İrfana Yolculuk
Ayrıca bu, “İnsanın bu dünyaya gönderilmesinin hikmeti ve gayesi; Hâlık- ı Kâinat’ı tanımak ve ona iman edip ibadet etmektir. Ve o insanın vazife -i fıtratı ve farîza-i zimmeti, marifetullah ve iman-ı billahtır ve iz’an ve yakîn ile vücudunu ve vahdetini tasdik etmektir.” ifadesi, bir Kur’an ayetinin (Zariyat Suresi 56. Ayet) tefsiridir. Said Nursi metnindeki hikmet ve gayeye karşılık olarak gelen ayet ya da ayetlerin klasik müfessirlerce tanımı “yarattım” tabiridir. Buradan da anlaşılıyor ki Said Nursi’ye göre “yaratma” faaliyeti “hikmet ve gaye” içeren bir fiildir ki bu da aynı zamanda Yaratıcı olan Zat’ın “yaratma” vasfından diğer bir vasfı olan “Hakim”, “Alim” ve bir başka ya da başka vasıflarına geçişliliği içerir. Zaten Said Nursi metinlerinin en ilginç özelliklerinden birisi de bu geçişliliğe uygun oluşlarıdır, anlam tabakaları iç içe geçmiştir adeta.
Burada, O’nu tanımak için tavzif edilip gönderilen insana, “Yaratıcı”nın İslam’a göre birçok vasfı, özelliği olmakla birlikte “Halık” olarak tanıtılması önemli bir husustur. Böylelikle Müslüman, “Halık/Yaratıcı”sını tanıma eyleminin en iyi yapılabileceği adrese işaret etmektedir: “O’nu tanımak istiyorsan O’nun yarattıklarına ve onları nasıl yarattığına bak”, manası saklıdır sanki bu ifadenin içerisinde. Çünkü özellikle “Halık” kelimesinin seçilmesindeki hikmet, tanınacak Zat’ın nasıl tanınacağına da işaret etmektedir. Farzı muhal olarak ibarede kullanılan ism-i İlahi “Rezzak” olsaydı, o zaman da tanınacak Zat’ın rızıklandırması hususiyeti vasıtasıyla tanınabileceğine işaret edilmiş olunacaktı.
Sonrasında da, “yaratışın ardı arkası kesilmeyen bir süreç oluşundan dolayı kendini tanıtmak isteyen Zat bu yolla devamlı yenilenen bir yaratım alanı üzerinden kendi “evsafı kemali”ni göstermek istemektedir.” Gene zımni olarak anlaşılmaktadır ki tanınması gereken Zatı tanıtacak olan bu yaratış fiili ve bu “devamlılık”a değinmekte ise, tanınması gereken Zat’ın tanınmaya layık pek çok vasfı bulunmaktadır, dolayısıyla “tanıma” eyleminde belirli bir son, kemal nokta “mümkinat”ta yoktur. Zira kâinat anen feanen yaratılış hakikatına mazhar olmakta ise (ki öyledir) ve de bu yaratı(lı)şın hikmeti Yaratan Zat’ın kendisini tanıtması ise, tanınacak olan Zat’ın tanınmaya layık pek çok evsaf-ı kemaliyyesi bulunmaktadır. Çünkü devamlı değişmekle, yani yeniden yeniye yaratılmakla kâinat her seferinde ayrı bir İlahi manaya denk gelecek şekilde anlamlanmaktadır.
Ve o vazifeyle dünyaya gönderilen insanın doğuştan gelen görevi (vazifeyi fıtriyesi), ki kendisine bizzat zimmetlenmiştir (farizai zimmeti), marifetullah, Allah’ı tanımak ve O’na iman etmektir.
“ve iz’an ve yakîn ile vücudunu ve vahdetini tasdik etmektir”: tanınarak ibadet edilecek Yaratıcının tam da nasıl ve ne şekilde tanınacağına dair belki de en iyi usulün ne olduğu gene bu ifadeden çıkarılabilir; “iz’an” ile yani bilerek, “peki nasıl bileceğiz?” diye sorduğumuzda “yakin” ile şüphesiz sağlam ve kat’i bir şekilde. O nasıl olacak diye sorduğumuzda ferdin en fazla sağlam ve şüphesiz bildiği eylem alanı yani en yakın ve içinde bulunduğu alan olan kendiliği içerisindeki gündelik yaşamı vasıtasıyla bilecek. Çünkü yaratılışın en fazla içerisinde bulunulan alan hiç şüphe yoktu ki “gündelik hayat”tır. Gündelik hayata, sonsuz değişme ve değiştirme kapasitesiyle bir yaratılış mekânı, İslami tabirle “arş”ı olarak bakılabilir. Gündelik hayatın içerisinde insan, hem kendisi itibariyle değişir hem de başkalarına temas ve etki edebilmesi itibariyle başkalarını değiştirir. Gündelik hayat, yaşamın akışkanlığının tam içerisindedir. Gündelik hayat bir yaratılış alanı olarak aynı zamanda değişmenin ve dönüşmenin de alanıdır. Tüm bu usuller ile O Zat’ın vücudu, varlığı ve vahdeti yani tekliği tanınacaktır.
Hâlık-ı Âlem’i bize tarif ve ilân eden deliller ve bürhanlar, lâyüadd ve lâyuhsadır. O delillerin en büyükleri üçtür: Birincisi: Bazı âyetlerini gördüğün, işittiğin şu “kitab-ı kebir-i kâinat”tır. İkincisi: Bu kitabın âyet-ül kübrası ve divan-ı nübüvvetin hâtemi ve künuz-u mahfiyenin miftahı olan Hazret-i Muhammed Aleyhissalâtü Vesselâm’dır. Üçüncüsü: Kitab-ı âlemin tefsiri ve mahlûkata karşı Allah’ın hücceti olan Kur’an’dır.
Said Nursi, âlemin Yaratıcısını bize tarif ve ilan eden delil ve bürhanlar sayısız ve hesapsızdır ki içlerinde en büyüklerinden biri, “kitab-ı kebir-i kâinat” yani büyük bir kitap olan kâinat, diğeri bu büyük kâinat kitabının en büyük “ayet”i, peygamberlik meclisinin son üyesi, gizli hazinelerin de anahtarı olan Hz. Muhammed, Âlem kitabının açıklayıcısı olarak yaratılmışlara karşı Allah’ın delili olan Kur’andır, demektedir.
Burada Nursi, Risalelerin pek çok değişik yerlerinde olan yerlere atıflar bulunarak, hiçbir kitabın kâtibinin, yazarının ilmi, iradesi dışında olamayacağını ve doğrudan ya da dolaylı yoldan ilim, hikmet, irade başta olmak üzere tüm diğer vasıflarına işaret ettiğini dolayısıyla kainatın da intizam, mizan, hikmet ve benzeri taşıdığı özellikleriyle bir kitabı andırdığını ve böylelikle katibini, yazarını, Nursi’nin metnine bağlı kalarak söylemek gerekirse kainatın “Halik”ını tarif ettiğini söyler. İşte bu kâinat kitabının en büyük “ayet”i (yazarının vasıflarına delil olma noktasında) Hz. Muhammed’dir ki O, kâinat kitabının nelere işaret ettiğini, neleri anlattığını ders vermiştir.
Burada özellikle, bu “âyet-ül kübra” üzerinde durmak, meselemiz olan “gündelik hayatın ehemmiyeti nedir?” noktasına kuvvet vermesi açısından önemlidir. Zira “ayet-ül kübra” olarak nitelendirilen Zat Kur’an’da, bir müslüman açısından örnek alınması gereken kişi olarak belirlenmiştir . Said Nursi, “Mektubat” kitabının Hz. Muhammed’in mucizelerini anlattığı kısım olan “Mu’cizat-ı Ahmediye”de O’na dair şu ifadelerde bulunmaktadır:
Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın çendan her hali ve her tavrı, sıdkına ve nübüvvetine şahid olabilir; fakat her hali, her tavrı hârikulâde olmak lâzım değildir. Çünki Cenab-ı Hak onu beşer suretinde göndermiş, tâ insanın ahval-i içtimaiyelerinde ve dünyevî, uhrevî saadetlerini kazandıracak a’mal ve harekâtlarında rehber olsun ve imam olsun ve herbiri birer mu’cizat-ı kudret-i İlahiye olan âdiyat içindeki hârikulâde olan san’at-ı Rabbaniyeyi ve tasarruf-u kudret-i İlahiyeyi göstersin. Eğer ef’alinde beşeriyetten çıkıp hârikulâde olsaydı, bizzât imam olamazdı; ef’aliyle, ahvaliyle, etvarıyla ders veremezdi.
Bu alıntıda meselemizle alakalı pek çok yer bulunmaktadır:
İslam peygamberinin mucize/olağanüstü halleri kadar sıradan, günlük halleri de bir cihette peygamberliğine delildir ki bu husus tüm ümmetine örnek olacak bir şahıs için olmazsa olmaz bir özelliktir. Çünkü ona tabi olup onun gibi olmaya çalışacaklar için (ki bir Müslüman için bu bir İlahi emirdir) yani peygamber olmayan sıradan insan için olağanüstülük yolu açık değildir (mucizeler sadece peygamberlere verilen bir özelliktir), açık olan yol sadece sıradanlıktır. Peygamber tüm bu sıradanlıklardan azade bir insan olsa, mesela uykuya, yemeğe ihtiyacı hiç olmazsa, bu tür faaliyetler ile yaşamını sürdürmek mecburiyetinde bulunan (ki sırf bu iki faaliyet bile insanın ömrü içerisinde büyük bir yekün teşkil etmektedir) insanlara nasıl örnek olacaktır? Hâlbuki O, “örnek” olmak için gönderilmiştir. “Beşer” olabildiği ölçüde “örnek” olabilecektir. Bu noktada bizim için can alıcı nokta tam da bu “beşeriyet”, “sıradanlık hali”nin ta kendisidir, çünkü Said Nursi de bu manayı teyit edercesine şöyle devam etmektedir:
“herbiri birer mu’cizat-ı kudret-i İlahiye olan âdiyat içindeki hârikulâde olan san’at-ı Rabbaniyeyi ve tasarruf-u kudret-i İlahiyeyi göstersin”. Genelde bu yer Nur cemaati içerisinde okunduğu zaman yorumlamalarda burada geçen ve “herbiri birer mu’cizat-ı kudret¬i İlahiye”, İlahi gücün mucizesi olarak tarif edilen “adiyat”, Risale’nin pek çok yerinde geçen, insanların gerçekten de içerisindeki İlahiliği göremediği “çiçek, böcek, ağaç, tohum, bulut, yağmur vb.” olarak yorumlanır. Tamamıyla yanlış olmamakla birlikte eksik bir yorumdur bu. Çünkü metnin bağlamı asıl ve merkez olarak alındığında, Peygamberin herkese örnek olabilmesi için insanüstü olmadığının vurgulandığı yerde, zikredilen “mu’cizat-ı kudret-i İlahiye” olan “adiyat”tan kasıt, beşere, insana ait olanlar olsa gerektir. Peki, çoğunlukla insani dünyada “adiyat” olarak görülen, ehemmiyet verilmeyen şeylerin başında gelmez midir “gündelik hayat”?
İslam itikadı “tevhid” üzerine kuruludur. Yani “tevhid” olmadan Müslüman olunamaz. “Tevhid”, İslam itikadına göre yaratılan her şeyi ayrım yapmaksızın Allah’a vermek, O’nun yaratımının eseri olduğunu kabul etmektir. Toptan bir bağlanmayı ifade eden “tevhid” akidesi ayrım kabul etmez. Yani ayrım yapmaksızın, kıymetli-kıymetsiz, insani olan-olmayan tüm yaratımların Yaratıcı’ya verilmesini şart koşar. Said Nursi’nin de en büyük gayesi, bu “tevhid” akidesini, Müslüman ferdin etrafında değişen ve dönüşen zaman içerisinde muhafaza etmek olmuştur.
Descartesçi felsefeden beslenen moderniteye göre “politik olan” “gündelik olan”a üstündür. “Politik hayat” “gündelik hayat”tan değerlidir. “Gündelik hayat” genellikle kıymetsiz olan ve insani olan kümesine dâhil edilmektedir. Hâlbuki Said Nursi’nin metnindeki Peygamber örneğinden de anlaşılacaktır ki “gündelik hayat”ın içerisindeki faaliyetler hatta biraz daha ileri giderek “gündelik hayat”ın ta kendisi bir Müslüman için “Halık”ını tarif edecek vasıflarla donatılmıştır. Gündelik hayatın kendisi bir İlahi yaratım olarak bizatihi kendi yaratıcını tarif etmektedir. Yaratıcıyı tarif etme noktasında her tarif edici kendisine haslığı/”unique”liği içerisinde tarif etme vazifesini görür. Bu nokta-i nazardan “mahlûkat, mabudiyetten uzaklık noktasında müsavi oldukları gibi, mahlukiyet nisbetinde de birdirler” , yani hiçbirşeyin bir diğerinden “yaratılmış olma” noktasında bir üstünlüğü-altındalığı yoktur, olamaz da. Çünkü Said Nursi’ye göre, Allah, “Halık” sıfatıyla mevcudatın her birine aynı uzaklık yakınlık “makam”ındadır. Eşya ile “halıkıyet”inin dışında bir alakası bulunmaz: “ Tahayyüz ve tecezziden münezzehtir. Mevcudatla alâkası, hâlıkıyettir”. Tabiri diğerle, her yaratılmış, yaratıcısını kendisine haslığı itibariyle tarif ettiği vechile, yaratılmışlar arasında yaratıcısını tarif etme noktasında, “bu daha iyi tarif etmektedir, bu daha kötü tarif etmektedir” gibi, yaratılmışlar tarafında bir hiyerarşi kurulamaz.
Eğer modernitenin yaptığı gibi politik olan gündelik olana, politik hayat da gündelik hayata üstün olduğunu kabul etsek dahi, bir Müslüman bu İkililerden birisini diğerine ast/üst kabul edip o şekilde kabul edip de, İslam itikadındaki “tevhid” açısından muamele edemez. Eğer bir Müslüman böyle bir şey yaparsa (ister, fiili anlamda hayatı değerli/değersiz olarak değerlendirip muamelede bulunda isterse, itikadi anlamda bu değerli bu değersiz diye düşünse) İslami anlamda “şirk koşmuş” olur. “Şirk” ise İslam’da en büyük günahlardan biri olarak kabul edilir ve eğer kişi bu yaptığı günahın, düştüğü durumun farkında olarak yapıyorsa daire-i İslam’dan çıkar, “kâfir” olur.
Çalışmamızın bu bölümünde, Said Nursi metinlerindeki teolojik kısımlardan yararlanılarak yapılan yorumlamalar ile “gündelik hayat”ın İslam açısından ne kadar da önemli olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. Özellikle bu bölümde altı çizilen ya da anlatılmaya çabalanan nokta ise “gündelik hayat”ın teolojik olarak, İslam inancının “tevhid” akidesi açısından önemidir. “Gündelik hayat”ın itikad açısından İslam’daki yeri ve önemi anlaşılmadan yaşanılan bir yaşantının tam, da insanın dünyaya gönderilmesinde, yapmakla mükellef olduğu “Yaratıcısını tanımak” vazifesindeki eksikliğe tekabül edecektir. Bundan dolayı, bir Müslüman’ın inancı açısından “gündelik hayat” gayet hayati/imani öneme haizdir. Dolayısıyla iddiamız odur ki, vazifenin hakkıyla yerine getirilmesi için olmazsa olmaz unsurlardan biri de gündelik hayat üzerinden Yaratıcı’nın ne demek istediğinin anlaşılmasıdır, tabiri diğerle kâmil bir Müslüman olmanın yolu “gündelik hayat”tan geçmektedir.
Said Nursi’den yola çıkarak modernitenin hayatı anlamlandırma üzerinde açmış olduğu o dikotomik derin yarığı yani, hayatın ehemmiyetli ve ehemmiyetsiz olarak ikiye ayrılmasının neticesinde “gündelik hayat”ın “hakirleştirilmesi”ne karşı naif de olsa bir cevap vermeye çalıştık. Burada verdiğimiz cevabın, doğru cevap olmasa dahi, soruları hiç sormamaktan daha iyi olduğunu düşünmekteyiz. Zira her metin kuramsal olarak sonsuz okumayı içi tisinde barındırır, ta ki herkes kendi okumasını yapabilsin. Biz de kendi okumalarımızdan hareketle vardığımız mütevazı sonuç eşliğinde, sizinle bu okumalardan çıkarsadığımız soruları paylaşmak istedik yalnızca. Bu nokta-i nazardan eğer varılan sonuçlarda bir eksiklik ya da yanlışık var ise kusur tamamiyle şahsımıza aittirler:
Ey Türkler ve Kürdler! İnsaf ediniz. Bir râfızî bir hadîse yanlış mana verse veya yanlış amel et se; acaba hadîsi inkâr etmek mi lâzımdır, yoksa o râfızîyi tahtie edip namus-u hadîsi muhafaza etmek mi lâzımdır? Belki hürriyet budur ki: Kanun-u adalet ve te’dibden başka, hiç kimse kimseye tahakküm etmesin. Herkesin hukuku mahfuz kalsın, herkes harekât-ı meşruasında şahane serbest olsun.
Ali Bedir,” Said Nursi’nin Teolojisinde Gündelik Hayat” Yüksek Lisans Tezinden alınmıştır.
