İrfana Yolculuk
Bizler, benlik hissine, onu, kim olduklarını anlamada aynı yaklaşımı benimseyen diğerleriyle paylaşarak sahip olma eğilimi taşırız. Bu yüzden diyalog hiçbir zaman sona ermez. Kendini tanımlama ve kendini gerçekleştirme temelini elde edebilmek için hiç duraksamaksızın hayat boyunca devam eder. Diyalog olmaksızın yaşama hissine ulaşmamız mümkün değildir.
Diyaloga bu şekilde yaklaşmak, farklılıkları devam ettirme gerekliliğinin, farklı insanlar arasında değişik iyi yaşam algılamaları konusunda diyalogu gerektirdiği kökleşmiş bir kozmopolitan dünyada yaşamın gerçeklerini karşılar niteliktedir. Diyalog, birbirinden farklı insanlara, birbirini anlama, yanlış algılamaları düzeltme ve karşılıklı öğrenme ile nihai olarak karşılıklı farkındalık bilinci geliştirme imkanı tanır. Gerçekten diyalog sayesinde farklı insanlar, birbirlerinin davranışlarına ve düşüncelerine saygılı kalırlar. Diyalog, insanları birbirine bağlar ve Gülen’in belirttiği gibi, diyalog içerisindeki insanlar “…oturur kalkar aynı mefkûre insanlarıyla müşterek hareket etme yollarını araştırır.. müşterek projeler geliştirir.. ve “ben” yerine “biz”i ikame etme gayreti gösterir.” Gülen, şu çığlıklarıyla da diyalogun önemi üzerinde durur:
Günümüzde Osmanlı Devleti’nin hoşgörüsü olsaydı inanıyorum ki sadece Müslümanlar değil tüm insanlık adına diyalog için güzel bir zemin oluştururdu. Giderek küreselleşen dünyada diyaloga açık olmak çok önemlidir.
Bu görüşleri ileri sürerken Gülen, ‘insanlık’ kavramını kök anlamıyla usta bir şekilde ortaya koymuştur, çünkü o, farklı kültürlerin insanları ve onların farklılıkları arasında hoşgörüyü farklılığı takdir etmeyi diyalogun ön koşulu olarak sunmuştur. Farklı fikirlerin ve kültürlerin karakterize ettiği insan modeli, gerçek farklılıklar dünyasında köklerinden koparılmış insanoğlu tipinden farklıdır. Değişik insanlar arasındaki ilişkiler küreselleşme süreci tarafından kolaylaştırıldığı ve hızlandırıldığı için insanlara, birbirini tanıma ve ortak bir insanlık hissi geliştirme bakımından diyalog imkânı sağlanmıştır. “Giderek daha da küreselleşen bir dünyada diyaloga açık olmak çok önemlidir.”
Farklılıkları tanıma konusunda diyalog kurulmaksızın hiçbir insan olma hissi geliştirilemez ve bundan dolayı ‘biz kimiz’ sorusuna hiçbir cevap verilemez. Bu durumda bizler, yaşamaya değer bir hayatla ilgili hiçbir diyalogun kurulmadığı ve değişik kültürler arasında ortak bir güven ve itimat ortamı oluşturma konusunda hiçbir çabanın gösterilmediği suni, anlamsız bir hayatta köksüz kuklalar durumuna düşeriz. Kur’ân, karşılıklı tanımayla ilgili diyalogun önemini vurgulayan böyle bir yorumu açıkça teyit eder. Gülen, gerçek Müslüman’ın, İslâm’ın evrensel diyalog çağrısına inanan kişi olduğunu ileri sürerken, kişiliğin tasvir edilmesinde temel faktör olarak Kur’ân’ın ileri derecede önem verdiği bu diyalog değeri üzerinde durur:
14 asır önce İslâm, tarihin şahit olduğu en büyük ekümenik çağrıyı gerçekleştirmiştir. Kur’ânı Kerim, Ehli Kitab’a olan bu çağrısında şöyle demektedir:
De: “Ey Ehli Kitap! Gelin, sizinle aramızda müşterek bir kelimede birleşelim: Allah’tan başkasına kulluk etmeyelim, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Allah’ı bırakıp da, kimimiz kimimizi rabler edinmesin.” Şayet bu çağrıdan yüz çevirirlerse, deyin: “Şahit olun, şüphesiz biz, Allah’a teslim olmuş (Müslüman)larız.”
Hicret’in 9’uncu yılında gelen bu ayet, İslâm’ın özü olan “Lâ ilâhe ill’Allah” Tevhid Kelimesi’ndeki “lâ”ya yapılan bir çağrı gibiydi. Daha henüz müsbet, yani yapma ifade eden bir hükümden çok, yapmama ifade eden bir doğruya çağırıyordu. Bu, bütün din mensuplarının kabûl edip, üzerinde el sıkışabilecekleri en geniş bir köprü olma vazifesi görecekti. Bu çağrının reddedilmesi karşısında Müslümanlara takınmaları gereken tavır ise “Kâfirûn” suresinde ifade edilen tavra benziyordu: Bu tavırda, “Sizin dininiz size, benim dinim bana. Siz bu çağrıyı kabûl etmeseniz de, biz Allah’a teslim olmuşuz. Kabûl ettiğimiz bu yolda yürür, sizi de kendi yolunuzla baş başa bırakırız” mânâsı vardı.
Farklılıkların saygı görmediği ve kabulüne yönelik diyalogun gerçekleşmediği durumlarda insani değerler hiçbir anlam ifade etmezler. Çünkü değerlerin saygı görmesi farklılıkların hayata geçirildiği ahlâki bir yaşamı gerektirir. Farklı kişiliklerin ahlâki yaşantılarının değerine dair bu konumlandırılmış yorumlar, kaynağını Kur’ân’da ifadesini bulan, “Her insan kendi seciye ve karakterine göre davranır” ayetindeki farklılıklar üzerine yapılan vurgudan alır. Bundan dolayı Kur’ân’a göre, hiçbir kimse İslâm inancına girmeye zorlanamaz. İnsanlar Allah’a doğru yönelimlerinde tamamen serbesttirler: “Dinde zorlama yoktur; hak, bâtıl birbirinden ayrılmış ve gerçek bütün vuzuhuyla ortaya çıkmıştır.” İnsanların özgür iradelerine saygı göstermek o kadar önemlidir ki, fıtri insan olma hislerinden insanların mahrum bırakılması izni Hz. Peygamber’e bile verilmemiştir: “Resule düşen şey sadece tebliğdir.”18 Bu yüzden gerçek Müslüman, diğerinin kimliğini reddetmeye dayanan tek taraflı monolog dili kullanmaktan kaçınan, bunun yerine farklı insanların farklı görüşlerine saygı gösteren ve daha önemlisi insanlık toplumunun oluşturulmasının yolunu açmak için hoşgörüyle yaklaşan, kavli leyinle hitap eden ve seven kişidir. Gülen bu konudaki düşüncelerini şu şekilde ifade eder:
Evet, yukarıda anılan ayeti kerimelere kendisini muhatap kabul eden ve Allah’ın has kullarından olmayı gayei hayal edinen her muhabbet fedaisi, karşısındakine, her şeyden önce insan olduğu; şayet kelimei tevhid söylüyorsa, mü’min olduğu ve bir adım daha ötede, yerine getirmekle sorumlu bulunduğu dinî vazifelerini yerine getiriyorsa, bu defa Müslüman olduğu için, hiçbir karşılık beklentisine girmeden hoşgörü ve müsamaha ile davranmak ve bu arada Yunus’un yaklaşımıyla, dövene elsiz, sövene dilsiz ve kırana gönülsüz olmakla vazifelidir.
İnsan olma bilincine varmanın temel unsuru olan diyalog, insanlık toplumuyla ilgili açık bir gerçeği de ortaya çıkarır. Böyle bir toplumda diyalog, sevginin aracıdır; sevgi ise dünya üzerinde gerçek barışa giden yoldur. Gerçek Müslüman, sadece Allah’ın rızasını ve affını talep eden ve başkasının farklılığına saygı gösteren kişidir. Farklı olan ötekine saygı duymayı öngören bu yaklaşım, hoşgörü fikrinin geleneksel kapsamından oldukça uzaklaşır. Bunun yerine bütünüyle kuşatıcı sevginin, yani bütün insanları, hatta düşmanları bile sevmenin güvenli bölgesi haline gelen doğru yaşam şekli olarak diyalogu benimser. Sevgi, husumeti yener ve düşmanlığı dostluğa ve kardeşliğe dönüştürür.
Gülen, “Kâinatta sevgiden daha güçlü bir silahın olmadığını” söyler. Sevgi, mahlûkatı farklı ton ve kokulara sahip farklı, fakat güzel çiçeklerin renkli cenneti olarak gören hakiki müminlerin özgür iradesinden doğar. Gerçek Müslüman, hepimizin, Allah’a farklı şekillerde yaklaşan ve dolayısıyla etnik köken, ırk, cinsiyet, kültür ve dil gibi hiçbir farklılığın birbirlerini sevmekten alıkoyamadığı farklı insanlar olduğumuz gerçeğini kabul eder:
Cenabı Hakk, insanı “kerîm” olarak yaratmıştır ve herkesin belli ölçüde bu kerametten nasibi söz konusudur.
Rahman ve Rahim olan Yüce Allah, farklılıklarımızın bilincine vararak diyalog kurmamız için bizleri farklı etnik, dil ve kültür grupları halinde yaratmıştır. Daha doğrusu Müslümanlardan, insanların birbirlerinin aynası olduklarını anlamaları, dolayısıyla her bir fertte gizlenmiş olan zenginlikleri fark etmeleri ve saygı duymaları istenmektedir. Gerçek diyalogu anlamak, farklı kültürel kimliklere sızmış yanlış anlama ve güvensizlik kaynaklarını ortadan kaldırır ve onun yerine sevgi ve barış tohumları serper. Gülen bu konudaki görüşlerini şu şekilde dile getirir:
Dünyada hiçbir millet ve hiçbir toplumda ondan daha gerçek, daha kalıcı bir şey yoktur. Onun ninniden daha yumuşak, daha sıcak sesinin hissedildiği yerlerde bütün sesler soluklar kesilir, bütün enstrümanlar susar ve en tatlı nağmeleriyle sessizlik murâkabesine dalarlar.
Buna göre, sevgi temelli diyalog, farklılığı varlığın bir gerçeği olarak teyit eder. Fakat daha önemlisi, farklılığı ve onu kabullenmeyi, barışçıl bir sosyal varlık ruhu geliştirebilmenin temeli olarak görür. Bu perspektif çerçevesinde farklılığın kabul edilmesi, sosyal hayatı, sosyal sözleşmeye göre kendi çıkarları peşinde koşmayı kabul eden bireylerin bir toplamı olarak algılayan, farazi bir sözleşme temelli bir faktör olarak değil, uyumlu sosyal ilişkilerin kaynağı olarak ortaya çıkmaktadır. Başka bir deyişle, sosyal alan, farklılıkla ve onun kabul edilip tanınmasıyla oluşturulmaktadır. Gerçekten farklılığın tanınması, herkesin kendine ait özel bir davranış şekline ve farklı bir kişiliğe sahip olduğunu kabul etmek anlamına gelmektedir. Kişiliğimizi özgün bir şekilde belirlediğimiz oranda bağımsız varlıklar oluruz. Bu his, bizi birbirimizden farklı kılar ve aynı zamanda bizi birbirimize bağlayarak insan olma hissimizi zenginleştirir. Hoşgörüyü ve onun barışçıl bir yaşam için taşıdığı önemi ele alırken Gülen, Taylor’ın farklılığın tanınmasının insanlık toplumunun en temel fikri olduğu görüşünü paylaşır:
Hoşgörü, başkalarının tesirine girerek onlara iltihak etmek değil; başkalarını kendi konumlarında kabul ederek onlarla geçinmesini bilmek demektir. Bu mânâdaki hoşgörüye kimsenin bir şey demeye hakkı yoktur. Zira bu ülkede herkes farklı anlayışlara sahiptir.
Buna karşılık bir arada yaşama ihtiyacı, farklı insanların hayatlarını daha anlamalı hale getirir. Farklı yaşam tarzlarını yansıtan insanlarla ilişki kurduğumuzda başarımızdan ve kapasitemizden daha fazla zevk alırız. Farklılık çeşitlilik içinde yaşamak, herkesin farklı bir çalgı aleti kullandığı, fakat bunu uyumlu ve çekici bir şekilde icra ettikleri bir orkestraya benzer. Ünal ve Williams’ın belirttiği gibi, farklılık içinde yaşamak, “İçinde yaşadığı topluma, insanlığa, hatta bütün canlılara, bir insanlık borcu olarak merhamet etme mükellefiyetinde” olduğu bir senfoni gibidir. Farklılığa rağmen uyumlu bir şekilde birbirimize kenetlendiğimiz sürece kendi kendimizi anlamamız da mümkün olmaktadır. Gerçekten, farklı kişiler olarak kendimizi diğerleriyle ilişkilerimiz çerçevesinde tanımlayarak ve bu toplumsal bağla sosyal varlık dağarcığımıza anlam katarak varoluşsal gerçeğe karşılık vermemiz durumunda ancak uyumlu insan olma hissi ortaya çıkar. Gülen aşağıdaki ifadeleri ile farklılığı kabullenmenin bu tür yorumunu teyit eder:
İslâmî düşünce, hemen hepimizi bir cevherin değişik tezahürleri şeklinde görür ve her birerlerimizi bir hakikatin farklı yüzleri şeklinde mütâlâa eder. Zaten, Allah birliği, peygamber birliği, din, dil birliği, ülke, millet birliği… gibi faslı müşterekler etrafında bir araya gelmiş insanlar hadîsin ifadesiyle bir vücudun ayrı ayrı uzuvları mesabesindedir. El, ayağa rakip olamaz.. dil dudağı ayıplayamaz.. göz kulağın kusurunu göremez.. kalb kafa ile cedelleşemez…!
Dolayısıyla diyalog, sosyal hayatın yeni yorumsal türünü, yani derin farklılığı kabul ederek bir arada yaşamayı içerir. Diyalog, Allah’ın farklı farklı yarattığı insanların birbirlerini severek insan olma hissine ulaşmalarının bir yoludur ve bütün insanların farklılıklarına rağmen insan olarak görüldüğü adil sosyal ilişkilere dayalı bir yaklaşım şeklidir. Allah’ın farklı, fakat eşit yarattığı bireyler olduğumuz gerçeğinden dolayı hiç kimseye kendi hayat felsefemizi doğru görüş olarak ortaya koyma ve diğerlerinin inancını hatalı görerek dışlama izni verilmemiştir. Hiç kimseye ‘dezavantajlı diğerlerinin’ aleyhine olacak şekilde herhangi bir ayrıcalık da tanınmamıştır. Gülen, farklılığın saygı gördüğü bilinçli demokrasi kavramını savunurken bir arada yaşamanın doğru şeklinin, hoşgörü ve farklılığı tanımaya dayalı görüş olduğunu ileri sürer. O, “Aslında demokrasiyi savunanların, kendi düşüncelerini paylaşmayanları bile hazmetmelerinin ve sinelerini, tabiî genişliği ölçüsünde herkese açmalarının bir zorunluluk” olduğunu söyler. Ne kadar farklı görünürsek görünelim bizler, insan olduğumuz için yeryüzünün efendileriyiz ve mahlûkatın en şereflisiyiz. İnsan olma bilinci hiçbir fark gözetilmeksizin Allah tarafından bahşedilmiş bir hediye olduğu için bizler üstünüz. Bakara suresi’nin “An ın beni ki, anayım sizi!” mealindeki ayeti, Allah’a teslim olduğumuz sürece bu şerefi taşıyacağımızı ifade etmektedir. Aksi takdirde bencilliğin girdabına kapılır ve bu şerefi kaybederiz.
Bu şekilde Gülen, diyalogu, hiçbir ön yargının hoş görülmediği demokratik bir hayat tarzı olarak farklılığın tanınmasıyla aynı anlamda kullanmaktadır: “.. .demokrasi, vesayeti altında herkese, kendi duygu ve düşüncelerini yaşama imkânı veren bir sistemdir.” İslâm’ın eşitlik, hoşgörü ve adalet ilkeleri sosyal inançları şekillendirdiği sürece herkesin topluma dâhil edilmesi mümkün olacaktır. Gülen, bu yaklaşımın, diğer öteki insanlara saygıyı öngören İslâm inancıyla uyum içinde olduğuna inanmaktadır:
İnsan olduktan sonra, kadın olsun erkek olsun, genç olsun ihtiyar olsun, siyah olsun beyaz olsun herkes muhteremdir, masûndur ve dokunulmazlığı söz konusudur; Irzına el uzatılamaz, malına tecavüz edilemez, yurdundanyuvasından çıkarılamaz, hürriyeti elinden alınamaz, inançlarını yaşaması engellenemez; dahası kendisinin bile kendine karşı bu olumsuzlukları irtikap etmesine müsaade edilemez ve Allah tarafından kendisine bahşedilmiş bu insanî değerleri zedelemesine fırsat verilemez; verilemez zira o, bütün bu değerlere emaneten mâliktir.
Dolayısıyla diyalogun bu şekilde ifadesi, İslâmî gelenekten gelen düşünürlerin, farklı seslerin işitilebildiği kökleşmiş bir kozmopolitan dünya anlayışı geliştirme çabalarının bir parçası olarak görülmelidir. Böyle bir dünya görüşünde farklı olan başkaları topluma dâhil edildiğinden, bizler, farklılığın tanınmasıyla ilgili diyalogu, siyasi insanlık toplumunun en önemli unsuru olarak kabul etmeye teşvik ediliriz.
Mahmud Masaeli, Nil Yayınları, “Uzlaşı Kültürü (Konferanslar Serisi – 2)” adlı kitaptan alınmıştır.
