Ruh Hakkında Fethullah Gülen’in Karşılaştırma ve Sentezleri

Fethullah Gülen geçmiş âlimlerin ruh konusundaki görüşlerine son derece vakıftır. Bu sebebe binaen biz karşılaştırma ve sentezlerin bizzat Fethullah Gülen’in kaleminden yapılmasını uygun gördük.

İnsanoğlu var olduğu günden beri, hep (ruh denilen) böyle bir cevherin mevcudiyetini düşünmüş, hatta rüya vesaire gibi şeylerle onu kısmen hissetmiş ve bir adım daha atarak onun hakikatini anlamaya çalışmıştır. Ne var ki insanoğlu bu tecessüs, tefahhus ve araştırmalarında, pek çok yanları itibariyle aklın idrak alanı dışındaki böyle bir konuda semavi fermanlardaki icmalle iktifa etmemiştir.

Tafsile ve indi yorumlara girdiğinden, bazen “akıl” bazen “ruh” bazen “nefs-i natıka” bazen de “ene” dediği bu cevher-i mücerreddi taktığı isimlerin çağrıştırdığı değişik mülahazalarla ele almıştır. Ve konuyu adeta içinden çıkılmaz bir ucube haline getirmiştir. Allah, hayat sıfatı ufkundan görülen-görülmeyen bütün canlılara umumi bir ruh bahşettiği gibi, Hz. Âdem’e de evlatlarına da emir âleminden şuurlu bir ruh nefhetmiştir. Konunun Kur’an ve Sahih Sünnet’teki icmali sadece bundan ibarettir.

İnsanlığın upuzun geçmişine baktığımızda, tarihin hemen her döneminde, değişik toplumlar arasında, avamca veya ilmi olarak, ama mutlak surette ruh ve onun menşeiyle alakalı bir hayli şeyle karşılaşırız. En karanlık çağlarda dahi insanoğlu, açık kapalı ruh hakkında bir şeyler düşünmüş, söylemiş; onun mebdei ve akıbeti arasında gelip gitmiştir. Nereden geldiğini, niye geldiğini, nereye gideceğini sürekli kendine sorup durmuş; yer yer peygamberlerin vesayeti sayesinde doğru düşünmüştür. Ama çok defa yanılmış; bu dünyaya geliş-gidiş ve bir süre ikamet eyleyiş arasında irtibat kuramama tökezlemeleri yaşamış; kendi yorumlarının yanlışlıklarına takılarak sık sık tenakuzlara düşmüştür.

Ancak hemen her zaman hayatın arkasında ve fiziki dünyanın ötesinde muharrik, müdrik, şuurlu metafizik bir gücün bulunduğuna inanmış ve onun hakkında yanlış-doğru veya doğruya yakın kitaplar dolusu şeyler söylemiştir. Bu mülahazalardan hangisi derin bir tetkike tabi tutulsa, hemen hepsine, maddeden mücerret bir varlık veya esir gibi yarı cisim bir nesne şeklinde algılanmış olduğu görülecektir.

Bunların yanında ayrıca, ruhların akıbeti ile alakalı kanaat ve düşünceler de büyük ölçülerde birbirine yakın mülahazalar etrafında dönüp durmuştur. Çoğunluğun kanaatine göre, ruhlar dünyadan göçtükten sonra başka bir âlemde hallerine uygun bir yaşama çizgisinde hayatlarını sürdürecek ve dünyevi hayatlarına bağlı bir yaşama biçimine ereceklerdir. Hürmete şayan müstakim ruhlar hürmet görecek, fenalıklarla kirlenmiş nefisler de fena muameleye maruz kalacaklardır.

İyonya filozoflarından Tales, ruhu cesede hayat veren su gibi sıvı bir nesne zannediyordu. Anaximondros, maddelerin dışında muayyen ve namütenahi bir cevher telakki ediyordu.

“ Yegâne hakikat fikirdir” diyen İdealistlere göre; “görüyor ve hissediyoruz” dediğimiz nesneler, zihni suretlerden başka bir şey değildir. Eğer çevremizde bir âlem varsa o sadece bir şuur âlemidir. Dolaylı yoldan ruhu ve onun fonksiyonlarını inkâr etmişlerdir. Sokrat; bir bakıma ruhun Allah’tan geldiğini, bütün bedenin çözülüp gittiği anda bile ruhun hep baki kalacağını ileri sürer.

Eflatun, insanda şehevâni, gadabi iki farklı nefis yanında “nefs-i natıka” diye üçüncü bir nefisten bahseder. Ve buna ruh der. Bu nefsin doğrudan Cenab-ı Hakk tarafından var edilip kalıba konulduğunu ileri sürer. Asla parçalanamaz. O, ilahidir, dolayısıyla ölüp yok olmaz. Bedenden önce var edildiği içinde, bedenden sonrada varlığını devam ettirir. Akıl ve zekâ ruhun birer derinliği, ruh da sistematiği ile cesedin hareket kaynağıdır. Eflatun’un, nefs-i natıka hakkındaki mülahazaları şöyle özetlenir:

Ruh, ölümsüz manevi bir idrak ve tefekkür unsurudur, sürekli düşünür, kavrar ve değerlendirir.
Ruh, bizzat muharriktir ve cesetten evvel var edilmiştir.
Ruh, bütün fazilet ve hayırların temel esası ve kaynağıdır. Onun en büyük düşmanı da fesad-ı ahlaktır. Fesad-ı ahlak ruhu manen öldürür.

Aristo’nun ruh hakkındaki görüşleri ise kısaca şöyledir: Hayat ruha dayanır, hayat bir hareket ise ruh onun muharrikidir. Ona göre ruh bedenle beraber yaratılmıştı; bedenin çözülüp dağılmasından sonra da aslına rücu edecekti. O, ruhun bedende bir kemal vetiresi yaşadığını, kemale erince de Hz. Zat’a müşabehet peyda edeceğini ve daha sonra ruhani lezzetlerle müstağrak yaşayacağını iddia ediyordu.

Filon’un ruh hakkındaki görüşleri iki temel esasa dayanır: “Allah” ve “madde”. Allah, ilk ziyadır ve ona bağlı akıllar, ruhlar, nefisler hep onun ile aydınlanmaktadır.

İnsan ruhu, ilahi cevherden çıkmıştır ve dolayısıyla da ebedidir. Ne var ki bu ruh ikidir veya iki buudlu bir bütündür. Bu buudlardan biri fikri, diğeri ise hissidir.

Son asırlarda ise, eski felsefenin bütün esasları yeniden gözden geçirilerek sorgulandı. Hür düşüncenin önü açıldı. Ruh meselesi her zaman ağırlığını korudu. Kimileri eski materyalistler gibi bizzat ruh diye bir mevcudun bulunmadığını, bizim ruh kabul ettiğimiz şeyin, belli organların, aktivitelerini icra etmelerine yine bizim yakıştırdığımız bir ünvan olduğunu ileri sürmüştür. Kimileri ruhun biricik hakikat olduğunu ve bu hakikatin dışındaki şeylerin ise, onun bir kısım tezahürlerinden ibaret bulunduğunu iddia etmiş; kimileri ruhu da bir madde gibi bir hakikat görmüş; kimileri ona bedenden ayrı müstakil bir mahiyet ve cevher nazarıyla bakmıştır. Herkes faklı bir şeyler mırıldanmış; ama pek az materyalist müstesna hemen hepsi de ruh demiş ve bu ilahi sır, daha doğrusu rabbani icmal hakkında mücelletler dolusu mütalâalar serdetmişlerdır.

Materyalistler ise; ruhu da, ruhun fonksiyonlarını da inkâr etmişlerdir. Vücudiye mesleğine mensup olanlara göre; ruhla beden aynı şeydir. Ruhiye mezhebinin ruh anlayışına göre ise; insanda hem beden hem de ruhun mevcudiyeti vardır. Bütün fizyolojik faaliyetleri bedene bağlarken, nefisle alâkalı fonksiyonları da ruhun daire-i tasarrufunda görürler. İnsanda cesetten başka düşünen, dileyen idrak eden mücerred bir cevher mevcuttur, o da ruhtur. İnsan dünyaya geldiği andan itibaren beden sürekli değiştiği halde, değişmeyen tek şey ruh’tur. Bütün İslam âlimleri, hükema ve mutasavvıfın füruâta ait bir kısım meselelerde farklı görüşler serdetseler de, ruhun hakikati; fonksiyonu ve Allah’ın kayyumiyeti ile bekası konusunda ittifak içinde idiler.

Ruh konusunda İbn-i Sina’ya gelince; hayat; his, hareket ve ruhun eseridir. Şuur ve idrakle alâkalı bütün aktiviteler tamamen ruh ye hayata dayanır. İbn-i Sina nefs-i natıkanın ruhiyetini ısrarla vurgular ve bu konuda bir hayli de delil serdeder. Ezcümle;

Nefs-i nâtıka herhangi bir vasıta ve sebebe muhtaç olmaksızın kendi mevcudiyetinin farkındadır.
İbn-i Sina’ya göre ruh dediğimiz nefs-i insaniye bedenle beraber var edilmiştir. Ne var ki o, bedenin ölmesiyle fena bulmaz, beden dağılıp çözüldükten sonra da başka bir âlemde mevcudiyetini devam ettirir.
Ruhun bedenle münasebeti ve onun üzerindeki tasarrufu, ona hûlûl etme ve onunla bütünleşme şeklinde değildir. Bu münasebet, temas ederek veya etmeyerek, bir irade ve tedbir münasebetidir.

Ruh ve İmam Gazali’ye gelince; ona göre ruh hadistir. Her şeyden evvel ruh, âlem-i emirdendir ve cismaniyet mikyasları ile izah edilmesi de imkânsız gibidir. Beden fena bulduktan sonra ruhun bekası üzerinde de durur. Israrla berzah hayatını hatırlatır ve muhalif mülâhazaları redde çalışır. “Ba’sü Ba’de’l- Mevt” konusunda da imam, “insan bedeniyle değil, ruhuyla insandır” diyerek öbür âlemdeki varoluşa da “halk-ı cedid” nazarıyla bakar. Ruh, bedenden ayrı fakat onu kontrol eden bir cevher kabul eder. Ruhun, idare etme ve müessir olma tarzında olduğunu ısrarla vurgular. “Ruh bedene dâhil olmadığı gibi bütün bütün ondan kopuk da değildir” der. Sırr-ı ilahi’dir der, geçer.

İmam, ruhun zaman ve mekâna ihtiyacı olmaması konusunda da aynı hassasiyeti göstererek her zaman tenzih ağırlıklı bir uslüp kullanılır.

Fahreddin Razi’nin ruh hakkındaki görüşleri ise şöyledir: İnsanın hâkikatinin ruhtan ibaret olduğu istikametinde pek çok delil irad eder. Ruhun nuranî bir cevher-i lâtif olduğunu, ileri sürer. Düşüncelerini özetlemek gerekirse;

Beden daima değişip durduğu halde benlik hiçbir zaman değişmemektedir. Bu da, insan hakikatinin bedenin ötesinde bir cevher olduğunu göstermektedir.
İnsan, bir şeye tam konsantre olup, bütün bütün bedenden gafil olduğu anlarda bile kendi benliğinden asla gafil değildir ki, bu hakikat-ı insaniyenin temel unsurunun ruh olduğunu gösterir.
İnsan ilim ve marifet sahibi bir varlıktır. Bu beden ötesi bir cevherle kaimdir.
Âyet ve hadisler de, mahiyet-i insaniyenin özrünün ruh olduğunu gösterir.
Ruhlar kabzedilmesi ile ilgili âyetler ölümden sonra Allah’a teslim edilecek bedenden başka bir cevherin bulunduğunu gösterir.

Mutasavvıfinin ruh görüşleri ise şöyledir: Onlara göre bütün varlık gibi ruh da belli merâyâ ve mecâliye akseden bir tecelli ve şen’den ibarettir. Ruh da müstakil bir varlık değildir; aksine o, Zât-ı Bâri veya Ruh-u Külli’nin bir şe’ni ve cilvesidir.

Ruh meselesinde ortaya çıkan hurafelerden birisi Tenâsüh (Ruhların Devr-i Daimi) anlayışıdır. Tenâsüh; nesh kökünden gelir ve ruhların bedenden bedene göç etmesi manasındadır. Bu anlayışa kâil olanlara göre, cesetler ruhların kalıpları gibidir; ervah, kışla mahiyetindeki bu kalıplar içine girer yaşar ve seslendirirler. Girdikleri cesetler çözülünce de, daha başkalarına ve derken bir devr-i dâim İçinde, bu beden değiştirmeler sürer gider. En ibtidaî cemaatler arasında dahi, tenâsüh akidesine rastlamak mümkündür. Günümüzde sosyete mahfillerinde maddenin yetersizliğine bir reaksiyon olarak, bu türlü hadiselere ciddi bir alaka vardır.

Bir kısım kimseler “ ruhlar seyr-ü seferi ”nin sadece insanlar arasında cereyan etmekle kalmayıp, hayvanlara, hatta otlara kadar uzayıp gittiğini iddia etmektedirler. Ruhun bir insan bedeninden geçmesine “mesh” ot ve ağaçlara girmesine “resh” madenlere hûlülüne ise “fesh” derler.

Tenâsüh, vefat eden insanların ruhlarının başka cesetlere girip seyr-ü seyahatinden ibaret ise, burada hangi ruh hangi cesede girmiştir. Belki pek çoğu itibarıyla mücrim bir topluluğun ruhları kabzedilmiş, arkadan gelenlere bir ders ve ibret olsun diye, cesetleri de taş haline getirilmiştir.

Tenasühe kâil olan eski- yeni bütün milletlerde ortak bir düşünce göze çarpmaktadır. O da; hûlül ve ittihat, Atenizm’de Ahen-Aten, Brahmanizm’de Brahman, Yahudilikte Üzeyr (a.s.), Hıristiyanlıkta Hz. Mesih (a.s.) ve Gulat-ı Şia’da ise Hz. Ali (r.a.) hep aynı şey olarak kabul edilmek suretiyle, âlemşümul bir hata işlenmiş ve aynı inhiraf çizgisinde birleşilmiştir.

Ehl-i sünnet uleması; hadisçisinden fıkıhçısına, ondan tefsir ve kelamcısına kadar, bu anlayışın, İslam’ın ruhuna aykırı olduğunda ittifak halindedir. Her ferdin kendi kaderiyle yaşaması, kendi kaderiyle ölmesi ve kendi serencâmesiyle haşrolması; sonra imtihan hakikatinin muayyen ferde bakması, muayyen muhatabın kendi sevap ve günahıyla aynı muayyeniyet içinde hesaba çekilmesi gibi hususlardan Ötürü, tenâsüh akidesini merdut görmüşlerdir.

Bediüzzaman’a Göre Ruh

Bediüzzaman, hayatın hâlis, safî bir cevheri ve onun müstakil zâtı dediği ruh hakkında , ruhun zîşuur olduğunu söyler ki, Fethullah Gülen’in ruh hakkındaki görüşlerinin temelinde bu vardır. Şöyle der:

“Şu madde ve şehadet âlemi, âlem-i melekût ve ervah üzerinde serpilmiş bir perde gibidir. Madde bir mana ile kaimdir; işte o mana hayattır, ruhtur” der.

Ruh, bir kanun-u zîvücud-u haricîdir, bir nâmus-u zîşuurdur. Sabit ve dâim fıtrî kanunlar gibi, ruh dahi âlem-i emirden, sıfat-ı iradeden gelmiş, kudret ona vücud-u hissî giydirmiştir, bir seyyâle-i latîfeyi o cevhere sadef etmiştir. Mevcud ruh, mâkul kanunun kardeşidir. İkisi hem daimî, hem âlem-i emirden gelmişlerdir. Şâyet nev’lerdeki kanunlara kudret-i ezeliye bir vücud-u haricî giydirseydi, ruh olurdu. Eğer ruh, şuuru başından indirse, yine lâyemut bir kanun olurdu.

Bediüzzaman melâike ve ruhanilerin vücutları üzerinde de ısrarla durur. Ve her fırsatta ısrarla ruhun bekasını vurgular. “Haşir Risalesi” ve “Yirmi Dokuzuncu Sözün İkinci Maksadı’nı bu hususa ayırır. Öldükten sonra dirilmenin ahlâki buudlarının önemini vurgular ve okuyucularına Sünni düşünce çizgisinde hayat, ruh, beka-yı ruh, mükâfat ve mücazat konularında oldukça önemli ipuçları verir.

İnsan vücudunda; hayat, hareket, idrak, his, şuur ve her türlü gelişmenin gayr-i maddi temel unsuru sayılan ruh; vahye, Kur’an’a, vahiy meleğine de aynı ismin verilmesi mahfuz- kutsal kitaplardan filozoflara, en iptidai toplumlardan en mütemeddin milletlere kadar hemen herkesin alâka duyduğu bir mevzudur. Hakkında söylenen sözler mücelletlere sığmayacak ölçüde geniş bir konudur.

İhtimal, bu biraz da, ilk insan ve ilk peygambere/ peygamberlere bildirilen ruhun hakikati ve mahiyet-i nefs’il- emayesiyle alâkalı icmali emirlerle yetinmeyip tafsile girmekten ve değişik çağların ilim, marifet ufku zaviyesinden ileri sürülmüş yorumlardan kaynaklanmaktadır. Ya da aslında, bir hareket, hayat, idrak ve his esası olan ruh cevherinin hakikatini onun fonksiyon ve faaliyetleriyle karıştırıp hepsini müşterek mütalaa etmekten kaynaklanmaktadır. Ne var ki, ruhun anlatılmasıyla alâkalı düşünce ve ifadeler nasıl olursa olsun, onun hayat, hareket, his, şuur, düşünce ve idrakin biricik kaynağı olduğunda şüphe yoktur… Ye bu konuda din, felsefe düşüncesi ve tasavvuf adeta ittifak halindedir.

Yaptığımız araştırmalarda M.Fethullah Gülen’in, ruhun varlığını ispatladıktan sonra onun şuurlu bir namus olduğu vurgusunun onun ruh konusuna getirdiği, üzerinde durulması gereken orijinal bir yaklaşım olduğunu gördük. Ayrıca F.Gülen, akli delillerle ruhun varlığını ortaya koyduktan sonra ruhun mana boyutuna değinir. F. Gülen’ de en çok göze çarpan husus şudur ki “Ruh İnsanı” olmayı öne çıkarır. Ve bizzat bir eserinin adını “Ruhumuzun Heykelini Dikerken” olarak isimlendirir.

Tarih boyunca ruha yapılan açıklamalara kendine has yorumlar katar ki bunların mutlaka vurgulanması gerekir. Bunlar şöyledir:

Üstadın kul Allah’ın emrindedir, ruhun zîşuur olmasına atıfta bulunup takdirle karşılar. (Beyan kitabında Kalp ve Ruh Hayatı, Kalbin Zümrüt Tepeleri’nde Üstadın İktibası)
Ruh bedende değildir der ve bedenin ruhun adresi olduğunu öne çıkarır.(Ruh ve Ötesi yazılarında)
Asrın Getirdiği Tereddütler’de (3.cilt, s.7) Ulu’l-Azm peygamberlerin sordukları soruya getirdiği “Kaymak Esprisi”
İlmin putlaştırmasından bahseder.
Ruh insanın portresini çizer (Prizma 4)
Efendimiz’in vefatı için “Ruhunun Ufkuna Yürüdü” tabirini kullanır.
Sırr u sır’ı açıklarken, ruhu atmosfer gibi görür ve her şeyi kapsadığını söyler (Seyr-ü Sülük makalesinin sonunda)
Ruhun Rabbanileşmesi tabirini kullanır. (Ruhumuzun Heykelini Dikerken)
Kıyamet koptuğunda ruhların ölümünü “gaşy” geçici bayılma olarak ifade eder. (Ruh ve Ötesi) Ruhun ebediliğine işareten
Ruhun esasen melekuti olduğunu vurgular.
Ruhun mahlukiyet çerçevesinde münezzehiyete sahip olduğunu vurgular. Ruh zaman ve mekândan münezzeh değildir der.
İnanmış insanların niteliklerini anlatırken “Eşyanın Ruha Benzeyen Manası” ifadesini kullanır. (Işığın Gördüğü Ufuk)
Ruhu’ l-Kudüs ’ ün Efendimiz olma ihtimali ile ilgili açıklamalar yapar.