Milletlerle dostane ilişkiler başlığı altında, uluslararası ilişki çeşitlerinin en önemlisi olan barışa dayalı ilişki çeşitlerini inceleyeceğiz. Bunlar, uluslararası barış, antlaşma yapmak ve yapılan antlaşmalara uymak, eman/iltica, kültürel ilişkiler, ticarî ilişkiler ve inanmayanlarla dostluktur.

1. Uluslararası Barış: Uluslararası ilişkiler öğretisinde barış ilk sırayı almaktadır. Nitekim, uluslararasında her türlü savaşın ortadan kalkması ve evrensel bir barışın tesis edilmesiyle insanlığın ilerleme sağlayacağını ileri süren XIX. yüzyıl sonlarının düşüncelerinden biri de “barış düşüncesi”dir.[16] Barış düşüncesi, bütün din, kültür ve medeniyetlerde olumlu değer taşıyan ve toplumların ulaşmayı sürekli arzuladıkları yüce ve ideal amaçların en başında yer almaktadır.

Bu kavram, Kur’ân’da “silm/selm/selem” ve “sulh/salah/ıslah” terimleriyle ifade edilmektedir. Bu kavramlarla, gerek fert ve gerekse toplumların -farklılıklarına rağmen- huzur ve güven içinde yaşamaları hedeflenmektedir: “Ey inananlar! Hep birden barışa girin, Şeytan’a ayak uydurmayın. O size apaçık düşmandır”.[17]

Gerek Kur’ân ve gerekse tüm ilâhî kitaplar, insan hayatını mukaddes tanır. Dini, düşüncesi, kimliği ve kişiliği ne olursa olsun bir insanı öldürmeyi bütün insanları öldürme gibi telakki eder. Bir insanın hayata dönüşüne vesile olmayı da bütün insanlığı hayata döndürme olarak algılar.[18]

Kur’ân, barışı ulusal ve uluslararası barış olmak üzere iki kategoride ele alır. Müslümanlar arasındaki barışa ilişkin olarak Kur’ân, Müslümanların kendi içlerinde çekişme ve ihtilafa düşmemelerini ister.[19]

İnsanlar arasında barışın sağlanması Kur’ân’ın temel hedeflerindendir. Kur’ân, bütün insanlara hep barış içerisinde yaşamalarını emreder. Bu düşüncenin sonucu olarak şayet gayri müslim toplumlar Müslüman topluluklarla barış yapmak isterlerse Müslümanların da barış yapmalarının gereği vurgulanmaktadır: “Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de yanaş ve Allah’a güven. Doğrusu, O İşiten ve Bilen’dir. Eğer seni aldatmak isterlerse, Allah sana yeter. Seni ve inananları, yardım ederek destekleyen O’dur.”[20] Bu âyette diğer topluluklar barış yapmak istedikleri takdirde Müslümanların da barış yapmaları emredilmektedir. Müslümanlara barışı emreden bu âyetin, Tövbe sûresinin 5, 29 ve 36. âyetleriyle neshedildiğine ilişkin tefsirlerde çeşitli rivayetler yer almaktadır.[21] Bazı müfessirler, bu ve benzeri âyetlerle Kur’ân’ın birçok âyetini, hatta anılan âyetten sonra inmiş olan âyetleri dahi neshetme çabası içine girmişlerdir. Taberî (ö. 310/923), bu âyetin neshedildiğine, ne Kur’ân’da, ne Sünnet’te ve ne de aklî bir delil bulunduğunu söylemektedir.[22] İbn Kesir (ö. 774/1373) de Hz. Peygamber’in Hudeybiye’de Mekkeli müşriklerle barış yaptığını, bu âyetle Tövbe sûresindeki yukarıda anılan âyet(ler) arasında bir çelişki bulunmadığını dolayısıyla neshin olmadığını söylemektedir.[23] Çünkü Tövbe sûresindeki âyetler, saldıranlara karşı savaşmayı emrediyor, buradaki âyet ise barış isteyenlerle barış yapılmasını istiyor.

Allah’ın Kur’ân’da Müslümanlara yapmalarını emrettiği barış, izzetli bir barıştır. Yani Müslümanların hakları korunmalı, çıkarları gözetilmelidir. Yoksa zillet içinde barış istemek, Müslümana yakışmayan bir davranıştır: “Gevşeklik gösterip de barış istemeye mecbur kalmayın…”.[24] Bu âyetten maksat, yukarıda da görüldüğü üzere, barışı reddetmek değil, gevşeklik gösterip de zillet ile barışa istekli olmamaktır. Bir başka ifadeyle, Müslümanların zayıf, düşmanlarının kuvvetli olduğu düşüncesini veren bir barışa taraftar olmanın doğru olmayacağı fikridir. Müslümanlar her şeyden önce güçlerini ispat etmelidirler.[25] Ancak ondan sonra barış görüşmeleri yapmalarında bir sakınca yoktur.

Sonuç olarak, Kur’ân’ın ana hedeflerinden biri insanlar arasında barışın sağlanmasıdır. Kur’ân, insanlara sürekli barış içinde yaşamalarını emretmektedir. Müslümanlara düşman olmayan, onlarla savaşmayan, dinlerine saygılı olan, onların temel hak ve özgürlüklerine saldırmayan kimselerle barış içinde yaşamalarını öğütlemektedir.

2. Antlaşma Yapmak ve Yapılan Antlaşmalara Uymak: Uluslararası ilişkilerde dostâne ilişkilerin en önemlilerinden biri de antlaşma imzalamaktır. İlişkilerin aslının barış olduğunu vurgulayan Kur’ân,[26] yapılan antlaşmalara sadık kalınmasını ısrarla ister. Antlaşma yapılan uluslar arasında hiçbir ayırım yapmaz. Ancak antlaşma sorumluluklarının daima karşılıklı olduğu unutulmamalıdır. Karşı taraf sadık kaldığı sürece, Müslümanlar da antlaşmaya riayet etmek zorundadırlar. Karşı taraf ihanet edip antlaşmayı bozarsa, aynı şekilde Müslümanların da antlaşmayı bozma hakkı vardır.[27]

Kur’ân’da uluslararası ilişkilerin barış içinde devamını temin açısından uyulması gereken en önemli ilkelerden birisi de, “ahde vefa” yani, verilen sözün mutlaka yerine getirilmesi ilkesidir. Devletin bizzat kendi iradesiyle taahhüt ettiği uluslararası sorumlulukları yerine getirmemesi halinde, bir arada karşılıklı anlayış, işbirliği ve yardımlaşma içinde yaşamanın gerektireceği esaslara uyması da beklenemez. Millet ve devletlerin birbirlerine güvenleri sarsılınca, barış içinde yaşamak sözde kalır. Kur’ân, yukarıda temas edilen ilkeler yanında, verilen söz ve taahhüt edilen görevlerin yerine getirilmesinde azami duyarlılığı istemektedir.

Aslında, Kur’ân, ahde vefayı bütün hayatın esası kabul eder: “Ey iman edenler, (yaptığınız) akitleri yerine getirin…”.[28] Çeşitli rivâyet ve yorumlar âyette zikredilen “akitler”in insanın Allah ile, diğer insanlar ve toplumlarla olan her çeşit söz, ahit ve anlaşma gibi karşılıklı taahhüdü gerektiren her davranışı içerdiğini belirtmektedir.[29] Âyet, insanın bizzat kendisiyle, diğer insanlarla ve düşmanla olan ilişkilerinde uyulması gereken bir ilkeyi sunmaktadır. Ahde vefa ilkesi, herhangi bir fert, toplum ve devletin geçici çıkarları için asla ihlal edilemez. İnsanın faydalı zannettiği şeye aykırı bile görünse, her durumda ahde vefa göstermek maslahatın bizzat kendisidir.[30]

Verilen her söz ve taahhüt sorumluluk gerektirmektedir. Ahde vefa göstermeyenlerin Kur’ân’da Allah’a karşı sorumlu olacakları ifade edilmektedir: “…Ahdi de yerine getirin, çünkü ahidden sorulacaktır”.[31] “Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin. Yeminleri, pekiştirdikten sonra bozmayın, çünkü Allah’ı kendinize kefil göstermişsinizdir. Allah yaptıklarınızı bilmektedir”.[32] Ayetten anlaşıldığına göre, verilen söz ve yapılan anlaşmalara riâyet hususunda Allah kefil tutulmuş olduğundan, anlaşmanın gereğini yerine getirmemek Allah’a karşı işlenmiş büyük bir suçtur.

Zikredilen âyetlerden de anlaşıldığı üzere Kur’ân, sözde durmayı ve antlaşmalara uymayı imanın bir gereği saymıştır. Bu sebeple Kur’ân, aldatma ve art niyetlerle anlaşmalar yapmayı ve yapılan anlaşmaları menfaat beklentisi ile vefasızlık gösterip ihlal etmeyi kesinlikle yasaklamıştır. Günümüzde yapılan anlaşmaların zaman zaman ihlaline dayanak olarak gösterilen “devletin menfaati”, anlaşmalara riâyetsizlik hususunda meşru bir neden sayılamaz. Bir devlet veya devletler topluluğu ile yapılan anlaşmayı, menfaat sağlamak veya büyük ve güçlü devletlerin yanında yer almak düşünceleriyle ihlal etmek, anlaşmaları aldatma ve ihanete vesile yapmak kesinlikle yasaklanmıştır. Nitekim Kur’ân’da bu tür davranışların örneği şu âyette dile getirilir: “Bir milletin diğer bir milletten daha çok olmasından dolayı,  ipliğini iyice eğirip katladıktan sonra örgüsünü bozan kadın gibi, yeminlerinizi, birbirinize karşı dolap çevirmeye alet etmeyin. Allah onunla sizi denemektedir. Aranızda anlaşmazlığa düştüğünüz şeyi kıyamet günü elbette size açıklayacaktır”[33]. Ayetten anlaşılan, antlaşma yapan iki taraf arasındaki güç ilişkisi ne olursa olsun, temel ilke, verilen sözün yerine getirilmesidir. Kendinden güçlü olana verilen sözü yerine getirip, zayıf olana verilen sözü yerine getirmemek, ahlaksızca bir tutumdur.

Mevcut anlaşmayı bozanlara, ahde vefa göstermeyenlere yapılacak muamelenin ne olduğunu Allah Teâlâ, Hz. Peygamber’e şöyle bildirmektedir: “Sen kendileriyle anlaşma yaptığın halde onlar, hiç çekinmeden, her defa anlaşmalarını bozarlar. Savaşta onları yakalarsan, onlar (a vereceğin ceza) ile arkalarında (ahdi bozacak) kimseleri de dağıt ki ibret alsınlar”[34]. Âyette işaret edilen anlaşma ya da sözleşmeler Müslüman toplumla gayri müslim gruplar arasındaki anlaşmalardır. Bununla birlikte, karşı tarafın davranışlarından ve bir kısım emarelerden anlaşmayı bozacağı anlaşılırsa, mukabil aldatma ve hıyanete başvurmadan anlaşma açıkça bozulabilir: “Bir kavmin, (anlaşmaya) ihanet etmesinden korkarsan, sen de (onlarla yaptığın anlaşmayı) aynı şekilde onlara at; çünkü Allah, hainleri sevmez”.[35] Âyette “ihanet etmesinden korkarsan” ifadesi, sadece zanna dayanan belirtiler değil, açık ve nesnel deliller olmalıdır.[36] “Onlara misilleme olarak sen de anlaşmayı geçersiz say” ifadesini Taberî şöyle açıklamaktadır: “Onlarla savaşa girmeden önce, ihanetlerini ortaya koyan açık delillere dayanarak onlarla senin aranda mevcut anlaşmayı geçersiz saydığını kendilerine duyur ki, hem sen hem de onlar kendileriyle savaş hali içinde olduğunuzu bilesiniz”.[37] Âyetin son cümlesi olan “Allah hainleri sevmez.” ibaresi, hem Müslümanlar hem de diğerleri için bir ikaz niteliğindedir.[38]

Kur’ân, müslüman topluluklarla diğerleri arasında siyasî ilişkileri tanzim hususunda anlaşmaları meşru ve genel bir esas olarak telakki etmiştir. Anlaşmalar Hukukunun en temel kurallarından olan “Pacta Sunt Servanda” (Ahde Vefa) ilkesi, Kur’ân’da birçok yerde zikredilmektedir. Kur’ân, düşmanlara karşı bile ahde vefa hususunda kesin ve açık hükümler koyup, tarih boyunca müslümanlar da bunu uygularken; papazlar “kâfirlere” (yani müslümanlara) verilen sözün asla muteber olmadığını İncil adına hıristiyan hükümdârlara telkin etmişlerdir. Hıristiyanlar tarafından müslümanlara verilen sözün bir değerinin olmadığına ilişkin bu prensip nesilden nesile intikal ederek sürüp gelmiştir.[39] Yapılan yemini bozmayı özellikle uluslararası hukukta bir ilke sayan bu anlayışı ve nazariyeyi o zamanın hıristiyanları, yalnız müslümanlara değil, bizzat kendi aralarında da uygulamışlardır.[40]

Birçok Batılı müellif, devletler hukukunun temelini “Pacta Sunt Servanda”  yani ahde vefa ilkesiyle, “Bona Fide” yani anlaşmaların iyi niyetle uygulanması ilkesine dayandırmaktadır.[41] Kur’ân ise, görüldüğü üzere, uluslararası ilişkilerde, düşman bile olsa insanlar arasında ayırım yapmadan hem adaletin tatbikini hem de ahde vefayı iki temel ilke olarak kabul edip, uluslararası ilişkileri sağlam esaslara oturtmuştur.[42]

Yapılan anlaşmalarla ilgili olarak, uluslararası ilişkilerin sağlıklı bir biçimde gerçekleşmesi için, verilen sözde durmak yani ahde vefa göstermek son derece mühim bir hadisedir. Ahde vefanın Müslümanların karakteristik özelliklerinden olduğunun altını çizen Kur’ân-ı Kerîm[43], gerek insanlar arası ilişkilerde ve gerekse uluslararası ilişkilerde ahde vefaya ayrı bir önem vermektedir. Öyle ki insanın “yapmayacağı şeyi yaparım deyip de yapmaması”, yani sözünde durmaması Allah’ı öfkelendiren nahoş bir durumdur.[44] Bir başka ifadeyle söyleyecek olursak, Kur’ân-ı Kerîm, ahde vefayı, insanın bireysel ve toplumsal hayatının önemli ve uyulması zorunlu unsurlardan biri olarak telakki etmektedir. Ahdine sadık kalmayan insanları da, fasıklıkla, zalimlikle ve bozgunculukla nitelendirmektedir. Ahde vefa göstermek, hem insan-Allah ilişkilerinin hem de insanlar arası ilişkilerin temel unsurlarındandır.[45]

Kur’ân’da büyük bir ahlâkî fazilet olan ahde vefaya ilişkin âyetlerde, kendileriyle yapılmış anlaşmaların hükümlerine riâyet ettikleri müddetçe, gayri müslimlere dahi verilen söz doğrultusunda uygulamada bulunulması emredilmektedir[46].

Kur’ân-ı Kerîm, aldatma, hile ve kötü niyetler taşıyan antlaşmalar yapmayı ve yapılan antlaşmaları menfaat endişesiyle bozmayı kesinlikle yasaklamıştır.[47]

Müslümanlar, tarih boyunca düşmanlarına karşı bile asla vefasızlık yapmamışlar ve attıkları imzaların, verdikleri sözlerin daima arkasında durmuşlardır. Fakat karşı taraftan aynı sadakat ve samimiyet görülmemiş, aksine entrika ve ihanetlerine maruz kalınmıştır. Allah, onların hareketlerini şöyle belirtmektedir: “Bir mümin hakkında ne ahit tanırlar ne de anlaşma. Çünkü onlar saldırganların kendileridir”.[48] Onların bu tutumuna karşı Müslümanın uyması gereken Kur’ânî ilke şudur: “Onlar size karşı dürüst davrandığı sürece siz de onlara dürüst davranın. Çünkü Allah (ahdi bozmaktan) sakınanları sever”.[49]

Kur’ân-ı Kerîm’e göre, ahid konusunda, uluslararası ilişkilerde takip edilmesi gereken yöntem, muhataplara göre üçe ayrılır: Müslümanlar, sözleşmeliler ve antlaşma yapılmayanlar. Müslümanların aralarında ırk, renk ve coğrafya farkı gözetilmeden tam bir kardeşlik ve dostluk hakim olmalıdır. Sözleşmelilerle olan ilişkiler, sözleşmedeki şartlara uygun olarak cereyan etmelidir. Antlaşma yapılmayanlara karşı izlenecek tutum ise, karşı taraftan düşmanca bir tutum görülmedikçe dostluk üzere cereyan etmelidir. Hiçbir sebep yokken onlara karşı saldırıda bulunmak, Kur’ân’ın ilkelerine uymayacağı için ahlaki değildir. Verdiği sözü yerine getirmek, müslümanın şahsen görevi olduğu gibi, uluslararası ilişkilerde de sözleşmelere riâyet etmek bir devletin devlet olabilme şartının gereğidir.

Kur’ân-ı Kerîm, gayri müslimlerin uluslararası ilişkilerdeki özelliklerinden birinin de, müslümanlarla yaptıkları anlaşmaları her defasında bozmaları olduğuna işaret etmektedir: “Allah katında yürüyen canlıların en şerlisi kâfirlerdir; artık onlar inanmazlar. Sen kendileriyle anlaşma yaptığın halde onlar, hiç çekinmeden her defa anlaşmalarını bozarlar. Savaşta onları yakalarsan, onlara vereceğin ceza ile arkalarında bulunan kimseleri de dağıt ki ibret alsınlar”.[50]

Sonuç olarak, ahde vefa ilkesi, İslâm’da din kardeşliğinin gerektirdiği yardımlaşma hakkı  ve Müslümanlara bu konuda yüklenen sorumluluktan ağır basmaktadır. Çünkü, İslâm’a girip de henüz hicret etmeyen Müslümanların düşmana karşı yardım istemesi durumunda, onlara yardım edilmesi yerine getirilmesi mutlak gerekli bir görev olup, bu yardım Müslümanlarla anlaşmaları bulunan bir topluluğa karşı söz konusu ise, mevcut anlaşmanın ihlal edilmemesi ve ahde vefa gösterilmesi gerekmektedir.[51]

Kısacası, verilen sözde durmak, Allah’ın kesin emridir. Fakat karşı tarafın yapılan anlaşmayı bozduğu nesnel olarak fark edilince Müslümanların da gafil avlanmamaları için anlaşmayı bozup tedbir almaları gerekmektedir. Bu âyetler, Kur’ân’ın uluslararası ilişkilerde temel belirleyici ilkelerindendir. İnşa edilen barışı ilk bozanlar müslümanlar ol(a)mazlar. Fakat anlaşmayı bozanlara misliyle cevap verilir. Yani, Kur’ân, ahdini korumak için sulh masasına oturur. Karşı tarafın ihanet edeceğinden korkarsa, mevcut anlaşmayı bozduğunu açıkça ilan eder. Asla ihanet etmez, hile yapmaz, aldatma yolunu seçmez. Karşı tarafa, antlaşma şartlarını feshettiğini açıkça bildirir. Kur’ân-ı Kerîm bu ilkesiyle, mevcut anlaşmaya güvenerek emniyet içinde yaşayan toplumlara zalimce ve adi baskınlar düzenlemez.

3. Eman/İltica Müessesesi: “Emin olmak, güvenmek” anlamındaki Arapça emn kökünden türemiş bir isim olan emân “güven, güvence, güvenlik” manasına gelir. Türkçe’de “sığınmacı almak/iltica” olarak kullanılan bu kavram, Kur’ân’da aynı anlama gelen “civar” sözcüğü ile ifade edilmektedir. Bu kelime, tarihi bir terim olarak Cahiliye devrinde ve İslam’ın ilk dönemlerinde son derece yaygın olan eman ve himaye müessesesini ifade etmektedir.

Eman uygulamasının Arap toplumunda İslam öncesi döneme uzanan köklü bir geçmişi vardır. Kabile hekimiyet ve sorumluluğunun ön planda olduğu devirlerde eman, hem kabileler arası savaşlarda belli şahıs ve gruplara teslim olmaları halinde mal ve canları için güvence vererek gereksiz yere kan dökülmesini önleyici ve barışı kolaylaştırıcı, hem de topluluklar arası ticarî ve sosyal ilişkilerin artması için kabile veya şehir devletinin hakimiyet alanı dahilinde yabancıların güven içinde dolaşmasını sağlayıcı bir fonksiyon üstlenmiştir.[52]

Kur’ân, cahiliyye döneminin bu güzel uygulamasını aynen benimsemiş, Müslümanların da bu kurumu devam ettirmesini emretmiştir. Şu âyet, uluslararası ilişkilerde bu olgunun meşruiyetinin açık delillerindendir: “(Ey Muhammed!) Eğer ortak koşanlardan biri sana sığınmak isterse onu sığınmana al ki, Allah’ın sözünü dinlesin. Sonra onu güvende olacağı yere ulaştır. Çünkü onlar bilmeyen bir topluluktur.”[53] Bu ifade, bu durumda olan bir kişinin Kur’ân mesajını benimseyip benimsememekte hür olduğuna işaret eder gibidir. Bu da “Dinde zorlama yoktur”[54] ilkesini teyit etmektedir.

Bu âyetten anlaşıldığına göre, İslam’ın ve Müslümanların lehine olduğu müddetçe çeşitli sebeplerle bir müşrik bir müslümanın himayesine girebileceği gibi, bir müslüman da bir müşrikin himayesine girebilir.

Hz. Peygamber’in uygulamaları da bu mahiyettedir. Örneğin onun Taif dönüşü müşriklerin ileri gelenlerinden ve akrabalarından olan Mut’im b. Adî’nin himayesinde Mekke’ye girişi, çevre kabilelere İslâm’ı tebliğ ederken onların himayesine sığınma isteği, Bi’rimaûne faciasından önce Âmir b. Sa’saa kabilesi reisi Ebû Berâ’nın kendi kabilesine karşı İslâm davetçilerini koruyacağını taahhüt etmesi tamamıyla İslâm tebliğiyle ilgilidir.[55]

4. Kültürel İlişkiler: “Kültür” kavramı, sosyal bilimlerin en kaypak ve anlaşılması en zor kavramlarından biridir. Teknik anlamda kültürün kapsamı oldukça geniştir. Kültürün teknik anlamını sosyal antropologlar XIX. yüzyıldan beri geliştirmektedirler. Buradaki konu, insan topluluklarının kimlik ve özelliklerinin ön plana çıkmasıdır.[56]

Kur’ân’ın, gayri müslimlerle ilişkilerde barışı esas aldığına dair bir kanıt da Müslümanların Ehl-i kitap olan kadınlarla evlenmesine müsaade etmesidir. İnancın oluşturduğu kardeşlik bağı bir tarafa bırakılırsa, sosyal ilişkiler bağlamında karı koca arasındaki sevgi ve yakınlıktan daha güçlü bir bağ düşünülemez. Bu ilişki yalnız bir fertle sınırlı kalmamakta, kadının anne ve babası, kardeşleri ve diğer akrabalarıyla Müslüman koca ve çocukları arasında da bir akrabalık bağı oluşmaktadır. Bu da inanç farklılığına rağmen İslam’ın aynı dinden olanlara tanıdığı hoşgörünün, karşılıklı iyi ilişkiler kurulmasına olan arzusunun bir tezahürü olarak görülmektedir.

Kur’ân-ı Kerim’de Müslümanların, Ehl-i kitapla kültürel ilişki içinde olmalarını adeta teşvik eden en çarpıcı âyetlerden biri şöyledir: “Bugün size, temiz olanlar helal kılındı. Kitap verilenlerin yemeği size helal, sizin yemeğiniz de onlara helaldir. İnananlardan iffetli hür kadınlar ve sizden önce Kitap verilenlerden iffetli hür kadınlar -zina etmeksizin ve gizli dost tutmaksızın- mehirlerini verdiğiniz takdirde size helaldir. Kim inanmayı reddederse, şüphesiz işleri boşa gider. O, ahirette de kaybedenlerden biri olacaktır.”[57]

Bu âyette Müslümanlarla Ehl-i kitap arasında iki kültürel ilişkiye yer verilmektedir. Birincisi, Ehl-i kitabın yiyeceklerinin ve kestikleri hayvanların yenmesi; ikincisi ise gayri müslim kadınlarla evlenmenin caiz oluşudur. Aslında âyette, bize göre vurgulanan bir başka husus da, Allah’ın Müslümanlarla Ehl-i kitabı kaynaştırarak aralarında sevgi ve yardımlaşma gibi uluslararası ortaklık atmosferine girdirmesidir. Ehl-i kitabın yemeğini Müslümanlara, Müslümanların yemeğini de onlara helal kılmaktadır. Onların birbirlerini ziyaret etmelerine, beraber yiyip içmelerine izin vermektedir. Yine aynı şekilde, Ehl-i kitabın, hür, namuslu ve temiz kadınlarını da Müslümanlara temiz ve helal kılmaktadır. Hatta onları hür ve iffetli Müslüman kadınlarla beraber zikretmektedir.[58]

Kısacası, Yüce Allah bu âyette Müslümanlarla Ehl-i kitabı sevgi ve hoşgörü havası ile yoğurmaktadır. Müslümanlarla, diğer semavî dinlerin mensupları arasında bir ayrılığın olmadığının altını çizmektedir.

Müslümanların Ehl-i kitapla diyalog içinde olmalarını da bu kültürel ilişki çerçevesinde değerlendirebiliriz: “De ki: ‘Ey Kitap Ehli, bizimle aranızda ortak bir kelimeye gelin: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım ve Allah’ı bırakıp birbirimizi Rabler edinmeyelim…”[59]

Şu âyette de zulmeden Ehl-i kitap ile nasıl ilişki kurulacağı bildirilmektedir: “İçlerinde zulmetmekte olanları hariç olmak üzere Kitap Ehliyle en güzel olan bir tarzın dışında mücadele etmeyin. Ve deyin ki: ‘Bize indirilene de size indirilene de iman ettik; bizim ilahımız da sizin ilahınız da birdir ve biz O’na teslim olmuş olanlarız.”[60] Bu âyetten böyle durumlarda bütün peşin çatışmalara meydan verilmemesi gerektiği sonucunu çıkarabiliriz.

5. Ekonomik İlişkiler: Ekonomik ilişkiler, uluslararası ilişkilerin en büyük kısımlarından birini oluşturmaktadır. Bugün ise bu daha da önem kazanmış durumdadır. Uluslararası gücün kullanılmasında ekonomik şartlar bakımından da güçlü olmak büyük önem arzetmektedir.

Sosyal bir ihtiyaç olan ekonominin gerek fertler arası gerekse uluslararası ilişkilerde ne denli önemli olduğu bilinen bir gerçektir. Ekonomi, günlük yaşamın en önemli boyutudur. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren hem kabileler arası, hem de devletler arasında ekonomik ilişkiler gündeme gelmiş ve bu alanda antlaşmalar imzalanmıştır. Buna göre, ekonomik ilişkilerin siyasî ilişkilerden önce geldiği söylenebilir. Bunun sebebi, Allah Teâlâ’nın insanların ihtiyacı olan maddeleri bir yerde değil de, yeryüzünün çeşitli coğrafyalarına yaymış olmasıdır. Dolayısıyla alış-veriş, ithalat-ihracat gibi ekonomik etkinlikler kaçınılmaz olmaktadır. Bu da farklı ülkelerde bulunan maddelerden yararlanılmasını, yani ekonomik ilişkileri zorunlu hale getirmektedir. Böylece uluslar arasında ülfet ve ünsiyet meydana gelmektedir.[61]

Kur’ân, ahlaka konu olmasından dolayı ekonomik hayatla ilgili temel ilkeler belirlemiştir.[62] Ancak, Kur’ân, insanlığa evrensel bir iktisadî yapı öngörmez. Aynı şekilde, insanların ekonomik gelişmelerini nasıl sağlayacakları, üretim-tüketim, ithalat-ihracat, arz-talep ilişkilerini nasıl biçimlendirecekleri gibi konular da Kur’ân’ın ilgi alanı dışında kalmaktadır. Onun temel sorunu, bütün toplumsal süreçlerde olduğu gibi, iktisadî yaşamda da adaletin gözetilmesi, sömürünün ortadan kaldırılması, malların haksızca yenilmemesidir. Örneğin faizin yasaklanması ve zekatın emredilmesi, zulüm-adalet ilişkisine bağlı olarak ortaya çıkan gelişmelerdir. Kur’ân’da iktisadî sorunların çözülmesi, bir bilgi problemi olarak insana bırakılmış, ancak bu sorunlar çözüme kavuşturulurken dikkat edilmesi gereken ahlak ilkeleri sürekli olarak tekrar edilmiştir.

Günümüz dünyasının global hale gelmesi sebebiyle uluslararası ilişkiler arenasında iktisadî ilişkiler, daha sıkı bir bağ oluşturmaktadır. Öyle ki, bu ilişkiler ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmektedir. Uluslar arasındaki bu bağımlılık önceleri çok uluslu şirketler vasıtasıyla başlamış, daha sonraki dönemlerde de bölgesel ekonomik işbirliği kurumları teşekkül ettirilmiştir. Bu konuda ilk akla gelenler şunlardır: Avrupa Topluluğu (AT),[63] Avrupa Serbest Mübadele Bölgesi (EFTA), Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin ekonomik işbirliği bölgesi kurma girişimi olan (KEİB), ABD ile Kanada’nın tesis ettiği (NAFTA) vs.

Bugünkü tabirle söyleyecek olursak, çok uluslu şirketleşme ya da uluslararası nitelikteki bölgesel ekonomik teşkilatlarda örgütlenme, Kur’ân öncesi Araplarda da görülmektedir. Kureyş Suresi’nde Mekkelilere verilen nimet dolayısıyla vurgulanan iki uluslararası ekonomik seyahat neticesinde sağlanan büyük sermaye birikimi, böyle bir neticeyi de beraberinde getirmiştir. Mekke toplumunun, Kur’ân’ın ifadesiyle “yaz ve kış seyahatleri” ile bölgesel piyasadaki konumu o kadar güçlenmişti ki, neticede sahip oldukları sermaye kendi hudutlarını aşmış, Taif, Hire ve Yemen’den yabancı sermayedarlarla ticarî ortaklıklar kurmuşlardır. Bu durumun, bugünkü karşılığı olarak, büyük sermayeli çok uluslu şirketlere tekabül ettiği söylenebilir.[64]

Kureyş sûresi Mekkelilerin yaz ve kış ticaret kervanlarıyla dışa açıldıklarına ve “Ümmü’l-Kurâ=Metropol” olan Mekke’nin sürekli olarak ekonomi işine hazır olduğuna işaret etmektedir: “Kureyş’i yaz ve kış yolculuklarında esenliğe kavuşturduğu için kendilerini açken doyuran ve korku içindeyken güven veren bu Ka’be’nin Rabb’ine kulluk etsinler.”[65]

Bu sûrede geçen anahtar kavram “ilaf” sözcüğüdür. Bu kelime, karşılıklı iyi ilişkiler anlamındaki “ülfet” kökünden gelmekte olup, ünsiyet, dostluk, iyi geçim, anlaşıp uzlaşma, kaynaşma, dayanışma, yardımlaşma, akit ve müsalaha anlamlarına gelmektedir.[66] Kısaca bu sûre bizlere şu mesajı vermektedir: “Bir ülkenin refah ve kalkınması, öncelikle kendi içindeki barış ve huzura, sonra da komşu ülkelerle olan iyi ilişkilerine bağlıdır. İçeride barışı gerçekleştirememiş, can ve mal güvenliğini sağlayamamış olan bir ülkenin ekonomisi gelişme göstermez, aksine kısa zamanda çökmeye mahkum olur. Bunun gibi gerek siyasî gerek ekonomik alanlarda komşularıyla iyi ilişkiler kuramamış bir ülkenin ekonomisi de sürekli tehdit ve tehlike altında demektir. Böyle bir ekonominin kendinden beklenen gelişmeyi göstermesi mümkün olmaz. Sağlam bir ekonomi, içerde barış ve huzura, dışarıda düzenli ve istikrarlı ilişkilere muhtaçtır”.[67]

Bu seferleri sayesinde Kureyşliler, ekonomik bakımdan kalkındıkları, maharetli tüccar oldukları gibi çeşitli kültür ve medeniyetlerle de karşılaşıyor, onlardan etkileniyordu. Hac mevsiminde kurulan panayırlar/fuarlar, ticaretlerinin canlanmasına vesile olduğu gibi bu mevsimlerde kurulan mahkemeleri, şiir ve konuşma yarışmalarını, Suriye ve Irak gibi çeşitli ülkelerden gelen insanlar bunları izlerdi. Bütün bunlar da Kureyş’in sosyal, ekonomik ve kültürel ilişki içinde olmalarına katkıda bulunurlardı.[68]

6. İnanmayanlarla Dostluk: Kur’ân uluslararası ilişkiler bazında karşılıklı iyi ilişkileri esas almaktadır. Dinî, etnik, ve kültürel farklılıklara açık bir toplum yapısı öngörmektedir. Müslümanlara karşı düşmanca davranışlar içinde bulunmadıkça diğer topluluklarla ilişkilerde barışın, dostluğun esas olduğuna işaret edilmiştir.

İnsanlarla dostluk kurma Kur’an’da “veli” sözcüğü ve türevleriyle ifade edilmektedir. Genel olarak, Kur’ân, Müslümanlardan, Müslümanları bırakıp da, Allah düşmanlarını, inanmayanları, münafıkları, Müslümanlarla dinleri uğrunda savaşanları ve onları yurtlarından çıkaranları, zalimleri, hicret etmeyen Müslümanları, Allah’ın gazabını hak edenleri ve genel olarak Ehl-i kitabı dost edinmemelerini istemektedir.[69] Bu tür âyetlerden biri şöyledir: “İnananlar, inananları bırakıp inkarcıları dost edinmesinler! Böyle yapanın Allah katında bir değeri yoktur. Ancak inkarcılardan korunmak için tedbir almanız bunun dışındadır. Allah, sizi kendisiyle uyarır; dönüş Allah’adır.”[70] Ayette yasaklanan dostluk, inkarcılara karşı gönülden bağlanma ve inananları bırakıp onlara ilgi ve sevgi gösterme manasındaki dostluktur. Buna karşılık Müslüman bir topluluğun, inkarcı toplumla barış imzalaması ve Müslümanlarla savaşmayan inkarcılarla ittifak oluşturmaları olağan bir durumdur. Nitekim Allah, inananları, kendileriyle din uğrunda savaşmayan ve kendilerini yurtlarından çıkarmayan kimselere karşı iyilik etmekten ve onlara karşı adil davranmaktan alıkoymaz.[71]

İnsanlar arasında herhangi bir ayırım yapmadan akrabalık ilişkilerini kesmeyi yasaklayan Kur’ân,[72] Allah’a ortak koşmaya zorlamaları halinde gayri müslim anne ve babaya itaat etmemeyi isterken yine de onlarla iyi geçinmeyi emretmektedir.[73] Hz. Ebû Bekir’in kızı Esmâ, müşrik olan annesi yanına geldiğinde onunla görüşüp görüşemeyeceğini sorduğunda Hz. Peygamber annesiyle görüşebileceğini söylemiştir.[74] 

Mümtehine sûresinin ilk âyetlerinde Müslümanlara gayri müslim akrabalarıyla ilişkilerini kesmeleri için telkinde bulunmuştur. Ancak Allah Teâlâ aynı sûrenin 7. âyetinde ise Müslümanlarla gayri müslim akrabaları arasındaki düşmanlığın sevgiye dönüşeceğini müjdelemektedir. Bu müjde Mekke’nin fethiyle gerçekleşmiştir: “Belki Allah, sizlerle onlardan kendilerine karşı düşmanlık beslemekte olduklarınız arasında bir sevgi bağı kılar. Allah güç yetirendir. Allah bağışlayandır, esirgeyendir.”

Bu âyette Müslümanlarla diğer insanlar arasındaki münasebetlerde ve uluslararası ilişkilerdeki şu temel ilke yerleştirilmektedir: İnsanlarla ilişkiyi kesmenin ve husumetin, düşmanlığa bağlı bulunduğudur. Ama bu durum ortadan kalkacak olursa iyiliğe layık olana iyilik yapılacağı her türlü ilişkide adaletli davranılacağı ifade edilmektedir. 

Zülfikar Durmuş, Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

Asra göre her türlü ihtiyaçları temin edilmiş ve tabiî gelişmesini sürdüren topluluklarda sıkıntı yok denecek kadar azdır. Maddî-manevî ihtiyaçları giderilememiş ve fıtrî gelişmesini sürdüremeyen topluluklarda ise, iç ve dış baskı ve zorlamaların giderek artmasıyla, buhranlar da o kadar fazladır.

Bunalımlar ve içtimâî herc-ü merc, kar, tipi ve fırtınalara benzer. Onun için, çok defa neticesi itibariyle de güzeldir. Zira, buhranlarla toplum yeni tekevvün ve teşekküle zorlanır ve bu sayede yaşadığı devrin idrakine erer. Bir cemiyet yaşadığı devri bilmiyor, aksiyon ve reaksiyonlarıyla o devrin hâdiselerinin içine giremiyorsa, onu yaşıyor kabul etmek mümkün değildir ve o cebrî bir inkıraz yolundadır.

Yaşadığımız devrede, tabakât-ı beşer çapındaki çalkalanmaların arkasında hiç şüphe yok ki, işte bu bunalımlar, iç ve dış baskıların huzur cidarlarını zorlamasıyla da yeni tekevvün ve teşekküle hazırlıklar var. Bu umumî çalkalanma ve tekevvünden münkariz olmayan her millet, payına düşeni alacak ve yeni bir dünya kuracaktır.

Milletimiz ve bağlı bulunduğumuz milletler topluluğunun da, bunun dışında kalması herhalde düşünülemez. O da bunalımdan bunalıma mâruz kalacak, sıkıntıdan sıkıntıya düşecek ve bin türlü sancı çekecektir.

Asıl mesele ise, bütün bu olup bitenlerden sonra, yeni oluşu, kadîm ve sarsılmaz prensiplere tevfîkan mükemmel hazırlamaktır. Aksine içtimâînin kanunları bilinemez, muâlece ilmî olarak yapılamazsa, ters ve olumsuz davranışlar, her şeyi alt-üst de edebilir.

İşte bizler bu gün, böyle bir “olma” veya “olmama” durumuyla karşı karşıya bulunuyoruz. Ya bütün bu buhranlardan sonra bir idrak ve izanla, kurulmasını tasarladığımız dünyayı kuracak ve huzura ereceğiz veya bir kısım küçük hesap ve çıkarlar uğruna, çekilen binlerce ızdırabı semeresiz ve boş yere kılacak bir anlayış ve davranışla -maâzallah- gerisin geriye gideceğiz.

İşte bu hususta, araştırmacımızın meşkûr mesâisi ve mevzuu yapıcı bir eda ile ele alması, duruma aydınlık ve ümidimize fer getirici mahiyettedir. Mahirâne bir anlayış ve anlatışla iftirak ve ittifakın teşrihini yapan yazarı, hem meselelerin içine nüfuzdaki muktesebât ve zenginliği ile hem de bu meselenin dertlisi, hem samimi dertlisi olması itibariyle, gönül ve vicdanlara seslenir bulduk ve emsâli yazı, kitap ve makaleler arasından neşredilmek üzere bunu tavsiye etmeyi uygun gördük.

Doğrusu ittifak ve iftirak mevzuu, günümüzde ehemmiyetini koruyan en aktüel bir mevzudur. O, her devirde ehemmiyetini korusa bile, merkezî taazzuvun gerekli, hem çok gerekli olduğu bir dönemde, ciddiyeti giderek artan ve bütün içtimâî meselelerin önüne geçen bir mevzu haline gelmiştir. Asırlardan beri faturasını milletin ödediği bu ihtilâf ve iftirak, hissîliğin ön aldığı günümüzde endişe verici buudlara ulaşmıştır. Çok rahatlıkla söyleyebiliriz ki, dirilişimiz için bundan daha büyük tehlike tasavvur etmek mümkün değildir.

Toplumumuz, ilmî ve fikrî yapısı itibariyle alabildiğine sığ, kalbî ve ruhî hayatı itibariyle oldukça fakir; imam ve rehberleri itibariyle sahipsiz ve acınacak haldedir. Bağnazlık ve müsamahasızlığın beslenip kaynaklandığı bu vasat yok edilmedikten sonra, ittifak ve ittihadı düşünmek bile çok zordur.

Zira, anlaşma ve uzlaşma, her şeyden evvel bir akıl ve mantık işidir. Akla ve mantığa dayalı bir vahdettir ki, dayanır ve uzun ömürlü olur. Buna karşılık günümüzde daha çok hissî vahdet ve kardeşlik vardır. Bu ise zaif, yetersiz ve kısa ömürlüdür. Belli bir grup karşısındaki toplanmalar, düşmanlık duygularıyla bir araya gelmeler; saldırmış veya saldırılmış olma ruh-hâleti içindeki derlenmeler, hissî birleşmelerin gelip geçici dalgalanmalarından ibarettir. Bugünkü keyfî ve kemmî buudlarımız içinde böyle bir vahdet katiyen yetersizdir ve hele mukaddes prensiplerimiz açısından asla tecvîz, tasvip ve muhakkak surette takdir göremez.

Öyle ise, iç ve dış ayırıcı faktörleri hesaba katarak, fasl-ı müştereklerimizin müzakereye getirilmesine ve birliğimizin aklîlik ve mantıkîlikle yeniden ele alınmasına şiddetle ihtiyaç vardır. Gâye ve vesîlelerin, hedef ve maksatların tâyin ve tespitlerinin yeniden gözden geçirilip, vicdanî bir mukaveleye dilbend olmaya ihtiyaç vardır. Maddî – manevî, dünyevî ve uhrevî saadetimizin temel taşı olan vahdetimiz için, hiç olmazsa Anglo-sakson ve Gall ittifakı biçiminde bir ittihada ihtiyaç, hem çok şiddetli ihtiyaç vardır.

Düşmanlarımızı meşgul etme, düşündürme ve göz açtırmama gibi, kiyâset ve dirâyet isteyen hususları beceremesek bile, hiç değilse onların oyunlarına gelmeme ve elimizle kendi tükenişimizi hazırlamama, anlayışını göstermeliyiz. Aslında buna mecburuz da…

Farklı düşünce ve anlayış, farklı yaradılışın neticesidir. Yaradan böyle dilemiştir ve bunda da rahmet ve hikmet vardır. Fakat, şerîat-ı fıtriyedeki âhenk ve ıttıradı, beşer kendi iradesiyle temin etme mükellefiyetindedir. Makro âlemde cebrîlik, insanlık âleminde ise “şart-ı âdi” tarifiyle irâdilik hüküm fermâdır. İlk varoluş bir ihsan ve sonra her ihsan bir sebebe terettüp etmektedir. İçtimâî vifak ihsanına mazhariyetin sebebi de, vicdanların içtimaileşmesi ve gönüllerde mürüvvet ve insanlık sevgisinin mayalanmasıyla olacaktır. Onun için nefse muhabbet ve teabbüdün ifadesi, inhisarcılık; vesileleri, hedef ve maksatların yerine oturtma gibi gizli şirk “Benim elimde olmadıktan sonra başkalarının getireceği hayrı da vesile-i hayrı da istemem” gibi haknâşinaslık; doğruluğu kendine tâbi olmada görüp ve bütün tâbî olmayanları tekfîr, tadlil ve tecrîmde bulunma gibi hoyratlık ve bağnazlık, vicdanlardan sökülüp atılmadıktan sonra böyle bir anlaşma ve uzlaşmayı muhâl görmekteyiz.

Her şeyden evvel, temelde olmayan farklı düşüncelerin normal kabul edilmesi ve en azından bir yabancıya karşı takınılan sunî nezaket kadar, onların da böyle bir şeye hissedar kılınması elzemdir, zarurîdir, mukaddes birlik ve düzenimize bir temennâ ve selâmdır.

Kaldı ki küçümsenmeyecek kadar bölücü faktörler de vardır ve bunların mevcudiyetini kabul etmek realitenin ifadesidir:

1- Uzun zaman dinî hizmetlerin muattal kalması ve sonra da bu vazifenin birbirinden ayrı ferd ve cemaatler tarafından yürütülmesi ve hele bu ferd ve cemaatlere sözünü geçirecek bir lider ve reh – nümânın bulunmayışı, her grubun ayrı bir yol tutup gitmesine sebebiyet vermiştir. “Bir kısmı her köyde Kur’an kursu açarak, bir kısmı dini ihyâ edici mahiyette hazırlanmış kitapları okuyarak, bir kısmı entelektüel seviyede adam yetiştirerek ve bir kısmı da siyasî faaliyet sürdürerek” milletlerine hizmet yolunu tutmuşlardır. Bu itibarla da, din, vatan hizmetindedirler, fakat ayrı ayrıdırlar…

2- Bu gruplardan her birerleri, kendilerine ışık tutan rehber ve öncülerine müceddid nazarıyla bakmaları – mâsum olsa dahi bir ayrılığa sebebiyet vermektedir. Zira “Müslümanların vicdanında müceddid telâkkisi olduğu müddetçe -ki kıyamete kadar devam edecektir- dine karşı kötülüklerin arttığı devirlerde, ilmî ve amelî yönleriyle iştihâr edecek kimseler ve bunlara tâbi olanlar bulunacaktır.” Kitlelerin fikir ve ruh yapılarının hazırlanmasında ve içtimâînin ölü yönlerine hayat nefhedilmesinde dahli bulunan bu kimselere de müceddid denecektir. Bu ise, çok defa tâbi olanlar için zararsız olsa bile, mühtedi ve acemilerin elinde iftirak unsuru hâline gelmesi, ihtimâl dahilindedir.

3- Mehdîlik müessesinde de, müceddidlik için vârid olan aynı şeyler zikredilebilir. Korkunç âhir-zaman fitnesi karşısında Mehdîlik akidesi, ferd için de, cemaat için de bir kurtarıcı simittir. Evet, itikâdî bağların zaafa uğradığı, amelin terk edildiği, muamelâtın tamamen muattal kaldığı bir dönemde, öyle harika bir zât lâzımdır ki, bize göre muhâl olan, bütün bu işler için gerekli ıslahatı bir hamlede ve bir nefhada yapıversin. Bu anlayış da ütopik yönleri bir tarafa, yadırganacak bir husus değildir. Ancak ferde atfedilen azamet ve cemaattaki asabiyet itibariyle iftiraka sebebiyet verebilmesi kuvvetli muhtemeldir.

4- Bunlardan başka, içimizdeki ihtilâfların dıştan körüklenmesini de hesaba katma mecburiyetindeyiz. İmparatorluklar kurmuş ve asırlarca insanlığın kaderine hükmetmiş bir millet olarak, komşularımız ve muâsırlarımız tarafından hiçbir zaman hazmedilemediğimiz bir vâkıâdır. Bin seneye yakın bir zaman zarfında sürdürülen bütün “Hilâl-Sahip kavgaları milletimize karşı güdülen bir düşmanlık ifadesidir.” Amerika’nın silah ambargosu ve toplumlar arası bazı meselelerimize karşı umursamazlığı; bu arada batılı devletlerin, hattâ üyesi bulunduğumuz toplumlarda dahi, bize üçüncü sınıf bir devlet nazarıyla bakmaları “dipdiri bir haçlı ruhunun devamı” demektir. Su yüzüne çıkan bu muamele ve davranışların arkasındaki korkunç kin ve nefreti görmemek mümkün mü?..

Bu kin ve nefret haçlı seferleriyle başlamadığı gibi, onlarla da bitmemiştir. Aynı zihniyet, strateji ve taktik değiştirerek, çeşitli entelijan servisleriyle bugün dahi faâliyetini sürdürmektedir ve dipdiridir.

Eskiye nispeten tehlike bugün biraz daha artmıştır. Zira, “eskiden tehlike dışarıdan geliyordu, mukavemet kolaydı; halbuki şimdi içeriden geliyor” o nispette mukavemet de güçleşti. Sârî bir illet hâlinde, bütün cemiyeti saran lâ ahlâkîlik, bir toplumu ayakta tutacak bütün esasları yıktı; yerle bir etti. Alman ahlâkı, batı ahlâkı, nihilist ahlâk ve şuyûi ahlâk gibi ahlâk adına çeşitli cinnetlerle, mukaddes değerlerine karşı saygısız hâle getirilen neslimiz, en utandırıcı ifadesiyle fikrî ve ruhî nesepsizliğin kurbanı oldu. Ve o, bugün bir anlayış, bir (terminoloji), bir (metodoloji) keşmekeşliği içinde olduğunun farkında bile değildir.

Bu karşılık ve curcunanın, ehl-i iman kesimine aksetmediğini iddia etmek oldukça zordur ve dikkat isteyen meseledir. Evet, yerinde mezhep anlayışının değerlendirilmesi; yerinde meşrep ve mizaçların işlettirilmesi ve yerinde etnik havanın kurcalanması, dış mihrakların müracaat mahâlleri olmaları itibariyle dikkat edilmesi gereken hususlardır. Vâkıa dine hizmet eden grupların bu türlü bölücü telkinlere kapıldıklarına, beslenip ve idare edildiklerine dâir ciddî bir karîne mevcut değildir. “Bazı gruplar için bu çeşit iddia ve dedikodu var ise de,” İman ve Kur’an cemaatinin, dıştan direktif almayacağına dâir emâreler daha kuvvetli görünür. Ancak, cemaatlerin fikrî ve ruhî olgunluğa erememesinden bağnazlıkların olabileceği ve bunun da dahilî sürtüşmelere yol açabileceği de asla hatırdan çıkarılmamalıdır ki, bu da “farkına varılmadan, düşmanın menfur gayesine hizmet etme” demektir.

Bunlara ilâve olarak, insanımızın tatmîn edilemediğini, bir kalp ve ruh boşluğuna mâruz kaldığını, devrimizin bir kısım fantazi düşünce ve sistemlerine kör körüne kapılıp gittiği ve bu suretle de kalbinden ve vicdanından uzaklaştırıldığını zikredebiliriz…

İşte o, bir taraftan böyle iç âleminin mesnet ve kâidelerinden mahrum bırakılırken, diğer taraftan da serazat, çakırkeyf bir (şirzime-i kalîlin) hayvanî hisler hesabına sahnelendirdiği, iç gıcıklayıcı ahvâl ve şartlarla, ciddî hiçbir şey, fakat bunun dışında her şey olmaya namzet hâle getirildi.

Sosyoloji ve antropoloji âlimleri, yeryüzünde dinsiz bir kavmin yaşamadığı hususunda ittifak halindedirler. “Tarihin hiç bir devrinde, küre-i arzın hiç bir noktasında şimdiye kadar dinsiz bir cemiyete rastlanmamıştır.” Din hissi, fıtrî ve tabiîdir. Beşeri bundan mahrum etmek, ferdî ve tabiîdir. Beşeri bundan mahrum etmek, ferdî ve içtimâî bir kısım depresyonlara yol açacaktır. Vicdanına ve kalbine giden yolları tıkalı gören insanlık, sistemli sistemsiz kendine göre tatmin yolları araştıracak ve bu tabîi ihtiyacını gidermeye çalışacaktır. Her mizaç ve meşrebin kendi rengini vererek oluşturmaya çalıştığı böyle bir tatmin yolunun nasıl karmaşıklığa sebebiyet vereceği ise, her türlü izahtan vâreste bir husustur. “Cemiyette değerler anarşisi ve bunun sonucu da kanlı-bıçaklı müsâdeme… ” İşte, tabiat ve fıtrat kâle alınmadan ortaya atılan hayat felsefesi ve işte bin bir curcunanın hüküm sürdüğü perişân vatan!.

Bu mefhum keşmekeşliği içinde, müstağriplerin durumu da ayrıca üzerinde durulmaya değen ciddî hususlardandır. “(Vatan) deyince Turancılık, (millet) deyince faşistlik, din deyince gericilik mânâsını anlayan” bu (Mehlika Sultan âşıkları)’nın bir buçuk asırdır ne dediklerini ne yazdıklarını anlamak oldukça zordur. Bir zamanlar bütün yolları batıya bağlayan, batı yamaçlarında tenezzühe çıkan ve batı sahillerine seyahat düzenleyen bu garip ve garip olduğu kadar da ciddî bir hesabı olmayan garbonarilerimiz, daha sonra bütün güçleriyle “emperyalizm” ve “kapitalizm” on ikisinden batıya kurşun yağdırmaya başladılar. Bu demekti ki, bizde batılılaşma bir muhasebenin neticesi olmadığı gibi, başka sevdâlarla ona ve sistemine sırt çevirmemiz de yine bir muhasebe ve plânın neticesi değil de, her şey bir kuru sevdalılık, her hamle bir maceradan ibaretmiş…

Netice olarak diyebiliriz ki, din ihtiyacının yeteri kadar karşılanmayışı, bir tarafta mülhit ve ateist bir grubun yetişmesine yol açarken, diğer taraftan da, bu meşru ihtiyacı giderme yolunda, birbirinden habersiz ve sistemsiz, ayrı ayrı toplulukların, dinî ve içtimâî birer hizmet sahasını kendilerine hizmet sahası edinerek o yolda faâliyet göstermeleri, pek çok grubun meydana gelmesine yol açmıştır. Ve yer yer bu hizipler arasında sert tartışmalara, endişe verici kavgalara ve ciddî vuruşmalara milletçe şahit olunmuştur. Hele ihlâs ve samimiyet gibi amelin özünden habersizlik, nefse muhabbet, inhisar-ı fikir de araya girince, kargaşalık üstesinden gelinmez buudlara ulaşmıştır.

Bu kadar gâile içinde, mevcudiyeti muhafaza dahi çok zor olduğu halde, bir inâyet eliyle büyük gelişmelere ve yeni tekevvünlere ulaştırıldığımız şâyan-ı şükrândır.

Müellif bütün hâileleri hesaba katarak, âdetâ bu ateşten kütlenin (taç- tabakasına) yükselip, insan ve hadiselerin realitesi içinde bizlere akıl ve mantığın zaferini, iman ve ümidin sırça saraylarını gösteriyor. Bana kalırsa, asıl yapılması gereken şey de budur. Ne panik ne de kuru ümniyye… Belki bir görme ve idrak, bir af ve müsâmaha ile hâdiselerin üzerine gitme…

Gruplaşma hissi, insanın fıtratında vardır ve hükmünü icrâ edecektir. Asıl mesele, bu duyguyu zararsız, hatta fâideli kılmaktır. İyi kanalize edilememiş bu his, çok defa insana da insanın tabiatına da zıt bir istikamette gelişir ve zararlı olur. Cehâlet, görgüsüzlük, bağnazlık gibi içtimâî ârızalar, bu hissi baskı altında tuttukları müddetçe her an kanlı bıçaklı kavga hazır demektir. Aksine, ilim ve irfanın, hoşgörü ve müsamahanın yaygınlaştığı nispette de, anlaşma ve uzlaşma pozisyonları doğar ve grupların ittifak edeceği bir (sulh çizgisi) belirir. Böylece fıtrat ve onun kanunları içinde kısmen reaksiyonlarımız frenlenmiş, hiddet ve öfkelerimiz de dinmiş olur.

Davânın hakkaniyeti, hedef ve temel prensiplerin vahdeti, metot ve vesile farklılığını tesirsiz kılacak kadar muhterem, râsıh ve sarsılmaz olduktan sonra, en ehemmiyetsiz bahânelerle ihtilâf çıkarmak, çocuk meşreplilik, haknâşinaslık ve mürüvvetsizliğin ifadesidir. mizaç ve meşrep olarak “mahlûkâtın soluklarınca Allah’a (c.c.) vâsıl yollar vardır. Ehl-i sünnet’in cevaz verdiği sınırlar içinde, her yolculuk aziz bilinmeli ve her hizmet alkışlanmalıdır.

Başkasını tekfîr, tadlîl ve tecrîme ne gerek var, herkes kendi yolunu tervîc, teşrîh ve tavsiye ile meşgul olmalı ve onun muhabbetiyle yaşamalıdır. Bu yol aklın ve mantığın yolu olduğu gibi, iman ve Kur’an’ın da yoludur. Bu yolda “herkes kendi mesleğinin sevgisiyle hareket eder, diğer gruplara husumet beslemez. Onlara yönelteceği tenkitler, yıkıcı, kırıcı ve küstürücü değildir. Kendi grubunun itibar kazanmasını öbürünün ibdâl ve tezlîlinde aramaz. Onu da bir kardeş bilir ve kusurlarını araştırmaz. Fazilet ve başarılarını gördüğü zaman takdir eder ve sevinir. Kısacası, herkesle beraber bir hayır yarışında bulunduğunu ve gene onlarla, kıymetli bir hazineyi taşıma mecburiyetinde olduğunu bir lâhza hatırından çıkarmaz. Böyle olunca da, ayni istikamette hareket eden herkesi, kendine yardımcı kabul eder, her muvaffakiyete tazim durur, her sa’yi alkışlar ve her yardım elini öper.

Devr-i Risâlet -Penâhîde, emirler bu istikamette sâdır olduğu gibi, pratik de, bu anlayış çizgisi üzerinde cereyân etmiştir. Uzlaştırıcı faktörlerin şuur haline gelmesine, kardeşlik anlayışının çok ileri seviyeye ulaştırılmış olmasına rağmen, ayrı ayrı çiçek ve semereleri tekeffül eden farklı istidatlara hiç ilişilmemiştir.

Bir Ebu Zer ile Abdurrahman bin Avf’ın, bir Bilâl ile Hz. Osman’ın, küçümsenmeyecek kadar farklı, mülâhazaları, teferruattaki farklı görüşleri, hiç mi hiç yadırganmamıştır.

İçtimâî vahdeti zedelemedikten sonra, kabîle ve aşîretler arasındaki tutkunluğa da dokunulmamıştır. Evet, Muhâcir ve Ansâr diye iki ayrı şerefli ünvana dokunulmadığı gibi, Evs ve Hazrec namları da ilelebet sürüp gitmiştir. Sad b. Muaz’ın, kabilesine “Efendinize ayağa kalkın” derken tabiatı beşer teyit buyruluyor ve her kabile ayrı ayrı buyruklar altında cihâda götürülürken, hamiyet ocakları, fetih ve zafer hesabına yakılıp tutuşturuluyordu. Hatta aralarındaki mufâherelere – cidâle girmemek kaydıyla – göz yumuluyordu. “Kur’an’ı ezberleyenler bizdendir, falan bizdendir, filan bizdendir” şeklinde cereyan eden her şey hemen hemen hep müsâmaha ile karşılanıyordu ve bir bakıma bunlar, çok hızlı yükselen o cemaat için, yükseltme nirengileri oluyordu.

Evet.. Bütün bunlar vardı, ama ittifak ve âhenk de vardı. Marz-i İlâhîyi kazanma sath-ı mâilinde her ferd, senfonizmadaki “intibâkât-ı asvât” keyfiyetinde olduğu gibi, nağmesini umum havaya uyum ritmiyle edâ ediyordu. Ediyordu, çünkü olgundu; hakperestti; mukaddes bildiği şeylerin ufkunda şehbâl açmasının delisiydi ve şeâirin tazim görmesini istiyordu; bunlar kimin tarafın yapılırsa yapılsın, onun için ehemmiyeti yoktu.. Gün doğup bir sabah olduktan sonra ona, ha sultanlık verilmiş, ha bir dilencilik…

Yeni doğuşun Ansâr ve Hâvârileri, saadetlerini başkaları için unutmuş büyük diğergâmlar ve etrafın lezzet ve mutluluğuyla gönlünde cennet kuranlar olacaktır.

Devrimizdeki gruplaşmalardan biri de belki de en tehlikelisi, kana, ırka dayalı gruplaşmadır. Bu da batı menşelidir ve batı menşeli olması da hiç bir münevverin şüphe etmeyeceği kadar kat’idir.

Tabakat-ı beşer çapında kavgaların verildiği ve bütün insanlığı içine alacak şekilde ideolojilerin ideolojilerle çarpıştığı bir dönemde, böyle bir anlayış oldukça garibdir. Hele hele, bir mıntıkada bulunup da, aynı sosyolojik yapıya sahip olan kimseleri, çeşitli etnik gruplar halinde mütâlâa etmek, gayet gülünç ve gülünç olduğu kadar da, yarınki herc-ü merci hazırlaması bakımından tehlikelidir. Gülünçtür, zira asırlardan beri (tebelbülü akvâm)’a sahne olmuş vatanımızda, (safkan) dediğimiz şeyi arama “levh-i mahfuz”a muttali olmaya vâbestedir. Kaldı ki, şark, garb, cenub, şimâl Anadolu’nun hemen her tarafından yerleşmiş, oldukça farklı topluluklar vardır. Ve bunlardan her birerlerinin içinde değişik (ırk) iddiasıyla teşekkül etmiş gruplar da vardır. Bu gruplardan her birerlerinin bilerek veya bilmeyerek bu gülünç duruma düştüğü de muhakkaktır. Öyle ise, siyâsi, gayr-i siyâsi bütün gruplar için (vahy-i münzel)’in âlem-şümûl davetine icabetten başka, ne çare ne de makul bir mesnet kalmadığı çağrısıyla insanımıza sesleniyoruz; “Hepiniz toptan Allah’ın ipine sımsıkı sarılın ve sakın parçalanıp ayrılmayın” don olduğu gibi bugün de böyle bir kardeşliği gerçekleştirmek mümkündür. Elverir ki, bu çok ciddi mesele, İlâhi ifâde adesesi altında, akıl ve mantık düsturlarıyla ele alınsın.

Artık bütün meselelerimizi bir his ve heyecan zemzemesi içinde değil de, mukaddes prensiplerimiz muvâcehesinde ve bir içtimâi mukâvele şeklinde ele alma mecbûriyetindeyiz. Zira, dış mihrakların imal ettiği çeşitli alternatifler ve bizim içimizde de bir kısım menfaat gruplarının zuhuru, bundan başka mukaddes gaye ve ideâllere karşı ihtiram hissinin sarsılması, keza büyük dava ve ona bağlı mübeccel mefhumların yerini bir kısım küçük hesap ve çıkarların alması, aradaki rabıtayı daha kuvvetli hale getirmemizi zaruri kılmaktadır. Oda, bütün fasl-ı müştereklerimizi ortaya dökerek, onlarla ayırıcı faktörlerin muvazenesini yapma şeklinde olacaktır. İman esasları birliğini, amel ve ibadet birliği, sonra vatan ve kültür birliği, asırları aşan acı, tatlı kader birliği düşman ve hasım birliği gibi fasl-ı müştereklerimizi… Evet bütün bunlar en mübeccel şeylerden daha mübeccel, daha mukaddes bağlayıcı ve birleştirici unsurlar olduğu halde, bunların yanında bölünmeyi gerektirecek şeyler, kayda değer şeyler olmadığı da bir vakıadır.

Esasen, Sahib-i Şeriat tarafından da mesele, bu şekilde ele alınmıştır. Kelime-i Şahâdet, en büyük bir esas kabul ve tespit edildiği gibi, edâ eden her ferdin de mâsuniyetinin remzi olmuştur. Üsame’nin şiddetli itâb görüp, azarlanması, Muhallem’in huzurdan uzaklaştırılıp yüzüne bakılmaması gibi pek çok hâdise var ki, neyin sâhib-i Şeriat’a en birinci râbıta ve esas olduğunu açıkça göstermektedir.

Mesele böyle ortaya konunca, ehl-i îman, ehl-i secde ve ehl-i kıble olanlarla anlaşmama, uzlaşmama bir tarafa, onları tekfîr, tadlîl ve tecrîm etmeye kalkmak, iman ve izanla nasıl telif edilir!. Bir de bu işi yapanlar, kitleleri sevk ve idare eden liderler olursa, o zaman tahribât kadar cinayet ve cürüm de bir kaç kat olmaz mı? Evet bu umumî muvazenesizlik mevzuunda en bedbahtlar “İçtimâî durumu itibariyle bir hatası binlere bâliğ olan imam, rehber ve liderlerdir.”

Bütün rehber ve rehnümâlara lider ve başbuğlara vicdan-i umumîyi tâmire mâtuf bir hususu, bir kere daha hatırlatmak istiyoruz.

Sevginiz Allah için, nefretiniz Allah için, öfkeniz Allah için olsun. Nefsin mabudiyetine artık bir son verin, zira nefsine perestiş edenin ne Hakk’ı ne de halkı sevmesi mümkün değildir. Dostlarınızı Hak ölçüleri içinde sevin ve onlara karşı mürüvvetten ayrılmayın. Düşmanlarınız entrikalarına karşı uyanık olun: Onların oyunlarına gelmeyin ve onları idare etmesini bilin. Kendi aranızda birbirinizden adam ayartma ve aktarmayı düşünmeyin ve bu alçaltıcı yola tenezzül etmeyin. Çünkü topluluğunuz, ne kemmî ne de keyfî bundan hiç bir şey kazanmayacaktır.

Kinin ve nefretin şimdiye kadar hallettiği hiç bir mesele olmadığını bir kere daha hatırlayarak, medenilere karşı galebenin ancak iknâ ile olabileceğine katiyen inanın ve son bir kere de bu yolu deneyin.

Birleştirme Havarisi gibi, uğradığınız her şahsa (Gelin, birleşelim) demeyiniz ve hele bunu derken, grubunuza davet edâsı içinde asla ifade etmeyiniz. Zira bu tutumunuz şimdiye kadar en hakperestlerde dahi grup hamiyetini tahrik etmeden başka bir işe yaramamıştır. Bilakis uğradığınız kimselerin, hizmetlerini senâ ediniz, rehber ve mürşitlerine karşı hürmetkâr oluruz.

Bir mümin olarak kâinata “mehd-i uhuvvet” nazariyle bakıp, her varlıkla münasebet kurma yolunu araştırınız ve hele mutlak surette, müminlere karşı daima mülâyim ve difüzyona hazır durumda bulununuz.

Sizi buraya kadar hazırlayıp sevk ve idare eden inâyet eliniz işlediği hikmetleri de zinhâr tenkit etmeyiniz. Kim bilir henüz rüşdünü idrak edememiş şu heyet-i umumiyenin, belki bir müddet daha ayrı ayrı cetvellerde akması gerekmektedir.

Ve hepiniz tenkidi atıp bir miktar da takdir ve tebcille yaşayınız. Allah muîniniz olsun..

Doç. Dr. İbrahim Cânân Bey,(merhum) büyük muhtevâlı ve küçük hacimli kitabıyla, bu en büyük derdimize parmak basıyor ve bir hekim hazâkati içinde teker teker tedavi yollarına tasaddî ediyor.

Kendisine bütün okuyucuları adına teşekkür eder, emsâli hizmetlerinin temâdisini dilerim.

Fethullah Gülen, Sızıntı, Temmuz 1979, Sayı 6

Annemle karakız halam uzun kış gecelerinde el değirmeninde buğday öğütürlerdi. Anam bir ömür boyu hep ümitle babamı beklemişti. Ona ümit veren, biraz da falcı kadın olmuştu: “bir gün mutlaka kavuşacaksınız” demişti.

Çocukluk yıllarında postacı köyün bir ucundan görününce köyün diğer çocukları gibi ben de kardeşlerimle postacının etrafını sarardık ama postacı benimle ve kardeşlerimle göz göze gelmemeye çalışırdı. Çünkü postacı bana ve kardeşlerime hiç iyi bir haber getirmemişti. Eskiden atababalarımız bir avuç vatan toprağı bağlarmış beline, gurbete giderken toprak çeksin diye, gelinler kocalarına ekmeğin ucundan ısırtırlarmış ve kalan ekmeği saklarlarmış, ekmek çeksin diye. Ama ne toprak ne de ekmek çekmemişti onları.

Babamın gönderdiği bir selam kırk yıl sonra bana ve kardeşlerime ulaştı. Anneme ise o da nasip olmamıştı. Selam ulaştığında annem dört yıl önce vefat etmişti.

Hastanede iki yataklı bir odada babamın hapishane arkadaşı son günlerini yaşıyordu. Yan yatakta yatan genç bir delikanlı kitap okuyordu. Delikanlı bir ara dışarı çıkınca, yaşlı adam uzanır ve kitabı eline alır. “Toprak Ana” yazan kapağı açınca “baba ben sana bir anıt dikemem, çünkü nerede yattığını bile bilmiyorum Babam Törekol Aytmatov’a… Oğlun Cengiz…” Bu satırları gören yaşlı adamın beyninde şimşekler çakar ve evlatlarından kitabın yazarını bulmalarını ister fakat o günlerde ben Amerika’da bulunuyordum. Kızkardeşlerimden birini bulurlar. Yaşlı adam anlatmaya başlar. “Baban Törekul çok iyi bir adamdı beni dipçikle dövmüşler ağzım burnum burnum dağılmış baygın bir vaziyette babanın bulunduğu hücreye bırakıp gitmişler. Gözlerimi açtığımda babnın yatağındaydım ve baban vücudumdaki kanları silmekle meşguldü. Bir gün ona, ertesi gün kendisini götüreceklerini ve hazırlamasını söylediler. O bana verilmek üzere bir torba bıraktı. Torbanın üzerinde Cengiz, İlgiz ve Tala yazıyordu. Belli ki Talas yazmak için “s” harfine iplik yetmemişti.

“Beni, sen halk düşmanısın diye öldürmeye götürüyorlar. Bu torbayı ve içindekileri evlatlarıma verirsin” dedi. Fakat beni de Sibirya’ya sürgüne gönderdiler Yirmi beş yıl sonra evime dönebildim ve şimdi de gördüğünüz gibi ölmek üzereyim. Emaneti size ulaştıramamanın acısını içimde yaşadım durdum. Babanız hep sizlerden bahsederdi. Ama ben de ondan bir daha hiç haber alamadım.”

Bu acılı günleri hep düşündüğümde “Allah’ım değil insana hayvanlara bile bu acıları vermesin” diye dua ederdim.

Steplerde biz bu acıları yaşarken Anadolu’dan yükselen sesler demir perdeyi aşan çığlıklarla sancılı şafaklarda buluşuyordu. Anadolu’dan yükselen güçlü bir ses şöyle haykırıyordu;

Bir gurup vakti babası Sibirya buzullarına sürgüne, anası vahşi insanlar tarafından bilinmeyen meçhullere alıp götürülen bu çocuğa benzer milyonlarca genç kendilerine uzanacak bir el bekliyor. Bir çocuk fotoğrafının altına yazılan sözler, Anadolu insanını ateşlemeye yetmişti…

Anadolu insanı “Beyaz Gemi ”de kaybolan milyonlarca çocuğu aramaya koyulmuştu Asya steplerinde. Hiçbir karşılık beklemeden, Anadolu’nun vefakâr insanları Asya’ya koşuyordu. Kimileri ticaret için, kimileri okul açmak için geliyordu.

Kırgızistan, Kırgız-Türk liseleri ile eğitim alanında yeni bir devir başlattı. Dağlar kucağında bulunan benim ülkemin adı Kırgızistan’dır. Eskiden beri halkımız yazıp çiziyor ise de genel eğitim niteliğinde değildir bu. Halkımız çocuklarını daha çok büyüklerin güzel sözlerini, tabiatın özünü ve halk folklor eserlerini kullanarak eğitegelmiştir. Bunda dinin de az çok rolü vardır. Sovyet döneminde eğititim Kırgızlar arasında toplu nitelik kazanmıştır. Bilim ve teknolojinin gelişmesine rağmen o dönemin sonlarına doğru bütün toplum duraklayıp gelişememiştir. Bunun esas sebebini, Sovyet halkını dünyadaki gelişmelerden uzak tutarak Batı ve Doğu medeniyetini ilmini SSCB adındaki büyük oluşuma getirmemek için gösterdikleri büyük çabada görüyorum. Dünya başka yolla ilerlerken biz kendi yolumuzu bulamadan takılıp kaldık. Sonuçta totaliter-merkezi, dünyaya kapılarını kapalı bu ülke büyük muhitteki bahar buzları gibi eriyerek ayrı ayrı kendi başlarına  buzdağına dönüşmüştür.

O zaman bizim buzdağına ilk önce Türkiye Cumhuriyetinin, özellikle de eğitim alanında faaliyet gösteren, geleceği düşünen, gelişmeye açık insanlarının el uzattıklarını nasıl unutabiliriz ki! O zamanki Türkiye’nin Cumhurbaşkanı merhum Turgut Özal’ın dehasına tekrar tekrar boyun eğerek teşekkür etmemiz gerek. Çünkü bu adam Mustafa Kemal Atatürk’ün vasiyetlerini yerine getirerek, Sovyetler dağıldıktan sonra vatandaşlarının buraya temiz kalp, iyi niyet ile gelmelerine imkan sağlamıştır.

Ben son yıllarda Büyükelçi sıfatıyla Avrupa’da bulunuyorum, ihtiyar Avrupa’dan biraz boş vakit bulduğumda hemen Ata yurduma, Kırgızistan’a gidiyorum. Vatanıma gelir gelmez ne tür gelişmeler ve yenilikler var diye soruyorum. Güzellikleri ve yenilikleri görünce kıvanç duyuyorum. Onların biri de Kırgız-Türk liseleridir. Her gittiğimde onların öğrencilerinin ne kadar kaliteli eğitim aldıklarını görüp seviniyorum, okulları dolaşıyorum ve öğretmenlerle sohbet ediyorum. Benim en çok hoşuma giden şey, bu okullarda okuyan öğrencilerin dört dilde; İngiliz, Türk, Rus ve Kırgız dillerinde akıcı konuşabilmeleri ve çağın dili olan bilgisayarda istedikleri işlemi yapabilmeleridir. Bu okullar bu zamanda, demokrasiye yöneldiğimiz Batı ve Doğunun yarışarak ilerledikleri bu dönemde çağın ve günün anlamını şeklini arayıp bularak gelecek nesillere tüm gücüyle sunan eğitim kurumlarıdır.

Çağdaş dünyada insanlığa nasıl bir eğitim lazım ise, hangi bilimin geleceği var ise, insanlığın terbiyesinde hangi sıfatlar gerek ise, onların hepsini Sebat Kırgız-Türk liselerinin öğretmenlerinin, terbiyecilerinin vermeye muktedir olduklarını görebiliyorum. Bu gençlerimiz kesinlikle çok şey biliyor ve öğreniyorlar. Ben okul müfredatını incelediğimde müfredatın bugün ve gelecek için aktüel olan ilim ve bilimi vermeye yönelik olduğunu gördüm. Bu okullarda her yönden çağdaş, gelişmeye yönelik terbiye veren, eğiten öğretmenlere ve terbiyecilere bir büyük olarak her zaman başımı eğerek şükranlarımı sunuyorum.

Bu okullar, Kırgız etnopedagojisini, Türk pedagojisini, Sovyet pedagojisi ile beraber tarihi ve çağdaş pedagojisiyi kaynaştırıp tüm dünyanın gelişmeye açık eğitim standartlarını Aladanlar (Tanrı Dağları) bölgesine getiriyorlar. Kırgızistan’ın, eğitim alanında dünyanın globalleşme sürecine Sebat Eğitim Kurumlarının liseleri aracılığıyla girdiğini görüyoruz. Bu liselerin öğrencileri, her sene uluslara, dünya bilim olimpiyatlarına katılarak birincilik, ikincilik ve üçüncülük gibi başarılara ulaşıyorlar. Geçmişte bunun gibi olaylara az rastlanır. Buda Kırgız-Türk liseleri ile gelen başarının bir parçası, Aladağlar bölgesindeki erkek-kız bütün öğrencilerin dünya standartlarında eğitim aldıklarına dair delillerden biri, globalleşme denilen sürece katılmanın hızlanmış olmasıdır. Sebat Liselerinde şimdi üç binden fazla öğrenci eğitim görmekte ve bu liseleri kazanabilmek için büyük rağbet var, bir kontenjana elli öğrencinin müracaatı, yıl geçtikçe bu liselerin değerinin arttığının işaretidir.

“Sebat” Liselerinde okuyan öğrenciler dünyanın en son gelişmelerinden olan internet ile beraber, teoride gördüklerini pratikte de uygulama imkânına sahiptirler.

Bu okulların mezunları seçmiş oldukları branşlarda yurt dışında eğitimlerine devam etmektedirler. Örneğin, bugüne kadar “Sebat”tan mezun olan öğrencilerin % 30’u Avrupa’da, % 8’i Amerika’da, % 4’ü Güney Asya ülkelerinde, % 15’i BDT’de, % 43’ü Kırgızistan’da yüksek öğretim kuramlarında okumaktadırlar. Mezunların hemen hemen hepsi yüksek eğitim alıyorlar ve öğrencilerinin terbiyeli ve edepli oluşu övünebilecek bir durumdur. Üniversitelerini tamamlayan öğrencilerimiz, vatanları olan Kırgızistan’da, ya kendi liselerinde ya da diğer alanlarda çalıştıklarına şahidim. Öğretmenler sınav ile işe alınır, Türk öğretmenler Kırgız öğretmenlerle, Kırgız öğretmenler de Türk öğretmenlerle ders verme teknik ve tecrübelerini paylaşarak, öğreterek, öğrenerek sürekli iletişim halindeler.

Kırgız-Türk Liseleri’ndeki öğretmenlerin idealleri uğruna yapmış oldukları fedakârlıklar, her türlü zor şartlara rağmen yılmayışları, bana roman kahramanım “Öğretmen Duyşen”i hatırlatıyor.

Unutamadığım olaylardandır: 1952’de Moskova’da Manas için kader konferansı düzenlenmişti. Komünist idareciler ve bilim adamları insafsızca Manas’a saldırıyor ve yasaklanmasını savunuyorlardı. Kazakların büyük şairi Muhtar Avazov ise var gücüyle Manas’ı savunuyordu. Manas’ın yasaklanması, Kazak ve Kırgızların tarihi birikimlerinin ve öz kültürlerinin yok edilmesi, dolayısıyla kimlik kaybına vesile olacaktı. Saç kesilmesi gereken yerde baş kesilmemeliydi. Muhtar Avazov sonunda kazandı ve Manas yasaklanamadı. O gün Muhtar Avazov’u çılgınca alkışlayanlar arasında ben de vardım.

Bişkek’te benim adımla anılan Türk-Kırgız Lisesi öğrencilerinin 2001 yılında Manas’dan bir bölümü, oratoryo olarak sahneye koymaları beni öyle duygulandırdı ki gözyaşlarımı tutamamıştım. Elli yıl önce yasaklanmaktan son anda kurtulan Manas bugün Kırgız öğrenciler tarafından benim adımı taşıyan Kırgız-Türk okulundan sahneye konuyordu, işte bu, Kırgız gençliğinin, kimliğine dönüşüydü.

Bu okullarda din, dil, ırk ayırımı yapılmaksızın insanlık sevgisi üzerine eğitim yapılıyor. Bu okullarda iki şey çok önemli, eğitim ve ahlâk. Milletler arasında barış köprüleri kuran bu eğitim kurumlarının çoğalması en büyük arzum.

Ufuk Yayınları “Barış Köprüleri” adlı kitaptan alınmıştır.

About the author

Cengiz Aytmatov;12 Aralık 1928 tarihinde Kuzeybatı Kırgızistan’daki Talas eyaletinin Şeker köyünde doğdu. Babası Torekul Aytmatov, Sovyet Kırgızistan’ında seçkin devlet adamı idi, ancak 1937’de tutuklandı ve 1938’de kurşuna dizildi. Tatar kızı olan annesi Nagima Hamziyevna Abdulvaliyeva tiyatro aktrisiydi. 2008 de vefat etmiştir. Eserleri: Dağlar Devrildiğinde-Ebedi Nişanlı (Son romanı – 2007) Darağacı – Dişi kurdun Rüyaları (, 1988) Gün Olur Asra Bedel ,(Kırgız Türkçesi ),, Fuji-Yama ,( Fuji Dağının Tepesi 1973) Beyaz Gemi (Kırgız Türkçesi, Ак кеме : Ak Keme)  Selvi Boylum Al Yazmalım , (1970) Elveda, Gülsarı! Dağlar ve Steplerden Masallar  İlk Öğretmenim  Cemile (Kırgız Türkçesi) Yüzyüze , Zorlu Geçit (1956) Toprak Ana ötüken yayınları Cengiz Han’a Küsen Bulut Çocukluğum Kızıl Elma red apple Hiroşimalar Olmasın İlk Turnalar GülSarı Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek Sultan Murat Dişi Kurdun Rüyaları