İrfana Yolculuk
Sohbet, örf-i lûgavîde yâr u hemdem olmak manasına geldiğinden yâr u hemdeme Sâhib denir. Sâhib’in cem’i Sahb ve cem’ül-cem’i Ashâb’dır. Sâhâbe de şâzz bir cem’ olarak Ashâb manasınadır[1]. Sahabeden bir ferd mânasına Sahâbî de Sâhib makamında kesîrü’l-isti’mâldir. Burada mevzû-ı bahs olan sahabe Resûlu’llâh (s.a.s.) Efendimiz’in dîdâr-ı bâ kemâliyle müşerref olup rivayetleri, mülakatları, sohbetleri sabit olan bahtiyârân-ı ümmettir.
Sahâbî ıstılâh-ı şer’îce Resûlu’llâh (s.a.s.)’i mü’min olarak görmüş ve mü’min olarak vefat etmiş kimsedir. Bu tâ’rif Hâfız İbnü-Hacer-i Askalânî’nin dediğine göre ta’riflerin esahhı olup Buhârî ile Şeyhi İmâm Ahmed İbn-i Hanbel’in ve sâir muhakkikinin muhtarıdır. Nitekim İmâm Ahmed İbn-i Hanbel: “Zât-ı Mukaddese-i Nebeviyye’ye bir sene, bir ay, bir gün, bir saat hemdem olan, hattâ yalnız gören kimse Sahâbî’dir.” demiştir.
Bu tarife göre kable’l-îmân likası sabit olmakla beraber ba’del-iman bir daha kendisine rü’yet nasip olmamış bulunan mû’minlere Sahâbî denilemeyeceği gibi zümre-i celîle-i Ashâb idâdına dâhil olmuşken ıyâzen bi’llâhi Teâlâ irtidâd ile hâl-i riddetinde vefat etmiş olanlar da[2] Sâhâbe değildir.
Abdu’llâh bin Ebî Serh ile Kurre bin Hübeyre el-Kuşeyrî ve Eş’as bin Kays Kindî gibi ahd-ı celîl-i Nebevî’de irtidâd edip bâdehû tekrar îmân etmiş olanlara gelince: Bunların sohbeti hakkında pek ziyâde münâkaşa edilmiştir. Abdullâh bin Ebî Serh hakkındaki hilaf çok kavî değildir. Çünkü o, feth-i Mekke’de demi heder edilmiş iken süt biraderi Osman bin Affân (r.a.)’in şefaatiyle mazhar-ı afv olup hiç olmazsa affından sonraki sohbeti makbuldür. Diğer ikisine gelince: Onlar Kuşeyr ile Kinde kabâilinden irtidâd edenlerle birlikte irtidâd edip Halîfe-i Evvel Ebû Bekr el-Sıddîk (r.a.)’in huzuruna esîren getirilmiş ve yeniden îmân etmişlerdir. İmâm Ebû Hanîfe ile İmâm Şafiî’ye göre irtidâd mâsebakdaki amelleri ibtâl ettiğinden, bu zâtlar da îmâna avdet ettikten sonra şeref-i dîdâr-ı Risâlet- Penâhî ile müşerref olamadıklarından Sahâbî değillerdir. Lâkin Muhaddisînin mu’temedün-aleyh olan kavl-i sahîhine göre bunlar da sahabedendir. Ve Eş’as bin Kays’i muhaddisler hep Sâhâbe meyânında zikredip Hadîslerini Kütüb-i Sıhâh ve Mesânîd’e o sıfatla dercetmekte beis görmemişlerdir.
Hünefâ’dan olan Zeyd bin Amr bin Nüfeyl gibi kable’l-bi’se sohbet-i seniyye-i Muhammediyye’ye mazhar olup da zaman-ı bi’sete yetişememiş, yahut râhib Bahîrâ ile Vereka bin Nevfel gibi enbiyâ-yı selefi musaddık olup (a.s.) Efendimiz’in ba’s buyurulacaklarına da îmânı olanlar acaba Sahâbî sayılırlar mı?
Abdu’llâh bin Mende, Zeyd ile Bahîrâ’yı o meyânda zikretmiş ve Zeyd hakkında vârid olan اِنَّهُ يُبْعَثُ اُمَّةٌ وَحْدَهُ = O, yevm-i kıyamette tek başına bir ümmet olarak bâ’s olunacaktır.” Hadîs-i Şerifini hüccet olarak sevk eylemiştir. Vereka fazla olarak risâlet zamanını idrâk edemediyse de nübüvvetin evâilini idrak edip üçüncü hadîsten mâ’lûm olacağı üzere Aleyhi’s-salâtü ve’ s-selâm Efendimiz’in kalb-i şeriflerine mehabeti Vahy’in verdiği havf ve heyecanı teskîn için hayli teselliyetâmiz sözler söylemiştir. Bundan dolayı Taberî, Bagavî, İbnü-Kânî, İbnü’ s-Seken ve Sâhâbe terâcimini yazan diğerleri onun da ismini Sâhâbe defterine kaydetmişlerdir. Diğerleri yalnız eyyâm-ı bî’setteki sohbeti sohbet saydıklarından Zeyd ile Bahîrâ gibilerini sahabeden addetmezler. Evlâd-ı kirâm-ı risâletten, Hazret-i İbrahim bin Resûli’llâhi (s.a.s.)’in ismini zikrederler de Kasım bin Muhammed (s.a.s.)’in ismini zikretmezler. Çünkü Hazret-i Kasım kable’l-bi’se vefat etmiştir.
Bir de rü’yet ve mülakatın manası, mümeyyiz olarak rü’yet ve mülakattır. Sinn-i bulûğdan evvel Resûlu’llâh salla llahu aleyhi ve sellem’i görüp hatırlayanlar şüphesiz Sahâbî’dir. Hasan, Hüseyin,. Abdu’llâh bin ez-Zübeyr (r.a.)üm gibi. Lâkin Sâhâbe hazerâtından yeni doğan çocuklarını huzûr-ı Risâlet-Penâhî’ye götürüp düâ ettirmek, damaklarını uğdurmak (Tahnik), haklarında niyâz-ı berekette bulunmak mu’tâdları idi. Bu çocuklardan sinn-i temyîze vâsıl oldukları zaman (a.s.) Efendimiz’i refîk-ı a’lâya iltihak buyurmuş bulanlar Sâhâbe değildir. İbnü-Hacer, bunlar, Resûlu’llâh (s.a.s.) kendilerini görmüş olmaları haysiyetiyle Sâhâbe sayılırlarsa da rivayetleri haysiyetiyle Tâbiîn’dendirler diyor.
Cumhûr-ı muhaddisînin bu tariflerine karşı diğer tarifler de varsa da İbnü-Hacer-i Askalânî bunlara şâzz diyor.
Bir kere bazı, usûlıyyûnun ve meselâ İbnü’s-Sabbâğ’ın tarifine göre Nebiyy-i Ekrem (s.a.s.)’e, mülâki olup nezd-i hümâyunlarında ikâmet eden ve kendilerine tâbi’ olan kimseye Sahâbî denilip vifâdet suretiyle huzura gelen ve müsâhabet ve mütâbeat etmeksizin gidenlere Sahâbî ismi verilemez. Bunlar, Sahâbî’nin lügat mânası da işte budur, diyorlar. Halbuki örf-i lûgavîce sohbetin azına da, çoğuna da sohbet denir. Lûgata bakılacak olursa huzurda yalnız bir saat bulunmuş olan zâta Sahâbî denilebilir. Mâhâzâ eimmenin isti’mâl-i örfîsine nazaran yalnız sohbeti temâdî eden, mülakatı tevâlî eden kimseden başkasına Sâhib ıtlak edilmediğinden bir saat beraber bulunan, beraberce bir kaç adım yürüyen kimseye Sâhâbe denilmemek kavlini Kâdî Ebû-Bekr Bakıllânî ihtiyar ediyor.
Saîd bin El-Müseyyeb’in Resûlu’llâh (s.a.s.)’in nezdinde bir iki sene ikâmet etmemiş, birlikte bir iki gazada bulunmamış kimseyi Sahâbî addetmediği rivayet olunuyor. İbnü’l-Müseyyeb’in bu iddiası ehl-i Hadîsçe müsellem değildir. Zîrâ bu takdirde irtihâl-i Nebevî’den beş ay mukaddem îmân etmiş olan Cerîr bin Abdi’llâhi’l-Becelî (r.a)’in Sahâbî sayılmaması lâzım gelecek. Halbuki onun Sahâbî olduğunda ittifak vardır. Zeynü’d-Dîn-i Irâkî müşarünileyhin böyle söylediği sahîhan sabit olmuyor, diyor. İsnâd’ın râvîleri meyânında Muhammed bin Ömer el-Vâkıdî vardır ki hadisde zayıf bir kimsedir. Mâverdî de, bir Sahâbî ile Resul (a.s.) arasında ihtisas bulunmasını şart kılmıştır ki bu şartı pek ağırdır. Diğer tarifler bunlar kadar mühim olmadığından zikirlerinden sarf-ı nazar olundu.
Bir kimsenin Sahâbî olduğu bir kaç tarik ile sabit olur:
1 – Tevatür ile. Ebû-Bekr, Ömer, Osman, Alî, bakiyye-i Aşere-i Mübeşşere ve sâir bir çokları (r.a.’üm ecmaîn) gibi.
2 – İstifâza yani Tevatür derecesini bulmayan bir şöhret ile. Dımâm bin Sa’lebe ile Ukkâşe bin Mıhsan (r.a.umû) gibi.
3 – Âhâd-ı sahabenin ve-Askalânî’nin dediğine göre Âhâd-i Tâbiîn’in, filânın sohbeti vardır demesi ile ki bu “Şahs-ı vahidin tezkiyesi makhûldür.” kaidesine ibtinâ eder. Meselâ Humeme bin Ebî Humeme ed-Devsî isminde bir zât Hazret-i Ömer’in eyyâm-ı hilâfetinde Ebû-Mûsâ el-Eş’arî (r.a.) maiyyetinde İsfahan’ın fethinde bulunduktan sonra orada mebtûnen yani ishalden vefat etmişti. Ebû-Mûsâ el-Eş’arî onun hakkında: “Va’llâhi, Peygamberinizden mesmûumuz ve sem’-i ıttılâımıza. vâsıl olmuş bir şey varsa o da Humeme’nin şehîd olacağı idi” demiş. Bundan, hem Humeme (r.a)’in sohbeti, hem de mebtûnun şehîd olduğu hükmü çıkar.
4- Kendisinin Sahâbî’yim demesi ile Lâkin bu takdirde kendisinin evvel be-evvel adaleti sabit ve Resûlullâh (s.a.s.) Efendimiz’e muâsaratı mümkün olmak şarttır. Bu şartların her ikisi de mühimdir. Zira adaleti sabit olmadan: ben Sahâbî’yim, sözünü kabul etmek, adaletini: ben adlim, iddiası üzerine kabul etmeğe varır. Çünkü Sâhâbe adûldür. İkinci şart da çok mühimdir. O kimsenin Asrı-ı Saâdet’de yaşadığı sabit veya hiç olmazsa o asırda yaşayabilecek sinn-i visâlde olmalıdır. Hele 110 sene-i Hicriyesinden sonra bu dâvaya kalkışanların hepsi bi’l-ittifak kâzib addedilmişlerdir, 110 senesinden sonra yeryüzünde ber-hayat hiçbir sahâbî kalmamıştı. Bu yalan da’vâda bulunanların sonuncusu Reten-i Hindî’dir ki vefatı 632 sene-i Hicriyesinde vâki olduğu halde sohbet iddiasında ve uydurma rivâyât ile bir kısım halkı iğfale kalkışmak cür’etinde bulunmuştu.
Sahâbe-i kiram rıdvânu ilâhi aleyhim hazerâtının isimlerini, tercüme-i hâllerini, mukıllînden iseler rivayetinde infirâd ettikleri Hadîsleri göstermek için her asırda bir çok himmetli zevât-ı kiram çalışıp müstakil kitaplar da te’lif etmişlerdir. Bu bâbda en evvel müstakil eser yazan Ebû-Abdi’llâh Muhammed bin İsmâîl Buhârî (194-256) dır.[3]
Buhârî’nin meşâyıhı tabakasından Halîfe bin Hayyât (h. 240) ve Kâtibü’l-Vâkıdî demekle mâruf Muhammed bin Sa’d (h. 230) da Sâhâbe ile Sahâbe’den sonraki ruvâtı câmi’ olmak üzere -az daha evvel- birer eser te’lif ettikleri gibi Buhârî akranından Ya’kûb bin Süfyân bin Cevvân (h. 277) ile Ebû-Bekr bin Ebî-Hayseme (185 – 279) de birer kitap yazmışlardır. Onlardan sonra te’lîfat artık tevali ediyor. En ma’rûfları şu zevata âiddir: Hâfız-ı Kebîr Mutayyen (202-297), Ebü’l-Kâsım Bagavî (214-310), Ebû-Bekr bin Dâvud (230-316), Abdan (216-306), Ebû-Alî bin es-Seken (294-353), Ebû-Hafs bin Şahin (297-385), Ebû-Man-sûr-ı Mâverdî [yahud Bâverdî?], Ebû-Hâtim bin Hibbân (h.354), Mu’cemlet sâhibi Taberani (260-360), Ebû-Abdi’llâh bin Mende (310-395), Ebû-Nuaym-ı Isbehânî (330-403), El-Istîâb sâhibi Ebû-Ömer bin Abdi’l-Berr (368-463), o kitaba zeyil yazan Ebû-Bekr bin. Fethûn ile Ebû-Mûsâ el-Medînî (501-581); daha sonraları Üsdü’l-Gâbe sâhibi İzzü’d-Dîn bin el-Esîr (555-630), bu kitabı ihtisar eden Ebû-Abdi’llâh Zehebî (673-748) ve el-İsâbe’sinden en çok Sâhâbe ismi cem’ edebilen İbnü-Hacer-i Askalânî (773-852).
Muahhar olanlar mukaddem olanların âsârındaki nevâkısı ikmâl etmişlerdir. En büyük mecmualardan biri sayılan İbnü Abdi’l-Berr’in El-İstiâb’ında 3500 Sahâbî ismi olduğu halde Üsdül-Gâbe’deki esâminin mecmuu 7554 ve El-Isâbe’deki isimlerin mecmuu -sohbeti meşkûk ve münâzeunfih olanlarında isimleri dâhil olmak üzere- 11783 dür ki Sahabenin hakîkî adetlerine nazaran devede kulak sayılır.
Sahabenin Hepsi Udûldür
Fitnelere karışmış, karışmamış Sâhâbe (r.a.)üm’ün kâffesi mû’temedün-bih olanların yanı ehl-i sünnet ve cemâat eimmesinin icmâ’ı ile adillerdir. Fiten, Emirü’l-Mü’minîn Osman (r.a.)’ın vak’a-i dil-sûz şehâdeti ile başlayıp ondan sonra Cemel, Sıffîn ve sâire o fıtne-i uzmanın fürûu olarak artık tevâlî etmiştir. Bu vak’alarda Sahâbe’nin bâzıları mesâff-ı harbde karşı karşıya durmuşlar, ekseriyet-i uzmâ da birer kenara çekilip hiçbir tarafı iltizam etmemişlerdir. Muharib olanlar tabîî muktezây-ı hâl olarak yekdiğeri lehine söz söylememişler, şîaları yani tarafdarları ise herhangi hususlarda vâki’ olan tarafgirliklerde olduğu gibi ta’nda metbu’ları olan Sahâbe’den daha ileriye varıp nihâyet Şîa (Şîa-i Alî), Nevâsıb (Şîa-i Osman), Havâric, Revâfız nâmını alan tevâif-ı mübtedıa, muhalifleri olan taraftaki Ashâb-ı Resûli’llâh (s.a.s.) adaletten iskâta kalkışmışlardır. Halbuki bu vak’alarda haklı olanlar da, haksız olanlar da birer gûnâ müteevvil olup doğru, yanlış sûret-i zahirede kendilerini muhik gösterecek birer hüccete temessük ediyor ve her iki taraf, hakkı seyf ile ihkâk etmek dâvasıyle ortaya çıkıyorlardı. İçtihadında muhtî olanın mevzûr olmak şöyle dursun me’cûr, musîb olanın ise iki kat me’cûr olacağı ma’lûmdur. Bir de acaba bu zevatın bu fiil ve hareketleri rivayetlerine müessir olacak raddede miydi? Hakka’l-insâf düşünülse muhalifine içtihâden isnâd-ı bağy ederek onu başka çâre olmadığı için silâh kuvvetiyle hakka irca’ etmeyi yine içtihâden vazife edinmek ile Kitâb ve Sünnet’i ümmete nakil ve tebliğ etmek hususunda havâ-yı nefse tebean telâüb etmek başka başka mânalardır. Birincisi vâki’ ise Sahâbe-i kiram hakkında ikincisi elbette vâki’ değildir.
Fitenden ı’tizâl etmiş olanlara hiçbir diyecek yok ise de fitnelere iştirak etmiş olanları da Ehl-i Sünnet hüsn ü zanna binâen udûl sayarlar ve bu zevât-ı kiramın kendi mesmu’larını, ma’lûmlarını bile bile tağyir ve tahrif edebileceklerini, hattâ zihinlerine uğratamazlar.
Hâtîb-i Bağdadî, Kifâye’sinde: “Sahâbe’nin adaleti Allâhu Teâlâ’nın onları ta’dîl etmesiyle, pâk ve tâhir olduklarını bize olan ihbâriyle, onları ümetn-i âlem içinde ihtiyar ve istifa buyurmuş olmasıyla sabit ve ma’lûmdur. Hak Celle ve Alâ Hasretleri Kitâb-ı Kerîm’inde:
كنتم خير أمة اخرجت للناس “[4] ، كذا : ” وكذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء على الناس ويكون الرسول عليكم شهيدا “[5] ، كذا : ” لقد رضي الله عن المؤمنين اذ يبايعونك تحت الشجرة فعلم ما في قلوبهم “[6] ، كذا “والسابقون الاولون من المهاجرين والانصار والذين اتبعوهم بإحسان رضى الله عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “[7] كذا : ” يَا اَيُّهَا النَّبِيُُّ حَسْبُكَ اللهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ “[8] كذا : ” لِلْفُقَرَاء الْمَهَاجِرِينَ الَّذِينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَامْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللهِ وَرِضْوَاناً وَيَنْصُرُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ اُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ . وَالَّذِينَِ تَبَوَّؤُا الدَّارَ والاِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ اِلَيْهِمْ وَلاَ يَجِدُونَ في صُدُورِهِمْ حَاجَةٌ مِمَّا اُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى اَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهَمْ خَصَاصَةٌ وَمِنْ بَعْدِهِمْ يِقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلاِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالاِيْمَانِ وَ لاَ تَجْعَلْ في قُلُوبِنَا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا اِنَّكَ رؤُفٌ رَحِيمٌ”[9]
buyurmuştur. Zikr ve îrââı burada uzun sürecek daha bir çok âyât-ı kerîme ve Ahâdîs-i Meşhûre-i Nebevîyye de vardır.
Bu âyât-ı kerîme ve ahbâr-ı Nebevîyyenin kâffesi onların adl olduklarına sûret-i kat’iyyede hükmetmeyi iktidâ edib hiçbiri -kendisini Allâhu Teâlâ ve Tekaddes Hasretleri ta’dîl ve tezkiye buyurduktan sonra- mahlûkînden bir kimsenin ta’dîline muhtaç kalmaz. Maahâzâ eğer Allah ile Resûlu ilâh’dan şu zikrettiğimiz Âyât ve Ahâdîs dahî bilfarz bize baliğ olmamış olsaydı onların hicret ila’llah, cihâd fî sebili’llâh, İslama nusrat, cân ve mâli feda, Allah yolunda âbâ ve ebnâyı katilden bile çekinmemek, emr-i dînde hayır-hâhlık, kuvvet-i îmân, kuvvet-i yakîn gibi ma’lûm olan hâl ve sanları kendilerini ta’dîle, nekahetlerine mu’tekid olmağa ve kendilerinden sonra gelmişlerin ve o meyânda kendilerini ta’dîle kalkışanların kâffesinden efdal olduklarına alâ veçhi’l-kat hükmetmeyi yine vâcib kılardı.. Kâffe-i ulemânın ve sözü muteddün-bih olanların mezhebi işte budur.” dedikten sonra Ebû-Zür’a er-Râzî’ye kadar senedini sevkederek müşârün-ileyhin: “Bir kimsenin ashâb-ı Resûli’llâh (s.a.s.)’den birine kem nazarla baktığını görürsen anla ki o kimse zındıktır. Zîrâ Resul haktır. Kur’ân haktır. Resûl’ün getirdiği de haktır. Bunların hepsini bize teblîğ eden sahabedir. Bu herîfler ise Kitâb ve Sünnet’i iptal için şuhûdumuzu tecrîha kalkışıyorlar. Halbuki zenâdıka oldukları için cerh olunmak asıl kendilerine yaraşır.” dediğini rivayet eder.
İbnü-Hacer-i Askalânî Isâbe’sinin mukaddimesinde Hatîb’in bu sözlerini naklettikten sonra şöyle diyor: “Sahabenin tafdîli hakkında vârid olmuş ahâdîs-i şerife pek çoktur. Bunların içinde maksûdumuza en açık delâlet edeni Abdu’llâh bin Mugaffel (r.a)’in Tirmizî ile Sahîh-i İbnü-Hibbân’da, rivayet olunan şu Hadîs-i merfûudur:
” الله الله في اصحابي لا تتخذوهم غرضا . فمن احبهم فبحبي احبهم . ومن ابغضهم فببغضي ابغضهم . ومن اٌذاهم فقد اٌذاني .ومن آذاني فقد آذى الله . ومن آذى الله فيوشك ان يأخذه =
“Sakın sakın Ashabım aleyhinde bulunmayınız. Onları hedef-i ta’rîz etmeyiniz. Onları her kim severse bana muhabbeti dolayısıyla sever. Her kim de buğz ederse bana buğzu dolayısıyla eder. Her kim onlara eza ederse bana ezâ etmiş olur. her kim bana ezâ ederse Allah’ a ezâ etmiş olur. Her kim de Allah’a ezâ ederse çok sürmez Allah onun belâsını verir.” İnteha.
Ebû-Muhammed bin Hazm de:
لا يستوي منكم من انفق من قبل الفتح وقاتل اولئك اعظم درجة من الذين انفقوا من بعد وقاتلوا وكلا وعد الله الحسنى[10] “
Âyet-i kerîmesi ile
ان الذين سبقت لهم منا الحسنى اولئك عنها مبعدون[11] “
Âyet-i Kerîme’sinden bi’l-istidlâl bütün sahabe-i kiram hazerâtının ehl-i cennet olduklarına kat’ etmiştir.
Vâkıâ fukahây-ı Mâlikiyyeden صقلية= Sıkılliyye(Sicilye)li Ebû Abdi’llâh-i Mâzirî (453-536) Bürhân şerhinde: “Sâhâbe udûldür demekle Resûlu’llâh (s.a.s.)’i yalnız bir gün gören, yahut ara sıra ziyaret eden, yahut da bir iş için mülâki olup hemen nezd-i âlîlerinden savuşub giden her ferdi kasdetmiyoruz. Sahabeden muradımız Zât-ı Şeriflerine mülâzemeti olup
(وعزروه ونصروه واتبعوا النور الذي انزل معه اؤلئك هم المفلحون[12])
Âyet-i Kerîme’si medlûl-i münîfince Zât-ı Akdes-i Risâlet-Penâhîlerine kuvvetuzzahr olmuş, nusrat etmiş ve bihakkın mütâbaatta bulunmuş zevât-ı âliyedir) demiş ise de bu kavli şâzz i’tibâr edilmiştir. Zira dediği derecede mülâzemet şart olsa Vâil bin Hucr gibi, Mâlik bin el-Huveyris gibi, Osman bin Ebî’l-As gibi vüfûd arasında huzûü-ı pür-nûr kutsilerine varıp pek az ikâmetten sonra avdet etmiş olmakla beraber sohbet ve rivayet ile meşhur bir çok sahabenin adaletine hükmedilemeyeceği gibi A’râb-ı Kabâilden nezd-i âlî-i nebevîde ne kadar ikâmet ettikleri gayri ma’lûm ve şu kadar ki bir iki rivayeti ile sohbeti ma’lûm olanların da adaleti mevzû-i bahs olmak lâzım gelir ki umûmunun ta’dîli hakkındaki cumhur kavl-i mu’teberîne muhaliftir.
Sohbet-i Nebeviyye devlet-i refîasına muâdil tutulacak hiçbir fazîlet mutasavver olmadığı için o huzûr-ı mübarekte -ne kadar az olursa olsun- bulunmuş bir kimseyi mâadasına tafdîl etmek Hulefây-ı Râşidîn zamanında bütün sahabe meyânında mukarrer kavâidden biri idi. Hâfız Askalânî bu kaidenin mebnâsı olmak üzere atîdeki Hadîslerle istişhâd eder: Ebû-Saîd-i Hudrî’nin Sahîheyne olan “(Ashâbıma sebbetmeyiniz.) Nefsim yed-i kudretinde olan Allah’a kasem ederimki herhangi biriniz Uhud dağı kadar altın infâk etse onlardan (Ashabımdan) birinin bir müdd, hattâ yarım müdd sadakasına yetişemez.” Hadîsi; mütevâtır olan
خير الناس قرنى ثم الذين يلونهم —
Nâsın en hayırlıları benim karnimdeki müslümanlardır. Onlardan sonrada müteakiben gelenlerdir.” Hadîsi,
Behz bin Hakîm’in pederi tarikiyle ceddinden merfûan rivayet ettiği
انتم توفون سبعين امة انتم خيرها واكرمها على الله عز وجل =
“Sizler yetmiş ümmetin içinden yetmişinci olarak gelenisiniz ki hepsinin hayırlısı ve inda’llâhi Azze ve Celli ekremi sizsiniz” Hadîsi[13]; Bezzâr’ın Müsned’inde Câbir’den merfûan mervî:
” ان الله اختار اصحابي على الثقلين سوى النبيين والمرسلين
“Allâhu Teâlâ benim Ashabımı Enbiyâ ve Mürselin müstesna olmak üzere ins ve cinnin kâffesine tercîh buyurmuştur.” Hadîsi. Süfyân-ı Sevrî de
” قل الحمد لله وسلام على عباده الذين اصطفى[14]
Âyet-i Kerîme’sinin-tefsirinde-Allah’ın istifa buyurduğu bu ibâdın Ashâb-ı Muhammed (s.a.s.) olduklarını söylemiştir. Hâsılı bu manadaki ahbâr ve âsâr pek çoktur.
Müksirîn-i Sâhâbe
Sâhâbe (r.a.)üm’ün müksirîni yâni çok hadis rivayet edenleri içinde binden ziyâde hadisi olanlar atîdeki yedi zâttır:
1— Ebû-Hüreyre (59?) (r.a.) ki 5374 hadis rivayet etmiştir. Bunların 335’i Sahiheyn’da, 93’ü yalnız Buhârî’de, 189’u yalnız Müslim’de, kalan 4757’si de diğer musannefât-ı Hadîsiyyede mezkûrdur. Ebû Hüreyre’den ahzeden râvîler sekizyüzden ziyadedir. İmâm-ı Şâfiî onun hakkında: “Kendi zamanında hadis rivayet edenlerin ahfazıdır.” demiştir. Hâkimin Müstedrek’inde mervî Zeyd bin Sabit (r.a)’in Hadîsine göre bir gün kendisi, bir arkadaşı, bir de Ebû Hüreyre Huzûr-ı pür-nûr-ı Nebevî’de bulunmuşlar. (a.s.) Efendimiz Hazretleri kendilerini taltifen: “Duâ ediniz” buyurmuşlar. Zeyd ile arkadaşı birer duada bulunmuşlar, (a.s.) Efendimizde dualarına âmîn buyurmuşlar. Sonra Ebû Hüreyre: “Ya Rab, arkadaşlarım ne diledilerse senden onu, bir de unutulmaz bir ilim dilerim.” diye düâ etmiş. Ona da âmîn buyurulmuş.
Bunun üzerine Zeyd ile arkadaşı: Yâ Resûlâ’llah, bunu bizde isteriz.” demişlerse de” سبقكما الغلام الدوسي=Hayır, şu Devs’li delikanlı sizden evvel davranıp ona nail oldu.” cevâbını almışlar.
2— Abdu’llâh bin Ömer (h. 74) (r.a.) ki 2630 hadis rivayet etmiştir. Bunların 170’i Sahiheyn’da. 81’i yalnız Buhârî’de 31 i yalnız Müslim’de, 2348’i başka yerlerdedir.
3— Enes bin Mâlik (90?) (r.a.) ki merviyyâtı 2286 Hadîstir. Bunların 168’i Sahiheyn’da, 83’ü yalnız Buhârî’de, 71’i yalnız Müslim’de, kalan 1964’ü başka kitâblardadır.
4— Ümmü’l-Mü’minîn Aişe-i Sıddîka (h. 57) (r.a.)â ki 2210 hadis rivayet etmiştir. Bunların 174’ü Sahiheyn’da, 54’ü yalnız Buhârî’de, 68’i yalnız Müslim’de, diğer 1914’ü diğer kitâblardadır.
5— Abdu’llâh bin Abbâs (h. 68) (r.a.) ki 1660 hadis rivayet etmiştir. Bunların 75’i Sahiheyn’da, 28’i yalnız Buhârî’de, 49’u yalnız Müslim’de, 1508’i de başka yerlerdedir.
6— Câbir bin Abdi’llâhi’l-Ensârî (h. 807) (r.a.) ki 1540 Hadîsi vardır. Bunların 58’i Sahiheyn’da, 26 sı yalnız, Buhârî’de, 126 sı yalnız Müslim’de, 1330’u bu iki kitabın mâadâsındadır.
7— Ebû-Saîd-i Hudrî (h. 74) (r.a.) ki 1170 Hadîsi vardır. Bunların 43’ü Buhârî ile Müslim’de, 26’sı yalnız Buhârî’de, 52’si yalnız Müslim‘de, 1049’u başka kitâblardadır.
Fukahây-i Sâhâbe
Sahâbe’nin fukahâsı çoktur. Hulefây-ı erbaa hazerâtı hepsine şüphesiz tekaddüm ederler ise de fetvaları alelıtlak en çok mervî olan sahabe Ömer, Alî, İbnü-Mes’ûd, İbnü-Ömer, İbnü-Abbâs, Zeyd bin Sabit ve Âişe (r.a.)üm olup bunların içinde .de İbnü-Abbâs’ın fetâvâ’sı hepsinden ziyâde naklolunmuştur. Ebû Muhammed Alî bin Hazm der ki: Bu yedi Sahâbîden her birinin fetâvâ’sı cem’edilse birer büyük cild hâsıl olmak mümkündür.
Onlardan sonra yirmi Sahâbî daha gelir ki bunların da fetâvâsı birer küçük cüz tutar. Bunlar Ebû-Bekr, Osmân, Ebû-Mûsâ el-Eş-arî, Muâz bin Cebel, Sa’d bin Ebî-Vakkâs, Ebû-Hüreyre, Enes bin Mâlîk, Abdu’llâh bin Amr bin el-As, Selmân-ı Fârisî, Câbir bin Abdi’llâh, Ebû-Saîd-i Hudrî, Talha, Zübeyr, Abdü’r-Rahmân bin Avf, Miran İbn-i Husayn, Ebû-Bekre, Ubâde bin Es’Sâmid, Muâviye, Abdu’llâh bin ez-Zübeyr, Ümmü’l-Mü’minîn Ümmü-Seleme (r.a.)’dür. Daha sonra Übeyy bin Kâ’b, Ebü’d-Derdâ, Ebû-Talha, Mikdâd ve sâire gibi yüz yirmi Sahâbî gelir ki bunlar fetvada mukıll ve her birinden ancak bir veya iki mes’ele rivayet olunmuş zevattır. Bunların mecmu-ı fetâvâsından araştıra araştıra nihâyet bir küçük cüz’ peyda olabilir. İntehâ.
Abâdile
Bir mesele-i fıkhiyye, Abâdile’nin kavli olmak üzere zikrolunursa Abdu’llâh bin Abbâs ile Abdu’llâh bin Ömer ve Abdu’llâh bin ez-Zübeyr ve Abdu’llâh bin Amr bin Âs’ın o mes’elede müttefik oldukları kasdolunur. Abâdile Abdu’llâhlar demektir. Abdu’llâh isimli sahâbe-i kiramın adedi İbn es-Salâh’ın dediğine göre 220 ye, İbnü-Fethûn’un zabt ve tahkikine göre ise üçyüze baliğ iken yalnız bu dört zâta inhisarı ıstılâhîdir. İlm-i Fıkh’ı umûmun teslim-gerdesi olduğu halde Abdu’llâh bin Mes’ûd manay-ı ıstılâhîce Abâdile cümlesinden değildir. Çünkü bu ıstılah onun vefatından sonra hadis olmuştur.
Sâhâbe içinde bunca fukahâ var iken münhasıran hiç birinin akvâline bağlanılmaz ve mesâil-i fıkhiyye kâh şundan, kâh bundan öğrenilirdi. İbn-el-Medînî’nin dediğine göre Evzâî, Ebû-Hanîfe, Mâlik, Şâfiî gibi; daha sonraki Eimme-i Mezâhib gibi ashâbınca dediği dedik ve akvâlinde metbu’ olan yalnız Abdu’llâh bin Mes’ûd ile Zeyd bin Sabit ve Abdu’llâh bin Abbâs vardı. (Radiya’llahu anhüm). Bunlardan her birinin kendine mahsus ashâbı vardı ki kavilleriyle âmil olup onlarla fetva verirlerdi.
Sahabenin Adedi
(a.s.) Efendimiz’in vefatında ber-hayat kalan Sahabenin adedi denildiğine göre yüzbinden ziyâde, idi. Daha evvel vefat edenler de başka. Esnây-ı fütûhda diyâr-ı baîdeye dağılmış olduklarından çoğunun hüviyyeti ahlâfa ma’lûm olmamıştır. En ziyâde esâmî cem’eden Isâbe’de, yalnız 11783 isim vardır ki bunların bâ’zıları hakkında da sahâbî mi değil mi diye ihtilâf edildiğini haber veriyor.
Tabakât-i Ashâb
Sahâbe-i kiramı İbnü-Sa’d beş tabakaya. Hâkim ise oniki tabakaya taksim etmişlerdir. Hâkim’in tasnifi şöyledir: 1-Hulefây-ı Erbaa Hazerâtı gibi Mekke’de îmâna gelenler, 2-Dârü’n-Nedve ashabı[15] -, 3-Habeşistâna hicret etmiş olanlar, 4-Akabe-i Ûlâ Ashâb-ı, 5-Akabe-i Saniye Ashabı ki çoğu Ensârdandır, 6-(a.s.) Efendimiz’e Kubâ’da Medîne’ye teşriflerinden evvel mülâki olan ilk Muhacirler, 7-Ehl-i Bedir,8-Bedir ile Hudeybiyye vak’ası arasında hicret edenler, 9-Ehl-i Bey’atü’r-Rıdvân, 10- Hâlid bin el-Velîd ve Amr bin el-As gibi Hudeybiyye ile Feth-i Mekke arasında hicret edenler, 11- Fetih’den sonra Müslüman olanlar, 12- Yevm-i Fetih’de ve Haccetü’l-Vedâ’da ve sâırede (a.s.) Efendimiz’i görmüş olan çocuklar.
En Son Kalan Sahâbî
Sahabenin en sonraya kalanı Ebû’t-Tufeyl Amir bin Vasile el-Leysî (r.a.)’dir. Vefatı için yüzden yüz ona kadar muhtelif târihler beyân ediliyor. Medine’de en sonra vefat eden Sahâbî Sâib bin Yezîd, bir kavle göre Câbir bin Abdi’llâh, diğer kavle göre de Sehl bin Sa’d (r.a.)üm’dür. Halbuki 99 da Medine’de vefat eden Mahmûd bin er-Rebî’ her üçünden de sonra vefat etmiştir. Mekke’de en sonraya kalan Sahâbî Mekke’de defnolunduğu hakkındaki rivayet sabit ise Ebû’t-Tufeyl’dir. Çünkü alelıtlak en sona kalan odur. Değil ise Abdullâh bin Ömer (? 73) dür. Enes bin Mâlik Basra’da (90, 91, 92, 93 senelerinden birinde); Abdu’llâh bin Ebî-“Evfâ(86 yahut 88) yahut Amr bin Hureys (85 yahut 98) Kûfe’de; Abdu’llâh bin Büsr-i Mâzinî (h. 88) Şam’da en sona kalanlardır. Dımeşk’da Vasile bin Eska’ el-Leysî (85 yahut 86) Cezîre’de Urs bin Umeyre el-Kindî, Filistin’de Kays bin Sa’d bin Ubâde (h. 85), Basra’da diğer rivayete göre- Abdu’llâh İbn-i el-Hâris bin Cez’ (85 ilâ 89), Yemâme’de Hirmâs bin Ziyâd-ı Bâhilî, Berka’da Rüveyfî’ bin Sâbit-i Ensâri (h. 53), Bâdiye’de Seleme bin el-Ekva’ (h. 64) en sonraya kalan Ashâb-ı Kirâmdır. Seleme’nin Medîne’de vefat etmiş olduğu da mervîdir. (r.a.)üm ecmaîn.
Sahih-İ Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi 1. Cilt’ten alınmıştır.
[1] Eimmeden birinin mezhebini kabul ve taklîd eden ulemaya da o imâmın ashabı denir. Ashâb-ı Ebî-Hanîfe, ashâb-ı Mâlik, ashâb-ı Şafiî gibi.
[2] Asr-ı Saâdet’de îmân ve islâm ve sohbet-i bî-behây-i Seyyidi’l-enâm saâdet-i ulyâsına mazhar olmuşken şakavet-i sâbıka-i ezeliyye muktezâsını en nihâyet izhâr ile irtidâd eden bir kaç kimse vardır. Übeydu’llâh bin Cahş Esedî, Abdu’llâh bin Hatal, Rebîa bin Ümeyye bin Halef, Mikyes bin Hubâbe gibi. Bunlardan Übeydu’llâh Ümmühât-ı mü’minînden Ümmü-Habîbe (r.a.)’nın ilk zevci olup birlikte Habeş diyarına hicret ve orada iken sû-i hatimesi yakasına yapışıp tanassur etti. Ve nasrâniyeti üzere âhirete göçtü. Abdullah bin Hatal ile Mikyes de feth-i Mekke günü demi heder edilenlerden olup birincisi iltica ettiği Estâr-ı Kâ’be-i Muazzama altında iken Saîd bin el-Huveyris el-Mahzûmî ile Ebu-Berze el-Eslemî taraflarından, diğeri de kendi kabîlesinden olan Nümeyle bin Abdullah tarafından katledilmişlerdir.
[3] A’lâm’ın sol taraflatına yazılan rakkamların biri isim sahibinin velâdet, diğeri vefat tarihidir. Yalnız bir rakkam var ise tarih-i vefattır. Rakkamın sağında istifham işareti varsa o tarih hakkında ihtilâf edildiğini ve şu kadar ki adedin, mâ-vakaa yakın takrîbî bir adet olduğunu gösterir.
[4] Meâl-i âlîsi: Sizler nâsa karşı meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. (Âl-i İmrân: 110) İntehâ. Va’llahu a’lem.
[5] Meâl-i âlîsi: İşte böylece sizleri biz vasat yani efrâd-ı hıyar ve udûl olan bir ümmet kıldık ki yevm-i kıyamette peygamberlerin vazîfe-i teblîği tamamen îfâ etmiş olduklarına nâsa karşı şehâdet edebilesiniz, Resul de sizi tezkiye ile lehinize şehâdet edebilsin. (Bakara: 143) İntehâ Va’llahu a’lem.
Evvelki âyet-i kerîme gibi bu âyet-i kerîmenin de muhatabı Ümmet-i Muhammediyye (s.a.s.) ve hâssatan Vahy’in hîn-i nüzulünde Kelâm-ı ilâhîyi evvelen ve bizzat tebellüğ etmiş olan Sahâbe-i kirâmdır.
[6] Meâl-i âlîsi: Ey Resûl-i kerîm, hanıya ölünceye kadar seni müdâfaa edip yanından ayrılmamak üzere ağacın altında sana bîat eden mü’minler yok mu, işte onlardan Allah razı oldu. Ve hîn-i mubayaadaki sıdk ve vefalarını bilip tasdik etti. (Feth: 18) İnteha. Vallâhu a’lem.
Âyet-i kerîmenin sebebi nüzulü Hudeybiyye sulhuna tekaddüm eden mubayaa hâdise-i ma’lûmesidir ki buna bu âyet-i kerîmenin nüzulünden dolayı (Bey’atü’r-Rıdvân) denir. Bu rıdvân-ı ilâhî ile mübeşşer olan Sahâbe-i kiram 1400 yahut 1525 zât idi.
[7] Meâl-i âlîsi: Sabikünu evvelûn olan Muhacirin ve Ensâr ile onlara ihsan ile tâbi’ olanlardan Allah razı olmuştur. Onlar da Allah’tan razı olmuşlardır. (Tevbe: 100) İnteha. Va’llahu a’lem.
Sabikünu evvelûn denilen zevat ehl-i kıbleteyn, yahut -aşağı yukarı yine o demeğe varan Hicret’ten evvelki müslümanlar yahut ehl-i Bedir, yahut ehl-i Bey’at-ı rıdvândır diyen olduğu gibi, bütün Sahâbe’dir diyen de vardır. Onlara ihsan ile tâbi’ olanlar ise evvelki ihtilaflı akvâle göre ya bakiyye-i Muhacirin ve Ensâr, yahut da Sahabeden sonraki Tabiîn karnı olacaktır. İhsandan murâd da Sahabeyi, hassaten Muhacirin ile Ensâr’ı hayr ile yâd ve onlara hayır düâ etmek olduğunu Atâ’ söyleyor ki bunu bundan bir sonraki âyet-i kerîmeden istinbât etmiş gibi görünüyor. Bu âyet-i kerîmeye nazaran Rıdvân-ı İlâhîye mazhar olanlar hem sabikün, hem de onların etbâı olduğundan bu lâfızların te’vîli her ne olursa olsun bütün Sahabe-Hatîbin dediği gibi- ta’dîl-i İlâhî ile muaddel olmuş demektir.
[8] Meâl-i âlîsi: Ey Nebiyy-i Kerîm, Allah ile sana tâbi’ olan mü’minler sana yeter. (Enfâl: 64) İntehâ. Va’llahu a’lem.
[9] Meâl-i âlisi: Benü’n-Nadîr’den kalan emvâl-i fey’, Fukarây-ı Muhâcirîn’indir ki onlar Allah’ın fazl ve rıdvânını aramak ve Allah ile Resûl’üne nusret etmek uğrunda vatanlarından çıkarıldılar. Ve mal ve mülklerinden oldular. İşte sâdık bunlardır. Muhacirler gelmezden evvel dâr-ı hicreti hazırlayıp ve Muhacirini evlerinde barındırıp îmâna yapışan Ensâr’a gelince onlar nezdlerine hicret etmiş olanları severler, Muhâcirîne verilip kendilerine verilmediğinden dolayı kalpleri gayz ve hased gibi bir şey duymaz, kendileri aç bile olsalar onları kendilerine îsâr ve tercîh ederler. Nefsinin şuh-hundan yani şiddetli buhlünden kurtulmuş olanlar kimler ise işte felah bulan onlardır. Bunlardan yani Muhacirin ile Ensârdan sonra gelenler de: “Ey bizim Rabbımız, bize ve İmanda bize sâdık olanlara mağfiret buyur. îmân etmiş planlara karsı kalbimizde de biçbir kin bırakma. Ey bizim Rabbımız, sen Rauf ve Rahîmsin” derler. (Hasr: 8-ıo) İntehâ. Va’llahu a’lem.
Bu üç Âyet-i kerîmede Muhacirin ile Ensâr’a pek sarîh ve pek büyük senalar olduğu gibi onlardan sonra gelenlere de sâbiküna hayır dualarına ve onlara karşı kalplerini gıll ü hasedden, buğz ü kinden mutahhar bulundurmak istediklerine mükâfâtan-büyük lûtuflar va’d buyurulmuştur. Bu sonradan gelenler ister bakiyye-i Sâhâbe, ister Tabiîn olsun yine Sahabenin kâffesi muaddel olmuş olurlar.
[10] Meâl-i âlîsi: İçinizden feth-i Mekke’den evvel malını infak ve kitâle iştirak etmiş olanlar diğerlerine müsavi Eğillerdir. Onların derecesi daha sonra infak edenlerle mukatele edenlerdendaha büyüktür. Bununla beraber Allahu Azze ve Celle onlara da, berikilere de hünsâyı, yani Cennet’i va’d buyurmuştur. Allah her yaptığınızdan habirdir. (Hadîd: 10) İntiha. Valahu alem.
[11] Meâl-i âlîsi: Hüsnâ’ya, Cennet’e nâiliyyetleri hakkında va’d-i ilâhîmiz sebketmış olanlar Cehennem’den uzak tutulacaklardır. (Enbiyâ’: 101) İntehâ, Va’llahu a’lem.
[12] A’râf Sûresi, Âyet: 157.
[13] Bu Hadisi Ebu said-i Hudri (r.a.) de rivayet etmiştir.
[14] Neml Sûresi, Ayet: 59. والذي نفسي بيده لو انفق احدكم مثل احد ذهبا ما ادرك مد احدهم ولا نصيفه
[15] Irâkî Elfiyye’sinde Hikim’den böyle naklediliyor. Ashâb-ı Dârü’n-Nedve’den murâd, Ömer (r.a)’in yevm-i islâmına kadar îmanlarını gizlemiş olan sâbikünun Hazret-i Faruk’un îmân etmesi üzerine Beyt-i Şerîf’in yanındaki müşrikin mecmaına gitmek suretiyle kendilerini açığa vuranlardır ki o güne kadar Erkam bin ebi’l-Erkam (r.a)’in hanesinde gizlice toplanırlardı.
