İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Fethullah Gülen Hocaefendi, kitap, makale, sohbet, konferans ve röportajlarından vs. anlaşıldığı üzere çok zengin ilim, irfan ve kültür kodlarına sahiptir. Bunların başında Kur’ân-ı Kerîm, Hadîs ve bu iki temel kaynaktan beslenilerek geliştirilen tefsir, siyer, fıkıh, tasavvuf, kelâm gibi Temel İslâmî İlimlerin hem klâsik hem de çağdaş dönemde telif edilen eserleri gelmektedir. Bunun yanında Hocaefendi, edebiyattan tarihe, sosyolojiden Doğu-Batı klâsiklerine, ondan felsefe, düşünce tarihine kadar pek çok alanda engin bir vukûfiyete sahiptir.
Hocaefendi’nin yazılı-sözlü eserlerini ve kendisi ile yapılan röportajları incelediğimizde, onun Mevlâna, Sâdî, Hâfız, Molla Câmî, Firdevsî, Enverî gibi Şark mütefekkirlerinden; Shakespeare, Balzac, Voltaire, Rousseau, Kant, Zola, Geothe, Camus, Sartre gibi Batı’nın en önemli şahsiyetlerine; Bernard Russel’a, Pushkin’e, Tolstoy’a ve daha başkalarına kadar okumalar yaptığını; Bacon’ın Mantık’ından Russel’in Nazarî Mantık’ına kadar çok değişik referanslara atıflarda bulunduğunu, Pascal, Hegel, Dante gibi Batı düşünce ve kültür hayatının önemli köşe taşlarının eserlerini tetkik ettiğini görmekteyiz. Aynı zamanda Türk edebiyatından, Fuzulî, Bâkî, Nef’î, Şeyh Galip, Leyla Hanım gibi klâsik edebiyatımızın büyük isimlerinin yanı sıra, Namık Kemal, Şinasi, Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy, Yahya Kemal, Necip Fazıl, Nureddin Topçu, Cemil Meriç, Sezai Karakoç gibi yazar ve şairlerin eserlerini derinlemesine tahlil ederek okuduğu anlaşılmaktadır.
Hocaefendi’nin İslâmî ilimlerin değişik sahalarında okuttuğu kitaplara, ders ve tedris metoduna geçmeden önce onun nasıl bir eğitim aldığına ve bu eğitim sürecinde hangi kitapları okuduğuna –tespit edebildiğimiz kadarıyla- ana hatlarıyla temas etmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Tabii daha önce bu konudan Ahmet Kurucan hocamız Fethullah Gülen Hocaefendi’nin Fasıldan Fasıla 1 adlı kitabının önsözünde kısmen bahsetmiş; siyaset bilim profesörü İbrahim Ganim Beyyümî 19-21 Ekim 2009 tarihlerinde Mısır Kahire’de yapılan “İslam Dünyasında Islahın Geleceği: Fethullah Gülen Hareketi ile Karşılaştırmalı Tecrübeler” isimli uluslar arası sempozyumda Hocaefendi’nin tefsir, hadis, fıkıh ve usülleri, kelam, tasavvuf gibi İslamî ilimlerin değişik dallarında okuttuğu kitaplardan bazılarını zikrederek onun hizmet modelinin Kur’ân ve Sünnet kaynaklı olduğuna dikkatleri çekmişti.
Osmanlı medreselerinin kapatılmasından sonra, o sistemde yetişen hocalar Anadolu’nun değişik yerlerinde klâsik medrese eğitim sisteminde Arapça gramerini ve şer’î ilimleri okutmuşlardır. Hocaefendi de Erzurum’da talebelik yıllarında medrese usulü dediğimiz sistemde ders okumuştur.
Hocaefendi’nin yetiştiği dönemde Erzurum’da okuduğu eserleri temelde iki grupta ele alabiliriz: Birisi, Arap grameri ve belâgati ile ilgili eserler. Diğeri ise İslâmî İlimlerin değişik disiplinlerinde yazılmış kitaplar.
Bunlardan Arap gramerinde sarf (kelime bilgisi, kelimenin anatomisi) ile ilgili olarak Emsile, Bina, Maksud, İzzî ve Merah’ı; nahivden (cümle yapısı ve kuruluş özellikleri) de Avamil, İzhar, Kâfiye ve Molla Câmî’yi okumuş, bu sayılanların içinden Avâmil ve Kâfiye’yi ezberlemiştir.
İslâmî İlimler ile ilgili olarak da fıkıh ilminden Mülteka’l-Ebhur’u, usul-i fıkıhtan Mir’âtü’l-Usûl’ü; belâgat ilminden Telhis’i, Muhtasaru’l-Meani’yi ve Mecmau’l-Mütûn’da yer alan manzum bir belâgat kitabını; kelâm ilminden Ûşî’nin Bed’u’l-Emâlî’sinin Aliyyü’l-Kâri şerhini ve Kâdı Beyzâvî’nin Tavaliu’l-Envâr isimli eserini okumuştur. Bu okunan kitaplardan Telhis ile Bed’u’l-Emalî’nin metnini ezberlemiştir.
Tefsir kitaplarından Celâleyn ve Kâdı Beyzâvî’nin Envaru’t-Tenzil’ini, mantık ilmi ile ilgili olarak Muğni’t-Tullâb’ı ve İmam Bûsîrî’nin Kaside-i Bürde’sini Harpûtî şerhi ile okumuştur.
O dönemde okutulan kitaplar ve okutma tekniği üzerinde kısaca da olsa durmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Bahsi geçen kitapların okutma metodu şu şekilde idi: Emsile, talebeye noktasına, virgülüne kadar ezberletilirdi. Bina, Maksut ve İzzî ise derste ilk önce hoca tarafından okunur, gerekli izahlar yapılırdı. Ertesi günkü derste ise talebe bir önceki dersi hocaya hem okur hem de o kısmı bir özet hâlinde mefhum olarak arz ederdi. Bina’daki bablar, Maksud’daki kalıplar ve i’lâl kaideleri uzun uzadıya ezberletilirdi.
Nahiv kitaplarından Avamil, İzhar, Kâfiye, Molla Cami’nin tedrisi de aynı şekilde idi. Talebe bir önceki dersi bir sonraki gün hocaya okur ve mefhum olarak özetini arz ederdi. Bunlardan Avamil ve Kâfiye’nin metni ezberletilir, İzhar’ın ise mefhum olarak bilinmesi ve arz edilmesi istenirdi.
Hocaefendi, Emsile, Bina, Maksut, İzzî yani sarfa ait kitapları okuduktan sonra nahiv kitaplarına başlamış, Avamil ve İzhar’ı okuduktan sonra hocası onu bir sonraki kitap olan Kâfiye’yi okutmadan Molla Cami okuyan gruba dâhil etmiş, bu arada da Kâfiye’nin metnini ezberletmiştir. Molla Cami’den sonra da aradaki kitapları okumasına gerek görmeyerek belâgat kitabı olan Muhtasaru’l-Meani’ye başlatmış ve arada Telhis’in metnini ezberletmiştir. O günkü medrese eğitim sisteminde bir üst kitabı okuyan talebe bir alt kitabı okuyanlara müzakere ettiriyordu. Böylelikle talebe bir kitabı bazen elli kere mütalâa ettiriyor ve bu arada da ezberlemiş oluyordu. Hocaefendi’nin ifadesiyle kitabın kenarındaki haşiyeleri, hamişleri bile biliyordu.
Hocaefendi, Erzurum’da çok zor şartlar altında yukarıda kısaca bahsedilen usulde ders aldıktan sonra vazifesi münasebetiyle gittiği yerlerde yanına gelen meraklı ve istekli talebelere -ulaşabildiğimiz kadarıyla- aşağıdaki ilim dallarına göre zikredeceğimiz kitapları okutmuştur.
OKUTTUĞU KİTAPLAR
Hayatını eğitim faaliyetlerine adamış ve her fırsatta okumuş ve okutmuş olan Hocaefendi’nin ilk önce okuttuğu kitapları -ulaşabildiğimiz ve öğrenebildiğimiz kadarıyla- ileride daha geniş çalışmalara bir fikir vermesi açısından İslâmî ilimlerin değişik disiplinlerine göre ele almak, sonra da metod üzerinde durmak istiyoruz.
Tefsir
“Kur’ân-ı Kerim’den hemen herkes bazı şeyler anlasa da onu bütün derinlikleriyle kavrayıp ihata edebilmek, bu alanda gerekli donanımı olan tefsir ve te’vil erbabının işidir.” diyen Hocaefendi’nin bu sahada okuttuğu kitaplar şunlardır:
1. Tefsir-i Celâleyn. Celâleddin el-Mahallî (864/1459) tarafından telifine başlanılıp, Celâleddin es-Süyutî (911/- 1505) tarafından tamamlanan ve bu iki müellifin adına nispetle isimlendirilen bu eser, çok kısa ve veciz tek ciltlik bir tefsirdir.
2. Nâsiruddin Abdullah b. Ömer Beyzâvî’nin (685/-1286) Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil (2 cilt) isimli tefsiri. Bu eser daha çok Beyzâvî tefsiri diye bilinir. Kısa, öz, müfessirlerin görüşlerini özetleyen, Kur’ân’ın i’caz ve belâgatinden bahseden meşhur bir tefsirdir.
3. Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr’in (774/1341) Muhammed Ali es-Sâbûnî tarafından ihtisar edilen, Muhtasaru Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azim (3 cilt) adlı tefsiri. Kur’ân’ın Kur’ân, hadîs, sahabe ve tâbiînin görüşleriyle tefsirinde en önemli eserlerden biridir. Hocaefendi, bu tefsiri değişik ders gruplarına birkaç kere okutmuştur.
4. Zemahşerî’nin (538/1143) Keşşaf isimli tefsirinin mukaddimesi.
5. Seyyid Kutup (1966), Fî Zilâli’l-Kur’ân (6 cilt). Asrımızda yazılmış edebî, sosyolojik, psikolojik derinlikli Kur’ân’ı anlama adına önemli ölçüler veren bir tefsirdir. Hocaefendi bu eseri talebelerine okuturken çoğu zaman gözyaşlarına hâkim olamamıştır. Bununla birlikte Kutup’un tefsirindeki bazı görüşlerine katılmadığını da yeri geldikçe vurgulamış, bu görüşlerin, yaşadığı çok zor şartların tesiri ile olabileceğini söylemiştir.
6. Muhammed Ali es-Sâbûnî (Muasır), Revaiü’l-Beyan Tefsir-i Âyâti’l-Ahkâm (2 cilt). Ahkâm âyetlerini ve bunlardan çıkarılan hükümleri yeni bir üslûp ve tertiple sunan ahkâm tefsiri.
7. Bediüzzaman Said Nursî (1960), İşârâtü’l-İ’caz fî Mazanni’l-İ’caz. Fatiha sûresini ve Bakara sûresini de 32. âyeti-ne kadar tefsir eden orijinal bir tefsirdir. Hocaefendi talebeleriyle bu tefsirin Arapçasını değişik zamanlarda okumuştur.
8. M. Elmalılı Hamdi Yazır (1942), Hak Dîni Kur’ân Dili (9 cilt). Hocaefendi “Arapça’da dahi onunkine denk bir tefsir yazılmamıştır; Hamdi Yazır’ın, kendisinden nakillerde bulunduğu büyük müfessir Fahruddin Razi’nin Tefsir-i Kebir’i bile Elmalılı’nın Hak Dini Kur’ân Dili adlı eserinin çapına erişemez.” (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s.89) dediği bu tefsiri daha önceden talebelerine özetlettirerek tedris ettiği gibi son zamanlarda tekrar ders kitabı yapmıştır.
İmam Maturidi-Te’vilâtü’l-Kur’ân, Zemahşeri-Keşşaf, Fah- reddin Razi-Mefatihu’l-Gayb, Beyzavi-Envarü’t-Tenzil ve Esrarü’t-Te’vil, Ebu Hayyan-Bahru’l-Muhit, Ebu’s-Suud-İrşadu Akli’s-Selim ilâ Mezâyâı Kitabi’l-Kerim, Tantavî Cevherî-el-Cevâhir fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerim, Seyyid Kutup -Fi Zilâli’l-Kur’ân, Molla Bedreddin Sancar-Ebdau’l-Beyan, Bediüzzaman Said Nursi-Risale-i Nur Külliyatı.
9. İbn Bâziş (1145), el-İknâ fi’l-kıraati’s-seb’ (2 cilt). Bu, meşhur ve mütevatir kıraatleri anlatan bir eserdir. Her Müslüman’ın en azından namazı caiz olacak ölçüde Kur’ân’ı tilâvet etmeyi öğrenmesi gerektiği üzerinde her fırsatta çok ciddi vurguda bulunan Hocaefendi, kıraatlerin bizim vahiy kaynaklı kültürümüzün önemli bir zenginliği olduğuna, bu zenginliğin ihyâ edilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Ve kendisi teorik de olsa kıraatlerin bilinmesi maksadına matuf, bahsi geçen bu kitabı talebeleriyle okumuştur.
10. İmam Maturidî (333/944), Te’vilâtü’l-Kur’an. Ehl-i Sünnet çizgisinin en önemli akide ve kelâm imamı İmam Maturidî’nin inanç, düşünce ve yorumlarını ihtiva eden bu tefsiri Hocaefendi eline ulaşır ulaşmaz talebelerine okutmaya başlamıştır.
Zikredilen bu tefsir kitaplarına ilâve olarak Hocaefendi, tefsir usulü ile ilgili olarak Muhammed Abdulazîm ez-Zerkanî’nin (1367) Menahilü’l-İrfan (2 cilt) adlı eserini okutmuştur. Bu eser, eski tefsir usulü meselelerini ele almanın yanında günümüzdeki pek çok soruya cevap veren yeni bir üslûp ve yaklaşımla yazılmış çok güzel bir eserdir.
Hadis
1. Muhammed b. İsmail Buhârî’nin (194/810) kısa adıyla Sahih-i Buharî diye bilinen ve Kur’ân’dan sonra en sahih kitap kabul edilen kitabını defaatle okutmuştur. Bu okutmalar iki şekilde olmuştur. Bir kısmı sadece Buhârî’nin metninin okunması şeklinde diğeri ise Buhârî’nin değişik şerhleri ile birlikte olmuştur.
Hocaefendi, Buhârî’yi şu şerhlerle birlikte okutmuştur:
– Kastallânî (923/1517), İrşadu’s-Sâri li Şerhi Sahihi’l-Buhârî. Bu kitap Osmanlı medreselerinde de okutulmuştur. Buhârî’de geçen hadîslerdeki isim, kelime ve ifadelerle ilgili özlü bilgiler içermektedir.
– Bedrüddin el-Aynî (855/1451), Umdetu’l-Kârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî. (20 cilt) Buhârî’nin en önemli şerhlerinden biridir. Nakil ve tahkik yönünden Buhârî üzerine yapılan şerhlerin en hacimlisi, tetkik ve analiz açısından da en derli toplu olanıdır. Farklı mezheplerin görüşlerini zikretmekle birlikte Hanefi mezhebinin yaklaşımları esas alınarak yazılmış önemli bir şerhtir.
Hocaefendi, talebelerle Buhârî’nin metnini okurken kendisi de bahsi geçen bu şerhten takip etmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Umdetü’l-Kârî değişik zamanlarda farklı talebelerle iki defa okunmuştur.
– İbn Hacer el-Askalânî (852/1448), Fethu’l-Bârî fi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî. Bu eser, hadîs ilmi, takrir güzelliği, maksadı ifadedeki üstünlüğü gibi değişik açılardan en güzel Buhârî şerhi kabul edilmiştir. Buhârî’nin en meşhur şerhi olup 14 cilttir. Bu şerhi Hocaefendi, talebeleri ile baştan sona kadar hadîslerin senedindeki ravileriyle birlikte okumuştur.
2. Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccac’ın (261/874) el-Müsnedü’s-Sahih (5 cilt) adını verdiği Sahih adlı hadîs kitabı. Tertibi mükemmeldir ve hadîsin farklı varyantlarını sistematik olarak vermesiyle meşhurdur.
3. Ebû Davud es-Sicistânî’nin (275/888) Sünen’i (4 cilt). Hadîs kitapları arasında çok özel ve önemli bir yeri olan Sünen adı verilen kitaplar vardır. Bunların özelliği fıkıh baplarına göre tasnif edilmiş ahkâm hadîslerini ihtiva etmeleridir. Sünenlerin en önemlilerinden biri Ebû Davud’un Sünen’idir. Hocaefendi bu kitabı farklı zamanlarda değişik şerhleriyle okutmuştur:
a. Halil Ahmed es-Seharenfûrî’nin (1346/1927) Bezlül-Mechûd fi Hall-i Ebî Davud (10 cilt) adlı kitabı, hadîsçilerin metoduna uygun olarak hadîse ait meseleleri tetkik ederek hadîs ve fıkıh ilimlerini birleştirerek, Hanefi mezhebi esas alınarak yapılan bir şerhtir. Talebelerin hadîs-i şerifleri, Hocaefendi’nin de şerhten ilgili yerleri okuması suretiyle ders kitabı olarak takip edilmiştir.
b. Mahmud Muhammed Hattab es-Sübkî’nin (1352/ 1933) Menhelü’l-Azbi’l-Mevrud Şerhu Sünen-i Ebî Davud (10 cilt) isimli eseridir. Ebû Davud’un bu şerhi mezheplerin görüşlerine mümkün mertebe yer verilerek hazırlanmış çok sistematik güzel bir çalışmadır. Fakat yarım kalmıştır. Hocaefendi bu şerhten takip etmek suretiyle belli bir yere kadar Ebû Davud’un Süneni’ni bir grup talebe ile okumuştur.
4. Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizî’nin (279/892) Sünenü Tirmizî veya el-Câmi’i. Hocaefendi bu hadîs kitabını Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim el-Mübârekfûrî’nin (1353/1934) Tuhfetü’l-ahvezî (10 cilt) isimli şerhi ile birlikte okutmuştur. Mübarekfurî’nin yer yer Hanefî mezhebinin yaklaşımlarını kritik ettiği yerler Hocaefendi’nin isteği üzerine bir talebe tarafından Tehanevî’nin İ’lâü’s-Sünen adlı Hanefi fıkhına dair yazılmış müdellel kitabından ilgili yerler özet hâlinde veya metinden okunarak derste sunulmuştur.
5. Malik b. Enes, (179/795) el-Muvatta (2 cilt). En erken yazılan musannef eserlerden biridir. Fıkıh bablarına göre tasnif edilmiştir. Eser, merfû rivayetlerin yanında sahabe ve tâbiîne ait mevkuf ve maktu rivayetlerin yer alması bakımından önem taşımaktadır.
6. Ahmed b. Ali b. Şuayb en-Nesâî, (303/915) Sünen (2 cilt). Tertibi ve en küçük rivayet farklılıklarını vermesi ve en önemlisi de ricale son derece önem vererek kendi kriterlerine göre en mevsuk şahıslardan rivayet ettiği hadisleri seçmesiyle meşhurdur.
7. M. Ali Nâsif (muasır), et-Tâcu’l-Câmi’ (5 cilt). Fıkıh baplarına göre tertip edilmiş, derleme niteliğinde bir hadîs kitabıdır. Müellif bu kitapta Buhârî, Müslim, Ebû Davud, Tirmizî ve Nesâî’nin kitaplarından hadisler seçmiş, bu beş kitapta bulamadığı konular ile ilgili hadisleri de Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inden, İmam Malik’in Muvatta’ından, İbn Mâce’nin Sünen’inden ve Hâkim’in Müstedrek’inden tamamlamıştır. Bu kitap değişik zamanlarda birkaç kere Hocaefendi tarafından okutulmuştur.
8. Murteza ez-Zebîdî (1205/1790), Ukûdu Cevahiri’l-Münife (2 cilt). Hanefi mezhebinin hüküm istinbatında kullandığı hadîslerin Kütüb-i Sitte’de geçen varyasyonlarının da zikredilerek kritik edildiği bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın okunmasını ve okutulmasını sürekli tavsiye etmektedir.
9. Ali el-Müttakî (975/1567), Kenzü’l-ummâl (16 cilt). 46 binden fazla hadîs ihtiva eden ve şu ana kadar yapılmış en büyük derleme hadîs kitaplarından biridir. Hocaefendi 16 cilt olan bu kitabın 10 cildini bir ramazan ayında, geriye kalan 6 cildini de daha sonra talebeleri ile birlikte 6 ayda okumuştur.
10. Zekeriya en-Nevevî’nin (676/1277) Riyazu’s-Salihin min kelâm-i Seyyidi’l-Mürselin’i. Hocaefendi bu eseri okuturken her konu ile ilgili en cami hadîsleri işaretlettirerek bunları ezberlettirmiş ve derste de bu ezberleri dinlemiştir. Ezberlemek üzere işaretlenen bu hadîsler 550 civarındadır.
11. Kâdı Iyâz (544/1149), eş-Şifâ bi ta’rifi hukuki’l-Mustafa (2 cilt). Peygamber Efendimiz’i (aleyhissalâtu vesselâm) değişik hususiyetleriyle tanıtan ve ona karşı olması gereken saygı ve edepten bahseden meşhur bir kitap.
12. Muhammed Fuad Abdülbaki (1388/1968), el-Lü’lüü ve’l-mercan (2 cilt). İmam-ı Buhârî ve Müslim’in ittifak ettikleri ve sıhhat itibariyle birinci mertebede kabul edilen hadîsleri ihtiva eden bir eserdir.
Bunların yanında Ahmed Muhammed Şâkir’in, İbn Kesir’in İhtisaru Ulûmi’l-Hadîs adlı eserini dipnotlarla zenginleştirerek “el-Bâisü’l-hasîs” adı altında neşre hazırladığı kitabını okutmuştur. Ayrıca hadîs usulüne ilişkin Osmanlı’nın son dönem âlimlerinden Ahmed Naim’in Tecrid-i Sarih Mukaddimesi’nin de çok önemli olduğuna dikkatleri çekerek okunmasını tavsiye etmiştir.
Yrd. Doç. Dr. Ergün Çapan – Cemal Türk
Yeni Ümit Dergisi Genel Yay. Koordinatörü
tweet
