinde şu cevabı vermiştir: “Allah’a yemin olsun ki gâibden-semadan birisi gelse de bana ‘Allah sana katiyyen azap etmeyecek.’ dese, ben yine eskiden olduğu gibi aynı ciddiyet ve azimle ibadet etmeye devam ederim.” Mesrûk’un bu sözleri ile Hz. Peygamberin (sallallahu aleyhi ve sellem) ‘Ey Aişe! Ben, şükreden bir kul olmayım mı?” sözü arasındaki benzerlik aşikardır.
Ahmed b. Hanbel’e (ö. 241/855) tâbiûnun en faziletlileri kimlerdir diye sorulduğunda; “Osman en-Nehdî (ö. 95/713), Kays b. Ebi Hâzim (ö. 97/715), Alkame (ö. 62/681) ve Mesrûk (ö. 63/683) gibilerini bilmiyorum.” demiştir.
Bu sayılan şahısların hepsinin de muhadram olması, onların faziletlerinin tescili adına çok önemlidir.
Muhadramlar
Muhadram Kelimesinin Sözlük Anlamı
Arapça, “HAD-RA-ME’ dört harfli basit fiilinden ism-i mef’ul olan “muhadram”, sözlükte, sünnet olmamış adam, acı mı tatlı mı olduğu bilinmeyen su, babası beyaz olduğu hâlde kendisi siyah olan çocuk, nesebi karışık insan, erkek davar eti mi yoksa dişi davar eti mi olduğu bilinmeyen et, tatsız yemek, düşük rütbeli kişi, kölenin doğurduğu çocuk, anası babası bilinmeyen kimse gibi manalara gelmektedir.
Bu manaların hepsinde durumu belli olmamak ve karışıklık kavramları söz konusudur.
Hâkim en-Neysâbûrî’nin (ö. 405/1014) bazı meşayihinden nakline göre Asr-ı Saadet’te müşrik Arap kabileleriyle Müslümanlar arasında savaş yapıldığı zaman, bu kabilelerin içindeki Müslümanlar, kendilerinin diğer müşriklerden ayırdedilebilmelerini sağlamak maksadıyla, develerinin kulaklarının bir kısmını kesiyorlardı. Develerinin kulaklarını kestikleri için bu kimselere “muhadrim” denilmiştir. Bu bir luğat olmasına rağmen muhaddisler ra’nın fethasıyla muhadram diye okumayı daha uygun bulmuşlardır.
Bazıları, “muhadrim” denilmesinin “cahiliye ve İslâm devrini gören kimse” manasına geldiğinden daha doğru olduğunu söylemekle beraber “küfürden çıkıp İslâm’a giren” manasında muhadram şeklinde okunması daha meşhurdur.
Muhadram Kelimesinin Istılahî Anlamı
Karışık bir hâl, durumun belli olmaması gibi lugavî manalarıyla irtibatlı olarak muhadram kelimesi, hadis usûlünde; “Cahiliye ve Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) dönemini idrak etmiş olmakla birlikte onunla görüşemeyen kimse” manasına gelmektedir. Bu tanıma göre muhadram sahabi mi yoksa tâbiî mi olduğu belli olmayan kimsedir. Yani böyle bir kimse Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) hayattayken onu göremediği için sahabi sayılmamakta, onunla aynı zaman dilimini paylaşmış olduğundan dolayı da diğer tâbiîlerden farklılık arzetmektedir. Fakat bu isim, kelimenin hangi sözlük manasından alınmış olursa olsun ıtlak olunduğu kimselerin tarifi hususunda hadisçilerle luğatçılar arasında bazı görüş ayrılıklarının bulunduğu anlaşılmaktadır.
Luğatçılara göre muhadram, “yarı ömrünü cahiliyede, diğer yarısını da ister sahabeyi idrak etsin ister etmesin İslâm devrinde yaşamış kimsedir.” Muallaka sahibleri Lebîd el-Amirî ve Kâ’b b. Züheyr ile Hassân b. Sâbit el-Ensârî, Nâbiğa el-Ca’dî, Ebû Züeyb Hüzelî ve Mütemmim b. Nüveyra şuara-i muhadramîndendir.
Tarihçilere göre ise muhadram kelimesi, “iki devleti (Abbasî- Emevi) idrak eden kişi” olarak tarif edilmektedir.
Hadisçiler nazarında ise “Mekke’nin fethinden önce kendi kavmini veya başkalarını küfür üzere idrak eden kimsedir.” Zira Araplar, Mekke’nin fethinden sonra İslâm’a tamamen dâhil olmuşlar ve artık “Cahiliye” diye bir şey kalmamıştır. Lugatçılarla hadisçiler arasındaki bu tarif farklılığından şöyle bir sonuç çıkmaktadır: Mesela, Müslim b. el-Haccâc’a göre Yüseyr b. Amr (ö. 85/704) hicretten sonra dünyaya geldiği hâlde muhadram sayılmıştır. Luğatçılar ise hadisçilere göre sahabi olduğunda ittifak olan Hakîm b. Hizâm’ın (ö. 54/673) hem cahiliye hem de İslâm dönemini idrak ettiği için muhadram olduğunu söylemişlerdir.
Bu meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için temel kaynaklarımızda muhadram kelimesinin hangi manalarda kullanıldığını incelemek yerinde olacaktır.
Osman Bilgen, Yeni Akademi Yayınları “O’nu (Sallallahu Aleyhi Ve Sellem) Göremeyenler” adlı kitaptan alınmıştır.
]]>Muhammed Emin Yıldırım’ın “Hz. Peygamber’in (sas) Albümü” adlı kitaptan alınmıştır.
tweet ]]>