İşte bu husus insan önüne düşünülmesi ve göz önünde bulundurulması gereken çok mühim iki mesele çıkarmaktadır:

1.Sûrei celîle mütalaa edildiği zaman dikkati çeken birinci hususiyet bu sûrenin mükemmel bir sistem, çok yüce, ve sağlam bir âlemle ilgili bariz işaretler taşıyıp bu âlemin üzerine kaim olduğu prensipleri, sistemleri, esasları, kaideleri ihtiva etmesidir. Bu alemi bu prensipler önce ayakta tutmakta sonra korumaktadır bu yönü ile kendi başına müstakil bir sûre olduğu ortaya çıkmaktadır. İşaretlerini gösterdiği âlem Allah’tan sudur etmekte Allah’a yöneltmekte ve Allah’a nisbet edilmektedir.

Kalbleri temiz, ruhları temiz, dilleri temiz ve her şeyden evvel iç dünyaları nezih bir âlemdir bu. Allah’a ve Resulüne karşı edep ve terbiyeyi anlatan insanın hem kendisiyle, hem başkasıyle olan edebini ayarlayan bir âlemdir. Duygu ve hareketlerde, vicdanda yer eden ve organlarda beliren fiillerdeki bir edebi anlatmaktadır. Ayrıca bu sûre getirdiği sistemin temel prensiplerini ele alarak onu koruyacak teminat unsurlarını ihtiva etmektedir. Bu sistemler ve prensiplerde aynı şekilde yukarda zikri geçen terbiye ve edebe dayanır.

Ondan neşet eder onunla hemâhenk olur ve bu alemin gizli, açık yönleriyle uyuşur. Hükümleri, prensipleri birbiriyle ittifak eder. Hareket ve saikleri birbirini dengeler. Duygu ve düşünceleri birbirine yaklaştırır, böylece kişiyi Allah’a doğru yöneltir ve hareket ettirir Bunun içindir ki bu yüce, bu şerefli bu temiz ve bu sağlam âlemin kurulması ve korunması yalnızca ahlâkî prensiplere ve zihnî duyguların arınmışlığına terk edilmiyor. Yalnız hüküm ve prensiplere havale edilmiyor. Bilâkis her ikisi tam bir ahenk ve uygunluk içerisinde o âlemi kurmaya çalışıyor. Fertlerin şuur ve çabasına terk edilmediği gibi devletin nizam ve icraatına da bırakılmıyor. Bunların yerine bu âlemde fert ve devlet birleşiyor devlet ferde fert devlete karışıyor. Her ikisinin vazife ve faaliyetleri tam bir ahenk ve uygunluk içerisinde yanyana yerini alıyor.

Bu âlemde Allah’a ve Resulüne karşı bir başka edep tavrı vardır. Bu edep de kulun Rab karşısında hissettiği duygular Rabbın emirlerini tebliğ eden peygamber karşısında duyduğu hisler ortaya çıkmaktadır: “Ey İman edenler, Allah’ın ve Resulünün huzurunda öne geçmeyin ve Allah’tan korkun. Muhakkak ki Allah S e m i ’dir, A l i m ’dir.”

Buna göre mü’min kişi hiçbir emir ve nehiyde Rabbinin huzurunda öne geçmez. Onun koyduğu hüküm ve buyrukta kendisi bir fikir öne sürmez. Onları tecavüz etmez, Rabbi ve yaratanı ile olan münasebetlerinde ondan korktuğundan, sakındığından, haya ettiğinden ve edebinden dolayı kendi iradesini ortaya sürmez. Resulullaha karşı seslenişinde bile ona saygı ifade eden hususî bir edep tarzı vardır:

Ey İman edenler! Seslerinizi peygamberin sesinden yüksek çıkarmayın. Birbirinize bağırdığınız gibi peygambere yüksek sesle bağırmayın ki farkına varmadan amelleriniz boşa gitmesin.

Seslerini peygamberin yanında kısanlar muhakkak ki onlar Allah’ın gönüllerini takva ile imtihan ettiği kimselerdir. Mağfiret ve büyük mükâfat onlaradır.

Sana hücrelerin ötesinden seslenenlerin çoğunun akılları ermez.

Eğer onlar sen yanlarına çıkıncaya kadar sabretselerdi kendileri için elbette daha hayırlı olurdu. Ve Allah G a f û r ’dur, Rahim ’dir.

Bu âlemin sözlerin ve fiillerin tespitinde çıkış noktalarını tevsikinde hüküm vermezden önce takip edeceği kendisine has bir metodu vardır. Bu metot Allah korkusuna dayanır. Herşeyi Allah’ın resulüne irca etmeye istinad eder. Onun huzurunda ileri atılmamayı ve emir buyurmadığı hususlarda ihsası rey etmemeyi gerektirir:

Ey İman edenler! Eğer fâsıkın biri size bir haber getirirse onun iç yüzünü araştırın. Yoksa bilmeden bir kavme sataşırsınız da sonra ettiğinize yanarsınız.

Hem bilin ki içinizde Allah’ın peygamberi vardır. Şayet o bir çok işlerde size uymuş olsaydı şüphesiz ki sıkıntıya düşerdiniz. Ama Allah size imanı sevdirmiş ve onu kalblerinize güzel göstermiştir. Küfrü, fâsıklığı, isyanı da çirkin göstermiştir. İşte rüştünü bulanlar da onların ta kendileridir.

Bu Allah’ın bir fazlu nimetidir. Ve Allah Alim ’dir, Hakim ’dir.

Bu âlemin kendisine göre bir düzeni, fiili, icraatı ortaya çıkan aykırılıklardan, fitnelerden, kararsızlıklardan, heyecanlardan korunmanın pratik çareleri vardır. Bu noktalar tedavi edilmeden bırakılacak olsa o âlemin bünyesinde bir sarsıntı meydana gelir. Kur’an-ı Kerîm insanları mü’minler arasındaki kardeşlik prensibinden, adalet ve ıslah gerçeğinden, Allah korkusu ve onun rahmet ve rızasını talep arzusundan neşet eden pratik icraatlarla karşı karşıya getirir:

“Eğer mü’minlerden iki tayife birbirleriyle döğüşürlerse aralarını düzeltin. Şayet biri diğeri üzerine saldırırsa o saldıranla Allah’ın buyruğuna dönünceye kadar savaşın. Eğer dönerse artık aralarını adaletle bulun. Ve adaletli davranın. Şüphesiz ki Allah adil davrananları sever.

Mü’minler ancak kardeştirler. Öyle ise iki kardeşinizin arasını düzeltin. Ve Allah’tan korkun ki esirgenesiniz.”

Bu âlemde fertlerin birbirlerine karşı olan duygularında ruhanî bir terbiye hâkim olduğu gibi birbirleriyle olan münasebetlerinde de güzel bir hareket tarzı hâkimdir:

“Ey mü’minler bir topluluk diğer topluluğu alaya almasın. Bel ki de onlar kendilerinden daha hayırlıdırlar. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar. Belki onlar kendilerinden daha hayırlıdırlar. Kendi kendinizi ayıplamayın ve birbirinizi kötü lâkaplarla çağırmayın. Ne kötü addır imandan sonra fasıklık. Kim de tevbe etmezse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.

Bu âlemde duygular temiz, mahremiyetler teminat altında, gö¬rülen ve görülmeyen haller masuniyetini muhafaza etmektedir. Kimse kimseye karşı tahminlerle muaheze edilmez. Gizli noktalar araştırılmaz. İnsanların emniyet ve kerametine tecavüz edilmez, en ufak bir şekilde hürriyetleri çiğnenmez:

Ey iman edenler! Zannın bir çoğundan kaçının. Çünkü bazı zan günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın, kimse kimseyi çekiştirmesin. Hangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır. İşte bundan tiksindiniz değil mi? Allah’tan korkun şüphesiz ki Allah Te v v â b ’dır, R a h i m ’dir.

Bu âlemin çeşitli cinslerden, değişik kabilelerden, muhtelif insan grublarının birliği üzerinde üstün bir düşüncesi vardır. Ve o kendi ölçüsünde bütün bu ayrılıkları düzeltir. Onun koyduğu ölçü her türlü sakatlıktan ve aksaklık şaibelerinden uzak, sağlam bir ölçüdür:

Ey İnsanlar! Doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışansınız diye milletler ve kabileler haline koyduk. Muhakkak ki Allah katında en değerliniz ondan en çok korkanınızdır. Ve şüphesiz Allah A l î m ’dir, H a b î r ’dir.

Bedeviler dediler ki: “İman ettik.” De ki: “Siz iman etmediniz ama Müslüman olduk deyin. İman henüz kalblerinize yerleşmedi. Şayet Allah’a ve peygamberine itaat ederseniz amellerinizden birşey eksiltmez. Muhakkak ki Allah G a f û r ’dur R a h i m ’dir.” Mü’minler ancak onlardır ki Allah’a ve Resulune iman edip sonra şüpheye düşmemiş ve Allah yolunda mallarıyla canlarıyla cihad etmişlerdir. İşte onlar sadıkların ta kendileridir.

De ki: “Dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz? Halbuki Allah göklerde olanları da bilir, yerde olanları da. Ve Allah herşeyi bilendir.”

Sûrenin sonunda Allah’ın insanlığa lütfettiği en büyük ihsan açıklanmaktadır. Dilediğine lütfettiği imandan söz etmektedir:

Onlar İslâm’a girdikleri için sana minnet ediyorlar. De ki: “Müslümanlığınız için bana minnet etmeyin. Bilakis sizi imana erdirdiği için Allah size minnet eder. Şayet sadıklardan iseniz.

Muhakkak ki Allah göklerin ve yerin gaybını bilir. Ve Allah yaptıklarınızı görendir.

2.Sûrenin incelenmesinden sonra ve âyetlerinin nüzul sebebiyle ilgili olarak ortaya çıkan vakıaların araştırılmasından sonra dikkati çeken ve ortaya çıkan ikinci husus ise Kur’anı Kerîm’in ve Hz. Peygamber’in tevcihat ve terbiyesindeki hakimâne yönlerle o yüce, o şerefli, o temiz o sağlam dünyanın temsilcisi olan ve bir zamanlar yeryüzünde gerçekten vücut bulan ve hiçbir zaman için ideal bir düşünce, hayalî bir rüya veya zihinlerde uçuşan bir hayal şeklinde kalmayan İslâm cemiyetini var etmek ve terbiye etmek konusundaki sürekli ve bitmez tükenmez çaba ve çalışmadır.

Tarihin devirlerinden bir devirde gerçekten realiteler dünyasında var olan bu ideal toplum birdenbire topraktan çıkar gibi çıkmamış tesadüfen var olmamış, bir gece veya gündüz içerisinde doğup büyümemişti. Bunun yanı sıra o ideal cemiyet bir göz açıp kapamak gibi saniyelik zaman aralığında eşyanın tabiatını bir solukta değiştiren bir mucizenin eseri de değildi. Bilakis bu ideal topluluk, kökü derinlere inen ve göklere kanat germiş bir ağaç gibi yavaş yavaş tabii olarak büyümüş gelişmiştir. Bitmez tükenmez çaba harcanmasını gerektirmiş, gelişmek için zamana ihtiyaç olmuş, uzun sabra, basiretli faaliyete, terbiyeye, eğitmeye, tevcihe, harekete, takviyeye ve tesbite muhtaç olmuştu.

Acı gerçeklere ve tecrübelere katlanmaya, sıkıntı dolu imtihanlara girmeye ve bu imtihanlarla tecrübelerden ibretler almaya ihtiyaç hissetmişti. İşte bütün bunlar insanlar arasında seçilen ve bilerek bu büyük emaneti yüklenmeye Allah tarafından namzet kılınan, yeryüzünde Allah’ın meşiyetini gerçekleştirmeye müstait bulunan bu kitlede temessül etmişti. Ayrıca o neslin kendisine has bilinmez faziletleri ve bilinmez istidatları vardır. Şartlar, haller ortaklaşa bu nesli ortaya çıkarmışlardı. Ve işte bütün bunlardan dolayı beşeriyet tarihindeki o akıl almaz hareket bir göz açışta her tarafı aydınlatmış ve uzaklardan bakılınca parlak bir rüya gibi veya uçuşan bir hayal gibi görünen haller gerçek olarak ortaya çıkmıştı.

Seyyid Kutup, “Fiz Zilal’il Kur’an” adlı tefsir kitabından alınmıştır.

Kutub’a göre î’câz-ı Kur’ân’ın, onun nazmındaki, anlamlarındaki ve ins ve cinnin benzerini getirmekten aciz kalmasındaki i’câzından daha öte bir boyutu da, insanların onun sahip olduğu kuşatıcı (muhît) metoda benzer birisini icat etmekten de âciz kalmalarıdır. Seyyid Kutup, Kur’ân metodunun tedriciliği üzerinde çok durmaktadır. Buna “el-menhecü’r-rabbânî” demekte ve bazı kötü alışkanlık ve âdetlerin kaldırılmasında -içki ve kumar gibi- bu rabbani metodun etkinliğini psikolojik ve sosyal boyutlarıyla izah etmektedir. Kutup, içkinin kesin âyetle yasaklanması ve bunun metoduyla ilgili olarak şu değerlendirmeyi yapmaktadır:

“Muhakkak ki Kur’ân, zaferi kazanmış ve Kur’ânî metot başarıya ulaşmıştır. Bunu yaparken, kuvvet de kullanılmadı. Pekâlâ, bu nasıl oldu? Beşer tarihinde benzeri görülmemiş bu mucize nasıl gerçekleşti? Evet mucize tamamlandı; zira rabbani metod insanı kendine has yöntemiyle elealdı. Yani onu Allah korkusu, murakabesi ve huzuruyla yüz yüze getirdi. O insanı parça parça değil bir bütün olarak ele aldı ve fıtrata Yaratıcısının yoluyla müdahale etti. Kötü alışkanlıkların bıraktığı boşluğu da, şarap, sarhoşluk gibi alışkanlıkların dolduramayacağı görevlerle doldurdu. O boşluğu önemli işlerle, yani çığırından çıkmış beşeri, ıssız ve kavurucu cahiliye çölünden İslâm’ın muhteşem bahçesine ve gölgesine getirip onları gerçek hürriyetlerine kavuşturma işiyle doldurdu. En önemlisi de o boşluğu imanla doldurdu…” Seyyid Kutub’a göre “Rabbânî metod” insanları sadece kanunlarla derdest etmez. O, kanun kılıcını, ancak kılıçtan başka bir şeyle sakınma- yanları caydırmak için kınından çıkarır. Bu metodun ilk adımı kalp, ruh ve karakterin eğitilmesidir. Bunun yanısıra hayır tohumlarının çimlenip geliştiği ve kötü bitkilerin solup kuruduğu bir cemiyeti de tesis eder. Bu sebeple hemen birçok Kur’ân âyeti, kalbe girip oradaki takva duygularını harekete geçirmek için ceza ile korkutarak nihayet bulur…”

Kutub’a göre Kur’ân’ın beşeriyete hitabı da eşsiz bir metoddur. Kur’ân beşeri olguyu bütün olarak karşısına alır. Öyle ki, bir tek paragrafta onun hakkında bahsetmedik taraf ve girmedik bir pencere ve cevap vermedik bir konu bırakmaz. Yine Kur’ân’ın acib metodu bu kainatın meselelerini ele alır; ondaki insan fıtratının, kalbinin ve aklının alabileceği hususları açar gösterir. Ayrıca onun hazineleri ve kaynakları hakkında insanı uyarır ve onu doğruya yönlendirir. Kur’ân metodu, insanı adım adım ve aşama aşama götürür ve onu kolaylıkla, yumuşaklıkla, hareketli ve canlı olarak, açıklık ve basiretle, zirvelere doğru kendi isteğiyle merdivenlerden çıkarır. Kur’ânın ilginç metodu, insan fıtratının öyle bir yerine dokunur ki, hiçbir beşer bunu tahmin edemez. Birdenbire fıtrat silkinir, seslenir ve itaat eder. Bu ise şundandır: Kur’ân’ı indiren Zat, yarattıklarını bilen ve insanın Yaratıcısı olan Zattır ve O, insana şahdamarından daha yakındır. Kutub, başka bir yerde de bu hususa şöyle temas etmiştir: “Kur’ân, insan ruhundaki boşluğu şarap, sarhoşluk, gururlanma ve büyüklenme gibi şeylere yer bırakmayacak büyüklükte meşguliyetlerle doldurdu. O boşluğa doldurulan vazifelerden birisi, yolunu yitirmiş olan insanlığı cahiliye çölünden ve kavurucu taşlığından ve zifiri karanlığından ve insanı alçaltıcı köleliğinden ve sıkıcılığından İslâm’ın eşsiz güzellikteki bahçelerine ve serin gölgelerine, parlayan ışığına ve onurlu hürriyetine ve Dünya ve Ahireti içine alan genişliğine götürmekti.O insanlardaki boşluğu en önemlisi iman ile doldurdu. Artık o insanlar, şarabın zevk ve neşvesine ihtiyaç duymamaya başladılar..”

Kur’ân metodu, Seyyid Kutub’a göre kelamcılar ve filozoflarca kullanılan tartışma üslubuna kesinlikle başvurmamıştır. Zira Allah, böylesi bir üslubun kalplere ulaşamayacağını ve bunun; harekete geçirmeyen ve bir hayatı tesis etmeye götürmeyen soğuk, zihnî sahayı aşamayan bir tarz olduğunu biliyordu. Bu soğuk zihni hareketin varacağı nokta, olsa olsa havada dağılıp gitmek olurdu! Fakat Kur’ân metodunun bu üslupla sunduğu deliller, kalbi ve aklı ikna eden en güçlü delillerdir…”

Doç. Dr. Mesut ERDAL’ın “Fî Zılâli’l-Kur’ân ve İ’câz Açısından Değeri” adlı kitaptan