İLİMLERİN VARLIĞI, HZ. ALLAH’A DOĞRUDAN DELİLDİR

Evet, kâinatı inceleyen bütün (b)ilimler, kâinattaki mutlak düzen ve intizama dayanır. Düzen ve intizam olmazsa, ilimleri meydana getiren ve kanun denilen intizamdan çıkarılan sonuçlar veya küllî kaideler olmaz. Kanun denilen bu sonuçlar, dolayısıyla ilimler var olduğuna göre, mutlak düzen ve intizam da vardır. Mutlak düzen ve intizam, düzen ve intizamı kuranı ve devam ettireni gösterir. Ayrıca, bütün varlık türlerini ve türlerin fertleri dâhil olmak üzere bütün kâinatı kusursuz bilen bir İlme, bu düzeni kurup devam ettiren Kudrete işaret eder. Düzen ve intizam, ayrıca gayeyi, gayeliği, gayelik ve gaye, yine kâinatın tamamını tanıyan İlmi, gayeyi takip eden, intizamı tayin buyuran ve her şeyi gayesine sevkeden İradeyi ve bütün bunları mümkün kılan Kudret’i gösterir. İşte gafil veya inanmak istemeyen ya da akılları gözlerine inmiş nefisler, baş gözüyle görülen ve sadece bir kısmını zikrettiğimiz kâinat gerçeklerinin Allah’a, Birliğine, Sıfatlarına ve İsimlerine ne kadar açık deliller olduğunu akıl gözleriyle göremez veya görmek istemez de, Allah’ı bizzat eşyanın içinde Zâtıyla görmek ister. O’nun eşya cinsinden olmadığını, olamayacağını da düşünmez veya düşünmek istemez.

Meselâ, bir kabarcık, güneşin aksini tutması ve onu yansıtmasıyla güneşin kendisi olması gerekmez. Çiçekler, renkleriyle güneşi tavsif eder, yani güneşin ışığındaki renkleri gösterir ve böylece güneşin önemli bir özelliğini ortaya koyar. Fakat bu, çiçeklerin güneşin kendisi olmasını gerektirmez. Ruh, varlığı, vücutla münasebeti ve fonksiyonlarıyla Cenab- ı Allah’ı tanımaya önemli bir misal teşkil eder; fakat ruh, hiçbir zaman Allah olamaz, olması gerekmez. Balansı, Sâni-i Hakîm’i, yani her icraatında hikmetler bulunan Yaratıcıyı bazı Sıfatlarıyla tanıtır ama, asla Yaratıcı olamaz.

Bu gerçeğe rağmen, aklı gözüne inmiş gafiller Cenab-ı Allah’ı kâinatta görmek isterken, Onu Sıfatlarıyla ve tanınması gerektiği şekilde tanıyamayan bazıları da panteizm ve monizm dalâletine düşer ve -hâşâ- kâinata Allah der veya Allah’ı kâinat olarak tezahür etmiş ya da kâinatta “içkin” kabûl ederler veya kâinata sinmiş bir ruh gibi düşünürler. Buna karşılık Müslüman vahdet-i vücutçular, Allah’ın tecellilerinde boğulmakla, özellikle Vücud Sıfatında fâni olmakla sahv veya farka, yani Allah’ın İsimlerinin sâbit aynlar (yaratılmış ve değişmez özler veya mahiyetler) gerektirdiğinin idrakine ulaşamaz, dolayısıyla Yaratıcı-yaratılmış farkını tam zevkedemezler.

VARLIK MERTEBELERİ VE EVRİM ALDATMACASI

Bu, yine pek çok gerçekleri anlamada çok önemli küllî gerçeklerden biridir. Yeri geldikçe temas etmeye çalıştığımız gibi, insan olarak da bir şey yapmadan önce zihnimizde bir gaye, bir hedef vardır. Meselâ, rastgele bir bina yapıp sonra ona fonksiyon biçmeyiz. Bir binayı niçin, hangi maksat istikametinde yapacaksak, yani bu bina bir cami mi olacak, okul mu olacak, hastane mi olacak, ev mi olacak, büro mu olacak, zihnimizde önce binadan gaye bulunur. Sonra bu gayeye göre zihnimizde binaya şekil veririz. Dolayısıyla, varlıktan gaye ve sonra da onun İlmî varlığı önce gelir. Aynı şekilde, bir kelime bile yazacaksak, zihnimizde önce o kelimeyi niçin yazacağımız, yani kelimeden gaye, sonra da kelimenin manâsı, bir diğer ifadeyle, İlmî varlığı teşekkül eder. Sonra da, bu manâ veya İlmî varlık hangi harflerin ne şekilde bir araya gelmesiyle, yani hangi kelimeyle ifade edilecekse o kelimeyi yazarız. Yoksa, önce rastgele harfleri bir araya getirip, sonra bunlara manâ vermeyiz. Darwinistleri yanıltan önemli hususlardan biri, bu gerçeğe kör kalmak, varlıkların gayesiz ve rastgele ortaya çıktığını savunup, aralarındaki yapı benzerliklerine bakarak evolüsyona hükmetmektir. Bu ise, beşer adına en cahilane hükümlerden biri olabilir. Dünyada binlerce dil, milyonlarca kelime konuşulmaktadır; fakat bütün bu diller ve kelimelerin hepsi en nihayet 29-30 harfi farklı şekillerde bir araya getirmekle ifade edilir. Hattâ, aynı harflerden farklı dizilimlerle farklı manâlarda çok sayıda kelime meydana gelir. Dolayısıyla, milyonlarca kelimedeki harf benzeşmelerine bakılarak nasıl bu kelimeler birbirinden türemiş denemezse, hayvanlar arasındaki yapı benzerliklerine bakarak da hayvanların birbirinden türediğine hükmedilemez, böyle bir teori geliştirilemez. Çünkü, her hayvanın önce varlığından gaye, sonda bu gayenin ifadesi olarak manâsı, mahiyeti, Yaratıcının İlminde İlmî varlığı vardır. Hariçteki maddî varlığı işte bu İlmî varlığına, mahiyetine Yaratıcının dışta verdiği şekildir.

Bir yeri ağaçlandıracaksak veya bir ya da birkaç ağaç dikeceksek, önce bu ağaçtan nasıl faydalanacağımızı veya ondan hangi meyveyi alacağımızı düşünürüz. Dolayısıyla maddî âlemde en son olan netice veya meyve, bir şeyin varlığının gayesi olarak düşüncede en önce gelir; en önce vardır.

Kâinata ve ondaki her bir varlığa baktığımızda bunların derece derece sayısız gayeye hizmet ettiklerini ve kâinatta gayesizliğe, faydasızlığa ve abesiyete yer olmadığını görürüz. Meselâ, bütün unsurlarıyla bir ağacın faydaları, ondan takip edilen gayeler hakkında bir çalışma yapılacak olsa, hacimli bir kitap tutar. Aynı şekilde, insan azaları üzerinde benzer bir çalışma yapılacak olsa, ortaya ciltlerle kitap çıkar. Bu gerçek, hem kâinatın materyalistlerin iddia ettiği gibi kaostan kosmosa, yani kaostan mevcut düzenli haline doğru yol almadığını, yaratılışın, var oluşun belli bir istikamette, sapmadan ve tam bir düzenle yürüdüğünü gösterir, hem de her bir varlığa saymakla bitmez gayeler takan bir Zât’ın varlığına işaret eder.

PEYGAMBER EFENDİMİZ NİÇİN VE NASIL YARATILIŞIN GAYESİDİR?

Nasıl meyveli bir ağacın varlığında ana gaye onun meyvesidir ve meyve, ağacın maddî varlığında son unsur olmakla birlikte, ağacın gayesi olarak onun zihnî veya İlmî varlığı itibariyle ilktir, ağacın varlığına giden süreçte ilk olarak düşünülür, bunun gibi, varlık veya yaratılış ağacında son ortaya çıkan insan da, varlık ağacının meyvesi, yaratılışın nihaî ve en büyük gayesidir. Cenab-ı Allah (c.c.), varlık ağacını insanı meyve versin diye yaratmıştır. Yaratmadaki bu gayeyi, yani Cenab-ı Allah’ın insanı yaratmaktaki gayesini en iyi yerine getirenler peygamberler, peygamberler içinde de bütün kapsamı ve mükemmelliğiyle yerine getiren Peygam-ber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)’dir. İnsanın yaratılış silsilesinde en son yer alması, Cenab-ı Allah’ın kâinatı yaratmaktaki gayesinin insan olduğunu gösterir. İnsandan takip edilen gayeyi en iyi yerine getirenlerin peygamberler ve peygamberlerin sonuncusunun da Peygamber Efendimiz olması, kâinatın öncelikle Peygamber Efendimiz (s.a.s.) için yaratıldığını ve Peygamberimizin peygamberlik silsilesinin de meyvesi, dolayısıyla gayesi ve peygamberlerin en büyüğü olduğunu ispat eder.

Kâinatta hiçbir şey, hiçbir varlık, boşuna yaratılmamıştır. Her biri, kâinatın sistemi içinde pek çok vazife görmektedir. Cemadât ve bitkiler, insan ve daha başka bazı faktörler tarafından engellenmedikçe vazifelerini tam ve mükemmel yaparlar. Çok cüzî irade ve şuur sahibi, dolayısıyla cüzî öğrenme ve farklı davranabilme kabiliyeti geliştirebilen hayvanlar âlemi de, vazifelerini çok cüz’î şuur ve iradelerinin yol açtığı çok az suistimaller dışında yine mükemmel yerine getirir. İnsan vücudu da, yine bizzat insanın ve insan tarafından değiştirilen çevre ve beslenme şartları gibi faktörlerin sebep olduğu kusur ve noksanlar dışında yine mükemmel çalışır. Kâinatta şuurlu ve sorumlu olan insanlar ve cinler dışında her varlığın vazifesini mükemmel veya mükemmele yakın yaptığına ve bu varlıkların her biri gibi, onların her hareketinin, gördükleri her vazifenin onlarca, yüzlerce, binlerle gayeye hizmet ettiğine en açık delil, kâinatın mükemmel düzeni ve bu düzenin, düzendeki intizamın hiç bozulmadan devam etmesidir. Bugün, bir yandan materyalistler ve Darwinistler neticede mutlak ilim, irade ve kudret sahibi Yaratıcıya işaret edeceği için bu gayeliği görmek istemeseler de, aslında insanlık, hiçbir insan bu gayelikten kaçamamakta, çevrecilik, çevre bilinci, çevreyi veya ekosistemi koruma üzerine hassasiyetle eğilmezlik edememektedir.

Şuurlu olmayan varlıklar, gördükleri vazife ve hizmetlerdeki gayenin farkında olmayabilirler. Ama onların bunun farkında olmaması, onların faaliyetlerinde ve yaptıkları işlerde sayısız gayelerin takip edilmediğini göstermez. Nasıl saat vakti göstermek gibi çok önemli bir hizmet gördüğünü bilmez, ama onun bunu bilmemesi kimseyi saatin varlığının gayesini inkâra götürmezse, bunun gibi, kâinattaki bazı varlıkların neyi niçin, hangi gayeye yönelik yaptıklarını bilmemeleri de, onların faaliyetlerinin gayesiz olduğu gibi bir sonuç doğurmaz. Kısaca, bilmemek, olmamaya delil değildir.

Cenab-ı Allah (c.c.), her varlık için nihaî bir tekâmül veya terakki noktası tayin buyurmuştur. Meselâ, bir çekirdeğin hedefinde ağaç olup meyve vermek ve tekrar kendine dönmek, yani binlerce yeni çekirdekte varlığını sürdürmek yatar. Anne karnında aşılanmış bir yumurtacık, merhale merhale bir canlı olmak, hangi canlı olacaksa onunla varlığının kemal noktasına ulaşmak ve sonra neslinde hayatını devam ettirmek hedefi istikametinde gelişir. Bundan ayrı olarak, her varlıkta tasaffî ederek, yani saflaşarak kemalini bulma hedefi ve meyli de sözkonusudur. Meselâ, altın cevheri, kemalini ve nihaî saffetini 24 ayara ulaşmakta bulur; insan, kemaline ve nihaî saffetine nefsini tam tezkiye, kalbini tasfiye, ruhunu tenmiye, yani terbiye ile tam terakki edip, sahip bulunduğu bütün potansiyelleri meleke haline getirme ve bu melekeleri kendine has tam kapasite ile kullanmakla ulaşır. Bu süreçte, her varlığın fıtratına yerleştirilen bu kemal ve nihaî arınma ve gelişme noktasına ulaşma meyli, katlanarak ihtiyaç halini alır. İhtiyaç ise, artarak iştiyaka, tam bir şevkle yoluna devam etmeye; iştiyak da, katlana katlana hedef istikametinde çekilircesine yol almaya, yani incizaba dönüşür. Varlıkların fıtratına konmuş bulunan bu meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizap gibi hususiyetler, Cenab-ı Allah’ın tekvinî, yani kâinatın işleyişi için vazetmiş bulunduğu karşı konulmaz emir veya kanunlara itaatin nüveleri, hattâ bizzat itaat etmenin kendisidir. Evet, bilhassa her bir iradesiz varlıkta Cenab-ı Allah’ın tekvinî emirlerine öyle karşı konulmaz bir itaat yönlendirmesi veya şevki vardır ki, lâtif ve nazik su, nazik bir meyille, yani soğumanın tesirinden gelen bir yönelişle donma emrini aldığı zaman demiri parçalar. Kışın donma sebebiyle ne kadar su saatinin çatlayıp bozulduğunu biliriz.

Cenab-ı Allah (c.c.), Kendi Kendine vardır; varlığına ait bütün hususiyetlere Kendi olarak sahiptir; varlığı Kendi’ndendir ve Kendisiyle devam etmektedir. Ayrıca, zaman, mekân, değişme, bölünme, üreme, gelişme gibi her türlü maddî özellikten mutlak berî ve münezzehtir. Dolayısıyla, Onun varlığı mutlaktır ve mutlak zarurîdir. Onun için var olmamak asla sözkonusu olamaz. Cenab-ı Allah’tan başka bütün varlıklar ise, varlığını Allah’a borçludur; varlık sahasına çıkmaları, varlıklarını sürdürmeleri, hem varlık sahasına çıkıp hem de varlıklarını devam ettirmeleri için gerekli her şey, yine kendilerine değil, Cenab-ı Allah’a aittir ve O’nun bahşetmesiyledir. Bu sebeple, varlığı kendinden ve kendisiyle olmayan bütün varlıklar mümkün, yani olmaları veya olmamaları aynı derecede ihtimal dâhilinde, dolayısıyla var olmaları Cenab-ı Allah’ın İradesine bağlı olan varlıklardır. İşte, onların mahiyetlerinin nihaî kemal noktası, adem, yani Cenab-ı Allah’ın mutlak varlığı karşısında İzafî yokluk âleminden veya sahasından vücut, yani varlık sahasına çıkmaktır. Onlar, var kılınmakla mahiyetlerindeki, yani onları tayin eden, ne olduklarını ortaya koyan asıl özlerindeki nihaî kemal noktasına ulaşmış olurlar.

Mümkünât, yani Cenab-ı Allah’tan başka her şey, çıplak bir vücutla ortada bırakılmaz. Varlık sahasına çıkarılan her bir varlık, mahiyetine veya fıtratına yerleştirilen meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizapla kendisi için tayin

buyurulan hususî kemal noktasına yönelir. İşte, her bir mümkün varlığın hususî kemali, nihaî gelişme noktası, kendisine verilen kapasitelerin potansiyel kabiliyet olmaktan çıkıp, birer aktif kabiliyet haline gelmesidir. Ancak böylece her bir varlığın var olmasındaki gaye gerçekleşir ve her bir varlık, bu gaye istikametinde hayatını sürdürür. İnsan (ve cinlerin) dışındaki canlıların bazısı tamamen iradesiz olmakla, söz konusu gaye istikametine iradesiz sevkedilir; hayvanlar gibi bazıları, çok cüzî iradeleriyle birlikte yine aynı istikamette yürütülür. Bundandır ki, kâinatta insanın tesir sahası dışında kalan her alanda her şey, belli ölçülerde mükemmel cereyan eder. İnsan ise, iradesiyle kendi sahasında bu mükemmeliyeti bozar. Onun hususî kemal noktasına yürümesi, yani kendisine bahşedilmiş ve gelişmesi iradesine bırakılmış kapasiteleri aktif kabiliyet haline getirmesi, iman, ibadet ve ilimle tekâmül ve terakkisine, çalışmasına, gayret ve himmetine bağlıdır. Kimse, kendisine lütfedilen kapasiteleri bilemez; dolayısıyla insan, meşrû istikamette ölünceye kadar gayret etme, terakkî ve tekâmülünü sürdürme mevkiinde bir varlıktır.

AKSİYON VE DÜŞÜNCE

Hareket veya aksiyon ve düşünce, bir bakıma insan hayatının özeti gibidir. Bunlar, birbirine sebeptir, birbirini doğurur ve birbirini tamamlar. Aksiyon ve düşünce silsilesinde insanın belli bir hedefi ve bu hedefi seçmede ve ona ulaşmaya çalışmada belli bir niyeti olur. Peygamber Efendimize (s.a.s.) gelen ilk vahiy, bir aksiyon emriydi: “Okul” Ve arkasından neyin okunacağı değil, ne için, ne veya kim adına okunacağı buyruluyordu: “ Yaratan Rabbınin adına (ve adıyla)”. Demek ki, peygamberlik aksiyonunun, belki bütün İslâmî aksiyonun adı “okumak”tır. Kâinatı okumak, insanı okumak, Kur an ı okumak ve yine okumanın manâsı içinde (okuduğunu) yaşamak. Okumak, hem öğrenmeyi hem yaşamayı, hem ilmi hem hayatı veya pratiği içine alan bir kavramdır. Dolayısıyla bilme, inanmaktan ve yaşamaktan; inanmak, bilme ve yaşamaktan; yaşamak, bilme ve inanmaktan ayrılmaz, ayrılmamalıdır. İlim, “bilimsel” teoriler yumağı ve malûmat yığını değil; bizzat zihinle, kalble, bedenle tecrübe edilen gerçeklerdir. Bundandır ki İslâm, bir teoriler toplamı değildir; o, baştanbaşa hayat ve aksiyondur; manâsını aksiyonla bulur, kendisini aksiyonla açar. İslâm Fıkhı da, kitaplarda yazılı kaideler toplamı değildir; o, bizzat pratiktir, manâsını pratiğinde bulur. Dolayısıyla, İslâmî pratiği veya İslâmî bir pratiğin içinde olmayan bir insan, teoride İslâm’ı ne kadar bildiğini zannetse de hükümlerinde çok defa yanılır; İslâmî bir pratik içinde olanları da gerektiği gibi anlayamaz ve İslâm adına doğru değerlendiremez. Yine bundandır ki, İslâm’ı teori olarak çok iyi çalışmış bulunan oryantalistler, onu hayatında tatbik etmeye çalışan sıradan bir mü’min kadar kavrayamazlar. Kısaca, aksiyon ve düşünce, birbirinden ayrılmaz bir bütündür; sağlam ve yerinde aksiyon sağlam düşünceyi, sağlam düşünce sağlam aksiyonu doğurur ve böylece bir aksiyon-düşünce salih (doğurgan) dairesi ortaya çıkar.

Meselenin bir de şu boyutu vardır: Aksiyonla veya hareketle düşünce arasında bir geçiş hattı, bir diğer ifadeyle, sebeple netice arasındakine benzer bir bağ vardır. Bu bağ, insanı aksiyonla düşünce, sebeple netice arasındaki münasebeti görmeye götürür; hattâ bu bağ, sözkonusu münasebettir. İşte insan, bu bağ veya münasebeti görmek veya keşfetmekle yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıp ve kaidelerine ve bütün bunların arkasında sanki onların asıl sebepleri veya onlardan sorumlu gibi görünen birtakım kanunlara erişir. Esasen hadiseler de, bu kanunları bize gösterir. Kur an-ı Kerim âyetlerinin bazıları, âyet veya âyet gruplarında anlatılan hadiselerin altında yatan kanun veya düsturların ifadesiyle biter. Meselâ, Hz. Yusuf’un kardeşi (Bünyamin)’i yanında alıkoymasına gerekçe olan hadisenin sonunda Kur an-ı Kerim, bu gerekçeyi ve onu doğuran hadiseyi Cenab-ı Allah’ın hazırladığını beyan buyurur ve sonra şu çok önemli küllî kaideyi beyan eder: Her bir bilgi sahibinin üstünde daha iyi bir bilen (ve hepsinin üstünde her şeyi bilen olarak Allah) vardır.

İnsan, eşya ve hadiselerdeki sebep-sonuç bağını, aksiyon ve düşünce arasındaki geçiş hatlarını görmek veya keşfetmek, böylece yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıplarına ulaşmak ve bunların altında veya arkasında yatan kanunlara erişmekle zihnen ve kalben inkişaf ve bu inkişafa paralel maddî ve teknolojik açıdan terakki eder. Pozitif ilimler açısından ilim dediğimiz şey de, bir açıdan söz konusu terkip ve tahlillerde bulunabilme, kıyas, tümevarım ve tümdengelim gibi yollarla eşya ve hadiseler arasında gezinip, onların arkasındaki küllî kanunları görebilme ve bunlardan hareketle cüz’iyatı da yorumlayabilme kabiliyetidir.

Evet insan, bu kanunlardan istifadeyle bir şeyler yapma ve üretme kabiliyetini de haizdir. Bütün bunlara rağmen, insan, her sahada olduğu gibi, bu alanda da mükemmel değildir; her bir hadiseyi bütün boyutlarıyla, onu doğuran sebep ve sonuçlarla kavrayamadığı gibi, sebepleri, sonuçları ve altlarında yatan kanunlarla birlikte bütün hadiseleri bir arada göremez ve değerlendiremez. Dünü tam bilmediği gibi, bugünü de tam bilmez; yarını nerdeyse hiç bilmez. Oysa denebilir ki, tarihin ilk gününden bu yana hadiseler arasında münasebetler vardır; tarih, birbirinden kopuk hadiseler bütünü değildir. İnsan hayatı da, toplumların hayatı da, kâinatın hayatı da âdeta organik birer bütündür. İşte insan, ne bu bütünü ne de onun cüz’lerini, unsurlarını tam manâsıyla görüp, hatasız değerlendirebilir. Ayrıca, insanı da, insanları da, onun münasebet halinde bulunduğu bütün çevreyi de her bakımdan ve tam doğru olarak tanıyamaz, kavrayamaz. Bu husustaki kabiliyet ve kapasitesinin eksikliğinin yanısıra insan, hatadan, düşmekten kurtulamaz; başına üşüşen evham ve şüpheler de peşini bırakmaz. Bundan dolayı insan, her halükârda vahiy alan bir peygambere ve onun kılavuzluğuna muhtaçtır. Ta ki, kâinattaki mükemmel nizama, eşya ve hadiseler arasındaki bağlara, aksiyon-düşünce, sebep-sonuç

münasebetine ve çevresiyle birlikte kendi mahiyetine göre davranabilsin ve kâinatın ve hayatın temeli olan dengeyi bozmasın.

Cenab-ı Allah (c.c.), her bir varlığa has bir istidat, yani kapasite, potansiyel kabiliyet bahşetmiştir. Bu, cemadât dediğimiz cansız eşya veya cisimlerde de vardır. Bundandır ki, toprak tabakası kayaların parçalanmasından oluşmuştur. Suların kaynağı da çok defa kayalardır. Demek ki, İlâhî Kudret, kayalara toprak ve sulara kaynak olma istidadı vermiştir. Bu istidat, kayaların fıtratındaki bu potansiyel, rüzgârların ve yağmurların da tesiriyle sürekli hareket, sürekli fiil ve faaliyet olarak kendini ortaya koyar. İşte bu hareket ve faaliyet, Allah’ın izniyle toprak tabakasının oluşmasına, kayalardan suların fışkırmasına hizmet eder. Ne malûm ki, kayalar bu hizmetten bir lezzet alıyor ve bu lezzetten gelen aşk ve şevkle hiç durmadan sürekli faaliyet halinde bulunuyor olmasın.

Bunun gibi, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) toprağa verdiği fıtrattaki potansiyeller sürekli faaliyet halinde tecelli ettiği için bütün madenler toprakta oluşur; yine, toprak altına giren tek tip su, burada farklı türde sulara dönüşür. Kimse, bu faaliyetler sebebiyle toprağın bir şevk ve lezzet hissetmediğini söyleyemez. Çünkü cansız görüp cemadât dediğimiz varlıklarda bile belli seviyede bir ruhî neflıa olmadığı malûmumuz değildir. Bunun yanısıra, onları temsil eden, Allah’ın onlara gördürdüğü vazifeleri alkışlayan, temsil ve Cenab-ı Allah’a arz eden melekler vardır. Dolayısıyla, faaliyetlerinin hasıl ettiği şevk ve lezzettir ki, cemadâtı da sürekli faaliyete sevkeder. Çünkü, hayat faaliyettir ve faaliyettedir. Atalet, yani işsizlik ve hareketsizlik, ölümün kardeş çocuğu olup, işsiz ve hareketsiz bir varlık adem, yani yokluk, yokluğa gidiş hesabına çalışıyor demektir.

Cemadât için faaliyette böyle bir şevk ve lezzet varsa, elbette ruhtan veya rûhun fonksiyonlarından ya da rûhî tecelliden belli seviyelerde hayat taşıyan bitkiler, hayvanlar ve insanlar, fıtratlarındaki potansiyellerin faaliyet ve kabiliyet olarak ortaya çıkmasından lezzet alacak ve bu lezzetten gelen şevk, onları daha da faaliyete itecektir. Bitkilerin iradeden nasibi olmadığı, hayvanların çok az olduğu için onlar, potansiyellerini sürekli faaliyete dönüştürür. İnsanın iradesi dışında çalışan bedeni de, en gelişmiş ve kompleks bir fabrikadan çok daha muhteşem ve kompleks bir fabrika gibi çalışır. Ancak insan, ataletle onun çalışmasını yavaşlatır ve bu yavaşlatmaktır ki, bedenin hastalanmasının en önemli sebebidir. Rahatlık ve atalet, bedeni ölüme getiren faktörlerdendir. Arz olunduğu gibi, işsiz ve tembel insan, adem, hastalıklar ve ölüm adına çalışıyor demektir.

İnsan, çok defa arzularına, heveslerine fikir sureti giydirir; onları sanki birer fikirmiş gibi takdim eder. Özellikle hırslı ise, bu takdirde nefsanî arzularını ve heveslerini fikir zanneder veya onlara fikir elbisesi giydirir; hırslarını tatmin adına onları fikir olarak sunar.

Gerçekten katmerli cehaletin, sathîliğin, gerçeğe kapalı kalmanın ve soğuk taassubun en önemli sebeplerinden biri ülfettir; İlmî araştırmalara, yani tahkike mani olan en belli başlı sebeplerden biri yine ülfettir.

İnsanlar, alıştıkları ve doğru kabûl edip şartlandıkları şeyleri kendilerince malûm bilir ve gerçek zannederler. Hattâ ülfet (kanıksama) dolayısıyla pek çok harikaları sıradan görüp, onlara ehemmiyet vermezler. Halbuki ülfetlerinden dolayı malûm ve sıradan zannettikleri o şeyler, birer harika ve birer Kudret mûcizesi oldukları halde, ülfet sebebiyle onlar üzerinde düşünmezler. Bunun yerine, fıtrata müdahalenin sebep olduğu anormallikleri harika zannederler. Meselâ insan, baştan başa bir harikalar

mecmuasıdır. Bütün insanlar yapı olarak aynı malzemeye dayandıkları ve birbirlerinin aynısı oldukları halde, kıllarına ve parmak uçlarına, daha öte DNA’larına varıncaya kadar birbirlerinden ayrı oldukları gibi, simaları, karakterleri, kabiliyetleri, beğeni ve tercihleri açısından da birbirlerinden farklıdırlar. Her bir hücre, hücreyi oluşturan çekirdek, zar, DNA ve RNA gibi unsurların her biri, birer mûcizedir; bütün insanlar bir araya gelseler, yapamayacakları harikalardır. Ama insan, ülfet sebebiyle, bunlarla sürekli haşir-neşir olması sebebiyle, bu mûcizeleri görmez; daha büyük harfler olan ellerin, parmakların, yüzün yapısına dikkat etmez, fakat, aslında bir anomalilik olarak biri altı parmaklı doğsa bunu harika zannederek, günlerce üzerinde durur. İnsan, kendileriyle ülfet, yani alışkanlık peyda ettiği şeyleri böylece sıradanlaştırır ve üstüne üstlük, onları bildiğini zanneder. Hele bir de kendisiyle alışkanlık peyda ettiği şeye “bilimsel” bir ad takmışsa, artık onu bir daha incelemeye değer bulmaz. Katmerli cehaletin beslendiği bir bataklıktır bu tavır.

Kuranı, Kuran üzerine yazılmış mealleri, Risale-i Nurları okuruz; belki çokça da okuruz. Çok defa da okuduğumuzu anladık zanneder ve geçeriz. Oysa idrak ve manâ adına zihnimizde belirmiş, tecessüm etmiş, kalıp giymiş bir şey yoktur. Meselâ, “Lâ ilahe illallah – Allah’tan başka ilâh yoktur!” deriz. Böyle demekle İslâm’ın çekirdeği olan bu mübarek “kelime’yi anladığımızı sanırız. Oysa ne ilâhın manâsını biliriz, ne Allah hakkında marifetimiz vardır, ne de Allah’tan başka ilâh olmamasının ne anlama geldiğini, kâinat, hayat, ilimler, düşünce adına bunun ne ifade ettiğini düşünmeyiz bile. Lâ ilahe illallah’m yanısıra her gün defalarca teşbih, tahmid, tekbirde bulunur, yani “Sübhânellah, el-hamdü li’llâh, Allahü ekberl” deriz; fakat Allah marifetinin ve namazın, ibadetin özü, çekirdekleri ve meyveleri olan bu kelimelerin anlamları üzerine zihnimizi de, kalbimizi de yormayız. Böyleyken, bütün bunları bildiğimizi zannederiz. İşte bilmeyi, ilmi, araştırmayı önleyen, sürekli söylemekten ve iç içe olmaktan kaynaklanan bildiğimizi zannetmemizdir, yani ülfettir.

Kur an-ı Kerim’de, “Göklerde ve yerde o kadar çok âyetler var ki! Fakat onlar, bu âyetlerle sürekli iç içe, yan yana bulundukları halde hep bir aldırmazlık içinde geçip giderler?— buyrulur. Kâinatta her bir şey, her bir hadise, Cenab-ı Allah’ın varlığı ve Birliği dâhil, iman esaslarına açık birer delildir. Fakat bütün bunlarla sürekli bir arada ve iç içe yaşıyor olmamız, onların ne kadar harika olduğunu görmemize engel olmaktadır. Onların ne kadar harika olduğunu göremediğimiz gibi, onların ifade ettikleri manâları da görmez, işitmez ve üzerlerinde düşünmeyiz. Daha tehlikelisi, bu körlük, sağırlık ve düşüncesizliğimiz, onların her biri iman esaslarına apaçık bir âyet iken, onları inkâra ve küfre basamak yapmaya kadar gidebilmekte, öyle ki, şuursuz, ilimsiz, iradesiz tabiatı veya her bir şeyi ilâh yapma, yaratıcı yapmaya kadar varabilmektedir. Kur’ân-ı Kerim, “Sen (Allah’ın her bir icraatı, kâinattaki her bir şey, her bir hadise karşısında) hayretten hayrete düşer, hayranlıktan hayranlığa geçersin, onlar ise alay ederleri”— buyurur. İnkârcılar, ülfetin ve materyalist bilimciliğin kalblerini mühürleyip, gözlerini kör ettiği insanlar, mü minlerin eşya ve hadiselerde okudukları manâlarla, eşya ve hadiselerin mesajları ile, onların iman esaslarına nasıl parlak bir âyet oluşuyla alay ederler. Bu dehşetli cehalet, sathîlik ve insanı insanlığından utandıracak tavrın en önde gelen bir sebebi ülfettir; baştan başa âyetler meşheri olan “tabiat”ın koynunda, onunla iç içe yaşıyor olmamızdır. Bu tavrın bir diğer boyutu da, eşya ve hadiselerdeki harikalığı görmezken, anormalliklere, anomalilere, fıtrat ve kaide dışılıklara harikalık vermektir. Bilhassa ilim ve terakki asırları denilen son asırlar, ülfetten kaynaklanan bu katmerli cehalet ve sathîliğin en fazla görüldüğü asırlardır.

Fakat düşündüm: Bunu müslüman olduğum, müslüman olarak yetiştiğim için mi söylüyorum, yoksa bu, insaflı her araştırıcının benimseyeceği objektif bir yargı mıdır?

İlk müslüman Arapların Kur’ân’ın âyetlerini nasıl dinlediklerini, âyetlerin nasıl onların gönüllerini kapıp akıllarını sardığını, nasıl İslâm’a yönelttiğini hatırladım. Hz. Ömer’i göz önüne getirelim. İnkârında devam ettiği halde, O’nun üstünlüğünü, eşsiz etkisini dile getirmekten kendini alamayan el-Velîd’i hatırladım. el-Velîd O’nun büyü olduğunu ileri sürmüştü. Büyü, yani etkisi belli, sebebi gizli…

Yanımdaki Mushaf-ı Şerîfi çıkardım. (Bu düşüncelere daldığımda uçakta yolculuk yapıyordum). Okumaya başladım. Müslüman Hz. Ömer’in, inkarcı el-Velîd’in, Kur’ân’ı okuyan veya dinleyen her Arabın edindiği şuuru bulmak istiyordum.

Evet, buldum işte sebebini. Kur’ânı okuyuşum Mekke’den Cidde’ye yolculuğuma benziyordu. Şoförün de benim de kaygımız, yolu elli dakikada almaktı. Böyle olunca Bahre ve Hidâ’da belli belirsiz evlerden, kimi genişleyen kimi daralan düzlüklerden, ötede beride yüksek alçak tepelerden başka ne görebilirdim ki? O evlerin şekli nedir? Odaların dekoru, oradaki insanlar nasıldır? O düzlüklerdeki topraklar ve kumlar hangi gruptandır, bileşimleri nelerdir? O dağlık kesimdeki kayalar hangi türdendir, diye sorulsaydı elbette bilemeyecektim. Çünkü ne dikkat etmiş, ne de sormuştum. Fakat keşif ve araştırma için gelen jeoloji kurulu, yolda elli dakikaya karşılık elli gün geçiren uzmanlar, bütün bunları bilir ve geniş bir rapor hazırlarlardı.

Ashabın okuyuşu ile bizim okuyuşumuzun durumu işte bu örnek gibidir. Biz Kur’ân’ı anlamaksızın bir veya iki günde hatmederiz. Oysa onlardan biri, bir tek sûrenin üzerine yıllarca eğilir, iyiden iyi düşünerek, özümseyerek kendini O’na verir, anladıklarını da işinde ortaya koyardı.

Bir yandan bu çabukluk, öte yandan Kur’ân’ı dinlerken zihinlerin ses ve nağmeye kayması, Kurrâ denilen kişilerin Kur’ân’ı sırf nağme için hazırlanmış güfteden ibaret sanmaları ve onu birbirinden daha güzel bestelemek için yarışmaları ve Kur’ân’ı, sadece kendisiyle toplantıların açıldığı bir alâmet edinmemiz… İşte bütün bunlar ve benzerleridir ki, onun sırlarına dikkati perdelemiş ve kâfir bile olsa, dinleyen her Arabın tadacağı güzelliğini duymaktan beni yoksun bırakmıştı.

Kur’ân değişmedi. Değişen, onu okuyan diller, işiten kulaklar ve kavrayan kalbler ve akıllardır. Kur’ân’ı anlamadan okuyoruz, onun karşısında huşu olmayan bir coşkunluk duyuyoruz, ya da onu câmi kapılarında dilenme aracı yapıyoruz. Bundan ötürü ne ben, ne de bir başkası, bu hissini Kur’ân’ın değerini ölçmek için ölçü olarak kullanamayız. Duymayı akla bırakalım!

Benim gibi, elli yıldan fazla bir zamandan beri, günde ortalama olarak yüz sayfadan çok okuyan bir adamı göz önüne getirelim. Bu adam böylece insanlık kültürünün büyük bir bölümünü öğrenmiş olsun, müslüman değilse bile insaflı bir kişi olsun. Yazımın başında ortaya attığım soru karşısında ne diyecektir?

O bakacak ve insanlığın, dünya çapında derin izler bırakan birçok kitap görmüş olduğunu düşünecektir. Bu kitapların kimisi gökten inmiş, fakat insanlarca aslından uzaklaştırılmıştır: “Kîtâb-ı Mukaddes” denilen kitap gibi. Kimi yeryüzünde ortaya çıkarak, bağlılarınca kutsallaştırılmıştır. Hind Vedaları, Zerdüşt’e mensup eski Farsça ile yazılmış Avesta veya Konfüçyüs’ün yazıları gibi.

Bir kısmı edebî kitaplardır: İliada, Homeros, Shakespeare (Şekspir), Moliere, La Fontaine (La Fonten)in tiyatro eserleri ve Alman Fichte’nun hitabeleri gibi.

Bir kısmı ilmî-felsefî kitaplardır: Eflatun’un Cumhuriyet’i, Sokrat’ın Diyaloglar’ı, Aristo’nun kitapları, Descartes (Dekart)’ın “Metod Özerine Nutuk’u, Kant’ın aklın kritiğine dair kitapları, Bergson’un Yaratıcı Tekâmül’ü, A. Carrel’in İnsan Bu Meçhul’u ve Einstein (Aynştayn)’ın İzafiyet Teorisi gibi. Darvin’in, Freud (Froyd)’un, Durkheim, Machiavelli (Makyavellİ), Hegel, Marx ve başkalarının yazdıkları benzeri kitaplar gibi. Bu liste uzatılabilir; ancak ben misâl olarak bunları saydım. Müslümanların kitaplarını söz konusu etmeyişimin iki sebebi var:

Birincisi, ben müslüman olmayan herhangi bir dîn ve mezhepte, kendisini insaflı davranmaktan alıkoyacak taassubu bulunmayan insaflı bir araştırıcının aklı ile düşünmeye çalışıyorum. İkincisi, Müslümanların bütün kitapları, uzaktan yakından Kur’ân’ın etkisinde kalmıştır, O’nun dalları sayılabilirler. Halbuki ben, burada Kur’ân’dan bahsediyorum. Dalı ağaç için delîl olarak kullanmanın ma’nâsı olmadığı gibi, evlâdın babası hakkındaki şahitliği de kabul edilemez.

Bakalım, bu açık fikirli araştırıcı, bu kitapları Kur’ân’la karşılaştırınca neler bulacak? Düşünecek ki, insanlık için en yüksek ideal, insan duygu ve bilgisinin en yüce zirvesi; hakikat, iyilik ve güzelliktir. Bu kitaplar arasında, akıl yürütme yoluyla hakikatten söz edenler varsa da, güzellik ve iyiliği bir yana bırakmışlardır. Duygu aracılığı ile, zevk yolundan güzellik üzerinde derinleşenler var, ancak bunlar da iyilik ve hakikate gereken önemi vermezler.

Bu şu demektir ki, ortada olan kitaplar ya sırf İlmî, ya sırf edebî, ya sırf ahlâkî, ya da felsefî-ahlâkî kitaplardır. Sonra bakar ki, onların içerisinde insanın yaradılışına aykırı taraflar bulunuyor; yaradılış ise kendisine aykırı olandan kaçar. Zenginliği çirkin gören ve “zengin, göklerin melekûtuna (Cennete) giremez” diyen Kitabı düşünelim. Oysa insan, malı seven bir yaradılıştadır. Aynı Kitap, dünya zevklerini bırakmayı, rahipliği över; hâlbuki insan, yaradılışça aile hayatına meyillidir. “Sağ yanağına vurana, sol yanağını da çevir.” der; hâlbuki insan, hakkını almak isteyen bir yaradılışa sahiptir.

Toplumu ayakta tutmak iddiasıyla, ferdi ortadan kaldıran, ferde güç işler yüklediği halde kazancı yasaklayan, düşünmemesi için onun aklını söndürmeye, aklını sınıfına bıraktırmaya çalışan… İnsanları barış ve anlayışın değil, savaş ve düşmanlığın topladığı sınıflar yapan bir kitap bulur. Bu kitap, tarihî diyalektik hurafesini kabul eder. Oysa tarih, geçmişi iletmek ve geçmişteki olayların sebeplerini araştırmaktan ibarettir; yoksa Marksistlerin saçmaladıkları gibi, gelecekte olacak olana hükmetmek demek değildir.

Günlerin geçmesiyle eskiyen, değeri azalan ve sadece zaman akışındaki öncelik özelliğini koruyan ilmî ve fikrî kitaplar da bulacak. Diyebiliriz ki, bu günün bir üniversite öğrencisi tıbbı Hipokrat’tan, geometriyi Euclide’den, astronomiyi Copernic’den, kimyayı Lavoisier’den daha çok bilmektedir.

Genel olarak, ilmî eserlerden daha kalıcı ve daha sabit olsa da, zevkler ve çağlara göre, insanların bakışlarını ve takdirlerini çeken edebî kitaplar da bulacaktır. Esasları değişen, çeşitli teoriler ileri süren ahlâk kitapları bulacaktır. Görecektir ki onlardan yanlışı ortaya çıkanlar, ışığı ve ateşi sönenler var: Freud’un görüşleri, Darwin nazariyesi gibi. Bütünüyle uygulama imkânsızlığı bir yana, uygulama sırasında büyük zararlar ve yıkıcı sonuçlar taşıyanlar var: Marx’in Das Kapital’i gibi.

Onları bırakıp da Kur’ân’a bakarsa O’nda ne bulacaktır? İlkin, Kur’ân’ın tek başına bütün yüksek sıfat ve idealleri, hakikati, iyiliği ve güzelliği kuşattığını görecektir. O da bir ilim kitabıdır, fakat hipotezler ve teoriler ileri sürmez, kanunlar serdetmez. Buna karşılık, insanları, dünyanın sırlarını anlamak için, akıllarını çalıştırmaya yöneltir. Bu hayatın sağlam nizamları, sabit kanunları olduğunu, onlara kesin olarak bildirir, Kur’ân’ı ilk olarak işiten toplumun anlayabileceği ölçüde, bu kanun ve nizamların bir kısmına işaret eder ve kendi varlıklarında onları ortaya çıkarmaya çağırır; bedenlerinde ve duygularında; çevrelerindeki develerde ve yakın temasta bulundukları öbür hayvanlarda; gelişen, giydirilen, kışın ölen ve sonra diriltilen ağaçlar ve bitkilerde, yerde ve orada bulunanlarda, gökte ve gökten görünen taraflarda…

Ayrıca Kur’ân onlara bildirir ki, kâinatta bulunan her şey ölçülü bir sınır içerisindedir, belli nisbetlerle ayakta durmakta ve değişmez ilişkilere sahip bulunmaktadır. Bütün bunlara dair insanlara verilen bilgi azdır. Allah onların bilmediklerini de yaratacaktır, sonradan gelecek insanlara, daha öncekilerin bilmediklerini de öğrenme imkânı verecektir.

Kur’ân, devamlı olarak Allah’ın tuğrasını taşıyan tabiat kanunlarına işaret eder; bağlılarının dikkatlerini, onları kullanmaya, -akıl ve fikrimizi çalıştırmak şartıyla- faydalanmamız için onların emrimize verildiğine dikkati çeker: “Hepsi Kendisinden olarak, göklerde ve yerde olan her şeyi, size âmâde kıldı.” Bu emre verme, sadece geçici dünya hayatında faydalanma için değil, sonraki devamlı hayatta, hakîkî faydalanma yolunu anlamamıza işaret ve delîl olmak gayesine de yönelmiş bulunmaktadır: “İyice düşünen bir topluluk için, bunlarda elbette işaretler vardır.”

Kur’ân akaid kitabıdır, fakat kalbi hep inançla meşgul edip, aklı çalıştırmaktan ve bediî (estetik) güzelliği tatmaktan uzaklaştıran art arda bahislerden ibaret değildir. Aksine, yaradılanı ve ondaki güzelliği incelemek yoluyla Yaradan’ı bulmak işlemi içinden, inancı yerleştiren âyetlerdir.

Aynı zamanda O bir kanun kitabıdır, fakat sadece hükümleri bildiren, kanun metinlerinden ibaret olan bir Jüstinyen Kodu gibi değildir; hükümlerini inanca bitiştiren, Yaradan’a bağlayan bir kanun kitabıdır. Terekede mirasçıların paylarını, noter yanında şahitliği belgelemek üslûbunda bile böyledir.

Kur’ân tarih kitabıdır, ama Peygamberlerin kıssalarını ayrıntılı olarak kronolojik sıra içinde vererek nakletmez, her yerde duruma uygun olan başka bir tarafı alır. Gaye onlardan hisse kapmaktır bildirilen olaydan yararlanmaktır, yoksa olayın ayrıntılarını bildirmek değildir. Kıssa ile hisseyi böylesine meze etmenin ve kıssaları, değişik yerlerde değişik biçimlerde tekrarlamanın hikmeti -Allah bilir ya-, inancın yerinin şuuraltı olduğu hususunda aranmalıdır. Endirek (dolaylı) olan bu telkin tarzı, özellikle tekrarla birleşirse, kolayca şuuraltına uzanır. Yabancı eğitimciler bunun farkına varmışlar, bu konuda geniş araştırmalar yapmışlar ve arzu ettikleri prensipleri çocuklara aşılamakta bu metodu kullanmışlardır. Eğer kıssa öğretici okul kitapları gibi, şuurlu akla hitab ederek verilseydi, hafıza onu belleyecek ve gerektiği anda akla iletecekti. Akıl da, üzerinde fikir yürütecek, araştırma yapacak, şüpheler ortaya çıkaracak, küçüklüğünde bellediği ve imtihan geçirdiği okul derslerini, büyüdüğü zaman unutan öğrenci gibi, günlerin geçmesiyle onu da unutacaktı. Oysa aynı öğrenci, öğretmenin, içten gelen, doğal, akla hitab etmeksizin yapmış olduğu yönlendirmeleri unutamaz. Yeminle söyleyebilirim ki, şahsen ben, bu tarz yönlendirmelerden, birinci dünya savaşı sırasında işitmiş olduğum birçok şeyi hâlâ hatırlıyorum.

Sapıtan ve yanlışa düşen bazı kimseler sanıyorlar ki, Kur’ân’daki peygamber kıssaları, ediplerden meselâ A. Dumas, yahut Ch. Dickens’in roman ve hikâyeleri gibi, gerçeği ortaya koymayıp, yalnız ibrete vasıta olan parçalardır.

O kitapların hepsi -gökten inen ve indiği gibi kalanlar dışında-, fikirleri ne kadar yüksek olursa olsun, duyguları ne kadar yüce olursa olsun yeryüzündeki insan hayatından kaynaklanmışlardır. Onlardaki her şey, sınırlı insan hayatıyla kayıtlıdır. İnsan hayatı, kendisinden öncekini ve sonrakini bilemez; olsa olsa, hakikatin desteklemediği, delilin kuvvet vermediği, hayal ve vehim parmaklarıyla onlara işaret edebilir. Kur’an’ın konusu ise, bu dünyadan öncekini ve sonrakini kapsar ve biz insanlık topluluğuna, nereden geldiğimizi, aslımızın ne olduğunu, nereye gittiğimizi, sonumuzun ne olduğunu bildirir.  O söylememiş olsaydı, bunları bilemeyecektik.

Konu yönünden bakacak olursak, bütün o kitaplar arasında, yalnız Kur’an’ın, fert ve toplum hayatı, ruh ve beden hayatı için eksiksiz prensipler kapsadığını görürüz. Kur’ân insanlığın yeryüzündeki kısa hayatı için ekonomik, sosyal, ahlâkî ve İdarî esaslara sahip olduğu gibi, gelecek ahiret hayatına ilişkin esasları da kapsamaktadır. Hatta bu prensibin, sadece on dört kelimede toplanmış olması, Kur’ân’ın az bulunur özelliklerinden birini teşkîl eder: “Andolsun Asra ki, insanlık ziyandadır; ancak îman edip faydalı işler yapanlar, biribirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler bundan müstesnadır. ”

Sure çok iyi bildiğimiz, fakat çokça unuttuğumuz bir gerçeği hatırlatmakla başlıyor. O da, insanın bütün sermayesinin, “hayatı” olduğudur. Geçen her gün ile, o sermayeden bir miktar kaybeder, sonunda ölüm saati çalınca ziyan tamamlanır. İşte bundan dolayı Asr’a, zamana yemin etti. Bu yemin, insanlarınki gibi, onu yüceltmek için değil, ona dikkati çekmek içindir. Ölümle ziyan ederiz, zira her şeyden ayrılır, geçer gideriz. Fakat içimizden bir kısmına bu kayıp bir şey yapamaz. Onlar, bu dünyanın nimetlerinden, ahirette faydalanacakları tarafları, beraberlerinde götürenlerdir. Onlar “îman edip, faydalı işler yapanlardır.”

Sonra, ferde kendi kişiliğinde, topluma da birbirleri arasındaki ilişkilerde, prensip ve uygulama bakımından gerekli en genel metodu verir. Prensiplerden doğru olan vardır, yanlış olan vardır. Mü’min, hakka sarılır. Doğru prensibe sarılanlardan da, uygulamanın sıkıntılarına, güçlüklerine katlanamayanlar vardır. Mü’min hakkı bütünüyle gerçekleştirinceye kadar, o güçlüklere sabır göstermek konusunda azimli ve hırslı olacaktır. Öte yandan, her kişi, kendi nefsiyle yetinmeyecek, fertler aralarında yardımlaşacaklardır; birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edeceklerdir ki, fertler gibi toplum da düzelsin. Bunlar, Kur’ân’ın bütünü ve konusu itibariyledir.

Kur’ân’ın üslûbuna gelince, O bu alanda eşsizdir; insanların bildiği hiçbir kitap, onun benzeri olamamıştır. Hem yeni bir üslûp getirmiş, hem de bu üslûp yeni kalmıştır; çünkü o, ne taklid etmiş, ne de başkasının tarzını örnek almıştır. Onun dokuyuşu gibi dokuyan olmamıştır. Kur’an’ın bütünü, ölümlü insanı, ölümsüz Allah’a bağlama etrafında döner. Tevhidiyle, zikriyle, uluhiyette başkasını O’na ortak tutmaktan ve kulluğu O’ndan başkasına yöneltmekten çekindirmesiyle, bu ölümlü hayatı, imanla baki hayata hazırlamak ve orada fayda sağlayacak davranışlarda bulunmak etrafında döner.

Fakat öbür dinlerin mensuplarının yaptığı gibi, din-dünya ayrımı yapmaz. Onlar, insanların kimisini dîn yoluna giren dîn adamları durumuna sokar; kimisini ise bilim, siyaset, ekonomi adamları gibi dünya adamları sayar. Kur’ân nazarında her insan -ona sarıldığı ve onun kendisine verdiği görevleri yaptığı, yasaklarından uzaklaştığı sürece-, din adamıdır. Üstünlüğü, kuvveti, malı aradığı, ama sadece helal yoldan taleb ettiği ve değerli işler yaptığı sürece de, dünya adamıdır. Dünyayı isteyen, onun sınırında durur, ötesine geçmez; ahireti isteyen ise, dünyayı, kendisinden azık sağlayacağı bir istasyon sayar.

Kur’ân’ın maksadı bunlar olmakla birlikte, o maksatlar arasından, ikinci plânda olarak, insanın, mümkün olan kemâl noktasına ulaşmakta muhtaç olduğu fikir, beden, duygu ve iyi ahlâk plânlarını da ihmal etmez. Kur’ân bunları, güzelliğin zirvesinde olan bir üslûp içinde, benzersiz bir biçimde birleştirir, böylece şuuraltına, yani öz akla ulaşır. Oraya da yerleşince, insanın, fikrinde, duygusunda, davranışında ve bütün işlerinde izleri ortaya çıkar. İşte böylece İslâm, Sahabeyi değiştirmişti. Onunla, tarihe yeniden doğmuşlardı. Hz. Ömer’i, örnek olarak alın ve düşünün ki, müslüman olmakla nereye yükseldi, İslâm’a girmeseydi ne olacaktı!

Kur’ân hiç bir şeyi eksik bırakmamıştır; fakat bu demek değildir ki, O’nda, öğrenci defterindeki matematik problemlerinin çözümü, dilbilgisi kitaplarındaki imtihan beyitlerinin gramer yönünden tahlilleri, Brezilya dağlarının sayıları, Fransa’daki ırmakların uzunlukları vardır. Kur’ân size elma sandığı sunmaz. Onun yerine, size yeryüzünü ve kendisiyle, elma ağacına sahip olacağınız yeteneği verir. Size fizik kanunlarını sıralamaz; düşünme metodu verir ve düşünceyi, fizik kanunlarını bilmekte kullanmaya yöneltir. Bir Çin atasözü der ki: “Balık hediye ettiğin kimseyi, bir günlüğüne doyurursun, ama balık avlamayı öğrettiğin kimseyi bir ömür boyu…”

Ayetleri anlamak ve kâinatın sırlarını öğrenmek için, Kur’ân bizi, iyiden iyi düşünmeye ve aklımızı çalıştırmaya çağırır. Allah, her şey için bir kanun koyduğunu, göz ve akıl verdiğini bildirmiş ve bize “göklerde ve yerde olanlara bakınız.” buyurmuştur. Her dert için deva indirmiş ve bize “dert için deva arayın, Allah’ın dünyadaki nizam ve kanunlarını keşfedin, o kanunların toplamı olarak yarattığı tabiatı tanıyın” demiştir.

Kur’ân, müslümana, hesaplaşmayı kabul etmeyi, akla dayanan tartışmayı, kesin delile teslim olmayı ve karşı koyandan -eğer varsa- delilini istemeyi öğretmiştir: “De ki: Eğer iddianızda haklı iseniz, delilinizi getiriniz.” Çünkü delilsiz iddianın layığı, geri çevrilmektir. Kendi şahsımız aleyhinde de olsa, hakikati söylememizi, yani arzularımızı, iştahlarımızı, acılarımızı, lezzetlerimizi gerçeğin hükmüne boyun eğdirmemizi öğretmiştir.

Kur’ân, emir ve hükümlerinin sebeplerini de bildirir. Bunlar ister apaçık inanç esasları olsun: “Eğer oralarda (göklerde ve yerde) Allah’tan başka tanrılar bulunsaydı, onların nizamı bozulurdu.”;¡ster kanunî hükümler olsun: “(…) Doğru yoldan sapmamanız için, en uygunu budur. ” gibi kayıtlar koyar.

Tabiat kanunları gibi, sosyal kanunlara da işaret eder ve onların da değişmez nizamları olduğunu anlatır: “Sizden önce birçok olaylar, şeriatlar gelip geçmiştir. Onun için yeryüzünde gezin, dolaşın da (peygamberleri) yalan sayanların sonu nice oldu görün!” İşte bu, Allah’ın koyduğu sosyal bir kanundur: Hakikati yalanlayanlar, onu reddedip de başka yola girenlerin sonu, yok olmaktır. “İş başına geçince, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya, ekin ve nesli yok etmeye çabalar”. İşte bu da bir kanundur.

Hurafelere inanmayı, yani yanlış öncüllere dayanarak vehmi sonuçlara inanmayı da yasaklar. Şans oyunlarıyla kısmet aramak gibi, ilmî düşüncenin reddettiği tesadüfe bağlı durumları, aldatıcı hokkabazları doğrulamayı men eder. Böylece, hurafelere köle olmaktan insanları kurtarır.

Kur’ân’ın öğretmesi sayesinde, mü’min, herhangi bir şeyi, ancak şu iki yoldan biri ile doğrular: devamlı gözleme dayanan aklîsübût ve kesin haber (vahiy). İşte bu da bir esas kanundur. Normal olarak, devlet anayasası genel hatları çizer, büyük hedefleri açıklar, ihtiyaç duyulacak durumlar dışında ayrıntılara girmez.

“Bu yazı Ali Tantavi’ye ait olup el-Va’yul-İslami Dergisi. Sayı:112, s.8-14’de kırk yıl kadar önce yayınlanmıştır.”

Prof. Dr. Suat Yıldırım’ın “Kur’an’la Diriliş” adlı kitabından alınmıştır.