Ticaretini yaptığı veya imal ettiği bir malı satan veya hizmet sunan bir kişi bunun karşılığını peşin alacağı gibi, vadeli de alabilir. Fakat vadenin söz konusu olduğu bir muamele, riski de beraberinde getirmektedir. Hususiyle insanlar arası güvenin zayıfladığı dönemlerde, alacağını zamanında tahsil edememe endişesi daha da artmaktadır. Geçmiş dönemlerde alacaklar daha ziyade rehin ve kefil yoluyla garanti altına alınırken, günümüzde bu daha çok teminat mektuplarıyla sağlanmaktadır.

Özellikle bütün dünyayı etkisi altına alan kapitalist sistemle birlikte büyük sermayeler oluşmuş ve buna bağlı olarak da büyük yatırımlar yapılmaya başlanmıştır. Tabi ki alışverişin, yatırımın veya taahhüdün büyüklüğüne göre üstlenilen risk de büyüyecektir. Böyle büyük riskleri ise sıradan fertlerin üstlenmesi elbette çok zor olacaktır. İşte bu aşamada bankalar devreye girmiş ve yatırımcı, müteşebbis ve tüccarların ihtiyaç duyduğu güvenceyi sağlamıştır.

Konusu ve içeriğine göre farklı çeşitleri olan teminat mektuplarıyla ilgili farklı tanımlar yapılmıştır. Yapılan tanımlardan birisi şu şekildedir: “Borçlunun alacaklıya karşı üzerine aldığı bir edimi yerine getirmemesi halinde, belirli bir miktar parayı alacaklının ilk talebinde ona derhal ödemeyi kabul ve taahhüt ettiğine dair banka tarafından verilen mektuba, banka teminat mektubu denir.” Bir diğer tanım ise şu şekildedir: “Teminat mektubu, bankanın muayyen bir işin gerçekleştirilmesini, bir malın teslimini veya bir borcun ödenmesini muhataba taahhüt eden müşterisinin, bu taahhüdün evvelce muhatap tarafından saptanan koşullara uygun olarak yerine getirilmemesi halinde belirli bir paranın, banka tarafından muhataba ödeneceğini garanti altına alan belgedir.”[1]

Bankaların kendisine hitaben teminat mektubu verdiği kişiye muhatap denirken, bankanın lehine gayr-i nakdî kredi açtığı ve teminat mektubu verdiği borçluya da lehtar denilmiştir. Dolayısıyla teminat mektubu sözleşmesinin, banka, muhatap ve lehtar olmak üzere üç tarafı vardır.[2]

Banka, teminat mektubunu vermekle bir borç altına girmiş olmaz. Bilâkis bankanın borçlu duruma gelmesi, muhatabın üstlendiği borcu ödememesiyle ortaya çıkar. Böyle bir durumda lehtar yazılı bir taleple bankanın üstlendiği borcu ödemesini talep ettiğinde, bankanın herhangi bir hâkim kararına ihtiyaç olmaksızın derhal bu borcu ödemesi gerekir. Banka, teminat mektubunda ödemeyi taahhüt etmiş olduğu borcu lehtara ödedikten sonra, bunu tahsil etmek üzere muhataba müracaat etmektedir.

Hukuki Niteliği

Teminat mektupları kısaca bankaların vermiş olduğu bir garantidir. Bankalar vermiş oldukları bu mektuplarla, belirli bir edimi yerine getirmekle yükümlü olan şahıs veya şirketlerin üstlenmiş oldukları riskleri garanti etmektedirler. Garanti mektubu vermek bankalara mahsus bir işlem olmasa ve bankaların dışındaki şahıs ve tüzel kişiliklerin de böyle bir hakkı bulunsa da mevcut uygulama daha ziyade bankalarla şahıs veya tüzel kişiler arasında gerçekleşmektedir. Bununla birlikte bankaların dışındaki daha başka kurum ve kuruluşların da teminat mektubu vermesi pekâlâ mümkündür.

Teminat mektuplarının nasıl bir akit çeşidi olduğuyla ilgili hukukçular arasında bir ittifak yoktur. Çünkü hukukumuzda bununla ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Fakat bunun tespiti hem sözleşmenin hüküm ve sonuçlarına hem de şer’î hükmüne etki ettiği için önem arz etmektedir. Günümüz hukukçularının bazıları teminat mektuplarının başkasının fiilini taahhüt niteliği taşıdığını ve bir çeşit garanti sözleşmesi olduğunu ifade etmişlerdir. Dolayısıyla onlara göre teminat mektupları, kefalet sözleşmesi sayılamaz. Çünkü bunlar, asıl borca bağlı fer’î bir nitelik taşımadıklarından kefaleti de aşan bir yükümlülük içerirler ve ondan bağımsız kabul edilirler. Buna karşılık bazıları da bir kısım gerekçelerden yola çıkarak teminat mektuplarının bir çeşit kefalet sözleşmesi olduğunu ifade etmişlerdir. Üçüncü bir görüşe göre ise teminat mektupları karma nitelikli bir sözleşmedir.[3]

Önceleri teminat mektuplarının kefalet sözleşmesi olduğu fikri hâkim iken, günümüzde onların garanti sözleşmesi niteliğinde olduğu genel kabul görmektedir. Bu konuda hüküm bildiren İslâm hukukçuları ise genellikle teminat mektuplarını bir çeşit kefâlet sözleşmesi olarak kabul etmiş ve hükmünü buna göre değerlendirmişlerdir. Bununla birlikte teminat mektuplarının bir vekâlet olarak gören veya vekâlet ve kefâletin birlikte bulunduğu karma bir akit olarak değerlendirenler de vardır.

Bir kısım şekil şartlarını bir kenara bırakarak, yapılan akdin maksadı açısından meseleye bakıldığında, teminat mektuplarının bir çeşit kefalet olduğunda şüphe yoktur. Bununla birlikte sözleşmede ileri sürülen şartlara göre teminat mektubunun kefalet özelliğini kaybetmesi de mümkündür.

Fıkhî Açıdan Değerlendirmesi

İktisadî şartların zorlamasıyla ve ticarî ilişkilerdeki güvenin azalmasıyla birlikte ortaya çıkan teminat mektupları, yeni bir sözleşme türü olduğu için İslâm hukukçuları tarafından ele alınmış ve hakkında farklı değerlendirmeler yapılmıştır. Teminat mektuplarının fıkhî hükmü ele alınırken daha ziyade bankanın almış olduğu komisyon ve masraf üzerinde durulmuştur. Zira İslâm hukukuna göre kefalet akdi kişiye sevap kazandıran bir teberru mahiyetinde olduğundan, taat sayıldığından ve bir çeşit yardımlaşma akdi kabul edildiğinden ötürü, kefilin ücret alması caiz görülmemiştir. Fakihler buradan hareketle teminat mektuplarının hükmünü araştırmışlardır.

Biz burada öncelikle araştırmacıların konuyla ilgili görüşlerini verecek ve arkasında da kısa bir değerlendirmede bulunacağız.

Diyanet Vakfı’nın çıkarmış olduğu ansiklopedide teminat mektuplarının hükmüyle ilgili şu kısa değerlendirmeye yer verilmiştir: “Yeni çalışmalarda teminat mektubunda görülen problemli durumların başında teminat mektubunun teberru mahiyetli kefaletin aksine bir ücret mukabilinde yapılması gelmektedir. Konuyu kefalet hükümleri çerçevesinde ele alanların bazıları bunu câiz görmezken diğerleri ihtiyaç, zaruret gibi gerekçelerle meşrulaştırmaya çalışmışlar, ücretle vekâlete benzetenler ise sunulan birtakım hizmetlerin karşılığı olmak üzere teminat mektubu mukabilinde alınan ücrete karşı çıkmamışlardır.”[4]

Konuya ihtiyaç ve zaruretler açısından bakan Hamdi Döndüren ise günümüzde uhrevî beklentiyle büyük meblağları üstlenecek bir kefil bulma imkânı kalmadığını ifade ettikten; ilk dönemlerde imamlık ve müezzinlik gibi taat özelliği taşıyan hizmetlerin bir bedel karşılığında yapılmasının tecviz edilmemesine karşılık, devir değişip bunları meccanen yapan kimse kalmayınca dinin ve toplumun zarara uğramaması adına sonraki Hanefî fakihlerinin bu tür hizmetler karşılığında ücret alınmasına fetva verdiklerini belirttikten sonra teminat mektuplarıyla ilgili şu hükmü vermiştir: “Kefâlet bir taat olduğuna göre, teminat mektubu için alınan komisyon ve masrafları da diğer taatler için alınan ücrete kıyas etmek mümkündür. Müslümanların teminat mektubu gerektiren bütün işlerden el çekmesi, problemi çözmek için yeterli değildir. Buna göre bir Müslüman teminat mektubu almak zorunda kalırsa, para karşılığı kefil tutmuş olur.”[5]

Kendisine sorulan bir soruya verdiği cevabında Hayrettin Karaman da meseleye kefilin aldığı ücret açısından yaklaşarak şu cevabı vermiştir: “Teminat mektubu alabilirsiniz, bunun için bankaya ödediğiniz meblağ faiz değil, hizmet karşılığıdır, bir nevi ücrettir… Fıkıh kitaplarında kefaletten dolayı ücret almanın caiz olmadığı bildirilmiştir. Ancak bir kurumun “teminat mektubu” şeklindeki kefaleti, fertler arasında yapılan kefaletten farklıdır. Kurumun giderleri vardır ve bu giderler her işlemle ilgili bulunmaktadır. Bir teminat mektubu işlemi yapılırken kurumun mesela mekânı, personeli ve aletleri kullanılmaktadır. Bu sebeple bireyler arasında yapılan kefalet işleminden kefilin ücret alması caiz olmasa bile kurumun teminat mektubu bundan farklı olduğu için onun ücret alması çağımızda tartışılmış, benim de aralarında bulunduğum birçok fıkıhçı tarafından caiz görülmüştür.”[6]

İshak Emin Aktepe, katılım bankaları hakkında yapmış olduğu çalışmasında teminat mektuplarının hükmüyle ilgili şunları kaydetmiştir: “Teminat mektubu bir kefâlet işlemi olduğu için komisyon alınıp alınamayacağı tartışılmıştır. Çünkü İslâm hukukçuları geçmişte kefâleti iyilik saymışlar ve komisyon almayı uygun bulmamışlardır. Ayrıca geçmişte zenginlerin fakirlere kefâleti daha yaygın olduğundan olsa gerek fakirler lehine taraf olmuşlardır. Aslında kefâletten komisyon alımını yasaklayan bir dini delil yoktur. Günümüz bankacılığında da teminat mektubu vermek bankaya hem külfet yüklemekte hem de mükellefiyetler vermektedir. O halde bankanın buna karşılık komisyon almaması; teminat mektubu vererek ticârî şirketlere iyilikte bulunması beklenemez… Bireysel kefâlet karşılığında komisyon almak uygun görülmese de kurumsal kefâletlerde komisyon alınabileceği ifade edilmiştir. Zira bankalar teminat mektubu verebilmek adına pek çok masraflar yapmakta ve ayrıca sadece sözde değil belge düzenleyerek kefil olmaktadırlar. Katılım bankalarının sadece fiilî masrafları için komisyon alabileceğini söyleyenler de vardır.”[7]

Bazıları ise kefilin ücret almasının cevazını, örfün değişmesine bağlamışlardır. Onlara göre geçmiş dönemlerde karşılıksız kefil olma gibi iyilikler kolayca yapılabiliyordu. Fakat bugün bu tür davranışlar azalmıştır. Dolayısıyla fukahanın kendi dönemindeki örfü esas alarak ivazsız akitlerden birisi kabul ettiği kefâlet akdinin bugün ivazlı akitler arasında dahil edilmesi mümkündür. Ayrıca teminat mektubu verilmesi, aralarında insanî ilişkilerin gelişmesi arzulanan fertler arasında değil, her işi malî işlemlerle ilgili olan kuruluşlar arasında gerçekleşmektedir.[8]

Buraya kadar bankaların ücretle teminat mektubu vermelerinin caiz olduğuna dair görüşlere yer verdik. Fakat bunların yanında fakihlerin bir kısmı buna karşı çıkmış ve kefilin ücret almasının haram olduğundan hareketle, bankaların teminat mektubu mukabilinde ücret almasını da caiz görmemiştir.

Bunlardan birisi olan Vebhe Zühayli, teminat mektubunun şer’î hükmüyle ilgili görüşünü şu ifadelerle açıklamıştır: “Çağdaş araştırmacılar, İslâmî teşekküllerin fetva kurulları ve fıkıh akademileri, karşılığı olan teminat ile karşılığı olmayan teminatı birbirinden ayırmaktadırlar. Toplam veya kısmî karşılığın bulunması durumunda bankanın yaptığı hizmetlerden dolayı ücret alması caizdir. Banka, istifade eden taraf ödemede bulunduğu zaman bu ücreti, teminat altına alınan maldan dolayı alırken; eğer ödeme yapmamışsa o takdirde de malı muhafaza edip verdiği hizmetlerden dolayı almaktadır. Bu cevaz, ücretle vekâletin caiz oluşuna dayanmaktadır ki banka vekâlet görevini yerine getirmektedir.

Karşılığı olmayan teminat mektubuna gelince, sadece teminattan dolayı ücret almak caiz değildir. Çünkü kefalet veya teminat akitleri teberru/karşılıksız akitlerdir. Kefilin teminat tutarını ödemesi (ve karşılığında ücret alması) halinde bu fiili, kredi alanın aleyhine kredi verene menfaat sağlayan bir karz akdine benzer ki bu, şer’an haramdır. Teminat tutarını ödemediği hâlde, sırf kefalet akdine karşılık aldığı ücret de caiz değildir. Çünkü kefalet teberru akitlerindendir. Bankanın bu durumda ücret alması olsa olsa sadece idarî hizmetler ve yaptığı masraflar karşılığında caiz olabilir, ivaz karşılığında herhangi bir artış söz konusu olmadığından bu son durumdaki ücret faiz sayılmaz; ücreti takdirde suiistimal (aşırılık) olmaması ve benzer hizmetlere ödenen ücretleri aşmaması şartıyla sadece yapılan işin ücreti olmuş olur.”[9]

İslâm Fıkıh Akademisi’nin 1985 yılında Cidde’de yapmış olduğu toplantıda konuyla ilgili almış olduğu karar ise şu şekildedir:

1. Karşılığı olsun veya olmasın teminat mektubu ile sağlanan garantörlük mukabilinde ücret almak câiz değildir (ki genelde bu ücret belirlenirken garanti miktarı ve süresi dikkate alınır).
2. Her iki çeşit teminat mektubunu çıkarmak için yapılan idarî masrafların karşılanması ise şer’an câizdir. Ancak burada ecr-i misil sınırını (benzer hizmetlere ödenen meblağı) aşmamaya dikkat edilmelidir. Borcun tümü veya bir kısmı garanti edilirken, teminat mektubu çıkarmak için gereken masrafların hesaplanmasında, bu teminatın ödenmesi işinin gerektireceği meblağ dikkate alınabilir.[10]

Konuyla ilgili çalışma yapan ed-Darîr de dört mezhebin fıkıh kitaplarından, kefaletten ücret almanın caiz ve helâl olmadığına ve bunun kefaleti batıl kılacağına dair iktibaslarda bulunduktan sonra, buradan hareketle bankaların vermiş oldukları teminat mektupları mukabilinde ücret almalarının da caiz olmadığını ifade etmiştir. Ona göre bankaların teminat mektubu karşılığında almış oldukları bedel, faizdir veya bunda faiz şüphesi vardır. Ayrıca o, alınan ücretin caiz olduğunu savunanların delillerini de tek tek ele alarak değerlendirmiş ve neticede bu delillerin alınan ücretin cevazına delâlet etmeyeceğini söylemiştir.[11]

Al-Baraka Kurumu’nun 1405’te Tunus’ta düzenlediği ikinci toplantısında 12 numarayla çıkan fetvada da şu husus belirlenmiştir: “Verdiği teminat mektubuna karşılık yatırılan bedeli İslâm Bankası’nın, mudarebe yoluyla ve diğer mûdîlere uygulanan şartların aynısıyla işletmesi caizdir.” Yani teminat mektubuna karşılık verilen bedel, yatıranın lehine işleyen bir yatırım vedîası (hesabı) mesabesinde kabul edilmekte, yatırımcının kâra olan ortaklığı da tıpkı diğer yatırımcılar oranında olmaktadır.[12]

Değerlendirme

Hiç şüphesiz konuyla ilgili görüşler bunlardan ibaret değildir. Fakat genel itibarıyla meselenin kefalet ücretinin caiz olup olmadığına dayandığı görülmektedir. Teminat mektubunu bir çeşit kefalet akdi olarak gören araştırmacıların çoğunluğu, teminat mektupları karşılığında bir ücret/bedel alınmasını da caiz görmemişlerdir. Fakat bazıları teminat mektubu vermenin bir çeşit vekâlet akdi olduğunu veya vekâlet ve kefaletin birlikte bulunduğu karma bir akit olduğunu ifade etmiş ve kefilin ücret almasının caiz olmasından hareketle buna da cevaz vermişlerdir.

Bunun yanında bazı araştırmacılar, Kur’ân ve Sünnet’te kefalet ücreti almayı yasaklayan herhangi bir nas bulunmamasından hareketle, teminat mektupları bir çeşit kefalet olsa bile, bunlar karşılığında ücret alınmasında bir mahzur görmemişlerdir. Onlara göre eşyada ve muamelelerde asıl olan ibaha olduğuna göre, kefilin ücret almasını yasaklayan bir nas bulunmadığı sürece bu konuda bir haramlıktan da bahsedilemez. Bazıları ise kefaletin bir teberru akdi kabul edilmesini ve kefilin ücret almasının yasak olmasını örfe bağlamış, örfün değişmesiyle bu hükmün de değişebileceğini ifade etmişlerdir.

Teminat mektuplarının caiz olmasına getirilen delillerden bir diğeri de üstlenilen riske göre menfaat/ücret elde edileceğini ifade eden, “el-Harâcu bi’d-damân”, “el-Gunmu bi’l-gurmü” şeklindeki fıkhî kaidelerdir. Netice itibarıyla bankalar da teminat mektubu vermekle ciddî bir risk altına girdiklerine göre, bu nispette bir ücret almaları da caiz olacaktır.

Yukarıda da görüldüğü üzere teminat mektubu almanın caiz olduğunu savunanların ileri sürdüğü delillerden bir diğeri de maslahat, ihtiyaç ve zarurettir. Onlara göre günümüzün gelişen dünyasında tüccarın ve iş adamlarının teminat mektubu olmaksızın iş yapmaları çok zordur. Hâlbuki İslâm’da asıl olan kolaylaştırmaktır. Dolayısıyla bu konuda da genişlik gösterilmesi ve teminat mektuplarının tecviz edilmesi İslâm’ın genel ilkelerine uygun olacaktır.[13]

Her ne kadar kefilin ücret alması bir kısım gerekçelerden yola çıkarak tecviz edilmiş olsa da bize göre bu, doğru değildir. Bu konuda naslarda doğrudan bir açıklama bulunmaması da hükmü değiştirmez. Öncelikle ifade etmek gerekir ki kefalet akdinin ivazsız bir akit olduğu yani kefilin ücret almasının caiz olmadığı konusunda icma vaki olmuştur. Yani bütün mezhep imamları bu konuda müttefiktir. Bilindiği üzere icma da kesin delillerden birisidir.

Bunun öncelikli sebebi, kefalet akdinin teberru özelliğinin bulunmasıdır. Yani birisine kefil olmak Allah katında makbul ve sevaplı bir amel olduğu için bunun karşılığı da ahirette verilecektir. Ayrıca İslâm hukukunun akitlerde gözettiği en önemli hedeflerden birisi, onların eşitlik ve adalet ilkesi üzerine kurulması ve taraflardan herhangi birisinin haksızlığa düşmesine mâni olmasıdır. Yani akit kuran tarafların almış olduğu bir bedelin mutlaka bir karşılığı olmalı ve bu da garar ve cehalet içermemelidir. Hâlbuki kefilin alacağı ücretin bir karşılığı yoktur. Her ne kadar bazıları tarafından onun üstlendiği risk, alacağı ücretin mukabili olarak görülse de bunun oldukça belirsiz ve meçhul olduğu ortadadır. Yani böyle bir riskin bedeli kime göre ve neye göre belirlenecektir? Birisine borç vermede de böyle bir risk vardır. Fakat İslâm’a göre borç veren kimsenin alacağı her fazlalık veya elde edeceği her menfaat faiz sayılmıştır. Çünkü bu, karşılığı olmayan bir faydadır.

Dolayısıyla kefilin alacağı ücret bir çeşit faiz sayılabilir. En azından bu, ciddî bir faiz şüphesi içermektedir. Öyle ki Ahmed Mustafa ez-Zerkâ, konuyla ilgili şu değerlendirmesinde kefalet ücretiyle, borçludan alınan faiz parasının aynı mantığa dayandığını ifade etmiştir: “Fakihlerin kefalet ücreti almanın haram olduğu hükmünde ittifak etmelerinin gerekçesini uzun bir süre anlayamadım. Fakat meseleyi enine boyuna düşündükten sonra fıkıh metinlerinin konuyla ilgili haramlık hükmünün hikmetini açıklayan şöyle bir fikir aklıma geldi: Ben kefalet ücreti almanın caiz olduğunu söylediğim zaman, ribanın haramlık hücciyeti de yok olur ve onun haramlığının hikmetini açıklama imkânı kalmaz. Çünkü biz haram kılınmış bir faiz olduğu gerekçesiyle borç veren kimsenin bir fayda temin etmesini yasaklıyoruz. O hâlde biz, kefilin sırf bir risk altına girdiği için üstlendiği malı ödeme ihtimalinden yola çıkarak onun ücret almasını kabul ettiğimiz zaman bunu nasıl açıklayabiliriz?”[14]

İktisadın aynı zamanda bir toplum düzeni oluşturması açısından meseleye bakıldığında konuyla ilgili şunları söylemek de mümkündür. Kefalet akdi, insanlar arasındaki itimat ve güvene dayanır ve aynı zamanda yardımlaşma ve dayanışmayı sağlar. Ticaretle meşgul olan bir insanın altına gireceği borçlar için kefil bulabilmesi için, itibarına dikkat etmesi ve güvenilir bir kişi olması gerekir. Eğer o, gayrimeşru bir kısım işlerle meşgul olur, ticareti kurallarına göre yapmaz ve böylece güvenini kaybederse, kimse ona kefil olmak istemeyecektir. Fakat kefillerin ücret alması caiz görüldüğünde, toplum nezdinde hiçbir itibarı kalmamış kimseler bile vereceği parayla kendilerine kefil bulabilecektir. Dememiz o ki kefilliğin ücretsiz yapılması, tüccarı da dürüst ve güvenilir olmaya zorlayan bir faktördür.

Bütün bunlardan da anlaşılacağı üzere kefilin ücret alması, kefalet akdinin temel yapısına terstir. Fakihlerin ücret şartı koşulan bir kefalet akdinin batıl olacağını ifade etmeleri de bu sebeptendir. Elbette kefilin, kefillik işini üstlenirken gireceği masrafların onu kefil tutan kişi tarafından karşılanması mümkündür. Burada önemli olan kefilin, sırf kefillikten dolayı ücret almamasıdır.

Kaldı ki teminat mektubuyla ilgili fıkhî açıdan problem olan tek mesele, kefilin ücret alması da değildir. En başta bu mektubu veren kurumlar faiz üzerine kurulu olan bankalardır. Alınan mektup karşılığında onlara verilen her ücret ise faizli sisteme yardım anlamı taşıyacaktır. Hâlbuki Cenâb-ı Hak, günahta yardımlaşılmamasını emir buyurmuştur.

Üstelik müşteri borcunu ödeyemediği için teminat mektubunu elinde bulunduran lehtar, bankadan alacağını tahsil ettiği takdirde, bankayla müşteri arasında bir borç ilişkisi doğmakta ve müşteri borcunu bankaya hemen ödemediği takdirde banka cari fiyat üzerinden faiz hesaplamaktadır. Burada müşterinin borcunu zamanında ödemesi ise çok düşük bir ihtimaldir. Çünkü onun ödeme gücü olsa zaten borcunu bankaya ödettirmek zorunda kalmayacaktır. Dolayısıyla böyle bir işlemin faize götürme ihtimali de söz konusudur.

Günümüzdeki ticarî hayatın işleyişi hakikaten teminat mektuplarını, zaruret olmasa da bir ihtiyaç hâline getirmiştir. Fakat Müslümanların vazifesi, İslâm fıkhını mevcut işleyen sistemin arkasından koşturmak değil, bilâkis ticarî ve iktisadî hayatı onun ortaya koymuş olduğu kural ve kaidelere uygun bir şekilde düzenlemek olmalıdır.

Muamelelerini İslâm hukukunun kurallarına uygun yaptıkları sürece günümüzde faaliyet gösteren faizsiz finans kurumları bir alternatif olabilir. Bankalardan teminat mektubu almak isteyen müşteriler ise alacakları teminat mektubunun değerine eşdeğer bir parayı banka hesabına yatırarak veya bu değerde bir akarlarını bankaya rehin vererek bankanın bunları elinde tutmasını ve teminat mektubunun karşılığını ödemek zorunda kaldığında da bu borcu müşterinin hesabındaki paradan veya elindeki rehinden ödemesini sağlayabilirler. Böylece bankayla müşteri arasında kefalet değil bir vekâlet ilişkisi doğmuş olur. Fakihler kefilin ücret almasını caiz görmeseler de vekilin ücret almasında bir mahzur görmemişlerdir.

Teminat mektubu

Dipnotlar

Gülen’in Ekonomi Meselesine Genel Bakışı:

Gülen’e göre; insan yaratıcının yarattığı en değerli varlıktır. Evren üzerindeki bütün düzenlemeler esas olarak yaratıcı tarafından insan merkezli olarak tasarlanmış ve tasarlanmaktadır. İnsanın yaratılıştan gelen bu önemi ve özelliği nedeniyle onun uygulayacağı bütün yöntemler de onun yaratılış felsefesine uygun bir şekilde oluşturulmalıdır. Diğer bir deyişle Gülen, yeryüzündeki en kıymetli varlık olan insanın da en kıymetli sistemlere uyması gerektiğini belirtmektedir (Albayrak, 2010:19-22). Gülen, çok defa insanın yaratılıştan gelen önemini kavramasına vurgu yapmakta ve ancak bu şekilde hem kendi iç dünyasında ve özel alanında hem de kamusal alanda gerçek huzuru ve başarıyı bulacağını vurgulamaktadır (Weller, 2012:6-7). Kanımca, hem bireysel anlamda Fethullah Gülen’in hem de onun önderliğinde kurulan Gülen Hareketi’nin ekonomik meselelere bakış açısının da temelinde bu görüş bulunmaktadır.

Gülen’e göre; yirminci yüzyılın tamamı insanın yaratılışından gelen eğilimlerin dikkate alınmadan yola çıkan ve uygulanan sistemlerin çöktüğü önemli tarihi anlarla doludur. Tarih sahnesinde çöken, kullanılmaktan vazgeçilen ve de insanlığın zararına olan bütün sistemler insanın büyük öneminin kavranmamasından ötürü ortaya çıkmış sistemlerdir. Gülen’e göre; insan yaratıcının ona verdiği bu önemin farkında olmalı ve ekonomik tercihlerini de buna göre belirlemelidir (Gülen, 2010:21-25).

İslam, Gülen’e göre; yaşamın bütün evrelerini içeren, insana eşsiz bir hayat nizamı sunan kalbi, akli, mantıki ve hissi bir mükemmellik içeren bir dindir. Bu anlamda ekonomik meselelerde İslam dini esas ve gereklilikleri uyarınca düzenlenmelidir. İslam dini esaslarına uygun bir şekilde yaşatılacak ekonomik hayat ahlaki açıdan dört ana kaynağa dayanmak zorundadır. Bu kaynaklar; İslam dini kutsak kitabı Kur-an, İslam dini peygamberinin beyanları olan hadisler ve sünnetler, İslam dini uygulamaları içerisinde İslam bilginleri tarafından uygulanan icmalar ve son olarak on beş yüzyıldır uygulanan ve denemeler sonucunda olgunlaşan içtihat kurallarıdır (Gülen, 2010:237). Gülen’e göre; bu kaynaklar ışığında uygulanan bir ekonomik sistem diğer bütün sistemlerden üstün olma durumuna ahlaki kaynakları sayesinde erişecektir. Aynı zaman da Gülen kendisine yakın olan kişilerin ve Hareket mensuplarının da ekonomi anlayışlarının bu kaynaklara uygun olduğunu belirtmekte, ekonomik sistemlerinin bir anlamıyla yaratıcının emirlerine uygun olduğunu söylemekte ve bu anlamda oldukça güçlü temellere dayandığını belirtmektedir (Gülen, 2010:238).

Gülen İslam dini esaslarıyla yürütülen çağdaş ekonomi anlayışlarının ne denli orijinal ve biricik bir yapıya sahip olduğunun anlaşılmasının diğer ekonomi anlayışlarıyla kıyaslanmasına dayalı olduğunu belirtmektedir. Gülen yaptığı kıyaslama içerisinde kendi ekonomik görüşleri haricindeki sistemleri “batıF sistemler olarak tanımlamakta ve onların temel eksikliklerinin yaratıcı prensiplerinden yararlanmamak olduğunu söylemektedir (Gülen, 2010:197).

Gülen kendi ekonomik görüşleri haricindeki ekonomik sistemleri iki ana gruba ayırarak tanımlamıştır. Bu bağlamda, bu gruplar kapitalizm ve komünizmdir. Gülen bu iki ana grup haricinde liberalizm ve sosyalizmi de ekonomik sistem olarak tanımlamış ancak onlara karşı herhangi bir argüman geliştirmeyi yeğlememiştir. Bu bağlamda, çalışmanın önceki bölümlerinde yer alan teorik çerçeve dahilinde de bir kıyaslama yapmak gerekmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde yer verilen Ali Şeriati ile Gülen’in ekonomik sistemleri belirli kalıplarla tanımlaması büyük oranda benzerlik göstermektedir. Hatırlanacağı üzere Şeriati’de tıpkı Gülen gibi İslam dini esaslarına dayalı ekonomik sistem haricindeki ekonomileri kapitalist ve komünist ekonomiler olarak tanımlamıştır. Benzer bir şekilde Gülen ve Şeriati kendi düşün dünyaları uyarınca oluşan ekonomik sistem haricindeki sistemlere olumsuz çokça eleştiri getirmişlerdir.

Gülen’e göre; kapitalizm lüks ve sefahati teşvik eden insandan daha çok sermayeye dayalı bir sistemdir. Kapitalizmin kendine has bir dünyası ve görüşü bulunmaktadır. Bir insan kapitalist bir ekonomik sistemde aktör olmak isterse, Gülen onun mutlaka kapitalist öğretilere uygun bir yaşam sürmesi gerektiğini de belirtmiştir (Gülen, 2010:199). Gülen, kapitalizm ile ilgili oldukça basit ve temel değerlendirmeler yapmakta ve onu görece eleştirmektedir. Bu noktada, Gülen’in kapitalist sistemi görece eleştirmesinden kasıt, onun dünya üzerinde hâkim bir ekonomik sistem olduğunun hakkını vermesi, günlük hayatta uygulanabilirliğinin diğer ekonomik sistemlere oranla daha mümkün olduğunun ve insan doğasına en uygun sistem olduğunu belirtmesinden ötürüdür.

Gülen’in kapitalist ekonomik sistemi eleştirirken kullandığı elle tutulur en önemli argüman ise, gelir adaletsizliği, diğer bir deyişle emek sermaye çelişkisidir. Bu noktada Gülen, bazı kapitalist uygulamaların insani değerlerin dışına çıkarak ücretli işçilere oldukça düşük değerler verdiğini ve onların yaşamlarını zora soktuğunu belirtmiştir (Gülen, 2010:199-203). Buna karşın, yukarıda da değinildiği üzere Gülen kapitalizme doğrudan bir karşıtlık beslememektedir ve onun bu güne kadar ikame edilememesinin bundan sonrada ikamelerinin oluşmasının imkânsız olduğunu da çalışmaları içerisinde belirtmektedir (Gülen, 2010: 201).

Gülen, kapitalizme nazaran komünizme daha sert ve daha fazla oranda karşı gelmektedir. Bu durum, Gülen’in şahsi hayatı, düşünsel yaşamı ve sosyalleşme evreleri göz önüne alındığında oldukça tabi bir durum olarak görülebilir. Onun komünizm tanımlamaları da tıpkı kapitalizm tanımlamaları gibi oldukça basit ve yalındır. Buna karşın, Gülen’in komünizm tanımlaması bir noktada kapitalizm ile yakından alakalıdır. Ona göre; komünizm kapitalizmin meydana getirdiği kimi sosyal, siyasal ve ekonomik sorunların sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Komünizm, esas olarak kapitalizmin meydana getirdiği olumsuz koşulları ortadan kaldırmak için sistemleştirilse de, kendisi Gülen’e göre, daha büyük sorunlar ortaya çıkarmıştır (Gülen, 2010:203-207). Gülen’in komünizmi eleştirirken kullandığı en önemli argüman ise, insan doğası ile alakalıdır. Yukarıda da değinildiği üzere Gülen, ekonomik sistemler üzerine detaylı ve akademik bilgiler vermemektedir. Bu bağlamda, kendisi komünizmin insan doğası için bir ütopya olduğunu, insanın doğası gereği mal ve mülk edinme ihtiyacının bulunduğunu ve son olarak da insanlık için en önemli öğreti olan İslam dininin de bireyin çalışıp para kazanmasını ve bundan sonrada mülk sahibi olmasını belirttiğini dile getirmektedir (Gülen, 2010: 210-212).

Sonuç olarak, Gülen orijinal olarak tanımladığı kendi ekonomik sistemlerini açıklamadan önce, iki ana gruba ayırdığı diğer ya da kendi tabiriyle batıl ekonomik sistemleri oldukça basit bir şekilde tanımlamakla yetinmiştir. Bu basit tanımlamalar sonrasına ise, hatırı sayılır bir şekilde komünizme daha çok eleştiri de bulunmuş, kendi orijinal olarak tanımladığı ekonomik görüşleri, İslam dininin temel yaklaşımlarıyla hiçbir şekilde uyamayacağını belirtmiştir. Bu bağlamda, Gülen’in kendi düşün dünyasında, kendisinin kapitalizm olarak tanımladığı, mevcut bu çalışma içerisinde ise neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistem olarak tanımlanan, çağdaş dünyada hâkim olan ekonomik modele, diğer modellere kıyasla daha yakın olduğunu söylemek oldukça mümkündür.

Gülen, ekonomi meselesini insanın kişisel hayatını ele alan, onun maddi refahını hedefleyen bir bilim dalı olarak tanımlamaktadır. Bu tanımlamanın yanı sıra ona göre ekonomi meselesi uygulamada iki ana argüman içermek zorundadır. Bu argümanlardan birincisi; ekonomik faaliyetlerin İslam dini esaslarına uygun olarak işlemesi, ikincisi ise, çağın gereklilikleri oranında kendisinin yenilemesidir. Bu iki argümanı da içeren bir ekonomik sistem ve anlayış hem dünya hayatında ekonominin araçsal olarak fayda getirmesini sağlayacaktır hem de ölüm sonrası hayat içinde normatif bir hazırlık görevi görecektir. (Gülen, 2010:213-214).

Bu bakımdan Gülen’in orijinal, eşsiz, ahlaklı ve kendi şahsına özel olarak tanımladığı ekonomi anlayışının temel hedefi insanların mutlu olmasını sağlamaktır. İnsanların bu ekonomi anlayışı altında gelir kaynaklarını işletmesi, elde ettiği ürünleri belirli bir kar karşılığında satması, karşılıklı anlaşmalar uyarınca mallar arasında mübadele yapılması, ticari faaliyetler sonrasında elde edilen gelirin dünya üzerinde harcanması ve belirli bir kısmını yeniden ticaret için harcanması Gülen’e göre insanların dünya üzerindeki mutluluklarının kaynaklarından biri olmaktadır. Diğer bir yandan ise, Gülen’e göre; bu ekonomik faaliyetlerin yaratıcının istek ve arzuları doğrultusunda yapılması, İslam dini esaslarına uygun olarak yürütülmesi ve yapılan her faaliyetin yaratıcıya ait olan mallarda, onun aracısı olarak yapılmasının bilinci ise dünya sonrası yaşam için ciddi bir kazanç ve mutluluk yoludur (Gülen, 2010:220-221).

Gülen’in kendi ekonomi anlayışları hakkında yaptığı bu açıklamalar, çalışmanın önceki bölümlerinde de aktarılan tarihi ve normatif bir ekonomi anlayışıyla oldukça büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu ekonomi anlayışı, Max Weber’in tanımlaması olan Protestan ahlak anlayışı ve onun kapitalist ekonomiyle kurduğu ilişkidir. Bu bağlamda Weber’de tıpkı Gülen’in tarif ettiği ekonomi anlayışı gibi ekonominin salt bu dünya özelinde bir kavram olmadığını vurgulamaktadır (Weber, 1997:52-56).

Weber’in kendi kuramında rasyonalite ile kast ettiği insan aklının ekonomiyi çağın gereklerine uygun halde algılanmasına ve yürütülmesine yardımcı olması Gülen’de ekonomi anlayışının her zaman çağın gerekliliklerine uygun olarak değişim göstermesi ve dünya üzerinde mutluluğu yakalamak amacını gütmesi ile örtüşmektedir. Bu benzerliklere karşın, Gülen kendi ekonomi anlayışlarını İslam dini öğretileriyle ve kaynaklarıyla sıkı bir bağlantı içerisinde olduğunu ve bu nedenle de diğer hiçbir ekonomi anlayışı ile kıyaslanmaması gerektiğini sıklıkla vurgulamıştır.

Gülen’in ekonomi anlayışının, Protestan ahlak ile olan tüm benzerliğine karşın kendine has ve İslam dini değerlerine bağlı kısmi bir özgünlüğü de mevcuttur. Bu bağlamda onu mülkiyete bakışı, üretim anlayışı, gelir kaynaklarının neler olduğu ve bunları ne şekilde tasnif ettiği, tüketim meselesine bakışı, emek sermaye olayında kendisini hangi cenaha yakın hissettiği ve son olarak ticari faaliyetleri hangi ahlaki düzende algıladığı oldukça önemlidir. Bu hususların yanı sıra, Gülen’in bu konulardaki görüşleri ve bu görüşlerin günümüz hâkim ekonomik sistemi olan neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomiyle ilişkileri kanımca çalışmanın ana konusu uyarınca ayrı bir öneme sahiptir.

Gülen’in Ekonomi Anlayışında Mülkiyet:

Gülen’e göre; İslam dini, mali ve iktisadi konuları da diğer konular gibi tevhid inancına göre ele alıp değerlendirmiştir (Gülen, 2010:293). İslam dini içerisinde önemli bir konumda bulunan tevhid inancına göre; yaratıcı tektir, bir bütündür ve kainat üzerinde olan her şey bir gün yerinden olacak olmasına karşın o her daim baki kalacaktır (Gülen, 2011:45). Gülen’in tarif ettiği ekonomi anlayışı içerisindeki mülkiyet meselesi de esas olarak bu tevhid inancı ile yakından alakalıdır. Kısaca belirtmek gerekirse, klasik İslam inancına uygun bir şekilde bütün mülkiyetler Gülen’e göre de yaratıcıya aittir ve insanlar sadece o mülklerin belirli bir süreliğine geçici kullanıcılarıdırlar (Gülen, 2010:279). Gülen’e göre; mülk sahibi olma, onu işletme ve mülkü daha iyi bir mülk ile değiştirme hisleri insanın doğasında bulunan ve yaratıcı tarafından onun iç dünyasına sokulan hissiyatlardan birisidir (Gülen, 2010:280).

Gülen bu durumu oldukça önemsemekte ve konuya ilahi olmaktan daha çok dünyevi bir boyutta yaklaşmaktadır. Ona göre; özel mülkiyet sahibi olmak sadece günlük hayat için gerekli olan mal ve mülklere sahip olmak anlamına gelmemektedir. Mal sahibi olma duygusu, malını koruma büyütme duygusu ona göre doğrudan dünya medeniyetinin devamlılığı ile alakalı bir konudur. Diğer bir deyişle, Gülen’e göre; bu gün bir dünya mirasından kültürel, sosyal, ekonomik ve politik olarak bahsedebiliyorsak bu durum insanların mal edinme ve onları koruma güdülerinden dolayı gerçekleşmiştir. Diğer bir noktada Gülen, mal sahibi olmanın İslam dini esaslarında da var olduğunu belirtmekte ve insanın malının karşılığı olan zekâtını verdikten sonra istediği kadar mal sahibi olabileceğini de söylemektedir (Gülen, 2010:294). Mülkiyet edinme konusunda Gülen’in söylemi sermayeye dayalı olan neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistemin mülkiyet edinmedeki serbestlik mefhumuna oldukça benzese de kendisi çalışmalarında bu konunun bu şekilde açıklanmaması gerektiğini de belirtmektedir.

Bu nokta Gülen eşi ve benzeri bulunmayan ekonomi anlayışlarında mülk edinme serbestliği olmasına karşın diğer ekonomik modellerde olduğu gibi kendilerinin insanları mülklerine göre ayrıştırıp değerlendirmediklerini belirtmektedir. Gülen’e göre bu nokta kendilerinin eşsizliğini ortaya koymakta ve ahlaki açıdan İslam dinin eşitlik ilkesine dayanmaktadır (Gülen, 2010:294). Gülen kendi ekonomi anlayışlarında özel mülkiyetin önemli olduğunu vurgulamakla birlikte özellikle neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistemde olduğu gibi ilahlaştırılmadığını sadece hem dünya huzuru hem de yaratıcının sahip olduğu şeyleri kollamak adına oldukça önemli olduğunu vurgulamaktadır (Gülen, 2010:297). Bu noktada kanımca şu noktaya değinmek gerekmektedir; Gülen’in ekonomi anlayışında mülkiyete bakışı bir yanı ile ki bu İslam dini içerisindeki tevhid anlayışından kaynaklanmaktadır, klasik İslam ekonomisi ile büyük bir benzerlik göstermektedir. Buna karşın, Gülen bireysel mülk edinmenin de oldukça önemli olduğunu yukarıda değinildiği üzere sıkça belirtmiş ve buna herhangi bir sınır koymamıştır. Bu nokta ise, onun tıpkı neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistemde olduğu gibi sınırsız mülk edinmeyi dışlamadığını bizlere göstermektedir.

Gülen’in Ekonomi Anlayışında Üretim:

Gülen’e göre; tıpkı bütün ekonomik sistemlerde olduğu gibi kendi ekonomik sistemlerinde de üretim oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bu bağlamda, Gülen üretim meselesini üç ana esasa dayandırmıştır. Bu esaslardan birincisi, yukarıda değinilen mülkiyet ve özel mülkiyet edinme ile ilgili konulardır. Üretim ile ilgili ikinci önemli esas ise, malın aktif olması olarak tanımlanmıştır. Temel olarak bu ikinci esasa içerisinde Gülen kendi ekonomi anlayışlarında kazanılan ya da İslam dinin kurallarına uygun bir şekilde elde edilen bir malın herhangi bir işleme tutulmadan bekletilmesinin bulunmadığını belirtmektedir. Ona göre; bir malı bekletmek, o maldan yüksek miktarda verim almamak İslam dinin temel esaslarından olan çalışma prensibine karşı bir hadisedir. Ona göre; İslam dini esaslarına uygun bir şekilde şekillenen ekonomik modelleri malda hareketlilik politikası içermekte ve bu hareketliliğin devamlılığı için diğer ekonomik modellerden oldukça farklı önlemleri sunmaktadır (Gülen: 2010:303).

Bu noktada, Gülen’in malın aktif olması fikri ile neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistemin malın piyasa içerisinde her daim hareket etme prensibinin örtüştüğüne dikkat çekmek gerekmektedir. Buna karşın, Gülen üçüncü esas olarak dengeli kalkınmanın kendi ekonomik sistemleri için oldukça önemli olduğuna da değinmektedir. Ona göre; ekonomik faaliyet içerisinde olan bireyler kar hedeflerine ulaşmada akılcı davranmalılar, karar verme ve faaliyete geçme zamanlarını iyi ayarlamalılar. Bu bağlamda Gülen; hızlı büyümenin hem insana hem de topluma zarar vereceğini belirtmiş bunun aksi olan ekonomik olarak yavaş büyümenin de aynı oranda zararlı olacağını, kendi ekonomi anlayışlarının ikisini de tasvip etmediğini belirtmiştir (Gülen, 2010:303-306).

Bu noktada, kanımca çalışmanın ilk bölümünde yer alan Seyyid Kutup ile Gülen’in normatif benzerliğini ortaya koymak gerekmektedir. Ahlaki açıdan Kutup’da tıplı Gülen gibi İslam dini mensuplarının girişimci olmalarını, mallarını bekletmek yerine işletmeleri gerektiğini ve bu işletmenin İslam dini ahlaki kurallarına uygun bir şekilde yapılması zorunluluğunu vurgulamıştır. Bu noktada, Gülen’in İslam dini üzerinden mülkiyet meselesini yorumlaması, Kutup ile büyük oranda örtüşmektedir.

Gülen’in Ekonomi Anlayışında Gelir Kaynakları ve Ticaret:

Gülen, kendi ekonomi anlayışları içerisinde gelir kaynaklarını da belirli gruplara ayırmış ve kendisini destekleyen taraftarlarının ya da Hareket’in mensuplarının bu dağılama dikkat etmelerini istemiştir. Gülen’in ekonomi anlayışı içerisinde mülkiyet meselesine bakışın ve üretim meselesini açıklayışı ile kıyaslandığında gelir kaynakları doğrudan İslam dini esaslarına göre düzenlenmiştir. Yukarıda mülkiyet ve üretim konuları neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist sistem ile belirli bir paralellik gösterdiği vurgulanmıştır. Buna karşın, Gülen’in ekonomi anlayışında gelir kaynakları hemen hemen İslam dinine dayalı olan ve çalışmanın ilk bölümünde de örneklerine yer verilen ekonomi anlayışlarıyla büyük oranda bir benzerlik göstermektedir. Bu bağlamda Gülen, İslam dinin meşru kabul ettiği gelir kaynaklarının helal olduğunu ve insanlarında bu kaynakları kullanarak gelir elde etmeleri gerektiğini vurgulamıştır (Gülen, 2010:311).

Gülen İslam dini içerisinde meşru kabul edilen gelir kaynaklarını şu şekilde sıralamıştır; avlanmak, madenlerden ve yeraltı zenginliklerinden yararlanmak, ticaret, el sanatları aracılığıyla gelir elde etmek, ganimet, her türlü işçilik, zekât ve sadaka gelirler (Gülen, 2010:313-336). Bu gelir kaynakları içerisinde kanımca ticaret vasıtası ile kazanılan kazanç hem diğerleri ile kıyaslandığında daha çağdaş bir konumda bulunmakta hem de mevcut bu çalışmanın ana konusu ile belirli bir paralellik göstermektedir. Ticaret konusu ile ilgili detaylı bir bilgilendirmeye geçmeden Gülen’in tıpkı helal gelir elde etme yollarında olduğu gibi doğrudan İslam dini kaynaklarına dayanarak tasnif ettiği haram kazanç yollarına da değinmek gerekmektedir.

Gülen’e göre; sadece Hareket’e bağlı olmak kuralı ile sınırlandırılamayacak şekilde bütün insanların kazanç elde etmek için asla bulunmaması gereken faaliyet alanları şunlardır; faiz, kumar, hile, karaborsacılık ve tefeciliktir (Gülen, 2010:338-344). Bu noktada da şunu belirtmek kanımca yerinde olacaktır. Gülen her ne kadar modern bir düşünür ve aktivist olsa da gelir kaynaklarının neler olması konusunda klasik İslam düşüncesinin dışına çıkmamıştır. Gülen, tıpkı İslam dini kaynakları ve diğer İslam düşünürleri gibi faiz, kumar, karaborsa ve benzeri noktaları Hareket mensupları için yasaklamıştır.

Gülen, hadis ve Kur-an ayetlerine dayanarak İslam dininin, kendi mensuplarını açıktan açığa ticarete teşvik ettiğini belirtmektedir. Ona göre; bu durum İslam dinin zaman ve mekân aşan engin özelliğinden kaynaklanmaktadır. Gülen, ticaret yapma faaliyetinin hem İslam dinin yeryüzünde yaşanmaya başladığı dönemlerde hem günümüzde hem de gelecekte de var olacağını belirtmiştir (Gülen, 2010:319). Gülen, ticaret ile ilgili değerlendirmelerinde diğer ekonomik meseleleri ele alışından daha farklı bir yöntem izlemiştir. Açıklamalarının satır aralarında ticaretin önemini vurgulayan Gülen Türk-İslam dünyasının geçmiş zamanlarda ticaret konusunda dünyanın diğer toplumlarından oldukça üstün olduğunu ancak bu üstünlüğün son üç yüz yıldır kaybolduğunu belirtmiştir.

Bu noktada Gülen’e göre; ekonomi konusunda temel hedef Türk-İslam dünyasının eski ticari başarılarını yakalamasıdır. Ona göre; İslam’ın meşru gördüğü hatta teşvik ettiği bu kanal günümüzde de tam olarak değerlendirilmelidir. Bu değerlendirme sadece yurt içi sınırlarında kalmamalı aynı zamanda da dışa açılmalı ve dış piyasalar içerisinde de ticari faaliyetlerde bulunulmalıdır. Gülen’e göre ancak bu şekilde Türk-İslam dünyası etkin ve etkili bir konuma ulaşabilir (Gülen, 2010:322). Kanımca bu noktada şunu belirtmek gerekmektedir; Gülen temel olarak, İslam dini öğretilerine dayandırdığı ticaret yapma faaliyetini belirli bir güç noktası olarak görmektedir. Bu bağlamda, hem kendi coğrafyasında hem de dünyada neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonominin kurallarının hâkim olduğu şekilde ticaret yapmanın olumlu olduğunu vurgulamaktadır. Bu noktada, Gülen’in şahsında ve Hareket’in bünyesinde en azından düşünsel olarak dünya hâkim ekonomik sistemiyle bir eklemlenme isteği olduğunu söylemek ve bunu hem bölgesel hem de küresel bir güç olmanın ana koşullarından biri olarak görmek mümkündür.

Gülen’in kendi yaşadığı ve hitap ettiği coğrafya dışında, ticaret ile ilgili görüşlerine salt normatif açıdan bakıldığında, Ali Şeriati ile söylemsel anlamda bir benzerlik olduğu dikkate değerdir. Gülen’de tıpkı Şeriati gibi İslam dini peygamberi Muhammed’i ve onun yakın çevresini referans alarak İslam dini mensuplarının, kendi dinlerine uygun bir şekilde ticaret yapmaları gerektiğini vurgulamıştır. Bu noktada, Seriati ve Gülen’in diğer bir benzerliği de ticaret sonrası kazanılan gelirin bir bölümünün yeniden ticarete aktarılması ve kalan kısmının İslam dini mensuplarının “hayrına” kullanmalarını öğütlemeleridir.

Gülen’in Ekonomi Anlayışında Tüketim:

Fethullah Gülen, kendi yapılanması için detaylarını çeşitli kaynaklarda ve konuşmalarında aktardığı ekonomi anlayışı içerisinde tüketim meselesine de ayrı bir önem atfetmiş, tüketimin nasıl olması gerektiğini, hangi durumlarda insanların ne şekilde bir tüketim faaliyetine gireceğini belirtmiştir. Gülen’in tüketimle ilgili görüşlerine değinmeden önce onun tüketim yerine kullandığı, tüketim kelimesinin anlamına oranla ona göre daha kapsayıcı bir anlam içeren istihlak kelimesini kısaca açıklamak yerinde olacaktır. Gülen, aslen Arapça kökenli olan istihlak kavramını şu şekilde açıklamaktadır; “ istihlak bir insanın yemesi, içmesi, giymesi ve elindeki bütün maddi ve manevi malları değerleri belirli bir görüş içerisinde tüketmesi ya da aşındırmasıdır” (Gülen, 2010:357).

Gülen’e göre; istihlak durumu doğrudan ruh ve ruhun isteği ile alakalı bir durumdur. Buna karşın, Gülen günümüzde istihlak kelimesinin anlamının daraltılıp, yozlaştırılıp tamamen materyalist bir bakış açısı ile kullanılmasına ve insanın “ekonomik bir hayvan” (homoeconomicus) olarak görülmesine tamamen karşıdır. Ona göre; bu tarzda bir bakış açısı yaratıcının insanı konumlandırdığı üstün konumdan daha da düşük seviyelere çekmektedir. Bu şekilde bir algılama, insanı bir fabrikadan, bir eşyadan ya da bir makineden farksız konuma sokmaktadır (Gülen, 2010:358). Gülen’e göre; bu bakış açısı bir anlamda insanın kendisini kontrol etmeden tüketmesine ve İslam dinin emirlerine aykırı bir şekilde israf eylemine kalkışmasına neden olmaktadır (Gülen, 2010:360).

Gülen, kendi ekonomik görüşleri içerisinde tüketim anlayışının İslam dini öğretileriyle doğrudan bir paralellik içerdiğini belirtmektedir. Gülen, İslam dini içerisinde ve kendi anlayışında her şeyden önce tüketimin temiz ve helal maddeler üzerinde olması görüşünü bildirmiştir. Gülen’e göre; herhangi bir mal, İslam dini mensupları tarafından tüketilecekse belirli şartları içermesi gerekmektedir. Bu şartlar o malın İslam dini esaslarına göre temiz olması, yasaklanan herhangi bir madde ile yapılmamış olması, emek sarf ederek kazanılmış olması, mutlaka lüks ya da gereksiz bir tüketimden daha çok öncelik mefhumu içermesi ve son olarak Gülen’in de üzerinde çokça durduğu şekilde israf eylemi içerisinde tüketilmemesi gerekmektedir (Gülen, 2010: 365-374).

Gülen israf ile ilgili çeşitli İslam dini referanslı açıklamaların dışında israfın doğrudan gereksiz lüks tüketimle alakalı olduğunu da vurgulamaktadır. Bu bağlamda, kendi takipçilerine lüksten kaçınmalarını, üretimleri sonucundaki kazançlarıyla paralel olarak dünyevi hayır ve ilahi sevap işlemelerini öğütlemektedir. Ona göre; israftan kaçınan İslam dini mensupları hem bu dünyada hem de ilahi dünyada mutlak “zafere” ulaşacaklardır (Gülen, 2010:384-386).

Kanımca, Fethullah Gülen’in ekonomi meseleleri içerisinde ticaret ve tüketimle ilgili görüşleri aynı zamanda düşünülmeli ve buna göre bir yoruma gidilmelidir. Yukarıda da değinildiği üzere Gülen İslam dini kaynaklarını referans göstererek insanların üretmesi, mallarını boşa bekletmek yerine değerlendirmelerini ve ticaretle uğraşmalarını öğütlemektedir. Gülen, bu öğütle birlikte genel olarak insanların sadece kendi zorunlu ihtiyaçları için tüketimde bulunmaları, tüketimleri boyunca da gereklilik dışında kalan lüks harcamalardan kaçınmaları gerektiğini vurgulanmaktadır.

Gülen’in bu görüşleri değerlendirildiğinde, yukarıda da değinildiği üzere Weber’in kapitalist ekonomi içerisindeki Protestan ahlakla ilgili düşünceleriyle normatif anlamda bir paralellik görmek mümkündür. Diğer bir deyişle, Gülen’de tıpkı Protestan ahlak içerisinde olduğu gibi çalışmayı, üretmeyi ve ticari faaliyetleri olumlu bir ahlaki eylem olarak görmekte ve bu durumu İslam dini öğretileriyle meşrulaştırmaktadır. Bu duruma paralel olarak Gülen kazanç sağlayan İslam dini mensubunun da yeniden üretim faaliyetine dönmesini hem bu dünyada hem de ilahi dünyada katma değer yaratmasını tüketim faaliyetlerini açıklamasıyla belirtmektedir.

Gülen’in Ekonomi Anlayışında Emek-Sermaye:

Çağdaş dünya içerisinde neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonominin hakim ekonomik uygulama haline dönüşmesi, küreselleşmenin zaman içerisinde dünya üzerinde hakimiyetinin artması ve dünya piyasalarının ücretlendirme, kar ve zarar noktalarında birbirine bağlanması emek sermaye ilişkisinin öncesinden daha yoğun bir şekilde tartışılmasına ve gündem de kalmasına sebep olmaktadır (Mclellan, 2005:53). Gülen Hareketi’nin kurucu lideri ve düşünsel önderi Fethullah Gülen de bu mesele üzerinde durmuş, tıpkı diğer bütün ekonomik konularda olduğu gibi bu konuda da İslam öğretileriyle kendi görüşlerini bir sentez halinde ortaya koymuştur.

Bu bağlamda, Gülen emek ve sermaye ilişkisinde bir sıralama yapmakta, fakat iki olgu arasında kesin bir hiyerarşiden bahsetmemektedir. Ona göre; emek ve sermaye çelişki halinde gösterilse de kendi içlerinde bir bütünlüğe sahiptir. Bu noktada, Gülen emeğin sermayenin altında bir destek unsuru olarak bulunduğunu ve onu destekleyen bir görevi olduğunu belirtmektedir. Bu argümanın yanı sıra Gülen emeğin ve sermayenin birbirine tabi olduğunu ve bir arada oldukları süre içerisinde ekonomik büyümenin mümkün olduğunu belirtir. Gülen, kendi ekonomi anlayışları içerisinde ne sermayeyi ne de emeği putlaştırma anlayışı bulunmadığını da belirtmektedir (Gülen, 2010:396). Ona göre; emek ve sermayeyi bütüncül gören İslam dini temelli bu anlayış alanı içerisinde bir eşsizlik özelliğine sahiptir. Bu anlamda, bir ekonomi görüşü sermayeyi savunan neo- liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomiden ayrılmakta ve aynı zamanda da emeği gereğinden fazla yücelten kimi düşüncelerden de ayrılmaktadır (Gülen, 2010:399-400).

Gülen, emek sermaye meselesi içerisinde iki önemli konuya daha değinmektedir. Bu konulardan birincisi, işçiye emeğinin verilmesi ile ilgili konudur. Bu noktada, yukarıda da değinilen emek sermeye bütünlüğü konusuyla paralel bir şekilde Gülen, hem ekonominin düzgün bir şekilde işlemesi hem de bunun yanı sıra İslam dini içerisindeki hakkaniyet unsurundan kaynaklı olarak emek sahiplerine gereken değerin verilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Ona göre; emek sahibine gerekli değerin verilmemesi hem ekonomik işleyişi bozacaktır hem de bundan daha da önemli bir şekilde İslam dini içerisinde tasvip edilmeyen bir davranış olarak insana gereken değerin ve önemin verilmemesi durumunu doğuracaktır.

Gülen’e göre; ne neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist sistemde ne de komünist sistemde aradığı huzuru ve refahı bulamayan işçi İslam dini esaslarına dayalı olan kendi ekonomi anlayışlarında kendi değerini hissedecektir. Bu durum, hem ekonominin işlemesine olumlu, hem İslam ile uyumlu bir düzenin yanı sıra toplumun huzur içerisinde yaşamasına da katkı sağlayacaktır (Gülen, 2010:411-414). Fethullah Gülen’in düşünceleri içerisinde ücretle ilgili olan bu açıklamalar için şu yorumu yapmak yerinde olacaktır; Gülen ücret meselesini kendi içerisinde din temelli olarak açıklasa da bu meseleyi bir boyutuyla toplumsal düzenin sağlanması olarak da görmektedir. Ona göre; ücret bakımından tatmin olan işçi toplumsal hayatın diğer öğeleriyle de uyum içerisinde bir hayat sürdürecektir.

Fethullah Gülen’in emek sermaye ilişkisi içerisinde ikinci olarak değindiği husus ise sermaye birikimi ile ilgilidir. Gülen, İslam dini içerisinde bir sınıfın oldukça fazla zenginken diğer kesimlerin ona göre çok daha düşük seviyede bir ekonomi içerisinde olmasını kabul edilemediğini belirtmektedir (Gülen, 2010:405). Ona göre; bu ve benzeri eşitsiz durumların önüne geçmek için, neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistemin ve komünizmin haricinde çeşitli alternatif yollar sunmak hem İslam dininin hem de o dini takip edenlerin bir zorunluluğudur. Gülen, İslam dinine dayalı olan kendi ekonomi anlayışları içerisinde sermaye birikimi konusunu üç ana madde ile açıklamaktadır.

Bu bağlamda, birinci madde; ilerideki üretimi arttırmak için bugünkü tüketimden olabildiğince kısmak, ikinci madde; faiz, tefecilik ve karaborsa gibi İslam dininin kesinlikle yasakladığı yollar haricinde ekonomik kalkınma ve sermaye birikimi için karı özendirici bir unsur olarak kullanmak ve son olarak da servetin tek başına sınırlı sayıda insanın elinde toplanmasını engellemektir (Gülen, 2010:406-408). Kısacası bu noktada da şunu söylemek oldukça mümkündür; Gülen neo-liberal serbest piyasaya dayalı kapitalist ekonomik sistem ve komünizm haricinde sermaye birikiminde yüksek oranda tasarruf ve bu tasarrufları yeniden yatırıma dönüştürmeyi destekleyen bir yöntemi kendisini takip eden Hareket mensuplarına anlatmaya çalışmıştır.

Sonuç olarak, İslam dini öğretilerine dayalı, sivil bir örgütlenme olan Gülen Hareketi’nin lideri ve fikirsel kurucusu Fethullah Gülen ekonomi meselelerinde çoğunlukla İslam dini temel kaynaklarına paralel bir şekilde açıklamalarda bulunmuştur. Buna karşın kendi açıklamaları içerisinde verdiği örnekler, konu seçimleri ve değindiği temel noktaların çoğunluğu, yukarıda da değinildiği üzere Weber’in kapitalizmin Protestan ahlakı olarak nitelendirdiği görüşle belirli bir paralellik içermektedir. Buna karşın, bu noktadan hareketle Gülen Hareketi’nin doğrudan Protestan bir ahlakla ekonomik meselelere bakmaktadır tarzında bir yaklaşım yapmak kanımca mümkün değildir. Bu mümkün olmama durumu temel olarak iki ana neden dayanmaktadır.

Bu nedenlerden birincisi İslam dini temelli bir hareketin kendi temel değerleriyle uyuşmayan, zamansal ve mekânsal bir farklılık gösteren, farklı bir dini öğretiden esinlenerek hem kurama hem de reele geçmiş bir uygulama ile karşılaştırılmasının yapısal olarak mümkün olmamasından kaynaklıdır. İkinci durum ise Gülen Hareketi’nin ekonomik alandaki faaliyetlerinin tamamının Gülen’in tamamen normatif tanımlama ve açıklamaları ile kategorize etmenin zorluğudur. Diğer bir deyişle popülâsyonu oldukça fazla olan Hareket’in yekpare bir ekonomik prensibi olduğunu söylemek ve bütün uygulamaları da bu prensip üzerinde idame ettiğini belirtmek konu üzerindeki rasyonalite durumunu ortadan kaldırmaktadır. Son kertede Gülen Hareketi, Fethullah Gülen’in de belirttiği üzere diğer ekonomik sistemlerle belirli noktalarda farklılık gösteren, çağdaş ve hepsinden de önemlisi İslam dininin temel öğretileriyle uyumlu yapısına, mekânına ve dinen kendine münhasır bir ekonomi anlayışına bu noktada en azından normatif olarak sahiptir.

Ahmet Erdi Öztürk, ”Türkiye’de İslam-Kapitalizm İlişkisinde Gülen Hareketi’nin Konumu” Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi’nden alınmıştır.

Kaynakça:

Albayrak, İsmail, “Fethullah Gülen Hocaefendi’nin Tefsir Anlayışı,” (İstanbul: Nil Yayınları, 2010)

Weller, Paul, “Dialogical and Transformative Resources: Perspectives from Fethullah Gülen on Religion and Public Life” için., European Muslims, Civility and Public Life: Perspectives On and From the Gülen Movement, der., Paul Weller, İhsan Yılmaz, (Continuum International Publishing Group, 2012).

Gülen, Fethullah, “Enginliğiyle Bizim Dünyamız: İktisadi Mülahazalar” (İzmir: Nil Yayınları, 2010)

Weber, Max, “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, çev., Zeynep Aruoba, (İzmir: Hil Yayınları, 1997)

Mclellan, David, İdeoloji, çev., Barış Yıldırım, (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005).