İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Allah-û Teâla, Kur’ân-ı Kerim’de “Rabbin dileseydi bütün insanları bir tek millet yapardı.” (Hûd Sûresi: 118) buyurmaktadır.
İhtilaf tabii bir olgudur. Zira akıllar, anlayışlar, düşünceler farklı farklıdır. Bu da bir tek mesele etrafındaki görüş ve hükümlerin çoğalmasına sebep olmaktadır. Görüş beyan eden şahıslar arttıkça ses farklılıkları da artmaktadır.
Ulema ihtilafa farklı şekillerde yaklaşmışlardır. Kimisi onu bütünüyle şer addetmiştir. İmam Sûbki, “Rahmet ihtilafın olmamasını gerektirir.” diyerek fûru’daki ihtilafa göz yummuş, ancak, onda da ittifakın ihtilaftan daha hayırlı olacağını ifade etmiştir. İbn-i Hazm ise ihtilafı zemmederek, hiçbir nev’ini rahmetten saymamış, azap diye nitelendirmiştir.
Gerçek şu ki ihtilaf sahabe asrından beri zuhur etmiş ve günümüze kadar gelmiştir. Ancak ulema, Kur’ân ve sünnetten “ihtilaf adabı” diyebileceğimiz birtakım ölçüler çıkarmışlardır. Bu ölçüler takvayı esas alan, kardeşlik ruhunu koruyan ve zarar miktarını azaltma gayesi güden prensiplerdir ki, en önemlileri adalet, insaf, karşı tarafın görüşünü anlamaya gayret gösterme ve enaniyetten uzak olmadır.
Zaten Allah-û Teâla düşüncede uyuşmadığımız kimselere karşı takınacağımız tutumu şöyle belirtmektedir: “Resûlüm! Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et!” (Nahl Sûresi: 125) Hatta şöyle buyurmaktadır: “İman edenlere söyle: Allah’ın günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar.” (Casiye Sûresi: 14)
Bediüzzaman’a gelince O, bir Kur’ân adamıdır ve bütün ahvalinde takip ettiği metod, çerçevesini Kur’ân’ın çizdiği metoddur. Bu açıdan O’nu değerlendirdiğimizde, aynı düşünceyi paylaşmadığı muhaliflerine karşı her zaman objektif davrandığını görürüz. Hele mevzu insanların ihtilafa düştükleri bir konu ise, O’nun taassubla belli bir görüşe saplanıp kalmadığını, birini bırakıp diğer tarafı desteklemek suretinde hareket etmediğini görürüz.
Örneğin, evliya kerametleri, Muhyiddin ibn Arabî’nin bazı görüşleri, cezbe ve hal ehli mutasavvıflardan sâdır olan bir takım sözleri değerlendirirken ekseriyetle yumuşak, objektif ve ilmî bir üslup kullanmıştır. Fakat herhangi bir aşırılık hissettiğinde köpürmüş ve ifratın üzerine yürümüştür.
Hakkında sarih nass olmayan içtihâdi meseleler hakkında Bediüzzaman şöyle demektedir:
“Şeriat yüzde doksanı; müsellemat-ı şer’î, zaruriyat-ı dinî birer elmas sütundur. İçtihadî, hilafî, fer’î olan mesâil; yüzde ancak on olur. Doksan elmas sütunu, on altunun sahibi, kesesine koyamaz, ona tâbi kılamaz. Elmasların mâdeni: Kur’ân ve hem Hadîstir. Onun malı… oradan her zaman istemeli. Kitablar, içtihadlar Kur’ân’ın âyinesi, yahut dûrbîn olmalı. Gölge, vekil istemez o Şems-i Mu’cizbeyan.” (Sözler, s.704)
Şu halde ittifaka götüren sebepler, ihtilafa götüren sebeplerden dokuz kat daha fazladır. Öyleyse bu sebepler müslümanları parçalamamalı, toparlanmaya sevketmelidir. Zaten onlara yakışan da budur.
Aynı düşünceyi paylaşmadığı muhaliflerine karşı, hayatı boyunca izlediği metodu şöyle özetleyebiliriz:
- Bir şahıs yahut da hey’eti tenkid ederken, veya İslam hakkında ortaya attıkları şüpheleri cevaplarken isimlerini ifşa etmez.
- Zihinleri idlâl etmemek için cevap vereceği şüphe ve soruları detaylı bir şekilde açmaz. Söz konusu şüpheyi kısa bir şekilde zikrettikten sonra onu ikna edici delillerle çürütür ve doğruyu detaylı bir şekilde ortaya koyar.
- Cevap verirken “istisna üslubu”nu kullanır. Mesela, Avrupa medeniyetine hücum ederken genellemelere gitmez. Güzel ve faydalıyı mutlaka istisna eder, menfi ve zararlıya da aman vermez. Nitekim milliyetçilik hususunda bu tutumu sergilediğini görmekteyiz. Milliyetçiliğin menfi yanını tenkid etmiş, müspet yanını ise istisna etmiştir.
- Şahsı ve davasına karşı kötülük düşünen kimselere koz vermemek için, yazdığı her şeyde, verdiği her cevapta çok dikkatli davranır. Sözcükleri ölçülü ve yerinde kullanır. Temkini hiçbir zaman elden bırakmaz.
- Ulema ve tasavvuf erbabına karşı yumuşak ve saygılı; din düşmanı, ırkçı ve komünistlere karşı hamiyetperver, şefkatli, cesur ve alimâne bir tutum sergiler.
- Bunlara ilave olarak dikkatleri çekmek istediğimiz bir diğer nokta da şudur; Bediüzzaman ilmi araştırma ve çalışmalarda esas alınması ve uyulması gereken objektif birtakım prensipler ortaya koymuş, kitap ve reddiyelerinde bu prensiplere sadık kalmaya fevkalade ihtimam göstermiştir. Bediüzzaman ihtilafların iftiraklara sebep olmaması ve tahripkâr kavgalara dönüşmemesi için herkesi bu prensiplere uymaya davet etmiştir. Bunları şu şekilde özetlemek mümkündür:
- Araştırmacı, mevzunun en derin noktalarına kadar inmelidir.
- Zaman faktörünün tesirinden sıyrılmalıdır.
- Başka araştırmacıların tecrübelerinden istifade etmek maksadıyla geçmişin derinliklerine dalmalıdır.
- Meseleleri, duygusal tesirlerden uzak, objektif ve mantık kriterleri çerçevesinde değerlendirmelidir.
- İncelediği konuyla ilgili bilgilerin kaynağını araştırarak menbaına inmelidir.
Şimdi de hakkında birçok ihtilaf bulunan, pek çok tartışmaya konu olan meselelerden Batılılaştırma Hareketi mevzusuna Bediüzzaman Said Nursî’nin nasıl yaklaştığını ve bu meseleyi ne şekilde değerlendirdiğini arz etmeye çalışacağız.
BATILILAŞTIRMA HAREKETİ
Batılılaştırma hareketi Tanzimat’la başlamış ve Cumhuriyetin ilk yıllarında doruk noktasına ulaşmıştır. Batılılaşma hareketi nasıl doğdu? Nasıl gelişti? Osmanlı toplumunda nasıl kök saldı? Batılılaşma hareketinin temel âmil ve sâikleri arasında şunları saymak mümkündür:
- Eğitim-öğretimin yanı sıra, daha başka gayelerle Avrupa’ya gönderilen kimseler.
- 1851 senesinde çeşitli plan ve projeler üretmek gayesiyle kurulan müessese-i ilmiyye.
- 1832 senesinde kurulan Tercüme müessesesi. Bu kurumun üyelerinin ekserisi azınlıklardan meydana geliyordu. Başlangıçta masum bir tercüme müessesesi olarak kurulan Tercüme kurumu, daha sonra Batı düşüncesini yaymayı amaçlayan bir fikir okuluna dönüşmüştür.
- Sivil ve askeri okullarda eğitim-öğretim işini yürütmek için Batıdan getirilen muallim ve eğitmenler.
- Avrupa’ya gönderilen elçilik memurları.
- İstanbul ve Fransa’daki Fransız cemiyetler.
- İstanbul’daki yabanca okullar.
Bunlara ilave olarak batılılaşma çerçevesinde yürütülen faaliyetler arasında şu hususlar göze çarpmaktadır:
- İslam dini ve Hz. Peygamber (s.a.s.) etrafında birtakım şüphelerin üretilmesi.
- Bediüzzaman gibi etkili alimlerin sürgün edilmesi ve toplumdan uzaklaştırılması.
- Ezanın Türkçeleştirilmesi.
- Özgür edebiyat sloganı altında, edebiyatın din ve ahlaka muhalif düşüncelerin yayılmasında kullanılması.
- Eğitim-öğretim müfredatında din derslerinin asgariye indirilmesi.
- Asırlardan beri sayısız ırk ve milletin geçiş yeri olmuş, çeşitli ulusların buluşma kaynaşma ve birbirine karışma yeri olmuş Anadolu’da Türk milliyetçiliğinin öne çıkarılması.
- Oryantalist faaliyetlerin artırılması.
Güçlü dalgalar halinde gelen Batılılaştırma hareketi birçok kimseyi sarstı, şoka uğrattı. Pek çok aydını olumsuz yönde etkiledi. Bazı din âlimleri bile akıntıya kapılıp gittiler. Ancak bütün bunlar Batı medeniyetini inceden inceye tetkik etmiş, kadim ve modern Batı felsefesine vâkıf olmuş, dininin ruhunu kavramış, ülkenin mâruz kaldığı işgalin maddî-mânevi boyutlarını görmüş, Anadolu insanının geleceği etrafında oynanan oyunları, örülen entrikaları sezmiş bir Bediüzzaman’ı etkileyememiştir.
Aksine onu daha çok biledi. Üstad Said Nursî dağlar cesametindeki dalgaların karşısında bir dalgakıran edasıyla durdu. Kalemini eline alıp yazmaya, iman hakikatlerini haykırmaya başladı. Fikirle gelen zararlı düşüncelere fikirle karşılık verdi. Batı’dan Türkiye’ye akan bütün fikri ve felsefi cereyanlara aklî, mantıkî ve ikna edici cevaplarla mukabelede bulundu. İmanın Müslümanları koruyan ne kadar güçlü bir kale olduğunu bütün dünyaya ispat etti. Hâsılı, ülkede zuhur eden her bir olumsuzluk, onu daha çok çalışmaya sâik bir dinamik oldu. Ruhta hezimete uğramış bazı ilim adamları ve aydınların Batı medeniyeti karşısındaki zâfiyetlerini ve ardarda yıkılışlarını gördükçe daha da bilendi ve omzuna yüklenen misyona yaraşır bir duruş sergilemesini bildi.
Nitekim onlarca makale ve harika birçok eserinde İslam medeniyetiyle Batı medeniyeti arasında mukayeseler yaparak, insanın maddi ihtiyaçlarıyla, rûhi arzu ve beklentilerini doyuracak tek medeniyetin İslam medeniyeti olacağını ispat etti.
Üstad Mesnevi-i Nuriye’de Batıcı aydınlara şöyle demektedir: “Enbiya’nın ekseri şarkta ve hükemanın ağlebi garbda gelmesi kader-i ezelînin bir remzidir ki, şarkı ayağa kaldıracak din ve kalbdir, akıl ve felsefe değil.”
Üstad Nursî, Avrupa medeniyetinin menfi cephesinden gelen zararlı düşüncelerin üzerine yürümüş, hamle üstüne hamleler yapmış ve er veya geç yıkılacağı müjdesini vermiştir. Dinin hayattan koparılıp, dini değerlerin çeşitli vesilelerle hafife alınmasının yapıcı ve olumlu hiçbir sonuç doğuramayacağını, aksine pek çok kısır döngüye neden olacağını vurgulamıştır. Müstağriplere, İslam dünyasının önemli bir stratejik nokta olduğunu; İslam ülkelerindeki samimi insanların Müslüman Türklere muhabbet beslediklerini; Yunanlılara karşı kazanılan zaferden dolayı sevindiklerini; dinden uzaklaşılması halinde hayal kırıklığına uğrayıp, manevi bağlarını koparabileceklerini ısrarla anlatmaya çalışmıştır. Dahası, dine sarılmamanın isyan ve tefrikaya sebep olacağını yazmıştır. Bediüzzaman şöyle demektedir:
“Düşmanın gayesi İslam’ın düsturlarını yıkmak ise, size düşen onları yeniden diriltip korumaktır. Aksi takdirde üzerinize saldırmak için hazır bekleyen düşmanlarınıza bilmeden yardım etmiş olursunuz.”
Öte yandan dini şeairi hayattan nefyetmenin ümmeti zaafa uğratacağını, bunun da ülkeye saldırmak için fırsat kollayan düşmanın cesaretlenmesine neden olacağını ifade etmiştir. İslam medeniyetiyle Batı medeniyeti arasında mukayese yaparken şöyle demiştir:
“Şimdiki medeniyet esasatı menfîdir. Menfî olan beş esas ona temel, hem kıymet.
Onlarla çark kurulur. Işte nokta-i istinad: Hakka bedel kuvvettir.
Kuvvet ise, şe’nidir tecavüz ve taâruz; bundan çıkar hıyanet. Hedef-i kasdı, fazilet bedeline hasis bir menfaattır. Menfaatın şe’nidir tezahüm ve tehasum; bundan çıkar cinayet.
Hayattaki kanunu, teavün bedeline bir düstur-u cidaldir. Cidalin şe’ni budur: Tenazü’ ve tedafü’, bundan çıkar sefalet.
Akvamların beyninde rabıta-i esasi: Âherin zararına müntebih unsuriyet. Başkaları yutmakla beslenir, alır kuvvet.
Milliyet-i menfiye, unsuriyet, milliyet; şe’ni olur daima böyle müdhiş tesadüm, böyle feci’ telatum, bundan çıkar helâket.
Beşincisi şudur ki: Cazibedar hizmeti: Heva, hevesi teşci’, teshil; hevesatı, arzuları da tatmin; bundan çıkar sefahet.
O heva, hem heves, şe’ni budur daima: İnsanı memsuh eder, sîreti değiştirir. Manevî meshediyor, değişir insaniyet.
Şu medenîlerden çoğunun, eğer içini dışına çevirirsen, görürsün: Başta maymunla tilki, yılanla ayı, hınzır. Sîreti olur suret.
Gelir hayali karşına, postlarıyla tüyleri. İşte şununla görünür meydandaki âsârı.”
İslam medeniyetinin esaslarına gelince:
“Zemindeki mevazin mizanıdır şeriat…
Şeriattaki rahmet, sema-i Kur’ândandır. Medeniyet-i Kur’ân esasları müsbettir. Beş müsbet esas üzere döner çark-ı saadet.
Nokta-i istinadı; kuvvete bedel haktır. Hakkın daim şe’nidir adalet ve tevazün. Bundan çıkar selâmet, zâil olur şekavet.
Hedefinde menfaat yerine fazilettir. Faziletin şe’nidir muhabbet ve tecazüb. Bundan çıkar saadet, zâil olur adavet.
Hayattaki düsturu, cidal kıtal yerine, düstur-u teavündür. O düsturun şe’nidir ittihad ve tesanüd; hayatlanır cemaat.
Suret-i hizmetinde, heva heves yerine hüda-yı hidayettir. O hüdanın şe’nidir: İnsana lâyık tarzda terakki ve refahet.
Ruha lâzım surette tenevvür ve tekâmül. Kitlelerin içinde cihet-ül vahdeti de tardeder unsuriyet, hem de menfî milliyet.
Hem onların yerine rabıta-i dinîdir, nisbet-i vatanîdir, alâka-i sınıfîdir, uhuvvet-i imanî. Şu rabıtanın şe’nidir; samimî bir uhuvvet, Umumî bir selâmet. Haric etse tecavüz, o da eder tedafü’.”
Ardından Üstad şu soruyu sormaktadır: “Müslümanların Batı medeniyetinden yüz çevirmelerinin sebebi nedir?”
Cevaben şöyle demektedir:
“Şimdiye kadar İslamlar ihtiyarla girmemiş, şu medeniyet-i hazıra.
Onlara yaramamış; hem de onlara vurmuş müdhiş kayd-ı esaret.
Belki nev’-i beşere tiryak iken zehir olmuş. Yüzde seksenini atmış meşakkat ve şekavet. Yüzde onu çıkarmış müzahref bir saadet!
Diğer onu bırakmış beyne beyne bîrahat! Zalim ekallin olmuş gelen rıbh-i ticaret. Lâkin saadet odur: Külle ola saadet.
Lâakal ekseriyete olsa medar-ı necat. Nev’-i beşere rahmet nâzil olan şu Kur’ân, ancak kabul ediyor bir tarz-ı medeniyet;
Umuma, ya eksere verirse bir saadet. Şimdiki tarz-ı hazır, heves serbest olmuştur, heva da hür olmuştur, hayvanî bir hürriyet.
Heves tahakküm eder. Heva da müstebiddir, gayr-ı zarurî hacatı havaic-i zarurî hükmüne geçirmiştir. İzale etti rahat…
Bedavette bir adam dört şeye muhtaç iken, medeniyet yüz şeye muhtaç, fakir etmiştir. Sa’y-i helâl, masrafa etmemiştir kifayet.
Onda hile, harama beşeri sevketmiştir. Ahlâkın esasını şu noktadan bozmuştur. Cemaate hem nev’e vermiştir servet, haşmet.
Ferdi, şahsı ahlâksız, hem fakir eylemiştir. Bunun şahidi çoktur. Kurûn-u ûlâdaki mecmu-u vahşet ve cinayet, hem gadr ve hem hıyanet
Şu medeniyet-i habîse tek bir defada kustu. Midesi daha bulanır.
Evet iki harb-i umumî ile öyle kustu ki: Hava, deniz, kara yüzlerini bulandırdı, kanla lekeledi.”
Batı medeniyetinin bazı güzelliklerini şöyle yorumlamaktadır:
“Medeniyette vardır mehasin-i kesîre… lâkin onlar değildir ne Nasraniyet malı, ne Avrupa icadı,
Ne şu asrın san’atı… Belki umum malıdır: Telahuk-u efkârdan, semavî şerâyi’den, hem hacat-ı fıtrîden, hususan şer’-i Ahmedî,
İslami inkılabdan neş’et eden bir maldır. Kimse temellük etmez.”
Daha sonra İslam’ın Batı medeniyetine karşı son derece sağlam bir yapısı olduğunu şöyle açıklamaktadır:
“Evet Şeriat-ı Garra’da olan nur-u Ilahî, hassa-i mümtazıdır: İstiğna, istiklaliyet.
O hassadır bırakmaz ki o nur-u hidayet, şu medeniyet ruhu olan Roma dehası ona tahakküm etsin. Onda olan hidayet,
Bundaki felsefe ile mezcolmaz, hem aşılanmaz, hem de tâbi’ olamaz.”
Bediüzzaman, Eski Yunan’dan günümüze kadar gelen Batı medeniyetinin olumsuz kültür dinamiklerini reddetmektedir. Bu itibarla, risalelerinin hepsinde Batı’nın menfi kültürüne ait tezahürleri ve bunların çağdaş İslam kültürü üzerinde bırakacağı muhtemel tesirleri ortadan kaldırmaya yönelik pek çok konu göze çarpmaktadır. Üstad Nursî açıkça müşahede etmiştir ki, çağdaş Batı kültürü manaya kapalı inkârcı bir felsefenin ürünüdür. Maddeci Batı, Müslüman halkların zaafını, geri kalmışlığını ve İslam hakkındaki bilgisizliklerini fırsat bilerek İslam dünyasında düşünce anarşisi, korku, kargaşa, şüphe ve ilhad ortamı hazırlamayı amaçlamaktadır.
Ne var ki bu tutumu, Batı’dan gelen her şeyi reddettiği şeklinde anlaşılmamalıdır. Bediüzzaman Batı felsefesini ikiye ayırır:
Birincisi: İlahi vahye sırtını dönen ve ilhad çağrısında bulunan inkârcı felsefedir ki, bu tamamen materyalist ve dinsizdir. Hiçbir şekilde kabul edilemez.
İkincisi ise: Dine hizmet eden, sosyal hayatın emrinde çalışan, ahlaki ve insani değerleri koruyup geliştiren, sınai ilerlemeye zemin hazırlayan mü’min felsefedir. Bu felsefe Kur’ân’la barışık, hatta Kur’âni hikmetin hizmetkârıdır. Dolayısıyla Kur’ân’la çelişmesi imkansızdır.
Batı medeniyetinin bilimsel tarafına gelince, bu konuda Bediüzzaman İslam’ın emirleri doğrultusunda varlıktaki kanunlarını keşfedip onlardan istifade etmesini bilen ve onları doğru değerlendirerek bütün insanlığı kucaklayacak çapta bir medeniyet kurmayı hedefleyen ideal bir Müslüman gibi davranmıştır. Üstad Nursî, Müslümanların kaynağı ne olursa olsun modern sanayi, teknoloji ve bilime açık olmaları gerektiğini vurgulamıştır. O şöyle demektedir:
“Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyedir. Aklın nuru, fünun-u medeniyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. İftirak ettikleri vakit; birincisinde taassub, ikincisinde hile, şübhe tevellüd eder.”
Batıcı aydınlar dini ilimleri eskimiş, modası geçmiş ve fonksiyonerliğini yitirmiş oldukları iddiasıyla sosyal hayattan çıkarıp atmak istiyorlardı. Diğer taraftan din âlimleri ve dindar halk, modern ilmin bazı meselelerinin açıktan açığa dinle çatıştığı gerekçesiyle çocuklarını modern okullardan uzaklaştırmayı düşünüyorlardı.
Bediüzzaman ise bu iki grup arasında uzlaştırıcı bir tutum sergilemiş, köprüleri yıkmak yerine yeni köprüler kurma düşüncesiyle hareket etmiştir. O, çağını anlayan, gideceği yönü bilen, yolunda dosdoğru yürüyen ve yitik hazinesini arayan orta, mutedil sınıfı temsil ediyordu. Bediüzzaman, her iki düşüncenin mezc edilerek uyumlu bir şekilde beraber götürülmesi çağrısında bulundu. O’na göre tabiat ilimleri inkâra sebep değildir; aksine Allah’a götüren birer vesiledir. Olsa olsa bu ilimleri öğreten kimseler ateist ve mülhid olabilirler.
Bediüzzaman’ın Batı, Batılılaştırma hareketleri ve Batı medeniyeti hakkındaki yaklaşımlarını özetlemeye çalıştığımız bu bölümü, 1911 senesinde irad ettiği Hutbe-i Şamiye’sindeki şu müthiş ifadelerle bitirmek istiyoruz:
“Avrupa ve Amerika, Islâmiyetle hâmiledir. Günün birinde bir İslâmî devlet doğuracak. Nasıl ki Osmanlılar Avrupa ile hâmile olup bir Avrupa devleti doğurdu.”
İstikbalde Batı, Doğu’yu İslam yoluyla fethederse garip karşılanmamalıdır.
Bediüzzaman’a Göre Değişim Ve Yeniden Yapılanma, Abdullah Mahmud Tantavi, Şahdamar Yayınları adlı kitaptan alınmıştır.
