Kitap ilk bölümünde, uluhiyyet, nübüvvet ve ahiret, Hz. Muhammed’in (sav)’ın risaletini ispat konularını inceliyor. İkinci bölümde ise Kur’an’ın ikna yöntemleri tesbit edilerek ele alınmıştır.

Kur’ân’ın ikna hususiyeti bir doktora tezi çalışmasını oluşturmaktadır. Kitab, Yrd. Doç. Dr. Muhammed Çelik tarafından Prof. Dr. Suat Yıldırım’a takdim edilmiş eser niteliğini taşımaktadır. Aynı zamanda, eserin sunuşu Prof. Dr. Suat Yıldırım tarafından kaleme alınmış.

Kitabın giriş kısmında iki hedef gözetilmiştir. Bunlardan birincisi: Kur’an ikna üslubunun kendine has olup, felsefe, mantık ve kelam ilminin metotlarından farklı olduğunu ortaya koymak, İkincisi; ikna ile ilgili kavramları tesbit ederek, bu kavramların Kur’an’da kullanılışının hususiyetlerini göstermek. Bu ikinci şık. Bir anlamda da Kur’an’ın kendine mahsus bir ikna ve irşad üslubu olup, beşeri hemen her disiplinden farklı olduğunu göstermektir.

Birinci bölümde Kur’an-ı Kerim’in temel meseleleri olan Ulûhiyyet, Nübüvvet ve Âhiret ile Kur’an’ın Allah katında olduğu ve Hz. Muhammed (asm)’ın Risaletinin hakkaniyetini ispat mevzuları ele alınmıştır. Kur’an’ın indiriliş maksatları içinde ilk sırada yerini alan bu konular arasında benzeşme vardır yani bunlardan birinin ispatlanması diğerlerinin varlığına delil teşkil eder.

Kur’an, kendi nüzul maksatlarını gerçekleştirmek için fıtrata münasip bir tarzda insanın akıl, şuur, irade, kalb, vicdan, his vb. insanın hareketleri üzerinde tesirli olan dahili kuvvetlerinin her birine hitap ederek hepsini tatmin eder, hiçbirini ihmal etmez. Yine muhatabına akli ve hissi deliller ve hem de nakli deliller getirerek onun her iki nev’i gözünü; hem baştaki gözlerini hem de kalb gözlerini açmasını temin eder. O, akl-ı selim sahibi, hakikate susamış sade insanları bedahet derecesinde açık delillerle irşad ederken, muarızlarını da kendi hallerine bırakmaz; onları sorgulamak suretiyle foruma çeker; başlarına bedahetler yığını yıkarak bir şey söyleyecek hal bırakmaz. Bunu yaparken, büyük bir sadakatle muarızların iddialarını kaydedip, bunları teker teker cevaplandırır. Böylece, bütün zamanlardaki muhaliflerin iddialarını cevaplayıp, çürüttüğünden onlardan gerçeği arayanları ikna ettiği gibi, inatçıların iç dünyalarını gözler önüne sermek suretiyle onları ibret-i alem yapar. Bütün bunlar, aynı zamanda mü’minlerin inançlarını pekiştirmekte, manevi güçlerini katlamakta ve onları doygunluğa ulaştırmaktadır.

Kur’an, muhatablarını ikna etmek amacıyla onlara her an, her yerde görülen müşahhas deliller gösterir. Bu deliller o kadar kuvvetli ve kat’idir ki, bazen hakikati, muarızlara itiraf ettirir. “Şüphesiz onlara: ‘Göklerin ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler.” (Lokman/25). Uluhiyyet, Nübüvvet ve Ahiret gibi inanç ile alakalı meselelerin her birini, birçok delil getirmek suretiyle, hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak surette ispatlar. Kur’an, inanç ile alakalı meselelerin hiçbirinde, muhataplarından gözü kapalı bir tasdik istemez. Bedenen olduğu gibi, belki ondan daha çok insanın zihni ve kalbi bir gayret içinde olmasını, bu iki yönlü gayret neticesinde ancak tabii olan hakikatı bulabileceğini bildirir. Mamafih getirdiği delillerden sadece bir tanesi bile insanı ikna etmeye kafidir.

Allah’ın varlığı ve birliği ile alakalı şu müşahhas akli delillere bir bakalım: “Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe ha? (…)” (İbrahim/10). “Eğer yerde, gökte Allah’tan başka tanrılar olsaydı, ikisi de (yer de gök de) bozulup gitmişti (…)” (Enbiya/22). Birden çok ilahın olması halinde, yerin ve göklerin dengesinin bozulacağı anlaşıldıktan sonra, bu kainatın işlerini yönetmek için Kadîr, Kahhâr, Kerîm Yaratıcı’nın varlığının elzem, zaruri olduğu anlaşılmış olur.

Kur’an “gaybî” meselesi hakkında bile, öyle deliller getirir ki, bu konuda muhataplarına yakin derecede bilgi kazandırır. Ahiret inancını kökleştirmek için öyle kat’i bürhanlar sunar ki, insan bunlardan ir kısmını her an (yeryüzü ve gökyüzü gibi), bir kısmını har gün (uyku ve uyanıklık halleri gibi), bir kısmını senede birkaç defa (yeryüzünün ölümünden sonra dirilmesi, mevsimlere göre değişik şekillere bürünmesi gibi) tecrübe edip bizzat yaşamaktadır.

“Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah’ın ölüleri de diriltmeğe de kadîr olduğunu görmediler mi? Evet O her şeye kâdirdir” (Ahkâf/33).

“O’dur ki geceleyin sizi öldürür gibi uyutur, gündüzün ne işlediğinizi bilir; sonra belirlenmiş bir süre geçirilip tamamlansın diye gündüzün sizi diriltir. Sonra dönüşünüz O’nadır; sonra O, dünyada yaptıklarınızı size haber verecektir.” (En’am/60).

“O’nun ayetlerinden biri de şudur: Sen, toprağı boynu bükük (kupkuru) görürsün. Onun üzerine suyu döktüğümüz zaman titreşir ve kabarır. Onu dirilten Allah elbette ölüleri de diriltir. O, her şeye kâdirdir.” (Fussilet/39).

“Allah’ın rahmetinin eserlerine bak ki, nasıl yeri ölümünden sonra diriltiyor? Kesinlikle, O, ölüleri de diriltecektir. O herşeye kâdirdir.” (Rûm/50). İnsanın kendi yaratılışı bile haşir inancının bir delilidir.

“İnsan, bizim kendisini nasıl bir nufteden yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi apaçık bir hasım kesildi? Kendi yaratılışını unutarak bize bir mesel verdi: “Şu çürümüş kemikleri kim diriltecek?’ dedi. De ki: “Onları ilk defa yaratan diriltecek. O, her yaratmayı bilir. O, size yeşil ağaçtan ateş yaptı da siz ondan yakınıyorsunuz.” (Yasin/77-80).

Bilhassa hayvanlarda ve bitkilerde daima meydana gelen haşirlere dikkat edip düşünen kimse, elde edeceği çeşit çeşit işaretlerle haşrin vukuuna süratli bir şekilde intikal edecektir ki bunda, hem aklî hem naklî deliller mevcuttur.

Allah Teâlâ, bu kadar muazzam kainatı insanın istifadesine vermiştir; elbette insanın ilahi tevcihlere mazhar olmadan bu büyük emanetin hakkını vermesi, ona gereği gibi riayet etmesi düşünülemez. Hâlık Teâlâ, insanı, hayattaki işlerini yürütmesi için sadece kendi aklına bırakmamıştır; çünkü iyilik veya kötülük kişilere göre değişebilmektedir. Birine göre iyi olan bir şey, başkasına göre kötü olabilir. Sûri değil, gerçek iyiliğin ortaya konması ancak ilahi ölçülere muvafık hareket etmekle mümkün olur. Bu bir realitedir. Binâenaleyh. Nübüvvet insan için zaruridir.

İknâ konularından biri de, Kur’an’ın Allah tarafından gönderildiği vakıasıdır.

“Kur’an’ı düşünmüyorlar mı? Eğer o Allah’tan başkası tarafından indirilmiş olsaydı, onda birbirini tutmaz çok şeyler bulurlardı” (Nîsâ/82).

“Biz onlara, ufuklarda ve kendi canlarında ayetlerimizi göstereceğiz ki o Kur’an’ın gerçek olduğu onlara iyice belli olsun (…)” (Fussilet/53).

Buna göre; ilmin verileriyle ünsiyet kesbetmiş her mü’mine bir vazife düşmektedir: Ruhun iki esası olan bilgi ve imanı vahyin verileriyle ünsiyet kesbetmiş her mü’mine bir vazife düşmektedir: Ruhun iki esası olan bilgi ve imanı vahyin verileri ile, alimlerin ispat edilmemiş veya ispat edilemez iddialarını değil, fakat tecrübelerinin müsbet neticelerini karşılaştırmak ve bu karşılaştırmanın neticesini de ortaya koymak. Zira iki gerçek olan bilgi ile imanın birbirini tekzip değil, ancak teyid etmeleri gerekir.

Kur’an aynı zamanda bütün peygamberlerin hamiliğini yapan, Nübüvvet’in en büyük delili Hz. Muhammed (asm)’ın Risaletinin hakkaniyetine de müşahhas deliller getirir

“De ki: ‘Eğer Allah dileseydi, onu size okumazdım ve onu size hiç bildirmezdi. Ben bundan önce aranızda bir ömür boyu kalmıştım, düşünüyor musunuz?” (Yûnus/16).

Bir ömür boyunca, hiç bir ilimle iştigal etmeyen, hiç kimseden ders almayan ve bu yönde gayret içinde olduğuna şahit olunmayan ümmî bir Zât’ın Kur’an gibi; geçmiş ümmetlerin haberlerinden, gelecekte vuku bulacak hadiselerden, insanların tâbi olduğu sosyolojik-psikolojik (âfâkî-enfüsî) kanunlardan, istikbaldeki ilmiş keşiflerden; yeryüzünden, burada yaşayan enva-i çeşit canlılardan, gökyüzünden, oradaki hadiselerden edip ve beliğlerin ağzını açıkta bırakacak bir i’câz ile bahseden, hatta bütün bu konularda bayrağı zirveye koyarak insanlara meydan okuyan bir Kitab’ı kendi bilgisine dayanarak getirmesi mümkün müdür?

Kezâ, kendisinden hilaf-ı hakikat en ufak bir şey sadır olmadığı, daha sonra muarızları olacak kimseler tarafından kendisine verilen “emin” vasfından da anlaşılan şefkat, merhamet, adalet timsali bu Zât, ölüm cihetinin daha ağır bastığı son devrede kendine ait olan bir şeyi başkasında isnat etmek gibi fıtratına aykırı olduğu birçok bürhandan belli olan böyle bir şeye tevessül eder mi? Kaldı ki o şey, paha biçilmez kıymettedir.

Eserin ikinci bölümünde, Kur’an’da kullanılan ikna yöntemleri tesbit edilip ele alınmıştır. Kur’an, kendi gerçekleri, beşer aklının tabi olduğu kanunlara göre sunar. Gerçekte ve kanaatlerin dayandığı temel geniş olmalı. Ne kadar güvenilirse güvenilsin, bir tek gerçek şüphe ile karşılanır. Tek gerçeklerin genellikle “ağırlık”tan mahrum olduğu bir realitedir.

Kur’an, kendi geçeklerini ve esaslarını çeşitli üsluplarla, deliller ve bürhanlar eşliğinde sunar. Onun için, davasını tabanı son derece geniş, yaygın ve güçlüdür. Ayrıca getirdiği dillerin büyük çoğunluğu her zaman yeni, taze olmakla beraber, her seviyeden insana hitap etmektedir. Kur’an, tecrübe edilmiş deliller de kullanır. Zira, mücerret akıl ile bilinemeyecek hakikatler tecrübe ile keşfolunabilir. Yeşil ağaçtan ateş çıkması gibi.

Kur’an’ın delilleri, her seviyedeki ve kabiliyetteki insanlara hitap eder. Bu deliller dış alemde, insanın iç aleminde, ruhta, akılda, vicdanda sergilenmektedir; hülasa her şeyde O’nun birliğine delalet eden bir ayet, bir işaret vardır ancak her insan, ikna olmak için, bütün bu delillerden her birine karşı aynı derecede hassas değildir. Kimisi içe dönüktür; dış uyarıcılardan çok, içe yönelik uyarıcılardan etkilenir. Bir başka grup insan ise bunun aksinedir. Kimisi gördüğü dış manzaralar karşısında ihtizaza gelir. Kimisi de korku ve dehşet halleri karşısında intibaha gelir.

Kimi insan bir bakışla, bir göz kırpmasıyla uyanırken, kimisi de katı bir darbe ve şiddetli bir sarsıntı ile ancak kendine gelir. Kimilerinin inancı bir çok faktörlerin üst üste yığılmasıyla oluşurken, kimileri de yığınlarca delili gördüğü halde hiç bir şey anlamaz, gaflet eder. Yine Kur’an, insanın hareketlerinin istikametini tayin eden başlıca amil olan sevkedici kuvvetleri (sevinç, emel, istek gibi) ve yüceltici kuvvetleri (beğenme, hayranlık, takdis gibi) muvazeneli bir şekilde besler, uyarır ve harekete geçirir. Bu kuvvet çeşitlerinden herhangi birinin lehinde veya aleyhinde, denge muhafaza olunmadığı taktirde müsbet sonuç alınamayacağında şüphe yoktur. Binaenaleyh bir eğitimcinin talebelerini korku ile irade etmesi onu kaybetmesi için yeter bir sebeptir. Sadece sevdirme amiliyle onul eğitmeye kalkması onun bozulmasına yol açacak tehlikeli bir yoldur. Duygularını sadece hayranlıkla doldurmak ise ne ondaki durgun bir hissi harekete geçirebilir, ne de bir eğriliğini düzeltebilir.

İnsanlar dış görünüşleri itibariyle farklı oldukları gibi, iç dünyaları itibariyle de çeşit çeşittirler. Bazı nefisler sağlam ve oturaklıdır, bazısı bunun tersine hafiftir, oynaktır, bir orda bir buradadır, kararsızdır. Bazısı günahkar, bazısı dinden çıkmış sert ve katıdır. Bunlar birbirine taban tabana zıt ve değişiktir. Kur’an’ın, bunların her bir nev’i için özel bir ilacı vardır.

Kur’an’ın ehemmiyetli ikna usullerinden olan meselelerde bulduğumuz zengin üslubunun bir faydası da budur. Bu meseller, envai çeşit ruh hallerine sahip bütün insanlara hitap ederler. Keza, akıl kendisinin de doğruluğunu kabulleneceği dış alemden bir şahit kendisini desteklemedikçe, tek başına nefsin güvenini kazanamaz. Bu şahit, Kur’an’ın ayet dediği tabiat hadiseleri ile dersleri ve ibretleri ile kıssadır.

Kur’an, kendi gayelerini gerçekleştirmek için bir çok usul ve üslup kullanmış, muarızları ile mücadele etmiştir. Lakin mücadeleyi, mutlak olarak bırakmamış, “en güzel şekliyle” kayıtlamıştır. Mü’minlere de bu yönde; en güzel sözü söyleme inkarcılara, Ehl-i Kitaba karşı “güzel söz, yumuşak söz” söylemeleri yönünde onları irşad etmiştir. Münafıklara bile güzel söz ile hitap emredilmiştir. (İsra/53; Nahl/125; Ankebut/46). Şu kadar var ki, bir inat eseri olarak, ne kadar delil gösterilirse gösterilsin, hatta elleriyle bunlara dokunsunlar, kendilerine melekler inse, onlara ölüler bile konuşsa bazı kimselerin -Allah dilemedikçe- ikna olamayacaklarını, imana gelmeyeceklerini ve inkarcıların her zaman olabileceğine dikkat çeker. (En’am/7, 111, 124). Lakin şuna da işaret eder: Sel gider kum kalır; hak sabittir, köklüdür, galiptir, batıl ise tabansızdır, zayıftır, yok olucudur (R’ad/17)

Netice itibariyle Kur’an, sadece imanın dışarıdan empoze edilemeyeceğini ilan etmekle kalmamış, üstelik akla dayanmayan bir otoritenin muhtemel tehlikelerini hesaba katarak (Bakara/170; Maide/104), gözü kapalı bir muhafazakarlığı, şiddetle suçlamış ve insanı ucuz edinilmiş fikirlerden, peşin hükümlerden, muhitlerinin tesirinden, atalardan kalıp körü körüne taklit fikirlerinden azade bir tefekküre davet eder (Sebe/46). O, sırf inanmış olmak için inanmayı da istemez. Fakat sıklıkla tekrar eder: Düşününüz, tefekkür ediniz, teemmül ediniz, tahkik deniz der ve bu emirleri tecrübe ötesinde olan Allah’ın varlığı, ölüm sonrası dirilişe inanç gibi iman mevzularına da teşmil eder. “Ta ki helâk olan açık delille helâk olsun, yaşayan açık delille yaşasın” (Enfal/42).

Yeni Akademi Yayınları

İLİMLERİN VARLIĞI, HZ. ALLAH’A DOĞRUDAN DELİLDİR

Evet, kâinatı inceleyen bütün (b)ilimler, kâinattaki mutlak düzen ve intizama dayanır. Düzen ve intizam olmazsa, ilimleri meydana getiren ve kanun denilen intizamdan çıkarılan sonuçlar veya küllî kaideler olmaz. Kanun denilen bu sonuçlar, dolayısıyla ilimler var olduğuna göre, mutlak düzen ve intizam da vardır. Mutlak düzen ve intizam, düzen ve intizamı kuranı ve devam ettireni gösterir. Ayrıca, bütün varlık türlerini ve türlerin fertleri dâhil olmak üzere bütün kâinatı kusursuz bilen bir İlme, bu düzeni kurup devam ettiren Kudrete işaret eder. Düzen ve intizam, ayrıca gayeyi, gayeliği, gayelik ve gaye, yine kâinatın tamamını tanıyan İlmi, gayeyi takip eden, intizamı tayin buyuran ve her şeyi gayesine sevkeden İradeyi ve bütün bunları mümkün kılan Kudret’i gösterir. İşte gafil veya inanmak istemeyen ya da akılları gözlerine inmiş nefisler, baş gözüyle görülen ve sadece bir kısmını zikrettiğimiz kâinat gerçeklerinin Allah’a, Birliğine, Sıfatlarına ve İsimlerine ne kadar açık deliller olduğunu akıl gözleriyle göremez veya görmek istemez de, Allah’ı bizzat eşyanın içinde Zâtıyla görmek ister. O’nun eşya cinsinden olmadığını, olamayacağını da düşünmez veya düşünmek istemez.

Meselâ, bir kabarcık, güneşin aksini tutması ve onu yansıtmasıyla güneşin kendisi olması gerekmez. Çiçekler, renkleriyle güneşi tavsif eder, yani güneşin ışığındaki renkleri gösterir ve böylece güneşin önemli bir özelliğini ortaya koyar. Fakat bu, çiçeklerin güneşin kendisi olmasını gerektirmez. Ruh, varlığı, vücutla münasebeti ve fonksiyonlarıyla Cenab- ı Allah’ı tanımaya önemli bir misal teşkil eder; fakat ruh, hiçbir zaman Allah olamaz, olması gerekmez. Balansı, Sâni-i Hakîm’i, yani her icraatında hikmetler bulunan Yaratıcıyı bazı Sıfatlarıyla tanıtır ama, asla Yaratıcı olamaz.

Bu gerçeğe rağmen, aklı gözüne inmiş gafiller Cenab-ı Allah’ı kâinatta görmek isterken, Onu Sıfatlarıyla ve tanınması gerektiği şekilde tanıyamayan bazıları da panteizm ve monizm dalâletine düşer ve -hâşâ- kâinata Allah der veya Allah’ı kâinat olarak tezahür etmiş ya da kâinatta “içkin” kabûl ederler veya kâinata sinmiş bir ruh gibi düşünürler. Buna karşılık Müslüman vahdet-i vücutçular, Allah’ın tecellilerinde boğulmakla, özellikle Vücud Sıfatında fâni olmakla sahv veya farka, yani Allah’ın İsimlerinin sâbit aynlar (yaratılmış ve değişmez özler veya mahiyetler) gerektirdiğinin idrakine ulaşamaz, dolayısıyla Yaratıcı-yaratılmış farkını tam zevkedemezler.

VARLIK MERTEBELERİ VE EVRİM ALDATMACASI

Bu, yine pek çok gerçekleri anlamada çok önemli küllî gerçeklerden biridir. Yeri geldikçe temas etmeye çalıştığımız gibi, insan olarak da bir şey yapmadan önce zihnimizde bir gaye, bir hedef vardır. Meselâ, rastgele bir bina yapıp sonra ona fonksiyon biçmeyiz. Bir binayı niçin, hangi maksat istikametinde yapacaksak, yani bu bina bir cami mi olacak, okul mu olacak, hastane mi olacak, ev mi olacak, büro mu olacak, zihnimizde önce binadan gaye bulunur. Sonra bu gayeye göre zihnimizde binaya şekil veririz. Dolayısıyla, varlıktan gaye ve sonra da onun İlmî varlığı önce gelir. Aynı şekilde, bir kelime bile yazacaksak, zihnimizde önce o kelimeyi niçin yazacağımız, yani kelimeden gaye, sonra da kelimenin manâsı, bir diğer ifadeyle, İlmî varlığı teşekkül eder. Sonra da, bu manâ veya İlmî varlık hangi harflerin ne şekilde bir araya gelmesiyle, yani hangi kelimeyle ifade edilecekse o kelimeyi yazarız. Yoksa, önce rastgele harfleri bir araya getirip, sonra bunlara manâ vermeyiz. Darwinistleri yanıltan önemli hususlardan biri, bu gerçeğe kör kalmak, varlıkların gayesiz ve rastgele ortaya çıktığını savunup, aralarındaki yapı benzerliklerine bakarak evolüsyona hükmetmektir. Bu ise, beşer adına en cahilane hükümlerden biri olabilir. Dünyada binlerce dil, milyonlarca kelime konuşulmaktadır; fakat bütün bu diller ve kelimelerin hepsi en nihayet 29-30 harfi farklı şekillerde bir araya getirmekle ifade edilir. Hattâ, aynı harflerden farklı dizilimlerle farklı manâlarda çok sayıda kelime meydana gelir. Dolayısıyla, milyonlarca kelimedeki harf benzeşmelerine bakılarak nasıl bu kelimeler birbirinden türemiş denemezse, hayvanlar arasındaki yapı benzerliklerine bakarak da hayvanların birbirinden türediğine hükmedilemez, böyle bir teori geliştirilemez. Çünkü, her hayvanın önce varlığından gaye, sonda bu gayenin ifadesi olarak manâsı, mahiyeti, Yaratıcının İlminde İlmî varlığı vardır. Hariçteki maddî varlığı işte bu İlmî varlığına, mahiyetine Yaratıcının dışta verdiği şekildir.

Bir yeri ağaçlandıracaksak veya bir ya da birkaç ağaç dikeceksek, önce bu ağaçtan nasıl faydalanacağımızı veya ondan hangi meyveyi alacağımızı düşünürüz. Dolayısıyla maddî âlemde en son olan netice veya meyve, bir şeyin varlığının gayesi olarak düşüncede en önce gelir; en önce vardır.

Kâinata ve ondaki her bir varlığa baktığımızda bunların derece derece sayısız gayeye hizmet ettiklerini ve kâinatta gayesizliğe, faydasızlığa ve abesiyete yer olmadığını görürüz. Meselâ, bütün unsurlarıyla bir ağacın faydaları, ondan takip edilen gayeler hakkında bir çalışma yapılacak olsa, hacimli bir kitap tutar. Aynı şekilde, insan azaları üzerinde benzer bir çalışma yapılacak olsa, ortaya ciltlerle kitap çıkar. Bu gerçek, hem kâinatın materyalistlerin iddia ettiği gibi kaostan kosmosa, yani kaostan mevcut düzenli haline doğru yol almadığını, yaratılışın, var oluşun belli bir istikamette, sapmadan ve tam bir düzenle yürüdüğünü gösterir, hem de her bir varlığa saymakla bitmez gayeler takan bir Zât’ın varlığına işaret eder.

PEYGAMBER EFENDİMİZ NİÇİN VE NASIL YARATILIŞIN GAYESİDİR?

Nasıl meyveli bir ağacın varlığında ana gaye onun meyvesidir ve meyve, ağacın maddî varlığında son unsur olmakla birlikte, ağacın gayesi olarak onun zihnî veya İlmî varlığı itibariyle ilktir, ağacın varlığına giden süreçte ilk olarak düşünülür, bunun gibi, varlık veya yaratılış ağacında son ortaya çıkan insan da, varlık ağacının meyvesi, yaratılışın nihaî ve en büyük gayesidir. Cenab-ı Allah (c.c.), varlık ağacını insanı meyve versin diye yaratmıştır. Yaratmadaki bu gayeyi, yani Cenab-ı Allah’ın insanı yaratmaktaki gayesini en iyi yerine getirenler peygamberler, peygamberler içinde de bütün kapsamı ve mükemmelliğiyle yerine getiren Peygam-ber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)’dir. İnsanın yaratılış silsilesinde en son yer alması, Cenab-ı Allah’ın kâinatı yaratmaktaki gayesinin insan olduğunu gösterir. İnsandan takip edilen gayeyi en iyi yerine getirenlerin peygamberler ve peygamberlerin sonuncusunun da Peygamber Efendimiz olması, kâinatın öncelikle Peygamber Efendimiz (s.a.s.) için yaratıldığını ve Peygamberimizin peygamberlik silsilesinin de meyvesi, dolayısıyla gayesi ve peygamberlerin en büyüğü olduğunu ispat eder.

Kâinatta hiçbir şey, hiçbir varlık, boşuna yaratılmamıştır. Her biri, kâinatın sistemi içinde pek çok vazife görmektedir. Cemadât ve bitkiler, insan ve daha başka bazı faktörler tarafından engellenmedikçe vazifelerini tam ve mükemmel yaparlar. Çok cüzî irade ve şuur sahibi, dolayısıyla cüzî öğrenme ve farklı davranabilme kabiliyeti geliştirebilen hayvanlar âlemi de, vazifelerini çok cüz’î şuur ve iradelerinin yol açtığı çok az suistimaller dışında yine mükemmel yerine getirir. İnsan vücudu da, yine bizzat insanın ve insan tarafından değiştirilen çevre ve beslenme şartları gibi faktörlerin sebep olduğu kusur ve noksanlar dışında yine mükemmel çalışır. Kâinatta şuurlu ve sorumlu olan insanlar ve cinler dışında her varlığın vazifesini mükemmel veya mükemmele yakın yaptığına ve bu varlıkların her biri gibi, onların her hareketinin, gördükleri her vazifenin onlarca, yüzlerce, binlerle gayeye hizmet ettiğine en açık delil, kâinatın mükemmel düzeni ve bu düzenin, düzendeki intizamın hiç bozulmadan devam etmesidir. Bugün, bir yandan materyalistler ve Darwinistler neticede mutlak ilim, irade ve kudret sahibi Yaratıcıya işaret edeceği için bu gayeliği görmek istemeseler de, aslında insanlık, hiçbir insan bu gayelikten kaçamamakta, çevrecilik, çevre bilinci, çevreyi veya ekosistemi koruma üzerine hassasiyetle eğilmezlik edememektedir.

Şuurlu olmayan varlıklar, gördükleri vazife ve hizmetlerdeki gayenin farkında olmayabilirler. Ama onların bunun farkında olmaması, onların faaliyetlerinde ve yaptıkları işlerde sayısız gayelerin takip edilmediğini göstermez. Nasıl saat vakti göstermek gibi çok önemli bir hizmet gördüğünü bilmez, ama onun bunu bilmemesi kimseyi saatin varlığının gayesini inkâra götürmezse, bunun gibi, kâinattaki bazı varlıkların neyi niçin, hangi gayeye yönelik yaptıklarını bilmemeleri de, onların faaliyetlerinin gayesiz olduğu gibi bir sonuç doğurmaz. Kısaca, bilmemek, olmamaya delil değildir.

Cenab-ı Allah (c.c.), her varlık için nihaî bir tekâmül veya terakki noktası tayin buyurmuştur. Meselâ, bir çekirdeğin hedefinde ağaç olup meyve vermek ve tekrar kendine dönmek, yani binlerce yeni çekirdekte varlığını sürdürmek yatar. Anne karnında aşılanmış bir yumurtacık, merhale merhale bir canlı olmak, hangi canlı olacaksa onunla varlığının kemal noktasına ulaşmak ve sonra neslinde hayatını devam ettirmek hedefi istikametinde gelişir. Bundan ayrı olarak, her varlıkta tasaffî ederek, yani saflaşarak kemalini bulma hedefi ve meyli de sözkonusudur. Meselâ, altın cevheri, kemalini ve nihaî saffetini 24 ayara ulaşmakta bulur; insan, kemaline ve nihaî saffetine nefsini tam tezkiye, kalbini tasfiye, ruhunu tenmiye, yani terbiye ile tam terakki edip, sahip bulunduğu bütün potansiyelleri meleke haline getirme ve bu melekeleri kendine has tam kapasite ile kullanmakla ulaşır. Bu süreçte, her varlığın fıtratına yerleştirilen bu kemal ve nihaî arınma ve gelişme noktasına ulaşma meyli, katlanarak ihtiyaç halini alır. İhtiyaç ise, artarak iştiyaka, tam bir şevkle yoluna devam etmeye; iştiyak da, katlana katlana hedef istikametinde çekilircesine yol almaya, yani incizaba dönüşür. Varlıkların fıtratına konmuş bulunan bu meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizap gibi hususiyetler, Cenab-ı Allah’ın tekvinî, yani kâinatın işleyişi için vazetmiş bulunduğu karşı konulmaz emir veya kanunlara itaatin nüveleri, hattâ bizzat itaat etmenin kendisidir. Evet, bilhassa her bir iradesiz varlıkta Cenab-ı Allah’ın tekvinî emirlerine öyle karşı konulmaz bir itaat yönlendirmesi veya şevki vardır ki, lâtif ve nazik su, nazik bir meyille, yani soğumanın tesirinden gelen bir yönelişle donma emrini aldığı zaman demiri parçalar. Kışın donma sebebiyle ne kadar su saatinin çatlayıp bozulduğunu biliriz.

Cenab-ı Allah (c.c.), Kendi Kendine vardır; varlığına ait bütün hususiyetlere Kendi olarak sahiptir; varlığı Kendi’ndendir ve Kendisiyle devam etmektedir. Ayrıca, zaman, mekân, değişme, bölünme, üreme, gelişme gibi her türlü maddî özellikten mutlak berî ve münezzehtir. Dolayısıyla, Onun varlığı mutlaktır ve mutlak zarurîdir. Onun için var olmamak asla sözkonusu olamaz. Cenab-ı Allah’tan başka bütün varlıklar ise, varlığını Allah’a borçludur; varlık sahasına çıkmaları, varlıklarını sürdürmeleri, hem varlık sahasına çıkıp hem de varlıklarını devam ettirmeleri için gerekli her şey, yine kendilerine değil, Cenab-ı Allah’a aittir ve O’nun bahşetmesiyledir. Bu sebeple, varlığı kendinden ve kendisiyle olmayan bütün varlıklar mümkün, yani olmaları veya olmamaları aynı derecede ihtimal dâhilinde, dolayısıyla var olmaları Cenab-ı Allah’ın İradesine bağlı olan varlıklardır. İşte, onların mahiyetlerinin nihaî kemal noktası, adem, yani Cenab-ı Allah’ın mutlak varlığı karşısında İzafî yokluk âleminden veya sahasından vücut, yani varlık sahasına çıkmaktır. Onlar, var kılınmakla mahiyetlerindeki, yani onları tayin eden, ne olduklarını ortaya koyan asıl özlerindeki nihaî kemal noktasına ulaşmış olurlar.

Mümkünât, yani Cenab-ı Allah’tan başka her şey, çıplak bir vücutla ortada bırakılmaz. Varlık sahasına çıkarılan her bir varlık, mahiyetine veya fıtratına yerleştirilen meyil, ihtiyaç, iştiyak ve incizapla kendisi için tayin

buyurulan hususî kemal noktasına yönelir. İşte, her bir mümkün varlığın hususî kemali, nihaî gelişme noktası, kendisine verilen kapasitelerin potansiyel kabiliyet olmaktan çıkıp, birer aktif kabiliyet haline gelmesidir. Ancak böylece her bir varlığın var olmasındaki gaye gerçekleşir ve her bir varlık, bu gaye istikametinde hayatını sürdürür. İnsan (ve cinlerin) dışındaki canlıların bazısı tamamen iradesiz olmakla, söz konusu gaye istikametine iradesiz sevkedilir; hayvanlar gibi bazıları, çok cüzî iradeleriyle birlikte yine aynı istikamette yürütülür. Bundandır ki, kâinatta insanın tesir sahası dışında kalan her alanda her şey, belli ölçülerde mükemmel cereyan eder. İnsan ise, iradesiyle kendi sahasında bu mükemmeliyeti bozar. Onun hususî kemal noktasına yürümesi, yani kendisine bahşedilmiş ve gelişmesi iradesine bırakılmış kapasiteleri aktif kabiliyet haline getirmesi, iman, ibadet ve ilimle tekâmül ve terakkisine, çalışmasına, gayret ve himmetine bağlıdır. Kimse, kendisine lütfedilen kapasiteleri bilemez; dolayısıyla insan, meşrû istikamette ölünceye kadar gayret etme, terakkî ve tekâmülünü sürdürme mevkiinde bir varlıktır.

AKSİYON VE DÜŞÜNCE

Hareket veya aksiyon ve düşünce, bir bakıma insan hayatının özeti gibidir. Bunlar, birbirine sebeptir, birbirini doğurur ve birbirini tamamlar. Aksiyon ve düşünce silsilesinde insanın belli bir hedefi ve bu hedefi seçmede ve ona ulaşmaya çalışmada belli bir niyeti olur. Peygamber Efendimize (s.a.s.) gelen ilk vahiy, bir aksiyon emriydi: “Okul” Ve arkasından neyin okunacağı değil, ne için, ne veya kim adına okunacağı buyruluyordu: “ Yaratan Rabbınin adına (ve adıyla)”. Demek ki, peygamberlik aksiyonunun, belki bütün İslâmî aksiyonun adı “okumak”tır. Kâinatı okumak, insanı okumak, Kur an ı okumak ve yine okumanın manâsı içinde (okuduğunu) yaşamak. Okumak, hem öğrenmeyi hem yaşamayı, hem ilmi hem hayatı veya pratiği içine alan bir kavramdır. Dolayısıyla bilme, inanmaktan ve yaşamaktan; inanmak, bilme ve yaşamaktan; yaşamak, bilme ve inanmaktan ayrılmaz, ayrılmamalıdır. İlim, “bilimsel” teoriler yumağı ve malûmat yığını değil; bizzat zihinle, kalble, bedenle tecrübe edilen gerçeklerdir. Bundandır ki İslâm, bir teoriler toplamı değildir; o, baştanbaşa hayat ve aksiyondur; manâsını aksiyonla bulur, kendisini aksiyonla açar. İslâm Fıkhı da, kitaplarda yazılı kaideler toplamı değildir; o, bizzat pratiktir, manâsını pratiğinde bulur. Dolayısıyla, İslâmî pratiği veya İslâmî bir pratiğin içinde olmayan bir insan, teoride İslâm’ı ne kadar bildiğini zannetse de hükümlerinde çok defa yanılır; İslâmî bir pratik içinde olanları da gerektiği gibi anlayamaz ve İslâm adına doğru değerlendiremez. Yine bundandır ki, İslâm’ı teori olarak çok iyi çalışmış bulunan oryantalistler, onu hayatında tatbik etmeye çalışan sıradan bir mü’min kadar kavrayamazlar. Kısaca, aksiyon ve düşünce, birbirinden ayrılmaz bir bütündür; sağlam ve yerinde aksiyon sağlam düşünceyi, sağlam düşünce sağlam aksiyonu doğurur ve böylece bir aksiyon-düşünce salih (doğurgan) dairesi ortaya çıkar.

Meselenin bir de şu boyutu vardır: Aksiyonla veya hareketle düşünce arasında bir geçiş hattı, bir diğer ifadeyle, sebeple netice arasındakine benzer bir bağ vardır. Bu bağ, insanı aksiyonla düşünce, sebeple netice arasındaki münasebeti görmeye götürür; hattâ bu bağ, sözkonusu münasebettir. İşte insan, bu bağ veya münasebeti görmek veya keşfetmekle yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıp ve kaidelerine ve bütün bunların arkasında sanki onların asıl sebepleri veya onlardan sorumlu gibi görünen birtakım kanunlara erişir. Esasen hadiseler de, bu kanunları bize gösterir. Kur an-ı Kerim âyetlerinin bazıları, âyet veya âyet gruplarında anlatılan hadiselerin altında yatan kanun veya düsturların ifadesiyle biter. Meselâ, Hz. Yusuf’un kardeşi (Bünyamin)’i yanında alıkoymasına gerekçe olan hadisenin sonunda Kur an-ı Kerim, bu gerekçeyi ve onu doğuran hadiseyi Cenab-ı Allah’ın hazırladığını beyan buyurur ve sonra şu çok önemli küllî kaideyi beyan eder: Her bir bilgi sahibinin üstünde daha iyi bir bilen (ve hepsinin üstünde her şeyi bilen olarak Allah) vardır.

İnsan, eşya ve hadiselerdeki sebep-sonuç bağını, aksiyon ve düşünce arasındaki geçiş hatlarını görmek veya keşfetmek, böylece yeni terkiplere, yeni düşünce ve davranış kalıplarına ulaşmak ve bunların altında veya arkasında yatan kanunlara erişmekle zihnen ve kalben inkişaf ve bu inkişafa paralel maddî ve teknolojik açıdan terakki eder. Pozitif ilimler açısından ilim dediğimiz şey de, bir açıdan söz konusu terkip ve tahlillerde bulunabilme, kıyas, tümevarım ve tümdengelim gibi yollarla eşya ve hadiseler arasında gezinip, onların arkasındaki küllî kanunları görebilme ve bunlardan hareketle cüz’iyatı da yorumlayabilme kabiliyetidir.

Evet insan, bu kanunlardan istifadeyle bir şeyler yapma ve üretme kabiliyetini de haizdir. Bütün bunlara rağmen, insan, her sahada olduğu gibi, bu alanda da mükemmel değildir; her bir hadiseyi bütün boyutlarıyla, onu doğuran sebep ve sonuçlarla kavrayamadığı gibi, sebepleri, sonuçları ve altlarında yatan kanunlarla birlikte bütün hadiseleri bir arada göremez ve değerlendiremez. Dünü tam bilmediği gibi, bugünü de tam bilmez; yarını nerdeyse hiç bilmez. Oysa denebilir ki, tarihin ilk gününden bu yana hadiseler arasında münasebetler vardır; tarih, birbirinden kopuk hadiseler bütünü değildir. İnsan hayatı da, toplumların hayatı da, kâinatın hayatı da âdeta organik birer bütündür. İşte insan, ne bu bütünü ne de onun cüz’lerini, unsurlarını tam manâsıyla görüp, hatasız değerlendirebilir. Ayrıca, insanı da, insanları da, onun münasebet halinde bulunduğu bütün çevreyi de her bakımdan ve tam doğru olarak tanıyamaz, kavrayamaz. Bu husustaki kabiliyet ve kapasitesinin eksikliğinin yanısıra insan, hatadan, düşmekten kurtulamaz; başına üşüşen evham ve şüpheler de peşini bırakmaz. Bundan dolayı insan, her halükârda vahiy alan bir peygambere ve onun kılavuzluğuna muhtaçtır. Ta ki, kâinattaki mükemmel nizama, eşya ve hadiseler arasındaki bağlara, aksiyon-düşünce, sebep-sonuç

münasebetine ve çevresiyle birlikte kendi mahiyetine göre davranabilsin ve kâinatın ve hayatın temeli olan dengeyi bozmasın.

Cenab-ı Allah (c.c.), her bir varlığa has bir istidat, yani kapasite, potansiyel kabiliyet bahşetmiştir. Bu, cemadât dediğimiz cansız eşya veya cisimlerde de vardır. Bundandır ki, toprak tabakası kayaların parçalanmasından oluşmuştur. Suların kaynağı da çok defa kayalardır. Demek ki, İlâhî Kudret, kayalara toprak ve sulara kaynak olma istidadı vermiştir. Bu istidat, kayaların fıtratındaki bu potansiyel, rüzgârların ve yağmurların da tesiriyle sürekli hareket, sürekli fiil ve faaliyet olarak kendini ortaya koyar. İşte bu hareket ve faaliyet, Allah’ın izniyle toprak tabakasının oluşmasına, kayalardan suların fışkırmasına hizmet eder. Ne malûm ki, kayalar bu hizmetten bir lezzet alıyor ve bu lezzetten gelen aşk ve şevkle hiç durmadan sürekli faaliyet halinde bulunuyor olmasın.

Bunun gibi, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) toprağa verdiği fıtrattaki potansiyeller sürekli faaliyet halinde tecelli ettiği için bütün madenler toprakta oluşur; yine, toprak altına giren tek tip su, burada farklı türde sulara dönüşür. Kimse, bu faaliyetler sebebiyle toprağın bir şevk ve lezzet hissetmediğini söyleyemez. Çünkü cansız görüp cemadât dediğimiz varlıklarda bile belli seviyede bir ruhî neflıa olmadığı malûmumuz değildir. Bunun yanısıra, onları temsil eden, Allah’ın onlara gördürdüğü vazifeleri alkışlayan, temsil ve Cenab-ı Allah’a arz eden melekler vardır. Dolayısıyla, faaliyetlerinin hasıl ettiği şevk ve lezzettir ki, cemadâtı da sürekli faaliyete sevkeder. Çünkü, hayat faaliyettir ve faaliyettedir. Atalet, yani işsizlik ve hareketsizlik, ölümün kardeş çocuğu olup, işsiz ve hareketsiz bir varlık adem, yani yokluk, yokluğa gidiş hesabına çalışıyor demektir.

Cemadât için faaliyette böyle bir şevk ve lezzet varsa, elbette ruhtan veya rûhun fonksiyonlarından ya da rûhî tecelliden belli seviyelerde hayat taşıyan bitkiler, hayvanlar ve insanlar, fıtratlarındaki potansiyellerin faaliyet ve kabiliyet olarak ortaya çıkmasından lezzet alacak ve bu lezzetten gelen şevk, onları daha da faaliyete itecektir. Bitkilerin iradeden nasibi olmadığı, hayvanların çok az olduğu için onlar, potansiyellerini sürekli faaliyete dönüştürür. İnsanın iradesi dışında çalışan bedeni de, en gelişmiş ve kompleks bir fabrikadan çok daha muhteşem ve kompleks bir fabrika gibi çalışır. Ancak insan, ataletle onun çalışmasını yavaşlatır ve bu yavaşlatmaktır ki, bedenin hastalanmasının en önemli sebebidir. Rahatlık ve atalet, bedeni ölüme getiren faktörlerdendir. Arz olunduğu gibi, işsiz ve tembel insan, adem, hastalıklar ve ölüm adına çalışıyor demektir.

İnsan, çok defa arzularına, heveslerine fikir sureti giydirir; onları sanki birer fikirmiş gibi takdim eder. Özellikle hırslı ise, bu takdirde nefsanî arzularını ve heveslerini fikir zanneder veya onlara fikir elbisesi giydirir; hırslarını tatmin adına onları fikir olarak sunar.

Gerçekten katmerli cehaletin, sathîliğin, gerçeğe kapalı kalmanın ve soğuk taassubun en önemli sebeplerinden biri ülfettir; İlmî araştırmalara, yani tahkike mani olan en belli başlı sebeplerden biri yine ülfettir.

İnsanlar, alıştıkları ve doğru kabûl edip şartlandıkları şeyleri kendilerince malûm bilir ve gerçek zannederler. Hattâ ülfet (kanıksama) dolayısıyla pek çok harikaları sıradan görüp, onlara ehemmiyet vermezler. Halbuki ülfetlerinden dolayı malûm ve sıradan zannettikleri o şeyler, birer harika ve birer Kudret mûcizesi oldukları halde, ülfet sebebiyle onlar üzerinde düşünmezler. Bunun yerine, fıtrata müdahalenin sebep olduğu anormallikleri harika zannederler. Meselâ insan, baştan başa bir harikalar

mecmuasıdır. Bütün insanlar yapı olarak aynı malzemeye dayandıkları ve birbirlerinin aynısı oldukları halde, kıllarına ve parmak uçlarına, daha öte DNA’larına varıncaya kadar birbirlerinden ayrı oldukları gibi, simaları, karakterleri, kabiliyetleri, beğeni ve tercihleri açısından da birbirlerinden farklıdırlar. Her bir hücre, hücreyi oluşturan çekirdek, zar, DNA ve RNA gibi unsurların her biri, birer mûcizedir; bütün insanlar bir araya gelseler, yapamayacakları harikalardır. Ama insan, ülfet sebebiyle, bunlarla sürekli haşir-neşir olması sebebiyle, bu mûcizeleri görmez; daha büyük harfler olan ellerin, parmakların, yüzün yapısına dikkat etmez, fakat, aslında bir anomalilik olarak biri altı parmaklı doğsa bunu harika zannederek, günlerce üzerinde durur. İnsan, kendileriyle ülfet, yani alışkanlık peyda ettiği şeyleri böylece sıradanlaştırır ve üstüne üstlük, onları bildiğini zanneder. Hele bir de kendisiyle alışkanlık peyda ettiği şeye “bilimsel” bir ad takmışsa, artık onu bir daha incelemeye değer bulmaz. Katmerli cehaletin beslendiği bir bataklıktır bu tavır.

Kuranı, Kuran üzerine yazılmış mealleri, Risale-i Nurları okuruz; belki çokça da okuruz. Çok defa da okuduğumuzu anladık zanneder ve geçeriz. Oysa idrak ve manâ adına zihnimizde belirmiş, tecessüm etmiş, kalıp giymiş bir şey yoktur. Meselâ, “Lâ ilahe illallah – Allah’tan başka ilâh yoktur!” deriz. Böyle demekle İslâm’ın çekirdeği olan bu mübarek “kelime’yi anladığımızı sanırız. Oysa ne ilâhın manâsını biliriz, ne Allah hakkında marifetimiz vardır, ne de Allah’tan başka ilâh olmamasının ne anlama geldiğini, kâinat, hayat, ilimler, düşünce adına bunun ne ifade ettiğini düşünmeyiz bile. Lâ ilahe illallah’m yanısıra her gün defalarca teşbih, tahmid, tekbirde bulunur, yani “Sübhânellah, el-hamdü li’llâh, Allahü ekberl” deriz; fakat Allah marifetinin ve namazın, ibadetin özü, çekirdekleri ve meyveleri olan bu kelimelerin anlamları üzerine zihnimizi de, kalbimizi de yormayız. Böyleyken, bütün bunları bildiğimizi zannederiz. İşte bilmeyi, ilmi, araştırmayı önleyen, sürekli söylemekten ve iç içe olmaktan kaynaklanan bildiğimizi zannetmemizdir, yani ülfettir.

Kur an-ı Kerim’de, “Göklerde ve yerde o kadar çok âyetler var ki! Fakat onlar, bu âyetlerle sürekli iç içe, yan yana bulundukları halde hep bir aldırmazlık içinde geçip giderler?— buyrulur. Kâinatta her bir şey, her bir hadise, Cenab-ı Allah’ın varlığı ve Birliği dâhil, iman esaslarına açık birer delildir. Fakat bütün bunlarla sürekli bir arada ve iç içe yaşıyor olmamız, onların ne kadar harika olduğunu görmemize engel olmaktadır. Onların ne kadar harika olduğunu göremediğimiz gibi, onların ifade ettikleri manâları da görmez, işitmez ve üzerlerinde düşünmeyiz. Daha tehlikelisi, bu körlük, sağırlık ve düşüncesizliğimiz, onların her biri iman esaslarına apaçık bir âyet iken, onları inkâra ve küfre basamak yapmaya kadar gidebilmekte, öyle ki, şuursuz, ilimsiz, iradesiz tabiatı veya her bir şeyi ilâh yapma, yaratıcı yapmaya kadar varabilmektedir. Kur’ân-ı Kerim, “Sen (Allah’ın her bir icraatı, kâinattaki her bir şey, her bir hadise karşısında) hayretten hayrete düşer, hayranlıktan hayranlığa geçersin, onlar ise alay ederleri”— buyurur. İnkârcılar, ülfetin ve materyalist bilimciliğin kalblerini mühürleyip, gözlerini kör ettiği insanlar, mü minlerin eşya ve hadiselerde okudukları manâlarla, eşya ve hadiselerin mesajları ile, onların iman esaslarına nasıl parlak bir âyet oluşuyla alay ederler. Bu dehşetli cehalet, sathîlik ve insanı insanlığından utandıracak tavrın en önde gelen bir sebebi ülfettir; baştan başa âyetler meşheri olan “tabiat”ın koynunda, onunla iç içe yaşıyor olmamızdır. Bu tavrın bir diğer boyutu da, eşya ve hadiselerdeki harikalığı görmezken, anormalliklere, anomalilere, fıtrat ve kaide dışılıklara harikalık vermektir. Bilhassa ilim ve terakki asırları denilen son asırlar, ülfetten kaynaklanan bu katmerli cehalet ve sathîliğin en fazla görüldüğü asırlardır.

Peygamberimizin aleyhissâlatu vesselam vefatından hemen sonra sahabiler, yeni bir sürece itilerek, yepyeni imtihanlarla karşı karşıya kaldılar. Bir taraftan ticaret arttı, diğer taraftan da yeni fetihlerle birlikte çok kısa zamanda çok fazla ganimetler elde edildi. Ganimetler paraya dönüştürüldü, paralar yeni yatırım alanlarına yönlendirildi ve yeni yeni gelir kaynakları oluşturuldu. Böylece ticaret yapmayan Müslümanlar da bu yolla zengin olmaya başladı. Ashabın en ileri gelenleri, toplumsal zenginleşme sürecinde epey tedirginlikler yaşamaya başladılar.

Bunların başında Halife Hz. Ömer gelmekteydi. Kadisiye Savaşı ganimetlerinden bir kısmı Müslümanlar arasında taksim edilmek üzere Medine ye ulaştığında Hz. Ömer, hâzineleri görür görmez ağlamaya başladı. “Ya emiru’l-müminin; niçin ağlıyorsun? Bugün şükretme günü, sevinç günüdür” denildiğinde Hz. Ömer, dünya varlığı ile tanışmaya başlayan Müslümanları düşünerek şöyle dedi: “Bu öyle bir şeydir ki, Cenab-ı Allah, onu hangi topluma vermiş ise, mutlaka aralarında düşmanlık ve dargınlık girmiştir.”

Gafil ve hırslı kişiler için zenginliğin gizli bir tuzak olacağından korkan Hz. Ömer, “Onlar, kendilerine verdiğimiz mal ve evlat ile iyiliklerine acele ettiğimizi mi sanıyorlar? Hayır, onlar işin (bu verdiğimiz dünya nimetleri, onlar için bir imtihandır, fakat onlar) farkında değillerdir” (el-Müminin: 23/55- 56) ayetinin sırrını çok iyi bildiği için, ümmet üzerindeki endişesini bir türlü atamıyordu.

Allah, Müslümanları nasıl ki zulümle ve yoksullukla imtihan ettiyse hicretten sonra onları artık başka bir durumla imtihan etmeyi murat etmişti. Bu imtihanın türü, hemen herkesin arzu ettiği maddî refah, bolluk ve zenginlik idi.

Allah, Kur an-ı Kerimde özellikle Mekke’de zulme maruz kaldıktan sonra, memleketlerinden, özgürce Allah’a kulluk ve ibadet etmek, güç ve gönül birliği yapmak için Medine’ye hicret edenleri bir taraftan yoksulluğa ve sıkıntılara karşı gösterdikleri sabır ve tevekkül hasletlerinden dolayı övmekte, diğer taraftan da onlara bunun bir sonucu olarak hem dünyevî hem de uhrevî mükâfatlarla müjdelemektedir. Demek ki zenginliğin sosyal ve manevî sorumluluğunu yerine getirebilen müminler için maddî refah, gerçek anlamda uhrevî bir risk unsuru olmaktan uzaktır. Dünyada iyi imkânlar içinde ve güzel ortamlarda yaşayıp, bunun aktif şükrünü ifa edebilen müminleri ahirette daha güzel sürprizler beklediğini ilgili ayet teyit etmektedir: “Zulme uğradıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada hasenelerle yerleştireceğiz. Eğer bilirlerse ahiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Onlar (müşriklerin eziyetlerine ve değişik maddî sıkıntılara) sabredenler ve Rablerine tevekkül edenlerdir.” (Nahl: 16/41-42)

Allah, Muhacirlere ileriki süreçler için haseneler, yani dünyevî bazı maddî iyilikler, güzellikler, bolluklar ve(ya) güzel yurtlar vaat etmektedir. Bununla birlikte Allah, Müslümanların belki de maddî refaha bel bağlama riskine karşı ahirette elde edecekleri daha büyük mükâfatları hatırlatarak, sabır ve tevekkül gibi ahlakî erdemlerini hiçbir zaman yitirmemeleri gerektiğini hatırlatmaktadır. Sonraki devirlerde gerçekten güzel yurtlara, evlere ve nihayetinde zenginliğe kavuşan birçok sahabi, Allah’ın ikazları doğrultusunda manevî ve sosyal sorumluluklarını hiçbir zaman unutmamışlar ve bunun şuurunda olarak hareket etmişlerdir.

Ne var ki, bu ulvî hasleti korumak her zaman kolay olmamıştır. Özellikle yeni Müslüman olmuş kişiler, daha Peygamberimiz aleyhissâlatu vesselam vefat eder etmez yeni Halife Hz. Ebû Bekir’e başkaldırmışlar ve namaz gibi şahsî ibadetlerini yapacaklarını ancak muhtaçların hakkı olan zorunlu sadakayı (zekatı) devlete vermek istemediklerini beyan etmişlerdir. Gerçi bu sorun, Halife Hz. Ebû Bekir’in kararlı tutumuyla çözülmüştü, ancak karada ve denizde devam eden fetihlere bağlı ganimetlerin paylaşımında özellikle Halife Hz. Osman döneminde yeni gerginlikler ortaya çıkmaya başladı.

Hicrî 25 (Miladî 645) yılında Ermenistan ve Hicrî 28 (Miladî 648) yılında Kıbrıs fethedildi. Her iki fetihten sonra ganimetlerin paylaşımında bazı mücahitler maalesef anlaşmazlıklar yaşamışlar ve nahoş olayların ortaya çıkmasına sebebiyet vermişlerdi.

Bu olaylar, Allah rızası için cihat yapmanın yerini ganimet elde etme ve zengin olma arzusunun aldığını gösteren ilk işaretler idi. Kısacası artan refahla birlikte bazı Müslümanlar, dünya malına rağbet eder hale gelmişti. Dolayısıyla Peygamberimizin aleyhissâlatu vesselam ümmeti üzerindeki endişelerinin yersiz olmadığı vefatından hemen birkaç yıl sonra anlaşılacaktı. Dinin sosyal ve manevî gayelerinden uzaklaşan bazı Müslümanlar, çok kolayca nefislerinin kurbanı ve dünyanın kölesi olabilmişti. Sahabiler ise, Peygamberimiz aleyhissâlatu vesselam döneminde sergiledikleri onurlu duruşlarını vefatından sonra da koruyabilmişler ve sosyal sünnete sadakatle bağlı kalarak, zenginliklerinde de dünyevî ve uhrevî sorumluluklarını layıkıyla yerine getirebilmişlerdir. Dünyaya kalbî bağlılık göstermedikleri halde, zenginleşen sahabilerin yaşam tarzları ve hayata bakışları bu anlamda önem kazanmaktadır.

Zengin Sahabilerin Sosyal Özellikleri

Maddî varlığa kavuşan bütün sahabiler, sosyal özelliklerini yitirmemişlerdir. Sosyal kelimesi, toplum içinde yaşayan insanların oluşturduğu birlik, birlikte yaşama, toplumsal, İnsanî bağlar, cemiyetle ilgili, amme menfaatine uygun, hayırseverlik ile ilgili, insanî-insancıl gibi anlamlara gelmektedir. Zengin sahabilerin sosyal yönlerini, bu çerçevede üç boyutta ele alabiliriz:

İnsanî Münasebetler Açısından Güçlü Olmaları: Zengin sahabiler, kendi dünyalarından ve özel sorunlarından ziyade başkalarının dertleriyle yakından ilgilenme ihtiyacı duydukları için, özellikle muhtaçlarla güçlü bir sosyal iletişim ağı kurabilmişlerdir.

Yüksek Sorumluluk Sahibi Olmaları: Normatif boyutuyla sosyal olmak demek, kişilerin kendilerinin dışında olan insanlara (özellikle muhtaçlara) karşı ahlakî ve manevî sorumluluk taşımaları anlamına gelmektedir. Sosyal sorumluluk, toplumda yaşayan insanları sevmekle başlar. Bu yönüyle zengin sahabiler, toplumda yaşayan ve özellikle mağdur ve yoksul durumda olan insanlara karşı çok şefkatli ve diğergam olduklarını söyleyebiliriz. Nitekim Allah, Kur’ân-ı Kerim’de, başkalarının sosyal haklarını koruyanları şu şekilde övmektedir: “Onlar öyle (yiğit, fedakâr, sosyal) kimselerdir ki, mallarında isteyen ve yoksun olanların haklarını kabul ederler (ve onların haklarını bir tarafa) ayırırlar.” (Meâric: 70/24-25)

Sosyal ve Manevî Statüleri Yüksek Olduğu Halde Mütevazı Olmaları: Varlıklı sahabiler, elde ettikleri maddî zenginliklerinin yanında manevî ve ahlakî yüceliklerini de her zaman koruyabilmişlerdir. Zenginliklerine rağmen, sade bir hayat yaşamayı tercih eden sahabiler, Peygamberimizin aleyhissâlatu vesselam nurlu yolundan giderek, özel yaşamlarında her türlü şatafattan, gösterişten, lüksten ve israftan uzak durmuşlar, sosyal hayatta ise başkalarına karşı her zaman cömert davranmışlardır. Alçak gönüllü olmalarından dolayı, toplumun en çok itibar gören ve sevilen insanları arasında yer almışlardır.

Ali Seyyar; “Zengin Sahabiler” adlı kitaptan