İrfana Yolculuk
Bediüzzaman âhiretle ilgili görüşlerini Kur’ân’ın üçte birine denk geldiğini söylediği haşir ve âhiretle ilgili âyetlere bina etmektedir. Bediüzzaman’ın âhiret hakkında ki açıklamalarını Kur’ân’a dayandırmasındaki sebeplerin başında, bütün İslam âlimlerinin “haşir nakli bir meseledir, akıl ile ona gidilmez” görüşünde ittifak etmeleridir. Bu nedenle Said Nursî de âhiretle ilgili görüşlerinde aklın tek başına haşrı idrak edemeyeceğini söyleyip haşir ve âhiretle ilgili bulunan Kur’ân’i delillerden yola çıkmıştır. Bediüzzaman’a göre bunun sebebi, haşrın ism-i azamın tecellisiyle olmasıdır. Fakat ona göre, ism-i azamı ve her bir ismin âzâmi mertebesindeki tecellisiyle ortada olan büyük fiilleri görmek ve göstermekle haşr-i azam bahar gibi kolay ispat edilir ve bu konuda tahkiki iman sahibi olunur. Yoksa akıl, dar ve küçük düsturlarıyla kendi başına kalsa aciz kalır, taklide mecbur olur .
Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını açıklarken nakli delillerden yola çıkmakla beraber aklıda tamamen saf dışı ettiği söylenemez. O nakli delillerle yola çıkmış fakat zamanla dînî esasları inkâr eden pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi akımların yaygın ve etkili olduğu bir dönemde yaşaması onu âhiretin varlığı konusunda aklî deliller üzerinde yoğunlaşmaya sevk etmiştir. Bediüzzaman kendi ifadesiyle söz konusu felsefî akımların görüşlerini yansıtan kitapların yaygınlaşması sebebiyle Sözlerin Onuncu bölümünü teşkil eden Haşir Bahsini kaleme almıştır.
Bediüzzaman Haşir bahsinde âhiretin varlığı konusundaki izahlarına, Allah’ın rahmet eserlerinin tefekkür edilmesinin emredildiği Rum suresinin ellinci âyetini hareket noktası alarak başlar. Bu âyette arzın ölümünden sonra diriltilişinin keyfiyetine dikkat çekilmekte ve Allah’ın ölüleri mutlaka dirilteceği ve O’nun her şeye kadir olduğu ifade edilmektedir (er-Rum, 30/ 50).
Haşir bahsinin devam eden bölümünde ise Bediüzzaman, Hz. Peygamber’in şahsında nübüvvet ve onun görevlerine kısaca değinmekte ve âhiretin varlığını Allah’ın rab, kerîm, rahîm, hakîm, adl, cevâd, cemîl, mücîb, celîl, bâkî, hâfîz, rakîb, hay, kayyûm, muhyî, mümît ve hak isimlerinin varlık üzerindeki tecellilerini duyulur âleminden seçilen pek çok örnekle detaylandırılmakta ve bu isimlerin âhiretin varlığına delil olduklarını söylemektedir .
Bediüzzaman’a göre âhiretin en büyük sebeplerinden biri insanın bizzat kendisidir. Çünkü Bediüzzaman, koskoca bir ağacın, küçük meyveleri için bazen kesilip, aşılanması nasıl daha güzel ve bâkî meyveler vermesi içinse, bunun gibi kâinatın yaratılmasına sebep ve kalbi yaratıcının en nurlu ayinesi olan ve kâinatın semeresi durumundaki küçücük insanın, haşir ve neşir gibi muazzam değişmelere ve kâinatın harab edilip tekrar kurulmasına sebep olması; yalnız onun için dünya kapısının kapanıp âhiret kapısının açılacağını göstermektedir der .
Bediüzzaman’ın ilk eserlerinde âhiretin varlığı konusundaki delilleri kısa maddeler şeklinde sıraladığı görülür. Müellif bu maddeleri daha sonra telif ettiği eserlerde detaylandırmaktadır. Bediüzzaman’ın âhiretin varlığını delillendirmek için yazdığı bu maddeleri şu şekilde özetleyebiliriz:
- Kâinattaki Nizam ve Hikmetin Âhiretin Varlığının Delil Oluşu
Bediüzzaman’a göre kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığının delilidir. Çünkü ebedî hayat olmazsa söz konusu nizam ve hikmetin değeri kalmaz. Müellif bunu şöyle izah eder: Allah insanı kendine vahiyle muhatap seçmiş, insanı isimlerinin en yüksek derecede tecellisine mazhar kılmış, rahmet hazinelerinden ona ikramlarda bulunarak kendinî tanıtmıştır. Bundan dolayıdır ki ölüm gibi bazı konularda çaresiz kalan insanı tamamen yok edip onu ebedî hayatta da mutlu etmemek Allah’ın bu hikmetine uygun düşmemektedir. Gerçek hikmet devamlı olan olduğundan bu da ancak ebedî olan âhirette sonsuz bir mutlulukla mümkündür demiştir.
Bediüzzaman, kâinattaki nizam ve hikmet, âhiretin varlığına delildir tezini sinema örneğini vererek daha da güçlendirmiştir. Müellif öncelikle varlık sahnesinde hayat ile ölüm içinde toplanıp dağılan mevcudatın başka bir gayesi olduğuna dikkat çekerek bu örneği verir. Bediüzzaman nasıl ki sinema ve benzeri şeylerde kısa bir görüntüyü alabilmek ve bunları insanlara gösterebilmek için büyük gayret sarf edilmekte ve masraflar yapılmaktaysa, ebedî hayatta da gerek hesap, gerekse dünyada meydana gelen olayları tekrar görmeyi temin etmek için bu hayattaki suretler ve amellerin neticeleri kaydedilmekte ve korunmaktadır der. Bediüzzaman’a göre dünyanın âhiretin tarlası olması da bu gerçeği ifade eder. Sonuçta müellif, Allah’ın hikmeti, inâyeti, rahmeti ve adâleti mademki dünyada görülmektedir, öyleyse dünyanın varlığı gibi âhiretin varlığı da kesindir demiştir. Çünkü Bediüzzaman’a göre dünyadaki her şey bir açıdan âhiret hayatına yöneliktir. Bu durumda âhireti inkâr etmek dünya ve içindekileri inkâr etmek gibidir.
- Kâinattaki Değişimin Âhireti Gerektirmesi
Bediüzzaman’ın diğer delili de kâinatta özellikle canlı varlıklarda gözlenen değişimin de âhirette ki tekrar diriltilmeye örnek teşkil etmesidir. Müellife göre insanın bedeninde bazı hücrelerin ölmesi ve yerine yenilerinin gelmesi veya geceden sonra sabahın, kıştan sonra baharın gelmesi ve baharda binlerce canlının tabiatı kısa sürede şenlendirmesi gibi durumlar âhiretin varlığı konusunda insana ipucu vermektedir .
- İnsanın Fıtri Özelliklerinin Âhireti Gerektirmesi
Said Nursi’nin bir başka görüşü de âhiretin varlığı konusunda ileri sürülen akli delillerden biri olan ve insanın fıtri özelliklerinden birini oluşturan adâlet duygusudur. Bediüzzaman, Dünyanın hiçbir yerinde ve döneminde adâletin sürekli hâkim olduğunu söylemek mümkün değildir der. Dolayısıyla pek çok insan yaptığı zulüm ve haksızlığın cezasını görmeden, çoğu insan da hakkını alamadan ölmektedir deyip, bu durumun ebedi bir hayatta mutlak adâletin gerçekleşmesi için büyük bir mahkemenin varlığına delil olduğunu söylemiştir. Ona göre kozmolojik planda adl ve hâkim olan Allah’ın zâlim ve mazlumun hesabını görecek bir mahkemeyi kurmaması düşünülemez. Bu sebepledir ki Bediüzzaman, söz konusu adâletin dünyada tam manasıyla gerçekleşmediğine göre ebedi hayatta mutlaka tahakkuk edeceğini ve adâlet duygusuna bağlı olarak kulluk görevini yerine getirenle günah işleyen ve Allah’ı inkâr edenlerin yaptıklarının karşılığını görmek üzere cennet ve cehennemin var edileceğini söylemiştir.
- Allah’ın Esma ve Sıfatlarının Âhireti Gerektirmesi
Bediüzzaman’ın âhiretin varlığı hakkındaki farklı bir görüşü de Allah’ın rahman ve rahim olmasının ebedi saadetin mevcudiyeti için bir delil oluşturuyor olmasıdır. Said Nursi’ye göre bir şeyi gerçekten nimet haline getiren ve yokluğu halinde kişinin mutsuz olmasını engelleyen şey, insanda bulunan ebedi mutluluk inancıdır. Bediüzzaman’a göre eğer ilâhi ihsanın en büyüğü olan ebedi mutluluk insana verilmezse, bütün nimetler onu huzursuz eder, elindeki bütün ihsan ve lütuflar onun için üzüntü kaynağı olur. Bu sebeple, ona göre Allah’ın rahmetinin dünya üzerindeki tecellileri böylesine apaçık bir şekilde iken, onların bir gün yok olup ebedi bir şekilde devam etmeyeceği düşüncesi, kişiyi bu rahmetin inkârına götürür. Bediüzzaman bu yüzden kıyametin kopmasıyla son bulacak olan bu dünya hayatından sonra mutlaka ebedi bir hayat yaşanacaktır demiştir.
- Peygamberlerin İcması Âhiretin Varlığını Gerektirmesi
Müellif geçmiş Peygamberlerin ittifakını, Hz. Peygamber’in nübüvvetinin delillerini, Kur’ân’ın mu’ciz oluşunu ve onun konuyla ilgili âyetlerini de âhiretin varlığı hususunda zikredilen deliller arasında saymaktadır.
Ayrıca Bediüzzaman bunlardan başka, itaat edenlere mükâfat, isyan edenlere cezanın bu dünyada verilmemesi, insanın bütün arzularının bekaya uzanması ve insanın fıtri ve sözlü dualarıyla âhireti istemesi, Hz. Peygamber’in duası, âlemde israfa yer olmaması, dünyada bulanan her şeyin geçici olması gibi hususlarında âhiretin varlığına açıkça işaret ettiğini haşir risalesinde dile getirmiştir .
Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Keyfiyeti Cismani veya Rûhî Oluşu:
Bediüzzaman da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını savunan âlimlerimizdendir. Müellife göre cismani olmayan bir âhiret hayatı abes olur. Çünkü Bediüzzaman’a göre insan her fikriyle, aklıyla, kalbiyle ayrı bir âlemdir. Bu özelliğinden dolayı insan, âlemin pek çok nevi ile alakadar olduğu için bir nev hükmündedir. Bundan dolayı müellif âhirette her bir ferdin aynıyla, cismiyle, resmiyle iade edileceğini belirtmektedir. Bu durum Bediüzzaman’a göre, bitkilerin tohumları gibi “acbü’z-zeneb” tabir edilen bir kısım zerrelerin, insanın tohumu olarak âhirette o zerreler üzerine insan bedeninin teşekkül etmesiyle meydana gelecektir.
Bediüzzaman’a göre âhiret hayatının cismani olacağına dair diğer bir delilde içinde bulunduğumuz dünyanın âhiret âlemine bir fihrist hükmünde olmasıdır. Müellif, bu fihristte âhiret âleminin önemli meselelerine olan işaretlerden birinin de, cismani olan rızıklardaki lezzetler olduğunu belirtmektedir. Ona göre bu geçici dünyada verilen nimetler için insanın vücudunda yaratılan hisler ve duyu organlarının varlığı, âhirette altlarından ırmaklar akan kasırların altında, ebediyete layık cismani ziyafetler olacağını göstermektedir. Bediüzzaman böyle lezzetlerin kişinin daha iyi idrak edebilmesi için âhiret hayatının cismani olması gerektiğini belirtmiştir.
Bediüzzaman’a göre Kur’ân’da âhiret hayatının cismani olacağını haber vermiştir. Kur’ân’ın konuyla ilgili âyetleri âhiretin vukuunu temsili bir kıyasla delillendirmekte ve insanları tefekküre sevk etmektedir. Konuyla ilgili bu âyetlerde çürümüş kemiklerin kimin tarafından diriltileceğinin alaycı bir tavırla sorana kendi yaratılışı hatırlatılarak onları ilk defa kim yarattıysa onun dirilteceği (Yasin, 36/ 78-79) ve yine ilkin mahlûkâtı yaratıp ölümünden sonra bunu tekrarlayanın Allah olduğu, bu işin O’nun için daha kolay olduğu (er-Rum, 30- 27), insanların yaptığı fiillerden dolayı sorumlu olacağı ve böylece Allah’ın kullarına zulmetmeyeceği ifade edilmektedir (Fussilet, 41/ 26). Bediüzzaman zikrettiğimiz bu âyetlere temas ederek bunlardan, insanın çeşitli merhalelerden geçirilerek yaratılması ile ikinci yaratılmaya ilk yaratılmanın delil gösterildiği âyetlerde temsîlî kıyasla âhiretin bedenen olacağının delillendirildiğini söylemektedir.
Bediüzzaman’ın konuyla ilgili bir diğer açıklamasıda şöyledir. Said Nursî’ye göre ebedi mutluluk manevî ve maddî olmak üzere iki kısımdır. Manevî olan, Allah’ın rızasına, lutfuna, tecellisine ve yakınlığına mazhar olmaktır ki bu tür mutluluğun keyfiyetini bilmek mümkün değildir. Mutluluğun maddî boyutunda ise mesken, yemek ve cinsel ilişki olmak üzere bedeni lezzetler vardır. Müellif, Allah’ın insanın bu muhtelif lezzetleri hissedebilecek kabiliyetlerini insanın maddî yapısında yarattığını, ayrıca ruhu tatmin eden manevî lezzetlerin kişiye yeterli olduğu halde maddî lezzetleri tatmak için haşrin mutlaka cismani olması gerektiğini söylemiştir.
Bediüzzaman’ın eserlerinde bu konu hakkında çok fazla detay göze çarpmamaktadır. Bunun nedenlerinden birinin müellifin, bu konunun İslam âlimleri arasında çok fazla görüş ayrılığı yaratmamasından dolayı kendisinin de bu mevzuda çok fazla açıklama yapmaya gerek hissetmemesinden olabilir. Sonuç olarak Bediüzzaman’da birçok âlim gibi âhiret hayatının cismani olacağını söylemiştir.
Ebedî Oluşu:
Bediüzzaman bu konuda da klasik Ehl-i Sünnet inancını kabul etmiştir. Ona göre eşyada esas olan beka olup adem değildir, hatta yokluğa gittikleri zannedilen kelime ve düşünce gibi gelip geçici şeyler de Bediüzzaman’a göre yokluğa gitmemektedir. Müellif bunların biçim ve vaziyetlerini değiştirerek bazı yerlerde korunduğunu düşünmektedir. Bediüzzaman fizik ilmînin, bu sırrı anlamışsa da çözemediğini, çünkü “âlemde var olan yok olmaz ancak bir dönüşüm vardır” diye hata ettiğini belirtir. Ona göre yokluğa gittikleri sanılan eşya Kudret dairesinden ilim dairesine, şehadetten gayba, fenadan bekaya geçmektedir.
Bediüzzaman, mutlak yokluğun olmadığını, herşeyi kuşatan bir ilmîn bulunduğunu belirtmektedir. Ona göre, ilim dairesi içinde bulunan adem ise, “adem-i harici”dir ve “vücud-ı ilmî”ye perde olmuş bir unvandır. Bu ilmî vücutları bazı ehl-i tahkikin “ayân-ı sabite” diye tabir ettiklerine değinen Bediüzzaman, buna göre fenaya gitmenin, geçici olarak harici libasını çıkarıp, manevî ve ilmî bir vücuda girmek olduğunu ifade etmektedir. Yani, Bediüzzaman’a göre yaratılmış ve fani olanlar harici vücutlarını bırakır, mahiyetleri manevî bir vûcud giyer, böylece kudret dairesinden çıkıp ilim dairesine girerler.
Bediüzzaman’a göre insanın mutlak yokluğa gitmeyeceğine dair bir delil de yine insanın kendisidir. Her kim vicdanına bakıp dinlerse “ebed! ebed!” sesini işitecektir diyen Bediüzzaman, bütün kâinat o vicdana verilse bile, insanın ebede karşı olan isteğinin yerini dolduramayacağını belirtmektedir. Bediüzzaman cennet ve cehennem hayatının ebediliği hususunda ise gerek cenneti gerekse cehennemi oluşturan madde ve cüzlerin kendi aralarında bir zıtlık bulunduğunu, bu nedenle bu cüzler arasındaki ilişkinin bir nizamın meydana gelebilmesi ve onun devamı için gerek olduğunu söyler. Bediüzzaman gerek cennet gerekse cehennem ehlinin buralarda ki hayatlarının ebedi olduğunu söyler. Bu sebeple Bediüzzaman, onların vücutlarını meydana getiren cüzlerde bir değişme olmayacaktır demiştir.
Bediüzzaman’a Göre Âhiret Hayatının Safhaları
Daha öncede belirttiğimiz gibi Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret hayatı ile ilgili kısımlar Bediüzzaman’ın kendi ifadesiyle “Yeni Said” olarak adlandırdığı hayatının 50 yaşından sonraki döneminde detaylandırılmaktadır. Buna rağmen âhiretle ilgili izahlar kelâm kitaplarında olduğu gibi ulûhiyet ve nübüvvet konuları kadar onun eserlerinde geniş bir hacme sahip değildir. Bu bilgiler onun eserlerinin tamamında serpiştirilmîş bir şekilde yer almakla birlikte, konuyla ilgili müstakil bölümler de bazı eserlerinde bulunmaktadır.
Bediüzzaman’ın âhiret hayatıyla ilgili görüşlerini dile getirirken aklın zor anladığı müşkül meselelerde temsili hikâyeler anlatma metodunu kullandığı görülür. Bediüzzaman’ın âhireti safhaları olan kabir, kıyamet, ba’s, haşr, hesap, mizan, sırat, havz, cennet ve cehennem hakkındaki görüşlerini şu şekilde izah edebiliriz.
Kabir:
Bediüzzaman’ın âhiret halleri konusunda ki görüşlerini şu şekilde derleyebiliriz. Öncelikle Bediüzzaman, eserlerinde insanın ölümüyle âhiret hayatının başladığını söyler. Bediüzzaman, ölümden sonra kıyametin kopmasına kadar sürecek olan hayata da kabir veya berzah hayatı ifadesini kullanmaktadır. Ona göre ölüm bir son değil, mekân değiştirip yeni ve sonsuz bir hayata başlangıçtır. Bediüzzaman’ın bu konudaki görüşleri Ehl-i Sünnet kelâmcılarının görüşlerine paraleldir. O’da Ehl-i Sünnet kelâmcıları gibi münker ve nekir meleklerinin sorgulamasına temas ederek mümin için kabrin güzel bir bahçe, âhirete inanan, fakat günahlara dalanlar için ise bütün sevdiklerinden ayrı tutulduğu bir hücre olduğunu ifade eder. Bediüzzaman’a göre bu ceza kişiye âhiret inancının gereğine uygun davranışta bulunmaması sebebiyle verilir. Âhirete inanmayanlara göre ölüm zaten bir yok oluştur. Onlar bu inançlarına uygun olarak berzah âleminde bütün sevdiklerinden ayrı tutulacak ve inkârları sebebiyle ceza göreceklerdir. Bu izahlardan anlaşılacağı üzere Said Nursî, kişinin dinî sorumluluk doğuran fiillerden dolayı kabirde ceza ve mükâfata uğratılacağını kabul etmektedir.
Bediüzzaman Mektubat adlı eserinin içinde kabir hayatının da bulunduğu değişik hayat mertebelerine değinir. Said Nursî’ye göre bu hayat mertebelerinden ilki dünya hayatıdır ki, devamı pek çok şarta bağlanmıştır. İkincisi ise dünya hayatına hiç benzemeyen ve âdeta melek hayatı yaşayan İdris ve İsa’nın hayatları; üçüncüsü dünya hayatına göre daha serbest olan Hızır ve İlyas’ın bulunduğu hayat; dördüncüsü de, Kur’ân’ın da temas ettiği, diğer kabir ehlinin hayatından daha üstün olan şehitlerin hayatıdır. Nursi’ye göre hayatlarını hak yolunda feda etmeleri sebebiyle, Allah şehitlere dünya hayatına benzeyen, fakat zahmeti ve üzüntüsü olmayan bir hayat ihsan etmiştir. Bediüzzaman’a göre onlar ölümden kaynaklanan ayrılığın ıstırabını hissetmeyerek tam bir mutluluğu tatmaktadırlar. Diğer kabir ehli ise öldüklerinin farkında olup şehitler kadar hayatlarından lezzet almamaktadır. Said Nursî bu konuda rüya örneğini vererek konuyu delillendirmeye çalışır. Bediüzzaman’a göre iki kişi rüyalarında cennette güzel bir saraya girerler. Birisi rüyada olduğunu ve uyanacağını bildiği için aldığı lezzet noksandır. Diğeri ise rüyada olduğunu bilmemekte ve tam bir keyif ve lezzet almaktadır. Nursi şehitlerin kabirdeki veya berzah âlemindeki hayatını bu ikinciye benzetir.
Kıyamet:
Bediüzzaman âhiret hallerinden kıyamet hakkında bir anda meydana geleceğini ve melekler dâhil herkesin bundan etkileneceğini söyler. Said Nursî, Allah’ın zatından başka her şeyin helak olacağını ifade eden “…O’nun zatından başka her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve siz ancak O’na döndürüleceksiniz” (el-Kasas, 28/ 88) âyetinden yola çıkarak bu konuda, O’nun zâtı gibi isim ve sıfatlarının da ezeli ve ebedi olduğunu, bunların tecellisi olan varlığın da mutlak olarak yok edilmeyeceğini ifade etmiştir.
Bediüzzaman söz konusu âyetten yola çıkarak aklen de kâinatın harap edilmesiyle kıyametin kopmasının mümkün olduğunu söylemekte ve bunu şöyle izah etmektedir: Âlemde tekâmül kanunu vardır. Bu kanuna tabi olan her şey gelişme içindedir ve her şeyin yaratılışla belirlenen tabiî bir ömrü bulunmaktadır. Küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Âlem kendisi için takdir edilen fıtrî ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketeceği bir gün gelecek ve Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1), gibi hadiseler gerçekleşecektir. Bediüzzaman’a göre yine kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimler kıyametin kopacağına delildir. Zira kâinatta bir apartman gibi her şeyin birbirine bağlı olduğu mükemmel bir nizam tesis edilmîştir. Bu bağlardan birinin ilâhî bir emirle koparılması durumunda milyonlarca büyük kütlelerin birbiriyle çarpışıp kıyameti koparması imkânsız değildir.
Müellif kâinatta niçin bir değişim kanunu bulunduğu ve ilk yaratılışla beraber onun niçin sonsuzluğa elverişli bir şekilde yaratılmadığı konusunda ise şöyle der: Allah hikmeti gereği insanın istidat ve kabiliyetlerinin ortaya çıkmasını ve onların gelişmesini irâde etmiş ve böylece onları imtihana tâbi tutmuştur. Bu imtihanın gereği olarak hayır ve şer, güzellik ve çirkinlik gibi zıtlar beraber bulunmakta, kâinat bir değişim ve tekâmül çizgisinde yürütülmektedir. Kıyametle beraber imtihan safhası tamamlandıktan sonra söz konusu zıtlar birbirinden ayrılacak, cennet ve cehennem sonsuz bir yapıyla meydana gelecektir. Bu izahlardan da anlaşılacağı üzere müellif kâinat ile cennet ve cehennem arasında organik bir bağ kurmaktadır. Zira beka âlemi bu fânî âlemden yapılacak, onun esas unsurları ebedî âleme gidecektir. Bu durumda cennet ve cehennem yaratılış ağacının ebediyyete uzanan iki sonucu, Allah’ın lütuf ve kahrının tecelli edeceği yerlerdir. Bediüzzaman’a göre kıyamet bir anda meydana gelecek ve melekler dâhil bütün ruhlar, derecelerine göre bundan etkileneceklerdir. Müellif, meselâ bir kişi kendi sıcak odasında bulunmasına rağmen kar ve tipi içinde titreyen bir kimseyi görse bundan etkilenir. Bu örneğe paralel olarak azabı hak etmeyen ruhlar da kıyâmet hadiselerini görünce bir şaşkınlık geçireceklerdir.
Bediüzzaman kıyamet alâmetlerinden ve ahir zamanda meydana gelecek olaylardan bahsetmeden evvel bu konudaki hadisler hakkında ki görüşlerini dile getirir. Bediüzzaman bu tarz hadislerin içinde mevzu hadisler bulunabileceğini benimsemekle beraber, hiçbir rivâyeti reddetmeyip bu hadisleri tevil etmeyi tercih etmiştir. Çünkü ona göre Kur’ân’da olduğu gibi hadislerde de müteşabihat bulunabilir. Ona göre bu tür haberler iman esaslarına dâhil olmayıp nübüvvetin fonksiyonu açısından bir önem taşımamaktadır. Said Nursî, kıyamet alâmetleri ile ilgili hadislerin iman esaslarına dâhil olmadığını söylemesine rağmen bunları tevil ederek eserlerinde yer vermesinin sebebini, sıradan insanların imanını şüphelerden korumak için olduğunu söyler.
Teklif ve imtihan sırrını ortadan kaldırmaması için, bu dünyada gözle görünecek olan kıyamet alâmetlerinin, Kur’ân’ın mûteşabih âyetleri gibi kapalı olduğuna değinen Bediüzzaman, ahirzaman fitnelerinin müddetinin uzun olup bu zamanın ondan bir bölüm olduğunu belirtmektedir. Bu arada ahirzamanda Allah diyenin kalmayacağını bildiren hadisi, iman eden kalmayacak değil, belki Allah’ın namı değişecek şeklinde te’vil eden Bediüzzaman, bir rahmet eseri olarak kıyamet anında inananların ruhlarının daha önceden kabzedileceğini ve kıyametin kâfirlerin başına kopacağına da değinmektedir.
Said Nursî kıyamet alâmetleri çerçevesinde eserlerinde Deccâl, Hz. İsa’nın nüzulü, Mehdi, Zü’l-karneyn seddi, ye’cüc ve me’cüc, dabbetü’l-arz, fitnelerin çıkması ve güneşin batıdan doğup doğudan batması gibi konulara yer verir.
Bediüzzaman’ın eserlerinde Deccâl ile ilgili hadisleri müteşabihattan kabul edip te’vil etmiştir. Ona göre Deccâlle ilgili hadislerden çıkan sonuç iki ayrı Deccâlin olduğudur.
Bunlardan ilki ehl-i küfür diyarında çıkacak olan Büyük Deccâl diğeri ise İslâm dünyasının içinde zuhur edecek olan Süfyâni’dir. Hz. İsa’ya Mesih adı verildiği gibi bu iki Deccâle de Mesih adı verilmîş ve rivâyetlere bakıldığında bunların şerrinden Allah’a sığınılmıştır. Bediüzzaman büyük deccâllin materyalizm ve komünizm gibi dinî ortadan kaldırmayı hedef alan inkârcı akımlar olduğunu söyler. Ona göre İslâm deccâli dediğimiz Süfyani de aynı bunun gibidir. O da aslında tek başına pek çok şeyi yapabilecek bir güce sahip olmadığı halde, fikirleri etrafında meydana getirilen şahs-ı manevî bir akım olarak İslâm dinînin ferdi ve sosyal hayattan kaldırılmasına çaba sarf edecektir. Said Nursî’nin eserlerine baktığımızda onun Büyük Deccâl olarak adlandırdığını müşahhas, belli bir kişi olarak görmediği; buna karşın İslam Deccâli olarak adlandırdığı Süfyani’yi müşahhas bir kişi gördüğü anlaşılır. Bediüzzaman onların kötülüklerinin etkili olmamasının sırf birey oluşlarından değil, yandaşlarından ve temsil ettikleri inkârcı görüşlerin meydana getirdiği güç, otorite ve baskıdan kaynaklandığını ifade etmiştir.
Said Nursî, deccâlin Hz. İsa tarafından öldürüleceğine dair rivâyetleri de (Müslim, “Fiten” 110;Tirmizi, “Fiten” 59) te’vil etmektedir. Ona göre deccâlin öldürülmesi belli bir şahsın öldürülmesi şeklinde değil, aksine inkârcı bir fikir akımının yok edilmesi şeklinde düşünülmesi gerekir. Bediüzzaman’a göre İsevi ruhaniler cemaati deccâlin kurduğu materyalist ve dinsizlik akımını yok edip, Allah’ı inkâr fikrini imha edecektir. Bunlar Hıristiyanlık dinînin hakikatini İslâmiyet ile birleştirecek, bu birleşmeden meydana gelecek güçle deccâlin temsil ettiği inkârcı materyalizmi manen öldüreceklerdir . Bediüzzaman, böylesine muazzam bir netice için ilâhi bir hikmet çerçevesinde Hz. İsa’nın gökten yeryüzüne inmesini, Allah’ın hikmetinin bir gereği olarak görmekte ve Hz. İsa’nın herkes tarafından değil, ancak çok yakınları tarafından iman nuru ile tanınacağını belirtilmektedir.
Bediüzzaman Deccâl ve Hz. İsa hakkındaki görüşlerine paralel olarak Mehdinîn insanüstü vasıflarla ortaya çıkmasını ve herkes tarafından tanınmasını makul bir düşünce olarak görmez. Ona göre genelde kıyamet alâmetleri ve özelde Mehdi ile ilgili hadisler mübhem bir karaktere sahiptir. Bu sebeple Mehdi ve süfyâni gibi âhir zamanda zuhur edecek olan kimseler erken dönemlerde hatta tabiin döneminde beklenmiş daha da ötesi bazı kimseler bu şahısların geçmişte zuhur ettiğini söylemişlerdir. Müellife göre söz konusu şahısların ne zaman zuhur edeceğinin bilinemeyişinin sebebi, her asırdaki insanların, manevîyatlarını güçlendirmek ve ümitsizlikten kurtulmak için bir Mehdi inancına ihtiyaç duymalarıdır. Bediüzzaman’ın bu ifadelerinden anlaşıldığına göre Mehdi tek bir şahıstan ibaret olmayıp her asrın bir Mehdisi bulunmaktadır. Hadislerden gelecekte bir Mehdi gelecek havasının oluşmasının sebebi Mehdi hakkındaki rivâyetlerin birbirinden farklı olması ve hadis sarihlerinin konuyla ilgili hadisleri kendi zamanlarıyla ilişkilendirmesinden kaynaklanmıştır.
Bediüzzaman’ın ifadelerinden Mehdinîn İslâm deccâli olan süfyâniyi gerçekte öldürmeyeceği ortaya çıkar. Müellife göre ölen ve öldürülen birer kişi değil, inanç ve fikirlerdir. Bediüzzaman’ın Mehdi konusunda insanüstü niteliklere sahip bir şahıs beklentisi içinde olmadığı görüşlerinden anlaşılmaktadır. Müellif bu şekilde sosyal kanunlara uygun hareket eden bir kimsenin başarılı olmasını Allah’ın kudreti açısından mümkün görmektedir.
Netice olarak Bediüzzaman, bu konuda insanüstü niteliklerle zuhur ederek zulümle dolmuş olan dünyayı ıslah edecek bir Mehdi beklentisi içinde olmayı doğru bulmamaktadır. Onun Mehdi konusundaki rivâyetlere yaptığı te’viller sosyal prensiplere uygunluk arzetmektedir. Fakat Bediüzzaman’ın yaptığı bu te’viller hiç bir zaman bunların esası olan rivâyetlerin yüzde yüz sağlam olduğu anlamına gelmemektedir
Bediüzzaman da diğer Ehl-i Sünnet âlimleri gibi Kur’ân’daki Ye’cûc ve Me’cûc’ü ve aynı kıssada geçen Zü’l-Karneyn’in seddinîn harap olmasını (el-Kehf, 18/ 83-110), kıyamet alâmetlerinden saymıştır. Bediüzzaman, söz konusu âyetlere eserlerinde temas ederek Zü’l-Karneyn’in, Büyük İskender; seddin, Çin şeddi; Ye’cûc ve Me’cûcün, Mançur ve Moğollar olabileceğine dair muhtelif görüşler bulunduğunu zikreder. Bediüzzaman, Kur’ân’ın bu hâdiseden bahsetmekle aslında uzak bir hadiseyi kastettiğini, buna bu şekilde dikkat etmeyenlerin ise Zülkarneyn ve Ye’cüc ve Me’cüc hâdiselerinin birbirine yakın olduğu sonucuna vardıklarını söylemektedir. Bediüzzaman’ a göre ise bu iki hadise farklı zamanlarda olmuştur. Bediüzzaman, Kur’ân’ın seddin harap olmasından sonra kıyametin kopacağını haber vermesinin zaman açısından bir yakınlık olmadığına da vurgu yapar.
Bediüzzaman, kıyamet alâmetlerinden biri olan Dâbbetü’l-arz hakkında Kur’ân’da buna icmâli olarak işaret edildiğini, fakat onun mâhiyeti hakkında kesin bir kanaatinin bulunmadığını ifade eder. Ancak Bediüzzaman, nasıl ki Firavun’un kavmine çekirge âfeti ve bit belâsı, Kâbe’yi yıkmak için gelen Ebrehe’nin ordusuna “ebabil kuşları” musallat edildiyse, süfyâni ve deccâllerin fitnesine bilerek kananlara akıllarını başlarına getirmek için Ye’cûc ve Me’cûc, Dâbbetü’l-arz gibi hayatı altüst eden musibetler gösterilecektir demiştir. Bediüzzaman’a göre muhtemelen o “dâbbe” bir canlı türüdür. Ve eğe bir tane olsa vereceği zarar da sınırlı olacağından sayı ile ifade etmemek gerekir. Bediüzzaman bunun daha iyi anlaşılması için onun Kur’ân’da yer aldığı üzere Hz. Süleyman’ın değneğini yiyerek öldüğünün anlaşılmasını sağlayan ağaç kurdu (es-Sebe, 34/ 14) türünden bir canlı olabileceğini söyler. Ona göre o kurt, insanın bütün vücuduna dağılarak kemiklerini ağaç gibi kemirecek, Müminler ise bu beladan imanlarının bereketi ve sefahate dalmamakla kurtulacaktır.
Said Nursî’ye göre küçük âlem olan insanın ölümü mukadder olduğu gibi büyük âlem olan kâinat da bir gün harap olacaktır. Ona göre âlem kendisi için takdir edilen fıtri ömrünü bitirmeden önce onun yaratıcısı tarafından kıyamete maruz bırakılmasa bile, mutlaka ömrünü tüketecektir. Bediüzzaman Kur’ân’da yer alan güneşin katlanıp dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi, dağların sallanıp yürütülmesi, denizlerin kaynatılması (et-Tekvir, 81/ 1-5) ve gökyüzünün yarılması (el-İnfitar, 82/ 1) gibi hâdiselerin birgün mutlaka vuku bulacağına vurgu yaparak kıyametin bu şekilde olacağını söylemiştir. Netice olarak Bediüzzaman kâinatta gözlenen küçük büyük bütün değişimleri kıyametin kopacağına dair deliller olarak kabul etmiştir.
Haşir:
Said Nursî öldükten sonra tekrar hayata kavuşma anlamında haşir, Ba’s ve neşr kelimelerini kullanmakla beraber bunlardan daha çok haşir kelimesini tercih etmektedir. O, kelâmcılarda olduğu gibi tekrar diriltilmenin bedenen olacağını benimsemekte ve bunun delili olarak âhiretin varlığı konusunda zikrettiği delilleri tekrarlamaktadır.
Said Nursî’ye göre haşrın vuku bulmasına hiçbir mani yoktur. Olmasına sebep ise her şeydir. Haşri yaratmak Allah için “kün” emri kadar kolay bir durumdur. Bediüzzaman dünyanın bir tarla, mahşerin ise harman, cennet ve cehennemin ise birer mahzen olduklarını, harmanda başakların dövülüp, tasviye neticesinde semerelere ayrılıp, ayrı ayrı saklandığı gibi, haşir meydanının da kâinatın başak ve semeresi olan insanın beklendiğini belirtmiştir.
Bediüzzaman haşrın çeşitli mertebeleri olduğunu söyleyerek, bunlardan bir kısmına iman etmenin farz olduğunu söyler. Bir kısmının ise ruhani ve fikri yükselmelerin neticesine göre bilinebileceğini ifade etmiştir. Bediüzzaman’a göre inanılması farz olan haşir mertebesi, insanların öldükten sonra ruhlarının başka makamlara gidip cesetlerinin çürüdükten sonra insanın cesedinden bir çekirdek hükmünde olan “acbü’z-zeneb” diye tabir edilen küçük bir cüz’ün bâkî kalıp, Allah’ın ondan insanın cesedinî haşirda tekrar yaratması ve ona ruhunu göndermesidir. Bu kısma inanmak farzdır, çünkü Bediüzzaman’a göre bu mertebenin ispatı o kadar kolaydır ki her baharda yeryüzünde milyonlarca misali görülmektedir. Öte yandan Nursi tüm insanların yaratılması ve diriltilmesinin tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibi olduğunu (el-Lokman, 31/ 28) ifade eden âyeti sık sık tekrarlamakta, bunu duyular âleminden aldığı pek çok örnekle detaylandırmakta, böylece ikinci yaratılışın Allah’ın sonsuz kudreti açısından mümkün olduğunu izah etmektedir.
Said Nursî haşir konusunda da diğer bazı mevzularda olduğu gibi konuyu somutlaştırmak için dünyevi misaller verir. Bediüzzaman İsrafil’in sûr’a ikinci defa üflenmesinden sonra ruhların bedenleriyle beraber tekrar var edilip haşrın vuku bulmasını istirahat için dağılmış bir ordunun bir boru sesiyle toplanmasına benzetir. Cesetlere tekrar hayat verilmesi konusunda ise elektrik örneğini sunar. Ona göre tek bir santralden çıkan elektrik akımı büyük bir şehri bir anda nasıl aydınlatabiliyorsa, Allah’ta “kün” emriyle bütün cesetlere bir anda tekrar hayat verecektir. Bediüzzaman, cesetlerin bir anda yeniden inşa edilmesinin mümkün olduğunu anlatmak için de bahar örneğini verir. Nursî’ye göre kıştan sonra bahar mevsiminde tabiatta meydana gelen değişimler haşrın varlığı konusunda en büyük delili teşkil eder. Bediüzzaman’a göre burada meydana gelen haşirlar âhirette meydana gelecek olan büyük haşrın bazı örnekleri ve onu anlamayı sağlayan unsurlardır.
Bediüzzaman haşir meydanının yeri konusunda da şöyle demektedir: Allah’ın fiillerindeki hikmet şunu gösterir ki yerkürenin güneş etrafındaki yörüngede dönmesi amaçsız değildir. Bu yörüngenin haşir meydanının sınırlarını belirlemesi mümkündür. Buna göre yerküre bir tarla gibi bu meydanı dolduracak ürünleri yetiştirmekte ve haşir meydanının oluşturulmasına bir esas teşkil etmektedir.
Müellif her ne kadar açık bir şekilde ifade etmese bile onun söz konusu düşüncesinden kıyamet ve tekrar yaratılmanın kâinatın tamamında değil, sadece güneş sistemi çerçevesinde meydana geleceği izlenimi doğmaktadır. Haşir meydanında toplanan insanların elbiseleri konusunda ise müellif şöyle der: Allah’ın insandan başka canlı varlıkları fitrî bir elbise ile yarattığı gibi haşir yerinde insanlara sunî bir elbise değil fakat fitrî bir elbise giydirmesi O’nun hikmetinin gereğidir. Aslında insanların sunî bir elbise giymesinin hikmeti sadece sıcak ve soğuktan korunmak, zinet olarak yararlanmak ve mahrem yerlerini örtmek değil, onların diğer varlıklar üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olmasıdır. Haşir meydanında ise böyle bir hikmet söz konusu olmaması sebebiyle insanların dünyada giydikleri kıyafet türünden bir elbise giymelerine lüzum bulunmaması gerekir.
Hesap:
Bediüzzaman’ın eserlerinde âhiret halleri içerisinde incelenen amel defteri, amellerin tartılması gibi mevzular hesap başlığı altında incelenmiştir. Said Nursi eserlerinde klasik kelâm ilmînde tartışıldığı tarzda bu konuları ele almamıştır. O bu konularda daha çok kişinin sorumluluğuna dikkat çekerek amellerin kaydedildiğini ve bunun âhiretteki hesap için olduğunu bazı örnek ve hikâyelerle izah eder. Bediüzzaman amellerin kaydedilmesini Allah’ın hafiz ve rakib isimlerinin tecellisi olarak ele alır. Bediüzzaman kâinatın bir nizam ve ölçü içinde yaratılmasını ve varlığını devam ettirilmesini, varlık üzerinde tasarruf edebilme yeteneğine sahip olan insanın amellerinin de bir hesap için muhafaza edildiğine delil teşkil ettiğini söylemiştir. Bediüzzaman kâinatta olup biten her şeyin “levh-i mahfuz” da kaydedilmekte olduğunu bunun delilinin ise insanın hafızası ve bitkilerin meydana gelmesine esas teşkil eden ve onların bir çeşit programı olan tohumlar olduğunu söyler. Müellife göre söz konusu unsurlar ayrı ayrı nüfus cüzdanlarının bir nüfus kütüğünün varlığına delil oluşu gibi her şeyin kaydedildiği levh-i mahfuzun varlığını göstermektedir der. İşte bu yüzden Bediüzzaman’a göre amellerin kaydedilmesi sadece dünyevi bir iş değil, âhirette büyük bir mahkemenin kurulacağına ve hesabın görüleceğine delil teşkil eden bir durumdur.
Cehennem:
Said Nursî’nin eserlerinde cehennemle ilgili izahlar cennet konusundaki açıklamalar kadar bir hacme sahip değildir. Nur Risaleleri’nin muhtelif yerlerinde serpiştirilmîş bir şekilde yer alan bu izahlarda cehennemin var oluş sebebine, halen mevcut olup olmadığı konusuna ve ebediliğine temas edilmektedir. Eserlerde cehennemin varlığı konusunda insandaki adâlet duygusuna ve müeyyide anlayışına temas edilerek bunların âhiret hayatındaki ceza ve mükâfatın varlığını gerektirdiği vurgulanmaktadır. Ayrıca Bediüzzaman’ın eserlerinde adâlet unsuruna bağlı olarak Allah’a kulluk edene cennetin, O’na kulluk etmeyen, inkâr ve şirk içinde olanlara ise cehennemin hazırlandığı ifade edilmektedir. Ona göre cehennem bir zulüm yeri değil, gerçek adâletin tecellisinden sonra hak edilmîş bir ceza ve arınma yeridir.
Âhiret hallerinden cennet ve cehennemin varlığı ve mahiyeti ile ilgili hususlar duyu organlarıyla idrak edilemeyen konular olması sebebiyle Bediüzzaman, bu konularda hareket noktası olarak ilgili âyetleri temel alır. Bu âyetlere binaen de eserlerinde, cennet ve cehennemin varlığının aklen mümkün olduğuna, hikmetine ve oradaki hayatın keyfiyetine değinir.
Bediüzzaman cehennemin yaratılması ve günahkârların orada cezalandırılmasının kötü bir durum olmayıp, adâletin yerine gelmesi açısından iyi olacağını beyan etmiştir. Çünkü müellife göre nasıl ki suç işlediği sabit olan bir kimsenin, bulunduğu memlekette hapishane olmasa bile bir hapishane yapılarak cezalandırılması adâlettir, bu sebeple suçun hapishanenin yapılmasının sebebi olduğu gibi günah ve küfür de cehennemin yaratılmasına sebep olmaktadır.
İslâm bilginlerinin çoğu cennet ile cehennemin hâlen mevcut olduğunu kabul ederken Said Nursi’de genelde Ehl-i Sünnet bilginlerinin görüşünü benimsemekle beraber, cehennemin yerinin arzın yörüngesinin içinde olması gerektiğini söyler. Cehennemin görünmemesini ise perdeli ve ışımayan bir nitelikte olmasına bağlar. Ona göre küçük ve büyük olmak üzere iki cehennem bulunmaktadır. Küçük olanın, bir çekirdek veya tohum niteliğine sahip bulunan ve âhirette büyük cehenneme dönüşecek olan arzın merkezi olması mümkündür. Çünkü yerkürenin her otuz üç metre derinine indikçe sıcaklık yaklaşık bir derece artmakta ve yarıçapı altı bin küsur kilometre olan yerkürenin merkezindeki sıcaklık bu hesaba göre iki yüz bin dereceye kadar ulaşmaktadır. Ayrıca O bazı hadislerde cehennem ateşinin dünya ateşinden iki yüz kat şiddetli olduğunun ifade edildiğini söyleyerek söz konusu yaklaşımını böyle delillendirmektedir.
Said Nursî cehennem azabının bir çeşidi ve unsuru olan ateşin muhtelif çeşitlerinin bulunduğunu söyler. Ona göre ısısı ile yakan ateşin yanında soğuğu ile yakan bir tür ateş de bulunmaktadır ki, müellif buna eserlerinde “zemherir” adını verir. Bediüzzaman ateşin bir çeşidi olan beyaz ateşin ısısını etrafa yaymayıp aksine etrafta bulunan ısıyı kendine çekip dondurucu bir soğuk teşkil ettiğine değinir. Müellife göre ateş çeşitlerini içinde barındıran cehennemde böyle bir ateşin yani zemheririn bulunması gereklidir.
Said Nursî küfür üzere ölenlerin ve münafıkların cehennemde ebedi kalacaklarını belirtir. Müellif, küfür üzere de olsa sınırlı bir hayatı yaşayanın ebedi olarak cehennemde kalmasının Allah’ın hikmet ve adâletine uygun olduğunu söyler. Çünkü Bediüzzaman, küfür üzere ölen kimse sonsuza kadar yaşayacak bile olsa bütün ömrünü aynı hal ile geçireceği şüphesizdir. Zira kâfirin fıtrî yapısı bozulmuş olduğundan günah işleme kabiliyeti devam etmekte ve bu nedenle sonsuz bir şekilde cezalandırılması adâlete ters düşmemektedir. Ayrıca küfür, kâinatın Allah’ın varlığına ve birliğine olan delâletini inkâr etmek, O’nun isimlerinin tecellilerini yalanlamak ve ihsan ettiği nimetlere nankörlük etmek anlamına geldiğinden büyük bir suçtur ve bu suçun karşılığı olarak kâfirin cehennemde ebedî olarak kalması adâletin yerine gelmesi açısından gereklidir demiştir.
Said Nursî yukarıda zikrettiği sebeplerden dolayı kâfirin cehennemde ebedî olarak kalmasının Allah’ın hikmet ve adâleti açısından gerekli olduğunu söylemekte; fakat konuya Allah’ın rahmet ve şefkati açısından bakıldığında ise kâfir hakkında iki ihtimalin olduğunu dile getirmektedir. Ona göre kâfir ya tamamen yok olup gidecek, ya da sürekli bir azap içinde de olsa varlığını devam ettirecektir. Müellife göre varlığını cehennemde bile olsa devam ettirmek tamamen yok olmaktan daha hayırlı bir sonuçtur. Çünkü Bediüzzaman yokluğu gerçek şer, varlığı ise gerçek hayır olarak adlandırmıştır. Ayrıca Said Nursî kâfirin kendi ameliyle cehennemi hak ettiğini ve amelinin karşılığı olan cezayı çektikten sonra ateşe alışarak azabının hafifleyeceğini ifade eder. Ona göre azabın hafiflemesi bazı hadislerde işaret edilen, kâfirin dünya hayatında işlediği iyi amellerinin mükâfatı.
Cennet:
Said Nursî cennete dair telif ettiği Yirmi Sekizinci Sözde ve konuyla ilgili âyetlerin tefsirini yaptığı İşârâtü’l-i’caz da cennet nimetlerine soru-cevap tarzında temas ettiği görülmektedir.
Bediüzzaman dünyadan geçip giden insanın, aldığı her türlü lezzetin kaybolmasından dolayı elem çekmemesi için ebedi bir mekânın beklemekte olduğunu, ayrıca Allah’ın bütün isimlerin de cenneti ve ebediyeti istemekte olduğunu söyler. Bediüzzaman’a göre cennet Allah’ın fazl ve kereminden bir hediye olup insanın amelinin ücreti karşılığında vacib bir hak değildir. Çünkü iyiliklere insanın kesbi illet değildir. Kötülüklere sebep ise nefistir. Bu sebeple Bediüzzaman’a göre insan Allah’a karşı “mükâfatımı isterim” diyemez, “fazlını beklerim” diyebilir.
İyi bir meskenin, yemek ve evliliğin bu dünyada kişiye lezzet ve mutluluk verdiğini ve bu tür lezzetlerin cennette daha mükemmel bir şekilde vuku bulacağını ifade eder.O bedeni lezzetlerin varlığından bahsetmesine rağmen, sonsuzluğa elverişli yaratılan insanın gerçek lezzet ve mutluluğunun ancak marifetullah, muhabbetullah ve ilim ile gerçekleşeceği kanaatinde olmuştur.
Bediüzzaman eserlerinde cennet nimeti olarak erkeklere pek çok huri verileceğini ifade eder. Yine bununla beraber dünyadaki evliliklerin cennette de devam etmesinin mümkün olduğunu, dünya kadınlarının cennete girdikleri zaman hurilerden daha güzel olacaklarını söylemiştir.
Müellif cennet yiyeceklerinin sindirildikten sonra posasının olmadığının hadiste vârid olduğunu (Buhari, “Bed’ü’1-halk”, 8; Müslim, “Cennet”, 17-19) ifade ederek, bunun mümkün oluşuna ağaçları örnek gösterir. Said Nursî’ye göre en basit hayat tabakasına ait olan ağaçlar bile çok gıda aldıkları halde artıkları bulunmamaktadır.
Bediüzzaman, “Cennette kişi sevdiği ile beraber bulunacaktır” (Buhari, “Edep”, 96) hadisi ile ilgili olarak, sadece kısa bir zaman aralığında Hz. Peygamber’i görme imkânı bulmuş basit bir bedevinin cennette Hz. Peygamber’in yanında bulunması nasıl mümkün olabilir sorusuna: Makamı yüksek bir kimse güzel bir bahçede ziyafet verse ve orayı insanın maddî ve manevî bütün duyularını tatmin edecek bir şekilde hazırlasa, toplumun her kesiminden gelen davetlilerin aynı mekânda bulunmakla beraber buradaki güzelliklerden aynı lezzeti aldığını söylemek mümkün olmaz deyip, herkesin kendi kabiliyetince hatta kültür seviyesine göre buradaki güzelliklerden faydalanacağını söyleyerek cevap verie. Bu örneğe paralel olarak insanlar cennette aynı mekânda bulunsalar bile aldıkları lezzet ve mutluluk kabiliyetlerine göre farklı olacaktır. Ayrıca bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel oluşturmayacaktır der.
Bediüzzaman cennetin sekiz tabaka olup, her bir tabakasının birbirinden yüksek olduğu halde bunların tamamının çatısının Arş-ı a’zam (Buhari, “Tevhid”, 22, “Cihad”, 4) olduğu hadislerde zikredilmîştir der. Said Nursî bu gibi hadisleri daha somut bir şekilde izah etmek için, huni şeklinde bir dağı temsil olarak verir. Bu temsile göre bu dağın etrafında aşağıdan yukarı doğru birbiri içinde ve birbirinden yüksek sur şeklinde daireler ve bu dairelerin içinde de insanlar bulunur, bu dairelerin üst üste olması içindeki insanların tamamının güneşi görmesine engel de teşkil etmez. Said Nursî’nin bu temsilinde ki insanlar, aynı zamanda birbirini görebildiği gibi, surlar arasında birinden diğerine geçmek orda bulunan insanlar için mümkündür. Nursi, muhtelif hadislerde cennetlerin buna benzer bir şekilde tasvir edildiğini beyan ederek, bu temsile binaen müminlerin bulundukları cennetlerin ayrı ayrı olması onların beraber olmalarına engel teşkil etmez demektedir.
Hadislerde cennet ehline içinde pek çok saray ve huri bulunan hacim olarak dünya kadar bir yerin verileceğinin beyan edildiğini (Tirmizi,”Cennet”, 17) söyleyen Said Nursî bu kadar şeye bir insanın ihtiyaç duyup duymayacağı konusunda da şöyle demektedir: insan basit bir canlı olsaydı bu kadar şeye lâyık olmazdı. Fakat insan sonsuz duygulara sahip bir nitelikte var edilmîştir. Meselâ bir insana bütün dünyanın hükümranlığı verilse bile ondaki hırsı tatmin edememektedir. Bu yüzden ebedî bir hayatta sonsuz kabiliyetlere sahip olan insana hadiste zikredilenlerin verilmesi makul olmaktadır .
Said Nursî, adını zikretmediği bazı tefsircilerin bütün herkesi cennette otuz üç yaşında olacağını söylediklerini, oysaki Vakıa suresinde geçen “vildân” (el-Vakıa, 59/ 17) kelimesinin çocuk anlamında olup, dolayısıyla çocukların buluğ çağına gelmeden önce ölmeleri durumunda cennete çocuk olarak gireceklerini ifade ettiğini belirtir. Bediüzzaman büluğ çağına gelmeden önce üzerlerine farz olmadığı halde namaz ve oruç gibi ibadetleri yapmaları durumunda çocuklar da bir mükâfat olmak üzere yetişkinler gibi otuz üç yaşında olacaklardır der. Müellife göre söz konusu tefsirler bu farka temas etmemiştir.
Said Nursî cennet ehlinin “karşılıklı koltuklara oturup” (es-Saffet, 37/ 44) dünya maceralarını konuşacaklarını ve bu sebeple dünya hadiselerinin onlara gösterilmek üzere kaydedildiğini ifade ederek buna, insanların, değer verdikleri anları ebedileştirmek ve sonra onlara tekrar bakmak için sinema ve benzeri şeylerle kaydetmelerini örnek gösterir.
Bediüzzaman Cehennem amelin karşılığı olduğu halde cennet Allah’ın bir lutfu ve ikramıdır der. Çünkü müellife göre cehennemi hak edecek amelleri, Allah’ın nzası olmadığı halde kendi iradesiyle işleyen insandır. Halbu ki insanın yaptığı iyiliklerde kendi katkısı çok azdır. Zira iyiliği isteyen ve onu yaratan Allah’tır, insan ise ona sadece iman, arzu ve niyet ile sahip olabilir. Allah’ın vaadi ile verilecek olan cennet görünüşte bir mükâfat ise de gerçekte bir ikramdır. Aynca kulluk cennet nimetlerini düşünerek değil, Allah’ın rızasını kazanmak için yapılmalıdır.
Said Nursî Ehl-i Sünnet âlimleri gibi cennet ehlinin Allah’ı göreceklerini söylemekle beraber bunun keyfiyetine temas etmemektedir. Ona göre Allah’ın ihsan ettiği en büyük mutluluk cennet ehlinin O’nu görmesidir. Hatta bu mutluluk Bediüzzaman’a göre cennet nimetlerinden çok daha büyük olacaktır.
Engin Yılmaz, “Said Nursi Ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Âhiret Anlayışı” adlı Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.
