İrfana Yolculuk
Türkiye’de 4 Mayıs 2007 tarihinde 5649 nolu kanunla artık her yıl “İstiklal Marşı’nın Kabul Edildiği Günü ve Mehmet Akif Ersoy’u Anma Günü” ilan edilmiştir. Kanaatimizce bu ve benzer anma toplantılarında Akif’in vurgulanması gereken en önemli özelliklerinden birisi de onun uzlaşmacı kişiliğidir.
Uzlaşma Kavramı
Uzlaşma (compromise), sözlükte düşman kişi ya da gruplar arasında bir anlaşma şekli olarak tarif edil-mektedir. Burada her bir taraf şuurlu olarak karşı tarafın bazı temel gerekçelerini kabul etme eğilimindedir. Uzlaşmada taraflar yüzde yüz memnun değildir fakat yapılan pazarlıklar ve gayretler sonunda belli bir denge sağlanmıştır. Uzlaşma sürekli olabileceği gibi kısa süreli de olabilir. Bu durumda uzlaşma dengesinin bozulması söz konusudur. Uzlaşmada karşılıklı çıkarlardan taviz verme durumu söz konusudur.
Uzlaşma kavaramı tolerans ya da hoşgörü kavramıyla da yakından ilgilidir. Hoşgörü, bir ferdin veya bir toplumun farklı olana tahammül göstermesi, müsamahalı hareket edebilmesidir. Hoşgörü, birlikte yaşama kültürünün geliştirilmesi için gereklidir. Hoşgörüde farklılık ve anlaşmazlıklar yerine uyumlu noktalar üzerinde durulur. Hoşgörü en kısa olarak “kendin yaşa fakat başkalarının yaşamasına da müsaade et” şeklinde, ifade edilebilir.
Ziya Gökalp, müsamaha ya da hoşgörü konusunda; farklı fikirlerin hoşgörüyle karşılanabileceğini fakat ahlaki kusurların hoşgörüyle karşılanmasının toplumlara zarar verebileceğini ifade etmiştir. Ona göre tolerans sahibi bir kimse, insanları mantıki hatalarından dolayı itham etmese de, ahlaki kusurlarından dolayı onları eleştirebilmelidir. O bu anlamda hoşgörü ya da tolerans kelimesi yerine “müsaafe” kelimesinin kullanılmasını önermektedir.
Kelimenin sözlük anlamlarının ötesinde “uzlaşma” bir kültür hatta bir medeniyet meselesidir. Bu bağlamda biz toplumları uzlaşmayı bilen ve bilmeyen ya da güçlü bir uzlaşma kültürüne sahip olan ya da güçlü bir uzlaşma kültürüne sahip olmayan toplumlar diye sınıflayabiliriz. Diğer insan ve toplumlarla uzlaşabilmek bir kültür ve medeniyet ölçüsüdür. Bu seviyeye ulaşamayan toplumlar kendi aralarındaki sorunları şiddet yoluyla çözme eğilimindedirler.
Uzlaşma kültürü açısından M. Akif Ersoy incelendiğinde onun bu kültürün en ideal temsilcilerinden birisi olduğu görülmektedir. Bu durum onun şahsiyetiyle de yakından ilgilidir. Çünkü o, her türlü ifrat ve tefritten uzak orta yolcu bir karakter yapısına sahiptir. Onun bu özelliği eserlerine de yansımıştır. Biz bu çerçevede Akif’i uzlaşma kültürümüzün en güzel örneklerinden birisi olarak görüyoruz.
Modern ve Geleneksel Eğitimi Uzlaştıran Bir Aydın
Akif’in en önemli yönlerinden birisi onun aldığı eğitimdir. O, Osmanlı modernleşmesinin en yoğun olduğu bir dönemde dünyaya gelmiştir. Bununla birlikte o, ailesinin de desteğiyle eğitim alanında modernlikle gelenekselliği başarıyla uzlaştırabilmiştir.
Akif’in eğitim durumuna baktığımızda, onun geleneksel ve modern eğitim kuramlarının her ikisinden de yararlandığını görüyoruz. Bir tarafta Fatih gibi geleneksel ilim ve irfan faaliyetlerinin yapıldığı bir merkez, öte yanda Tanzimat’tan beri gelişen modern eğitim kurumlan. O, babasının da desteğiyle her iki çevreden de bal toplayan bir arı gibidir. Bu “armonici” tutum ilerleyen yıllarda onun düşünce dünyasına da yansımıştır.
Akif, 1878 yılı Şubat ayı başlarında (1295 Muharrem) 4 yıl 4 ay ve 4 günlük iken geleneklere uyularak Fatih’te “Emir Buhari” mahalle mektebinde başlamıştır. Burada iki sene kadar okuduktan sonra 1879 yılı sonlarında Fatih İptidaisine (İlkokul) geçmiştir. Ayrıca bu sıralarda babasından özel Arapça dersleri almaya başlamıştır. Üç yıllık ilkokulu bitiren Akif, 1882 yılında Fatih Merkez Rüşdiyesine (Ortaokul) başlamıştır.
Akif, Rüşdiye tahsiline devam ederken bir taraftan hafızlığa çalışmış, babasından Arapça okumaya devam etmiştir. Ayrıca, Fatih Camiinde ikindi namazları sonrası, Selanik’li Esad Dede’den Farsça okumuştur. Hoca Halis Efendi’den de Arapçasını ilerletmiştir. Bu sıralarda edebiyat zevki de gelişip Şirazlı Hafız’ın Divanını, Sa’di’nin Gülistanını, Mevlana’nın Mesnevisini, Fuzuli’nin Leyla ve Mecnun’unu okumuştur. Rüşdiyedeki talebeliğinde ise Türkçe, Arapça, Farsça ve Fransızca’dan her sınıfta daima birinci olmuştur. 1885 yılında üç yıllık Rüşdiye’yi bitiren Âkif, ilk gençlik yıllarına geleneksel ve modern eğitim imkânlarını en iyi şekilde kullanarak girmiştir.
İlk ve ortaokul yıllarını mükemmel bir şekilde değerlendiren Âkif, kendisine meslek seçme aşamasına geldiğinde, babası onu serbest bırakmıştır. Çünkü o, oğlunun en iyi kararı verebilecek bir olgunluğa ulaştığına inanıyordu. Bu durum, aynı zamanda ona verilen bilgi ve karakter eğitimine olan güvenin de bir göstergesiydi. Akif, böylesi önemli bir konuda hiç tereddüt etmeden kararını vermiş ve dönemin gözde okullarından birisi olan Mülkiye Mektebi’ni (Siyasal Bilgiler) seçmiştir. Mülkiye Mektebi’nin iki senelik yüksek kısmına başlayan Akif, burada birinci sınıfta okurken hayatının direği mesabesindeki babasını kaybetmiştir. Bu acıya evlerinin yanması da eklenince, büyük bir zorluk ve sıkıntı içine düştü. Bunun üzerine Baytar Mektebine geçmek zorunda kalmıştır.
Mescit – Laboratuar Uzlaşması ve Fakülte Birinciliği
Akif, Baytar Mektebi’nde okurken çoğu doktor ve dindar kimseler olan hocalarından çok istifade etmiştir. Kendisi bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Baytar Mektebinde olan hocalarımızın ekserisi doktordu. Bunlar da hem mesleklerinde yüksek, hem de dini salabet erbabı idiler. Bunların telkinleri de dini terbiyem üzerinde müessir olmuştur. İçlerinde Bakteriyoloji muallimi Rifat Hüsamettin Paşa gibi kıymetli hocalarımız vardı.” Çocukluğundan beri modern ve geleneksel değerleri uyum içinde yürüten Akif, çift kanatlı bir kuş gibi okulun mescidine de laboratuarına da aynı şevk ve arzu ile devam etmiştir. Bu başarılı uzlaşının bir sonucu olarak Akif, okulunu birincilikle bitirmiştir.
Onun okul birincisi olmasında tatlı bir rekabetin de payı vardır. Akif’in sınıf arkadaşları arasında biri Er-meni diğeri de Yahudi olan iki rakibi vardı. O, sınıf birinciliğini onlara bırakmak istemiyordu. Bunun için gece gündüz çalışarak bu yarışı birinci bitirmeyi başarmıştır.
Manevi Eğitime Devam
Akif, Veterinerlik Fakültesi’nde okurken bir taraftan derslerine büyük bir ciddiyetle çalışırken, öte yandan da sık sık Kur’an okuyor ve Ortaokul yıllarında başladığı hafızlığını tamamlamaya çalışıyordu. Nitekim fakülteyi bitirdikten kısa bir süre sonra hafızlığını da tamamlamıştır. Yine Akif’in 1920’lere kadar bir Kur’an Tefsiri olan Celaleyn Tefsirini 18 defa okuduğu bilinmektedir. Böylece Akif, bir taraftan modern bilimleri öğrenirken geleneksel bilgi ve hikmetten de kopmuyor ikisini birlikte götürmeyi başarıyordu. Bu ve benzer gayretleriyle o, maddi ve manevi alanları en mükemmel bir şekilde uzlaştırmış oluyordu.
Hayata Uzlaşı Penceresinden Bakan Bir Aydın Doğu ve Batı Uzlaşması
Akif’in gerek kendi yaşantısı gerek eserleri incelendiğinde onun hayata adeta uzlaşı penceresinden baktığı görülmektedir. O, uzlaşı kültürünü bir hayat felsefesi haline getirmiştir. Akif, içinde yaşadığı coğrafyanın da ilhamıyla birçok alanda ideal bir uzlaşma kültürü oluşturmayı başarabilen ender aydınlarımızdan birisidir.
Asya ve Avrupa arasında kalan bir coğrafyanın insanı olan Akif, Doğu değerleriyle Batı değerlerini bir armoni içerisinde uzlaştırmayı başarmıştır. Onun en çok sevdiği insan tipi bu uzlaşıyı gerçekleştirebilen in-sanlardır. O, bu bağlamda ideal bir tip olarak Baytar Miralayı (Albay) İbrahim Beyi karşımıza çıkarmaktadır. İbrahim Bey, Akif üzerinde derin izler bırakmış şahıslardan birisidir. Akif bu zatın vefatı dolayısıyla Safahat’ ta geçen “Merhum İbrahim Bey” başlıklı bir ön yazı ve mersiye yazmıştır. Yüksek ilmi ve ahlaki özellikler taşıyan bu şahıs Akif’in en çok sevdiği insanlardan birisidir. Akif bu şahısla Adana civarında memuriyet dola-yısıyla tanışmıştır. Mithat Cemal Akif’in İbrahim Bey’e karşı olan duygularını şöyle ifade etmektedir: “Akif iki adamı sevmezdi. Avrupa’ya takılıp memleketinin toprağına iğreti basanı… Bir de kaşlarına kadar Şark’a batarak gözü Avrupa’yı görmeyeni… Halbuki Baytar Miralayı İbrahim Bey hem Şark, hem Garp adamıydı ve Akif bu ihtiyara aşıktı.”
Akif’in okuduğu Doğu ve Batı klasiklerine baktığımızda onun bu uzlaşıyı ne denli başarıyla yaptığını gayet açık bir şekilde görmek mümkündür:
Muallakat, Hafız, Sa’di, Mevlana, Fuzüli, Baki, Süleyman Çelebi, Nef’i, Nedim, Şeyhülislam Yahya, Şeyh Galib, Akif Paşa, onun okuduğu bazı Doğu kılasikleridir. Yine, Hersekli Arif Hikmet, Şinasi, Recaizade Ekrem, Osman Şems, Muallim Cudi kendi döneminde okunan ve Akif’in de okuduğu kimselerdir. O, ayrıca Hint edebiyatından da İbn-i Farız, Feyzi-i Hindi, Nabiga, Mütenebbi, Ebu Temmam, Buhturi, Muhteşem-i Kaşani, Ebu Firas, Muhammed İkbal’i okumuştur. O, Batı dünyasından Victor Hugo, Erneste Renan, Anatole France, Alfre de Musset, La Martine, Rousseau, Seinkiewicz, Alponse Daudet, Emil Zola, Alexendre Dumas Fils gibi yazarları da okumuştur.
Akif, Doğu ve Batı uzlaşması bağlamında birçok reçete sunmaktadır. Onlardan birisi Batı bilimi karşısın-da takınılacak tavırdır. O bu konuda şöyle demektedir:
Alınız ilmini Garb’ın, alınız san’atını;
Veriniz hem de mesainize son sür ’atini.
Çünkü milliyeti yok san’atın, ilmin; yalnız,
¡yi hatırda tutun ettiğim ihtarı demin:
Bütün edvâr-ı terakkiyi yarıp geçmek için
Kendi “mâhiyyet-i rûhiyye”niz olsun kılavuz.
Çünkü beyhûdedir ümmîd-i selâmet onsuz.
Burada dikkat çeken noktalardan birisi Akif’in ilim ve teknolojinin milliyeti olmadığına inanmasıdır. Bundan maksadı, ilim ve teknolojinin asla milli ya da kültürel değerler taşımadığı ya da taşıyamayacağı değil-dir. O da bunların belli oranda değer aşılayabileceği gerçeğini kabul etmektedir. Fakat biz kendi ruhumuzu ya da öz benliğimizi korursak bunların zararı asgari düzeyde kalacaktır. Onun “öz benlik” kavramına çok fazla vurgu yapmasının sebebi budur. O, yeni nesle verilmesi gereken eğitim ve bu bağlamda dikkat edilmesi gereken temel nokta konusunda şöyle demektedir:
Evet, ulûmunu asrın şebaba öğretelim;
Mukaddesata, fakat çokça ihtiram edelim.
Aydın ve Halk Uzlaşması
Akif’in gerçekleştirdiği en önemli uzlaşı alanlarından birisi de aydın ve halk uzlaşmasıdır. O, bu uzlaşıyı gerçekleştirebilmek için her iki tarafın hatalarını ve bundan sonra yapmaları gereken şeyleri açıkça ortaya koymuştur. O, toplumu halk ve aydınlar olmak üzere iki ana kategoriye ayırmaktadır. Bunların ilişkisini de organizmacı bir yaklaşımla insana benzetmektedir. Bu benzetmeye göre aydınlar toplumun beynini halk da vücudunu temsil etmektedir:
Milletin beyni sayarsak mütefekkir kısmı,
Bilmemiz lâzım olur halkı da elbet cismi?
Ona göre aydınlar ve halk arasında dengeli bir bütünleşmenin sağlanamadığı toplum sağlıksızdır. Böyle bir toplum adeta felçli bir hasta gibidir ve her türlü olumsuzluğa açıktır:
Bir cemaat ki dimağında dönen hissiyyat,
Cismin asabına gelmez, durur ahengi hayat;
Felcin a’razını göstermeye başlar a’za.
Böyle bir bünye için vermeli her hükme rıza?
Akif’in ideal toplum anlayışında aydınlar halka öncülük etmesi gereken kişilerdir. Ona göre halk, kendine öncülük eden kimseler olmadığı takdirde bocalama içerisinde kalır:
Adam ister yalınız etmeye bir kavmi adam!
Doğru yol işte budur, gel, diye sen bir yürü de,
O zaman bak ne koşanlar göreceksin sürüde!
Başı boş kaldı mı, zirâ, şaşırıp ber-mu’tâd,
Bulamaz kendiliğinden yolu aslâ efrâd.
Ona göre aydınlara düşen birinci görev, millete her konuda öncülük etmektir. Fakat maalesef aydınların büyük kısmı bu görevlerini hakkıyla yerine getirememektedir:
Milletin, memleketin böyle sefîl olmasına
Bir sebep varsa, havâssın geriden bakamsıdır…
Akif’e göre değişim sürecinde aydınların anlaması gereken en önemli noktalardan bir diğeri de her milletin gelişip ilerlemesinin kendi şartları içinde ele alınmasının gerekliliğidir. Dolayısıyla bu da milletlere göre değişiklik göstermektedir. Bir milletin başka bir milleti aynen taklit etmesi çoğu zaman hüsranla bitmektedir. Çünkü Akif’e göre kültürel farklılıklar gelişme yolunda belirleyici olma özelliğine sahiptir:
Mütefekkirleriniz anlamıyorlar sanırım,
Ki çemenzâr-ı terakkîde atılmış her adım,
Değişir büsbütün akvâma, cema’ate göre;
Başka bir kavmin izinden yürümek çok kerre,
Adetâ mühlik olur; sonra ne var her millet,
Gözetir seyr-i tekâmülde birer ayrı cihet
Akif’e göre, aydınların anlaması gereken çok önemli noktalardan birisi de insanlığın bir koşuda oldu-ğudur. Bu koşunun bitiş noktası Allah’ın takdir ettiği bir yerdir. Her toplum ister istemez bu noktaya doğru koşmaktadır. Fakat takip edecekleri yol birbirinden farklıdır. Bu milletlerin farklı ruh köklerinden ya da farklı kültürlerinden kaynaklanmaktadır. Aydınların en büyük görevlerinden birisi kendi milletlerinin “mahiyetini” ya da kültürünü kavrayıp ona uygun bir gelişme programı hazırlamaktır. Ona göre kendimizi Avrupa mede-niyetine uydurmak yerine, o medeniyetten kendi kültür yapımız doğrultusunda yararlanmalıyız. Bu işlemi gerçekleştirirken de asla kuru bir taklit yolu izlememeliyiz.
Bir de hatırlamıyorlar ki, umûmen beşerin,
Dâimâ koştuğu son maksada yükselmek için;
Tutacak silsile akvâma değildir hep bir;
Belki her millet için ancak o “mâhiyyet”tir,
Ki kopar kendisinin rûh-i umûmîsinden.
Şimdi, bir kavmin içinden mütefekkir geçinen
Zümre evvelce bu “mâhiyyet”i takdir ederek,
Sonra kaç safhası mevcûd ise tenvîr ederek,
Akif, aydınların kendi milletlerinin kültürüne göre bir gelişme ve ilerleme programı hazırladıklarında halkın da onların peşinden gideceğini ileri sürmektedir:
Çekecek oldu mu önden o İlâhi feneri;
Arkasından da cemâat yürür artık ileri .
Bu durumda aydın artık milletin ruhu hükmüne gelmiş olur:
Rûhudur çünkü karanlıkta elinden yedecek,
Yolcu şaşkın mı ki dursun, mütemâdîgidecek.
Acı ve Nükte Uzlaşması
Akif’in eserlerinin ana temalarından birisi acı ve ızdıraptır. O, milletin çektiği sıkıntıları kendi yüreğinde yaşamış ve bunları eserlerine taşımıştır. O, Safahat’taki üzüntü havasını şöyle ifade etmektedir:
Safahatımda, evet, şi’r arayan hiç bulamaz;
Yalnız bir yeri hakkında “hazin işte bu!” der.
Küfe? Yok. Kahve? Hayır. Hasta? Değil.
Hangisi ya? Üç buçuk nazma gömülmüş koca bir ömr-i heder!
Bununla birlikte Akif’in belki ağır matem havasını biraz dağıtmak, üzüntüyle sevinç arasında bir uzlaşı sağlamak için, Safahatında birçok nükteye de yer verdiğini görüyoruz. Bu yönüyle Safahat’tan küçük bir nükte kitabı bile üretmek mümkündür. Örneğin “Ressam Haklı” isimli manzumesinde körü körüne taklidin insanları düşürebileceği komik durumu anlatmaktadır. Akif’in günlük hayatında yeri geldikçe nükteler yaptığı da bilinmektedir. Örneğin o, sofra kurulduğunda misafirlerini yemeğe davet ederken “Cael Hak” diyerek, tebessüm ve latifelerle sofraya buyur ederdi.
Bir gün Akif’in hasta olduğu bir sırada muzip, aynı zamanda saçı sakalı dağınık bir arkadaşı onu ziyarete gelir. Adam, hastalıktan dolayı yatağında biraz bakımsız kalan Akif’e şöyle seslenir:
-Akif Bey ne bu hal, maymuna dönmüşsünüz kuzum maymuna! Bunun üzerine Akif, hiç üzerine alınmadan yavaşça öbür tarafa yönelmiş ve:
-O zaman biz de yüzümüzü duvara döneriz dostum diye, cevap vermiştir.
Bir gün Mecliste memurların maaşlarıyla ilgili bir kanun teklifinin müzakereleri esnasında, metni okuyan memur yanlışlıkla “me’murin” (memurlar) diyeceği yerde “memureyn” (iki memur) demişti. Bunun üzerine Akif, dayanamadı ve şöyle seslendi:
-Me’mureyn olsa hiç problem değil, onları balla kaymakla besleriz.
Akif, bazen tartışmalarda, kendilerine sadece Batı’nın değerlerini referans alanlara; -Durun ben size “Avrupa ayetleri okuyayım” der, onlara Avrupalı bilim adamlarından bazı nakiller yapar ve onları iknaederdi.
Akif, yapmacık jest ve mimiklerle şiir okuyanlardan pek hoşlanmazdı. Bir gün böyle birisi Taceddin Dergahında onun Bülbül şiirini okur. Bu okuyuşa canı sıkılan Akif, şöyle der:
-Bu bülbül bizim bülbüle benziyordu; amma, adam ne kanadını bıraktı, ne kuyruğunu.
Akif, oğlu Emin’e Mısır’da Kur’an öğretmektedir. Fakat Emin bu işin üzerine fazla düşmez. Ramazan ayının başında başladığı Tebbet Suresini ancak Kadir gecesinde ezberler. Ama yine de üç-dört yanlışı çıkar. Oğlunu biraz sıkıştırmak isteyen Akif’e Emin şöyle serzenişte bulunur:
-Baba beni hafız mı etmek istiyorsun?
Bunun üzerin Akif, oğluna şu latif cevabı verir:
-Oğlum, böyle bir şey aklımın köşesinden bile geçmedi. Farzı muhal böyle bir düşüncem olsa; bu gidişle seni hafız yapmaya benim gibi bir “ömrü beşer” (bir kişinin ömrü) değil, ömrü beşeriyet (bütün insanların ömrü) bile yetişmez evladım!
Akif, Mısır’dayken Türkiye’deki bazı dostlarından beklediği mektup ve haberleri alamaz. Buna çok üzülür. Böyle bir dostu Akif’in annesinin vefatı dolayısıyla ona bir baş sağlığı haberi ulaştırır. Bunun üzerin Akif ona şöyle serzenişte bulunur:
– Ey dostum, senden bir haber çıkması için illa da bizim evden bir cenaze mi çıkması gerekirdi!
Bütün bu örnekler, onun üzüntüyle sevinci uzlaştırabilen uzlaştırıcı kişiliğinin bir sonucudur.
Mü’min ve Kâfir Uzlaşması
Akif, uzlaştırma anlayışını o kadar ileri götürmüştür ki, en uzlaşmaz zannedilen kesimlerde bile ortak noktalar aramıştır. Örneğin o, Allah’dan sadece mü’minler için merhamet dilemekle yetinmemiş, mülhitlere daha çok merhamet istemiştir. Onun bu hümanist yaklaşımı Mevlana’yı hatırlatmaktadır:
Mü’minlere imdada yetiş merhametinle,
Mülhidlere lakin daha çok merhamet eyle:
Gümrahlarındır ki karanlıklara dalmış,
Bir rehber olur necm-i emel yok da bunalmış!
Sensin bu şebistana süren onları elbet,
Senden doğacak doğsa da bir fecr-i hidayet.
Akif, iman açısından mü’minle kâfir arasında çok ince bir çizginin olduğunu ifade etmektedir. Her iki zümre de Allah’ın kuludur. Akif, bu ortak noktadan hareketle bunların bile belli oranda anlaşmasını arzulamaktadır. Akif’e göre dünyadaki insanların birbirleriyle anlaşamaması çok şaşılacak bir olaydır:
Mülhid de senin, kalb-i muvahhid de senindir;
İlhad ile tevhid nedir? Menşei hep bir.
Öyleyse nedir bu tefavüt ara yerde?
Esbab-ı tehalüf nedir efkâr-ı beşerde?
Uzlaşıcı Bir Siyasetçi
Akif, 5 Haziran 1920’de Burdur’dan milletvekili seçildiğine dair mazbatasını almıştır. Bütün hayatı boyunca ateşli bir kürsü hatibi, dinleyicileri hislendiren ve heyecanlandıran bir vaiz olarak bilinen Akif, Meclis’te çok aktif bir görüntü sergilememiştir. Bunda mütevazı şahsiyetinin, siyasi çekişmelerden hoşlanmayan ruh yapısının ve belki biraz da şair alınganlığının etkisi olduğu düşünülebilir. Bununla birlikte onun ilk milletvekilliği yıllarında aktif bir vekillik yapmaya niyet ettiğini görüyoruz.
Örneğin, 1921 yılında hükümet Anadolu’da bir “İslam Kongresi” toplamayı hedefliyordu. Amaç, bir taraftan İslam dünyasının desteğini almak bir taraftan da İngilizlerin aynı tarihlerde Mekke’de planladıkları İslam Kongresi’ni akamete uğratmaktı. Bunun için, M. Kemal Paşa’nın da isteği ile bir heyet oluşturuldu. Heyette dönemin Şer’iyye Vekili Mustafa Fehmi Efendi, Mehmet Akif, Eşref Edip ve başkâtip Recep Peker vardır. Heyet derhal çalışmalara başladı ve İslam Âlemine hitap edecek bir beyanname hazırladı. Tam bu sırada Eskişehir’deki geriye çekilme olayı ve Yunan ordularının Sakarya’ya dayanması üzerine Akif’in de çok önemli görevler üstleneceği bu girişim sonuçsuz kalmıştır.
Onun aktif olma isteğini gösteren bir diğer örnek de gizli bir oturumda yaptığı konuşmadır. O, Büyük Millet Meclisi’nin 8 Şubat 1921 günkü gizli celse olarak yapılan 147. oturumunda söz almıştır. Bir gün önce de yani 7 Şubat 1921 tarihinde yazdığı İstiklal Marşını Maarif Vekâleti’ne göndermiştir. Akif, Meclisin bu gizli oturumunda Londra Konferansı’na (21 Şubat 1921) katılım yüzünden Ankara ve İstanbul arasında ortaya çıkan temsil problemi üzerine söz almıştır. Bu sırada Ankara tarafından İstanbul’a gönderilmek üzere bir telgraf yazılmıştır. Meclis adına gönderilecek bu taslağı okuyan Akif, bunun çok ağır ifadeler içerdiğini düşünmüş ve daha uzlaşmacı bir telgraf taslağı hazırlamıştır. Bununla birlikte o, yer yer İstanbul’u da eleştirmekten geri durmamıştır: “…Ecnebiler Devletimizin bütün varlığını payimal etmişler, en tabii hukukunu çiğnemekten sıkılmamışlardır. Bu tecavüzlere diğer taraflardan evvel maruz kalan ve el’an ecnebi tahakkümü altında baş bile kaldıramayan İstanbul’un bu ahvali göz önünde tutarak ona göre bir vaziyet ittihaz etmesi zaruri iken, makus bir istikamet alması cidden mucibi teessüftür.”
Akif de Londra Konferansına öncelikle Ankara’nın katılması gerektiğini savunmuştur: “Bugün İstanbul’un uhdei hamiyetine düşen en mühim vazife derhal BMM’nin meşruiyetini tasdik ve konferansa murahhas göndermek hakkının münhasıran bu Meclise ait olduğunu ilan etmektir.”
Akif’e göre İstanbul, Ankara’yı benimsemek zorundadır. Aksi takdirde Hilafet ve Saltanat makamı; maddi müeyyidesi olmayan Papa’lığa benzeyecek ve meşruiyetini kaybedecektir: “Bunun hilafına hareket milletin halasına set çekmek, tefrika ve inkisama badi olmak, Makamı Hilafet ve Saltanatı (Papalık) gibi kuvayı maddiyeden mahrum gayri meşru bir şekle sokarak ecnebilerin amaline baziçe derekesine indirmek demektir. Buna ise Şeriatı garrai İslamiyenin katiyen müsaadesi yoktur.”
Akif’in taslağı, İstanbul’a yapılacak son bir uyarı mahiyetindedir. Buna göre İstanbul’un gereksiz endişelerinden kaynaklanan ikilik ortadan kaldırılacak ve dinü millet için hep beraber çalışılacaktır : “Artık bu gayrimeşru vaziyete bir an evvel hatime vermek; …B. M. Meclisiyle tevhidi mesai etmek, aynı gayenin husulüne elbirliği ile çalışmak dini, vatani, milli vazaifin akdemidir… selameti dinü devlet namına son defa olarak temenni ederiz.”
Akif’in İstanbul’a gönderilmek üzere hazırladığı bu metin, aynı celsede müzakere edilmiştir. Yapılan konuşmalara bakıldığında bazı vekillerin onu desteklediği görülmektedir. Örneğin Bolu milletvekili Tunalı Hilmi Bey şöyle demiştir: “… her halde Akif Bey Hocamızın müsveddeleri cidden müreccahtır. Bendeniz Akif Beyinkini göndermek istiyorum.”
Bununla birlikte, o dönem Mecliste baskın olan milletvekillerine göre İstanbul ile herhangi bir uzlaşma aramaya gerek yoktur. Çünkü artık İstanbul’un işi bitmiştir. İstanbul ile Ankara arasında büyük bir zihniyet farkı vardır. Örneğin Bursa milletvekili Muhittin Baha bu konuda şöyle demiştir: “Efendim; bendenizce ne şekilde yazılırsa yazılsın İstanbul’un zihniyeti başka, bizim zihniyetimiz başkadır. Bizim zihniyetimiz milletten doğan bir zihniyettir. Onlarınki tefessüh etmiş bir zihniyet, bizimki milletin ruhundan doğan yeni zihniyettir. Bu mütefessih zihniyetin bizim zihniyetimizi anlamasına imkân yoktur.”
Aynı günkü meclis toplantısında Akif’in metnini en ciddi şekilde eleştiren kişi M. Kemal Paşa olmuştur.
Ona göre de artık İstanbul’un hiçbir hükmü kalmamıştır. Dolayısıyla Meclis’in İstanbul tarafından meşru görülmesine ihtiyaç yoktur: “Burdur Mebusu Akif Bey biraderimizin yazmış olduğu şeyde bazı mühim tadilat yapılması lüzumunu görmekteyim… Efendiler bu Meclis meşrudur ve bunun meşruiyetini kimseye tasdik ettirmek lazım değildir… Bu heyetin Avrupa’ca tanınması için Tevfik Paşaya ricaya ihtiyacımız yoktur.”
M.Kemal Paşa, Akif’in yaptığı Hilafet ve Papalık kıyaslamasına da karşı çıkmıştır. O, Akif’in kurduğu bir cümleden hareketle de Hilafet makamının anlamsızlaştığını da savunmuştur: “Sonra Efendiler; makamı Hilafet ve Saltanatın tabiri sırasında Papalık kullanılmıştır. Makamı Hilafet ve Saltanatın Papalık kelimesiyle heyetimiz tarafından ifade olunmasına ve bu kelimenin kullanılmasına bendeniz şahsen taraftar olamam… Yine altıncı sayfada bazı izahat vardır. -Sevr muahedesini kabul etmeye cevazı şer’i yoktur deniliyor. Edilirse makamı muallayı Hilafeti mühmel bir hale getirir deniyor.- Halbuki Sevr muahedesi kabul edilmiş ve makamı Hilafeti mühmel bırakmıştır. Malumu alinizdir ki efendiler, Şurayı Saltanatta Sevr muahedesini Zatı Şahane bizzat ayağa kalkmak suretiyle kabul etmiştir. Binaenaleyh vaki bir şeydir. Eğer bu vaki gibi kabul edilirse, zaten Makamı Hilafet ihmal edilmiştir. Halbuki biz bunu itiraf etmek istemiyoruz.”
Yukarıdaki bağlamda Akif’in metninde “açık bir baskı” kaydı vardır. Buna göre böyle bir ortamda alınan bir kararın hükmü yoktur dolayısıyla bu durum Hilafet makamını anlamsızlaştırmaz: “…Makamı manayı Hilafeti mühmel bir hale koyan (Sevr) muahedenamesini kabule cevazı şer’i yoktur. Şayet İstanbul’u böyle gayrimeşru bir vaziyete sokan sebep cebrü ikrah ise bu gün o sebebin zail olduğu iddia olunamaz.” M. Kemal Paşa’da söz konusu konuşmasında Halifenin baskı altında olduğunu kabul etmiştir: “ Hâlbuki Efendiler biz Zatı Şahene, İstanbul’da düşman süngüsü altında iradesini istimale gayri muktedir, yani esirdir dedik. Binaenaleyh bizim Meclisimizi bir esir tasdik edemez.”
Akif’in Meclis’e sunmuş olduğu bu metin, yeni dönem için adeta bir inkılâp felsefesi önerisi gibidir. Bu teklif, onun genel hayat anlayışının bir yansıdır. O, geleneksel ile modern değerleri, Doğu ile Batı’yı bir armoni içerisinde uzlaştırmak istiyordu. Dolayısıyla o, kökten tavır ve tutumlara karşıydı. Bu çerçevede İstanbul’un onca hatasına rağmen İstanbul ile Ankara’nın uzlaştırılabileceğine inanıyordu. Bu noktada Akif’i en yakın arkadaşları bile onu tam olarak anlayamamışlardır. Örneğin Balıkesir milletvekili Hasan Basri Çantay, meseleye sadece bir propaganda açısından bakmıştır: “Bendeniz İstanbul’dan ziyade, ey millet, ey Âlemi İslam; işte biz bunu yazdık. Bu rezil İstanbul zihniyeti bunu bile kabul etmiyor. Hatta bu Âlemi İslam’ın şairi tarafından yazılmıştır diye propaganda edilecek olursa gayet iyi tesir yapacaktır.” İhtimal ki Akif’in bu önerisi hararetle destek bulsaydı Büyük Millet Meclisi çatısı altında çok aktif bir Akif portresiyle karşılaşacaktık. Fakat gerek Mecliste gerek İstanbul tarafında uzlaşma temayülleri görünmüyordu. Bu durumda Akif’in yapabileceği fazla bir şey kalmamıştı. O, biraz burukluk, biraz alınganlık içinde; hayat felsefesini Meclis’e yansıtamamış pasif bir milletvekili olarak, görev süresi bitinceye kadar milletine hizmet etmiştir.
Bu bağlamda 1922 yılında Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı olarak kurulan Tedkikat ve Telifatı İslamiye Heyetine seçilmiştir. Akif burada Abdülaziz Çaviş’in iki kitabını Arapça’dan Türkçe’ye çevirmiştir.
Mehmet Akif, Mecliste, Erzurum mebusu Hüseyin Avni Bey (Ulaş)’in etrafında toplanan muhalefet grubu (İkmal Gurup)’na dâhil olmuştur. Günlerini umumiyetle Meclis’te, Matbaada ve aynı zamanda ikametgâhı olan Taceddin Dergâhında geçmiştir. Birinci Büyük Millet Meclisi’nin 1923’de dağılmasından sonra bütün muhalefet gurubu mensuplarıyla beraber Mehmet Akif de Meclis’in ikinci devresinin dışında kalmış ve İstanbul’a dönmüştür.
Sonuç
Hayatı ve eserleri arasında büyük bir uyum olan Akif, uzlaşı kültürümüzün ideal örneklerinden birisidir. Bu yönüyle onun bir uzlaşı abidesi olduğu görülmektedir. O, hayatında her türlü ifrat ve tefritten uzak kalmaya özen göstermiş, orta yolcu hayat anlayışını benimsemiştir.
Akif, gelenekle modernlik arasında en uygun bir mevkide durmuştur. Bu bağlamda birçok aydının beceremediği bir uzlaşı oluşturmayı başarmıştır. O, körü körüne ne Doğucu ne de Batıcı olmuş, her iki medeniyetten ne alınması gerekiyorsa onu almıştır. Akif’i yakından tanıyanlar onun, mescit ve laboratuarı bütünleştirmesine hayran kalmışlardır. O, hayatın maddi ve manevi yönünü de aynı beceriyle bütünleştirebilmiştir. Akif, halkını anlayan, ona değer veren bir aydındır. Dolayısıyla o, aydın ve halk uzlaşmasının da ideal bir örneğidir.
Akif, sıkıntılar içerisinde tebessüm edebilen, acıyla tatlıyı bütünleştirebilen bir aydındır. O, uzlaşı kültü-ründe mü’minle kâfiri bile uzlaştırmayı deneyecek kadar ileri gitmiştir. Siyasi hayatında da uzlaşmacı bir tavır sergileyen Akif, bu konuda radikal tutumlardan ısrarla kaçınmıştır.
Biz daha uyumlu, daha bütüncül bir toplum hayatına ulaşmak için Akif’in uzlaşı kültürü ve uzlaşı modellerinden mutlaka istifade etmeliyiz.
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Faruk Kılıç, SAÜ. Din Sosyolojisi Anabilim dalı Öğr. Üyesi
