İrfana Yolculuk
“Şu Ensar grubu senin bugün yaptığın Fey ‘ dağıtımı konusunda, Senin kendi kabilene ve diğer Arap kabilelerine büyük miktarda paylar verdiğin halde kendilerine pay vermediğine dair içlerinde senin aleyhine kuşku taşımaktadır. ”
Hz. Peygamber: “Bu konuda sen hangi düşüncedesin? Ey Sa’d”
Sa’d: “Bende kavmimden biriyim. ”
Hz. Peygamber: “O halde kavmini şu çadırda topla” buyurdu.
Sa’d, Ensar topluluğunu söylenen mahalde topladı. Onlara katılmak isteyen Muhacirlere müsaade etmedi. Durumu kendisine bildirince peygamberimiz geldi ve Allah’a hamd ve senadan sonra onlara şöyle seslendi:
Hz. Muhammed (s.a.s): “Ey Ensar topluluğu! Bana, içinizden kederlendiğiniz haberi ulaştı. Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”
Ensar Grubu: “Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”
Hz. Muhammed (s.a.s): “Bana karşılık vermeyecek misiniz? Ey Ensar topluluğu!”
Ensar Grubu: “Sana ne cevap verelim ya Resûlallah? Lütuf ve kerem yalnız Allah’a ve O ’nun elçisine aittir. ”
Hz. Muhammed (s.a.s): “Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş olurdunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz:
‘Yalanlanmış bir şekilde bir şekilde bize geldin de biz seni tasdik ettik. Horlanmış olarak geldin, sana yardım ettik. Kovulmuş olarak geldin, seni barındırdık. Fakir olarak geldin, malımızla destekledik. ’
“Ey Ensar topluluğu! Ben, yanımda sizi Müslümanlığınıza ve bağlılığınıza güvenirken, nefisleriniz, insanları İslâm ’a ısındırmak için verdiğim dünyanın yeşertisine mi meyletti?”
“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz? Muhammed’in canı elinde olan Allah’a yemin olsun ki, eğer hicretin fazileti olmasaydı muhakkak ben Ensar’dan olurdum. Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim.
Rabbim! Ensar toplumuna, onların çocuklarına ve torunlarına rahmet eyle!”
Bunun üzerine Ensar topluluğu sakalları ıslanıncaya kadar ağlayarak dediler ki:
“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”
Hatibin Özellikleri Bakımından Hutbenin Tahlili
Kararlılık ve Metanet: Bu hutbeyi değerlendirirken esas ilgi alanımızı aydınlatacak ölçüde hutbenin öncesinde ve sonrasında meydana gelen olayları hatırlatmakta fayda vardır. Peygamberimiz, Huneyn savaşından sonra elde edilen ganimetleri dağıtırken, kalplerini İslâm’a ısındırmak için, henüz yeni Müslüman olmuş Arap kabile mensuplarına, özellikle de hayatı boyunca İslâm’la mücadele etmiş dünya malına düşkün Kureyş mensuplarına öncelik vermiştir. Aralarında Ebû Süfyan, onun oğlu Muaviye ve Safvan b. Ümeyye’nin bulunduğu Mekke ileri gelenlerine yüzer deve pay vermişti.
Yeni Müslüman olanlar, ganimet için büyük bir çaba ve gayret sarf ediyorlardı. Öyle ki bazıları, ganimetten daha fazla pay alabilmek adına Allah’ın peygamberini adaletsizlikle suçlayacak, cübbesini çekiştirecek kadar kaba ve saygısız davrandılar. Kaba ve saygısız tutumlarına rağmen onlara ganimetten pay vermeye devam etti. İlk etapta peygamberimizin bu tutumunu anlamakta güçlük çeken, aralarında Ensar’ın da bulunduğu samimi müminler, onun davranışını yadırgadılar. Buna rağmen O, ‘müellefetü’l-kulub’a ganimet dağıtımında özel muamele yapmaya devam etti. Kalplerinde imanın yerleştiği insanları ise, manevi zenginlikleriyle baş başa bırakmayı tercih etti. Tutumunun doğruluğunu da gayet zarif bir lisanla onlara anlattı. O sözünde ve davranışında metanetli ve kararlıydı.
“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (ona dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever. ” (Al-i İmran:159)
Anlayış ve Samimiyet: Ensar’da meydana gelen şüphe ganimet alıp alamamaktan ziyade, kendilerinin İslâm’a hizmetleri konusundaki dereceleri ile ganimeti doğru orantılı görmelerinden kaynaklanıyordu. Hz. Peygamber, henüz Müslüman olmuş Araplardan gördüğü saygısız tutum karşısında sekiz yıldır kendisiyle birlikte her türlü fedakârlığa katlanan Ensar’ın üzüntülerinden kaynaklanan incitici tavırları karşısında en ufak bir sarsıntı yaşamadan onlarla samimi ve engin bir anlayışla meseleyi konuşmuştur. Bütün içtenliğiyle, onlarla empati kurarak düşündüklerini, hatta akıllarına bile gelmeyeni bizzat kendisi açık bir şekilde ifade ederek onlara hitap etmiştir.
Hak ve Adalet Duygusu: Hz. Muhammed’in (s.a.s.) hicretiyle Medine Arap yarımadasının merkezlerinden birisi haline geldi. Peygamberimiz, göçünün Medinelilere neler kazandırdığını soru cevap yöntemiyle ve beliğ bir üslupla kendilerine anlattı. Ensar, dinledikleri yalın gerçekleri şu özlü sözle tasdik ettiler:
“Evet. Allah ve Resûlu en büyük lütuf ve ihsan sahibidir. ”
Peygamberimizin hakikati vurgulamak adına sorduğu sorular, ilk etapta minnet duygusu oluşturmaya yönelik olduğu hissi uyandırabilir. Ancak sözün devamında muhataplarının en muarızının bile ancak aklına gelebilecek, kendisine yapılan iyilikleri de çok açık bir biçimde sayarak aralarındaki yakınlık ve fedakârlığı vurgulamak istediğini anlıyoruz. Resûlullah üstün bir vefa duygusuyla, hakkı, hiç kimsenin aklında en ufak bir şüpheye yer bırakmayacak bir adalet anlayışı içerisinde anlatarak aralarındaki ortak duyguyu pekiştiriyor:
“Fakat eğer isteseydiniz şöyle diyebilirdiniz bu durumda hem doğru söylemiş oludunuz hem de benim tarafımda muhakkak tasdik edilirdiniz… ”
Hatibe ve dinleyicilere güç veren bu ortak zemin ve tecrübe hak ölçüleri dahilinde belirtildikten ve tasdik edildikten sonra iletişim elbette çok daha kolaylaşacaktır. Çünkü sözdeki yücelik dinleyiciler tarafından ağızlarından çıkmış gibi onlarda büyük bir coşku ve heyecan meydana getirir. Peygamberimiz, bu yumuşak ve kadirşinas tutumuyla onlar adına soru sorması ve bunlara cevaplar vermesi kalplerdeki bütün şüpheleri izale eden bir kuvvete sahiptir.
Muhatap Açısından Hutbenin Özellikleri
Muhatabı Tanımak ve Ona Değer Vermek: Peygamberimizin hitap ettiği kişiyi tanıma prensibine daha önce değinmiştik. Bu hutbe için Ensar’ı toplamakla görevlendirdiği Sa’d b. ‘Ubade’ye hutbe mahalline onlardan başka kimseyi almamasını tembihledi. Kendisi de hitap için gittiğinde: “Aranızda sizin dışınızda kimse var mı?” sorusunu sordu ve Ensar’dan başka kimsenin olmadığından emin olduktan sonra konuşmasına başladı. Çünkü bu hutbede onlara mahsus bir konu konuşulacaktı. Allah’a hamd ve senadan sonra dinleyicilerini tanımlayan ve onları onurlandıran, ‘Ey Ensar topluluğu!’ nidasıyla başladığı konuşması boyunca bu ifadeyi tekrarladı. Onların faziletlerini sayarak onların İslâm’a bağlılıkları ve sadakatleri sebebiyle kendi yanındaki konumlarını ve değerlerini onlara hatırlattı ve bu konuma uygun olarak onlara hitap etti.
Muhataplarını Toplamak: Peygamberimiz, sözlerinin ve duygularının daha iyi anlaşılması amacıyla sağlıklı ve samimi bir iletişim ortamı oluşturmak için Ensar’ın bir çadırda toplanmasını istedi. Dinleyicilerin toplu bir şekilde durması hatibin duygularını daha coşkulu bir şekilde onlara aktarmasına yardımcı olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Sadece Ensar’ın ileri gelenlerini değil, bu hutbenin îradına neden olan kuşku ve üzüntüyü taşıyan genç veya yaşlı herkesi bu mekânda bir araya getirdi. Diyaloğun sıhhatine zarar verecek veya yanlış anlamalara mahal verebilecek farklı hiç kimsenin ortamda bulunmasına izin vermedi.
Belâgat Açısından Hutbenin Özellikleri
Hüsn-ü İbtida: Başarılı bir hutbenin en belirgin özelliklerinden birisinin etkileyici bir başlangıç olduğunu belirtmiştik. Hutbeye güçlü bir girişin şartları şüphesiz konuya, yere ve muhatapların durumuna göre kısacası muktazay-ı hale göre değişiklik gösterebilir. Peygamberimiz, genellikle yaptığı gibi Allah’a hamd ve senadan sonra muhataplarının aklını, duygularını ve vicdanını harekete geçiren çarpıcı sorularla hitabına başlamaktadır. Muhataplarının sorularda dile getirdiği hakikatlerle buluşmasını sağladığı gibi onların geçici hayal kırıklığından uyanmalarına neden oldu. Hz. Muhammed (s.a.s.), bir kısmının cevaplarını bizzat kendisinin verdiği sorularla son derece kibar bir şekilde Ensar’ın taşıdığı duygu ve kuşkuların aralarındaki sağlam bağlara karşı bir vefasızlık olduğunu da ihsas ediyor. Zira aklı başında hiçbir mümin peygamberi vesilesiyle hidayete ulaştığını ve Medine halkının kendi aralarındaki kin ve düşmanlığın bittiğini, daha önce sıradan bir şehirken İslâm devletinin makarr-ı saltanatı olduğunu tasdik edecektir. Böylece bu sorular ve cevaplar daha sonra söylenecek önemli fikirler için onları tamamen hazırladığını görmekteyiz. Unutmamalı ki, hatibin dinleyiciler tarafından ortaya çıkması muhtemel soruları doğal bir biçimde ortaya koyarak onlara cevap vermesi hitabetin ikna gücünü ve yüceliğini pekiştirir.
Husn-u İntiha: Başarılı bir hutbeyi sonlandıran söz veya sözler dinleyicilerin aklında uzun süre kalabilecek düzeyde çarpıcı ve veciz olmalıdır. Bu hutbenin son sözlerine baktığımızda peygamberimizin yalnız Ensar’ın şüphesini gidermekle iktifa etmediğini görmekteyiz. Onlara yaptığı dua, orada mevcut olanları kapsayacak şekilde bütün Ensar’a hatta onların çocukları ve torunlarını da içine almaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s.), sadece Ensar’ı değil onların çocuklarını ve torunlarını da sevdiğini göstermektedir. Peygamberin duası onlara sükûnet ve sekînet bahşetmiştir.
“…ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için sükûnettir (Onların kalplerini yatıştırır.) Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir. ” (Tevbe: 103)
Duadan hemen önceki söz de kalblere nakşolabilecek kadar onurlandırıcıdır:
“Şayet bütün insanlar bir yöne, Ensar taifesi bir yöne giderse şüphesiz ben Ensar topluluğunun yolundan giderim. ”
Bu sözler başta Ensar olmak üzere ona şahit olan Enes b. Malik tarafından gelecek nesillere aktarılarak ölümsüzleştirilmiştir.
İkna Gücü ve Yüksek Fikirler: Aristo’ya göre hitabetin üç sacayağından birincisi, tasdiki hedefleyen ikna faaliyeti ve buna bağlı olarak delillerle fikirler oluşturabilmektir. İkincisi, bu doğrultuda gelişen bir dil ve üslup inşasıdır. Bu açıdan hutbeye baktığımızda şunu görürüz. Hz peygamber dinleyicilerinin aklına, kalbine, duygularına en güzel hitabet ve belâgat unsurlarını kullanarak hitap ediyor. Oldukça veciz bir konuşmayla onların kuşkularını izale ediyor ve gönüllerini kazanıyor.
Ensar’ı endişelendiren ve öfkelendiren iki ana saik vardır:
Ganimetten pay almayı, manevi konumun ve peygambere yakınlığın bir yansıması olarak değerlendirmeleri ve Peygamberimizin Kureyş mensuplarına ganimetten yüksek pay vermesini, onun tekrar Mekke’ye yerleşebileceğinin bir işareti olarak değerlendirmeleridir.
Hz. Muhammed (s.a.s.), ilk düşüncelerinin yersizliğini, fazla ganimetin kalpleri İslâm’a ısındırılmaya muhtaç kişilere verildiğini, sadakatleri ve manevi dereceleri yüksek olanların buna muhtaç olmadığını belirttikten sonra Ensar’ın yararlıklarını saydı. İkinci endişenin geçersizliğini de şu muhteşem benzetmeyle anlattı:
“Ey Ensar topluluğu! İnsanlar, koyunlar ve develerle giderken siz Allah’ın Resûluyle yurdunuza dönmekten razı değil misiniz?”
Böylece kalplerindeki öfke, keder ve kuşkuları kökünden söküp aldı. Bu başarısının en açık göstergesi, muhataplarının sözün sonunda sakalları ıslanıncaya kadar ağlamaları ve şöyle demeleridir:
“Biz nasibimiz ve payımız olarak Resûlullah’a razı olduk”.
Buradaki ikna çabasında, yüksek fikirler ve edebi üslubun yanında asıl etkili olan hiç kuşkusuz peygamberimizin iman, sadakat, samimiyet, vefa, müminlere karşı engin şefkat ve merhamet gibi ahlâki faziletleridir.
İstifham: Soru sormak, hatibin hâkimiyetini arttırdığı gibi dinleyenlerin zihinsel ve duygusal olarak konuya odaklanmasını sağlıyor. Böylece muhatapları hitabın hedefi doğrultusunda yönlendirilmeleri kolaylaşıyor. Amaçlı olarak sorulan sorulara verilen ikna edici cevaplar, muhatabın konuyu daha net anlaması ve kalben mutmain olmasına yardımcı oluyor. Peygamberimiz hutbenin başından itibaren birçok soru soruyor. Olumsuz karşılanması imkânsız sorular. Sadece kendisi adına değil muhatapları adına da adil bir biçimde hedefli sorular sorarak cevaplarını da onların tasdikiyle bizzat kendisi veriyor. Soru tekrarının ve sorularda oluşan mukabele ve ahengin, dinleyiciler üzerinde büyüleyici bir etki meydana getirdiği net bir biçimde anlaşılabiliyor.
“Size geldiğimde yolunuzu şaşırmış bir haldeyken Allah size doğru yolu göstermedi mi? Fakirken Allah sizi zenginleştirmedi mi? Birbirinize düşman olduğunuz halde Allah kalplerinizi birleştirmedi mi?”
Kasem: Peygamberimizin söz ve üslup özelliklerini anlatırken Kasem’in önemine değinmiştik. Bu hutbede nebevî belâgatta sık rastladığımız bir kinaî yemin ifadesi vardır:
“Muhammed’in canı elinde olan (Allah)’a yemin olsun ki”
Bu yemin ifadesinde lafzatullah geçmemektedir. Onun yerine, “Muhammed’in canı elinde olan” kinaî ifadesiyle yaratan ve yaşatan Allah Teâlâ kastedilmektedir.
Üsmetullah Sami “Arap Dili Belâgatı Ve Retorik Açısından Hz. Muhammed (S.A.S.)‘İn Hutbeleri” adlı Y.lisans tezinden alınmıştır.
