İrfana Yolculuk
“Onlar, Allah’ın kudret ve azametini hakkıyla takdir edemediler, O’na lâyık tazimi göstermediler. Hâlbuki kıyamet günü bütün bir dünya O’nun avucunda, gökler âlemi de bükülmüş olarak elinin içindedir. Böyle bir azamet ve hâkimiyet sahibi olan Allah, onların uydurdukları ortaklardan yücedir, münezzehtir” (ez-Zümer, 67)
Bu âyeti okuyunca biraz durup ifadelerdeki azameti tefekkür edelim. İnsanların Allah’ın azametini tam olarak anlamadıkları, O’nun büyüklük ve kudretine yakışmayan düşünce ve davranışlara saptıkları söylendikten sonra, sarsıcı bir misalle Allah’ın azameti hakkında bir fikir veriliyor. Azametinin çok büyük ve nihâî derecede olduğu, kuvvet ve kudretinin her şeye yettiği, akıl ve hayalleri hayrette bırakan büyük oluşların Allah’ın kudretine nisbetle çok küçük ve basit kaldığı, şu gördüğümüz âlemi tahrib etmenin O’nun için çok hafif ve kolay olduğu, temsîl ve tahyîl yoluyla anlatılıyor . Bir gökleri ve yerleri, bir de bunları sadece bir avucunun içine alan bir zâtı düşündüğümüzde, o zâtın azameti hakkında zihnimizde belli bir tasavvur oluşur. Hiç değilse O’nun çok büyük ve her şeye kâdir olduğunu anlarız. Lâkin O’nun bizim tasavvurumuzla sınırlı olmadığını da bilmek lâzımdır. Zira burada Kur’an’ın tasvir metodu, küllî ve kapsamlı olan hakikatleri, insanların sınırlı olan idraklerinin tasavvur edebileceği cüz’î sûretler hâlinde verip meseleyi rahat anlamalarını sağlamaktadır .
Şunu da düşünelim ki, insan için en küçük ve en hafif şey, avucunda tuttuğu şeydir . Hâl böyleyken bir zât bize, yedi kat yerleri bilye gibi avucunda tuttuğunu, göklerin de elinde bulunduğunu söylerse, O’nun azamet ve kudreti hakkında neler düşünürüz acaba?
İşte bu ifadelerin bir beşere âit olması mümkün değildir ve bu kadar azamet ifade eden bir sözü de ancak Allah Teâlâ söyleyebilir. Bunlar, sonsuz ilim ve kudret sahibi ve her şeyin yaratıcısı olan bir yüce zâtın beyanı olabilir.
Allah’ın sonsuz bir azamet sahibi, O’nun hâricindeki mahlûkâtın da bu azamete nisbetle çok küçük ve basit olduğunu gösteren diğer bir âyet de şudur: “Gün gelir, gök sahifesini, tıpkı kâtibin yazdığı kağıdı dürüp rulo yapması gibi düreriz. Biz ilkin yaratmaya nasıl başladıysak diriltmeyi de biz gerçekleştiririz. Bu, üzerimize aldığımız bir vaaddir. Bunu gerçekleştirecek olan da biziz” .
Kur’an’ın nâzil olduğu devirdeki kâtipler, deri üzerine yazar ve deriyi rulo yaparak, tomar hâline getirip bir mahfazaya koyarlardı. Yazılı kağıt veya deriyi düren, rulo yapan kimselerin âdeti, onu hemen elleriyle kolayca büküverip avuçlarının içinde küçültmeleri idi . Yani bu anlatım, bizim için çok büyük ve geniş olan göklerin Allah Teâlâ için avucun içine alınabilecek kadar küçük ve önemsiz olduğunu, onu istediği gibi dürüp bükebileceğim, istediği şekle getirebileceğini ifade etmektedir.
“Düreriz” kelimesineki “biz” mânâsına gelen “nün”, müfessirlerin “Azamet Nûnu” adını verdikleri bir zamirdir . O da “Biz yaparız” sözü gibi büyüklük, kudret ve kendine güven ifâde etmektedir.
Allah’ın azametine ikinci bir delil de bütün varlıkları yoktan var etmesidir. Eşyâ “yokluk” karanlığında hiçbir şey değilken, Allah onları varlık âlemine çıkarmıştır . Buna gücü yeten bir zâtın onları yok ederek kıyâmette tekrar diriltmesi ve yaratması da mümkündür. Hatta öncekine nazaran daha kolaydır .
Nitekim Rûm sûresinde bu durum şöyle ifâde edilir:
“Mahlûkları ilkin yoktan yaratan, ölümden sonra da dirilten O’dur. Bu diriltme O’na göre pek kolaydır. Göklerde ve yerde en yüce sıfatlar O’nundur. Gerçekten O Azîz ve Hakîm’dir”.(er-Rûm, 27)
Bunları beyan eden Allah Teâlâ, üzerinde durduğumuz âyetin devamında, hâkim bir edâ ve azamet zamirleriyle, “Bu, üzerimize aldığımız bir vaaddir. Bunu gerçekleştirecek olan da biziz” buyurmaktadır. Bu son ifadeler, yukarıda sayılan çok büyük hâdiselerin Allah için çok basit ve kolay olduğunu teyid ve tekid etmektedir.
Şimdi de hükmünü her şeye geçiren ve hükümranlık kendisine âit olan kudretli bir hâkimi dinleyelim:
“Sonra iradesi bir gaz hâlinde olan göğe yöneldi. Ona ve yere şöyle buyurdu: «İsteyerek veya istemeyerek gelin!» Onlar da: «Gönüllü olarak geldik» dediler” . (Fussilet, 11)
Bir zât, semâya ve arza hâkim bir edâ ile “isteyerek veya istemeyerek gelin” şeklinde hitâb ediyor, onlar da gönüllü olarak koşup geliyor, emre itaat ediyorlar. Ve böylece semâlardaki ve arzdaki sonsuz sayıdaki hareket başlıyor. Güneş, ay ve yıldızlar doğuyor, ışık vermeye başlıyor. Ecrâm-ı semâ dönüyor, dönüşüyor, oluşuyor, yok oluyor ve daha bilmediğimiz nice faaliyetler meydana geliyor. Arz, bitkilerini, ağaçlarını çıkarıyor, meyve ve sebzeler veriyor, nehirler akıtıyor, ölenleri içine alarak çürütüp yok ediyor, kirleri, pislikleri temizleyip tekrar insanın istifâdesine sunuyor…
O muazzam semâların ve arzın, içindekilerle birlikte severek ve derhal itaat ettikleri zâtın azametini bir düşünelim. Böyle bir sözün beşere âit olması bir tarafa, insan idrâki bu azametli ifâdelerin sahibini anlamaktan ve tasavvur etmekten bile âciz kalıyor.
Bu, öylesine hâkim bir edâ ve öylesine azametli bir ifade ki, emrine itaat edileceği husûsunda hiç şüphesi yok. “İsteyerek veya istemeyerek gelin” diyor, yani “isteseniz de istemeseniz de emrime itaat edeceksiniz, siz bilirsiniz” demek istiyor. İşte bu tavır, ifadenin azametini daha da artırıyor. Öyle bir kudret ki, insanların sınırlarını tahmin bile edemediği semalarla arzı bir hiç mesâbesinde görüyor, onları hiç hesaba katmıyor, “isteyerek veya istemeyerek gelin” diyor. Kudretinin azameti sebebiyle emrine itaatsizlik etmelerinin muhâl olduğunu îmâ ediyor .
İşte Cenâb-ı Hak, bu ifadelerle kudret ve hâkimiyetinin mahlûkâtı üzerindeki tesir ve nüfûzunu açık bir şekilde kullarına anlatarak, azametini birazcık olsun idrak etmemizi istemektedir.
Allah Teâlâ’nın, bir komutanın askere emrettiği gibi yere ve semâya emrettiğini gösteren diğer bir âyet de şudur:
“Kâfirler boğulduktan sonra yerle göğe: «Ey yer suyunu yut ve sen ey gök suyunu tut!» diye emir buyruldu. Su çekildi, iş bitirildi ve gemi Cûdî üzerinde yerleşti ve «Kahrolsun o zalimler!» denildi” . (Hûd, 44)
Muazzam yer ve semâlar, Allah’ın bir emriyle hareket etmekte, “suyunu boşalt” dediğinde her yer suya garkolurken “suyunu tut” deyince de su çekilip gemi karaya oturmaktadır. Yer ve semâlar, emre hazır asker gibi durmakta, Allah ne emrederse onu yapmaktadır. O’nun emrine karşı gelmeleri veya tehir etmeleri mevzubahis değildir. Burada emredilen varlıklarla yapılması istenilen şeylerin büyüklüğü, emredenin büyüklüğü hakkında bir fikir vermeye kâfîdir.
Yer ve semâya, temyîz ehline ve akıllılara hitâb eder gibi emir vermek, söz sahibinin muazzam kudretine delâlet etmektedir. Yer ve gök gibi son derece büyük cisimler de sanki temyîz sahibiymiş de Allah’ın azametini, celâlini, kudretini, sevap ve ikâbını biliyormuş gibi hiç beklemeden emre boyun eğmektedir. Onlar, Allah’ın azamet ve heybetinden korktukları için emri yerine getirmekte bir an bile gecikmiyorlar .
Âyette “emir buyruldu” diye meçhul sîganın kullanılması, tazim ve ceberut ifade etmekte daha beliğdir. Bir bedevînin bu âyeti işittiğinde:
“-Bu çok büyük bir kudret sahibi zâtın kelâmıdır” dediği rivayet edilir .
Fahreddin er-Râzî, bu âyet-i kerimenin, herbiri Cenâb-ı Hakk’ın azametine ve kibriyâsının yüceliğine delalet eden pek çok incelikler ihtiva ettiğini bildirir ve bunlardan bir kısmını şöyle sıralar:
1.Âyetteki “Denildi ki” ifâdesi, Cenâb-ı Hakk’ın celâl, yücelik ve azametine delâlet eder. Çünkü her ne zaman Kur’an’da “denildi” kelimesi geçse, akla hemen Allah gelir, O’ndan başka hiçbir şey düşünülmez. Zihin, burada kastedilenin ancak Allah olabileceğini düşünür. Bu da, akıllara, kâinâtta Allah’tan başka hiçbir hâkimin bulunmadığı, ulvî ve süflî âlemlerde Allah’tan başka hiçbir tasarruf sahibinin olmadığı fikrinin yerleştiğini gösterir.
2.Âyetteki, “Ey arz suyunu yut, ey gök sen de tut” ifâdesi büyüklük ve heybet hissi verir. Çünkü duyular bu şeylerin, büyüklüğüne, sağlamlığına ve gücüne delâlet eder. Akıl, bu şeylere hâkim, onları kudretiyle sarmış ve onlarda istediği gibi tasarruf sahibi olan bir varlığın bulunduğunu anlar. Bu da aklî kuvvetin, Cenâb-ı Hakk’ın celâlinin kemaline, kudretinin yüceliğine, kuvvet ve irâdesinin mükemmelliğine vâkıf olmasını, bunu iyice anlamasını sağlar.
3.Âyetteki Gök ve yer cansız varlıklardır. Binâenaleyh “Ey gök ve ey yer” diye onlara emir vermek, zâhirî durum itibariyle Allah’ın emrinin ve teklifinin cansız nesnelerde de geçerli olduğunu ihsas ettirmektedir. O zaman akıl, “O’nun emri cansızlarda böyle geçerli olursa, akıllılar için haydi haydi geçerli olması gerekir” diye hükmeder. Emir sîgasının, bu güçlü ve muhkem olan cansız varlıklara yöneltilmesi, Cenâb-ı Hakk’ın kudret ve azametini zihinlere yerleştirir.
4.Âyetteki “iş bitirildi” tâbirinden maksad şudur: “Allah Teâlâ’nın ezelde, kesin ve kat‘î bir şekilde takdir edip hükmettiği şey, mutlaka meydana gelir.” Bununla, Allah Teâlâ’nın takdir etmiş olduğu herşeyin, vakti gelince meydana geleceğine, ne yerde ne de gökte, O’nun takdirine manî olacak ve hükmünün geçerli olup, tahakkuk etmesini önleyecek hiçbir şeyin bulunmadığına dikkat çekilmektedir
Bu âyetlerde, semâsı, arzı, denizleri ve dağlarıyla şu büyük ve geniş kâinât, çocuğun önüne konan ve birbirine geçmiş muhtelif parçalardan oluşan bir oyuncak gibi hayâl ettiriliyor. Biri gelip onları dağıtıyor, parçalara ayırıyor, sonra da kısa sürede yine eski hâline getiriveriyor. İşte bu, Allah’ın irâdesini ve bütün kâinâta hâkim olan güç ve kuvvetini tasvir etmektedir. O, kâinâtta istediği gibi tasarrufta bulunmakla birlikte kimseye de hesap vermemektedir. Görüldüğü gibi, büyük ve korkunç bir tufanla yer ve gökteki suların buluşmasından sonra, her şeyin yine eski hâline dönmesi, küçük bir kelimeye bağlanmıştır: O da “Denildi ki” kelimesidir. Bu ifâde, bütün bu işlerin Allah tarafından ne kadar kolay yapıldığını, Allah’ın sadece “ol” demekten başka hiçbir şeye ihtiyâcının bulunmadığını, dünyanın ayakta kalması veya zevâl bulmasının da sadece bu emre bağlı olduğunu zihinlerde canlandırmaktadır. Aynı şekilde yere ve semâya hitâb ederken canlılar için kullanılan kelimelerin seçilmesi de, onların Allah’ın emrine ne kadar süratle itaat ettiklerine işâret etmektedir .
Rivâyet edildiğine göre Kureyş kâfirleri(nden bir grup), Kur’an’a muârazaya kalkışmak istediklerinde, zihinlerini berraklaştırmak için kırk gün hâlis buğday, koyun eti ve şaraptan kendilerini uzak tuttular. Bu insanlar Arapların en fasihleri idi. (Kırk günden sonra) Kur’an’a muâraza etmek için çalışmaya başladılar. Ne zaman ki üzerinde durduğumuz bu Hûd sûresinin 44. âyetini işittiler, hemen birbirlerine:
“-Bu, mahlûk kelâmına hiç benzemiyor” dediler ve bu işten vazgeçip dağıldı, 86 lar .
Hâsılı âyet-i kerime, her yönüyle azametli bir ifadedir ve Allah Teâlâ’nın azamet, kudret ve ihtişâmını sergilemektedir.
Şimdi de Allah Teâlâ’nın, hem bu dünyaya hem de âhirete hükmettiğini gösteren iki âyeti inceleyelim:
“Gün gelir, dağları yürütürüz, yerin dümdüz hâle geldiğini görürsün. İşte bütün insanları mahşer meydanına topladık, eksik bıraktığımız bir tek kişi bile kalmadı. Hepsi sıra sıra Rabbinin huzuruna arzolundular. Ve şöyle nida edildi onlara: «İlkin sizi nasıl yarattıksa, aynen o şekilde bize döndünüz. Siz ise, size böyle bir buluşma belirlemediğimizi iddia ederdiniz değil mi?»” (el-Kehf, 47-48)
Allah Teâlâ, Kıyamet günü geldiğinde arzı değiştireceğini, o muazzam dağları yürüterek yeri dümdüz edeceğini haber vermektedir. Bu, büyük bir hâdisedir. İnsanlar yol yaparken herhangi bir dağın altından tünel açmak için ne kadar zaman ve enerji harcıyorlar. Ufacık bir tünel, bütün teknolojiye rağmen çok zor ve masraflı bir çalışmayı gerektiriyor. Cenâb-ı Hak ise, yeryüzündeki bütün dağları aynı anda yürütüp dümdüz edeceğini bildiriyor. Bunu ifade ederken de yine “Biz yürütürüz” diye “Azamet Nûn’u” ile hitâb ediyor . Bu tarz bir söz, konuşanın büyüklüğünü, güç ve kuvvetini, kendine ne kadar güvendiğini gösterir. Bu sözü işiten insan zihni, hemen kelâm sahibinin azametini hisseder.
Diğer taraftan Ebu’s-Suûd, kelimenin yürütülür” diye meçhul sîga ile de okunduğunu söyledikten sonra iki husûsa temas eder:
1.Bu tarz meçhul ifadeler, Kibriyâ sıfatını ifade etme husûsunda bir âdettir ve burada da Kur’an’ın bu âdetine tâbî olunmuştur.
2.Böyle meçhul bir sîga kullanılarak fâili açıkça söyleme ihtiyacı hissedilme- diği ve bundan müstağnî kalındığı bildirilir. Çünkü böyle azametli fiilleri yapabilecek kuvvetin kim olduğu herkes tarafından bilinmektedir . Azametli bir fiilden bahsedildiğinde hiç kimse Allah’tan başkasını düşünmez. Çünkü herkes bilir ki O’ndan başka hiçbir kuvvet ve kudret, böylesine büyük işler yapamaz.
Âyette dünyanın son buluşu anlatıldıktan sonra âhiretin ilk ahvâline geçilmekte ve insanların tekrar diriltilerek Allah’ın huzuruna toplanmaları anlatılmaktadır. Dünya târihi boyunca yoktan var edilen küçük-büyük bütün insanların bir araya toplandığı, bir tek kişinin bile eksik bırakılmadığı ifade ediliyor. Acaba orada toplanan insanların sayısı ne kadardır? Rakamlara sığar mı? Bunu hesap edebilecek ve bilgisiyle bütün insanların sayısını kuşatacak bir insan var mıdır? Hayır, yoktur. İnsan, Allah’a ibadet etmek için yaratılmış âciz bir varlıktır. Çok kuvvetli ve çok bilgili olması, onun yaratılış maksadı için gerekli şeyler değildir. Ona gerekli olan şey, kulluğunu idrak ederek Allah’ın emirlerine uymaktır. Nitekim kıyâmet günü Allah’ın huzuruna, yaratıldığı günkü gibi büyük bir acziyet ve korku içinde çıkacaktır. Dünyadayken âhireti inkâr edenler, o gün azarlanacak, onlara “Yok dediğiniz gün işte bugündür” denilecektir.
Dolayısıyla yukarıda misallerini verdiğimiz türden ifâdeleri kullanmak, ancak her şeyi bilen, bütün varlığın sâhibi olan, onlar üzerinde istediği şekilde tasarrufta bulunabilen, karar alırken ve emir verirken hiçbir şeyden korkmayan, hiçbir şeyin kendisini bağlamadığı ve hiçbir şeye ihtiyacı olmayan nihâyetsiz kudret sâhibi Allah Teâlâ için geçerlidir.
Azametli İfadeler Küllî ve Nihayetsiz Bir İlmi Gerektirir
Kur’an’da yer alan ve ancak Allah Teâlâ’nın söyleyebileceği öyle azametli ifâdeler vardır ki, bunları dile getirmek ancak küllî ve nihâyetsiz bir ilimle mümkündür. Böyle bir ilim vasfına sâhip olmayan kimsenin, bu tür ifâdeleri söylemesi aklen, mantıken ve naklen imkânsızdır. Mesela şu âyete bakalım:
“Bilinmeyen nice hazineler ve görünmeyen gayb aleminin anahtarları Allah’ın yanındadır. Onları Kendisinden başkası bilemez. Karada ve denizde ne varsa hepsini O bilir. O’nun haberi olmadan bir tek yaprak bile düşmez. Yer altı tabakalarının karanlıkları içindeki tek bir tane, hasılı yaş ve kuru hiç bir şey yoktur ki açık, net bir kitapta bulunmasın” (el-En‘âm, 59)
Daha önce de bahsettiğimiz gibi Kur’an, ilahî hakikatleri ekseriya müşahhas bir üslupla anlatır. Mücerret üslupla “Allah’ın ezelî ilminin dışında hiçbir şey olmaz” gibi bir ifade yerine, burada buyrulduğu gibi çok canlı, uçsuz bucaksız bir manzara içine giriyoruz. Mesela “O’nun haberi olmadan bir tek yaprak bile düşmez” cümlesi, muhatabı dünya genişliğinde bir ormana yerleştiriyor. Her taraf yemyeşil ve her yer sayılara sığmayacak kadar yaprakla dolu… “Bunlardan birinin sessizce düşmesi bile O’nun izni dışında olmaz” anlatımıyla, varlıkta olan biten her şeyin Allah’ın izni ile olduğu pek etkili bir tarzda anlatılmaktadır .
Diğer âyetlerde şöyle buyrulur:
“O sizi topraktan yaratırken ve siz annelerinizin karınlarında döl halinde iken mayanızın ne olduğunu gayet iyi bilir. Öyleyse kendinizi temize çıkarmayın, övünüp durmayın. Çünkü kimin Allah’ı daha çok sayıp O’na karşı gelmekten sakındığını O pek iyi bilmektedir” (en-Necm, 32)
“Evladım, yapılan iş; bir hardal tanesi kadar küçük de olsa, bir kayanın içinde saklı da olsa yahut göklerin veya yerin herhangi bir noktasında bile bulunsa, mutlaka Allah onu meydana çıkarır. Allah öyle Latîf, öyle Habîr’dir” (Lokmân, 16)
“Kıyamet saatinin ne zaman geleceğini yalnız Allah bilir. Yağmuru da O indirir, rahimlerde olanı O bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Hiç kimse nerede öleceğini de bilemez. Her şeyi mükemmel tarzda bilen ve her şeyden haberdar olan Allah’tır” (Lokmân, 34)
Bu âyetlerde, beşerin bilmesinin mümkün olmadığı, akıl ve duyular ötesi âlemlerden bahsedilmektedir. Yerin ve göğün gaybı, insanın yaratılışının gizli yönleri, kalplerden geçen gizli düşünceler ve hiç kimsenin bilme ve görme imkanı bulamadığı gizli yerler söz konusu edilmektedir. Kuşatıcı bir ilim sâhibi olmayan kimsenin bunları bilmesi mümkün değildir. İnsan bilgisinin sınırları ise mâlumdur. Bütün araştırmalarına rağmen kâinât hakkında bildikleri şeyler son derece sınırlıdır. Üstelik bilgilerinin tamamı da tam olarak doğru değildir. Nitekim insanların yaptığı yeni bir keşif, bazen kendinden önceki keşifleri yalanlamaktadır . O hâlde insan henüz kâinâtı tanıyamamıştır. Dolayısıyla onun Kur’an’dakine benzer azametli sözler sarfetmesi abestir.
Burada “Gayb Haberleri Vermesi” başlığı altında bahsettiğimiz mevzûlar da hatırlanabilir. Kur’an-ı Kerim geçmiş, hâl ve gelecekle ilgili ğaybî haberler vermiş, bunların pek çoğu ilmen de ispat edilerek veya zamanı geldikçe gerçekleşerek Kur’an’ı doğrulamıştır. Bir kısmı da zamanını beklemektedir. Çünkü Kur’an’ı vahyeden Allah Teâlâ’nın, gaybı her yönüyle bildiği, tahakkuk eden haberlerle ortaya çıkmıştır. Artık bundan sonrası için şüphe etmeye hiçbir sebep yoktur.
Azametli İfadeler Nihayetsiz Bir Kudreti Gerektirir
Herhangi bir sözün bir anlam ifâde edebilmesi için, şâyet söz inşâî ise sahibinin dediklerini yapması ve yerine getirmesi, haberî ise doğru ve hakikate mutabık olması lâzımdır. Bu durumda azametli ifâdeler kullanan bir zâtın, sözünü yerine getirebilmek için muazzam bir kudrete mâlik olması şarttır.
Kur’an-ı Kerim’de, öyle büyük hâdiselerden bahsedilmektedir ki, bunları nihâyetsiz bir kudrete sâhip olmayan beşerin söylemesi muhaldir. Çünkü insan, Kur’an’daki çoğu azametli âyetlerin kimini ilmî keşifler sayesinde kısmen anlamakta, kimini kısmen tahayyül edebilmekte, kimini de hiç idrak edememektedir. O hâlde insanın kavrayamadığı şeyleri kendinden emîn bir şekilde söylemesi nasıl mümkün olabilir?
Kur’an’daki bu azametli ifâdeleri ancak sonsuz bir kudrete sâhip olan Allah Teâlâ söyleyebilir. Çünkü O, söylediği sözlerin îcâbını yerine getirmeye kâdirdir. Nitekim Kur’an’daki ifâdelerin bir kısmını herkesin görebileceği şekilde tahakkuk ettirmiş, bir kısmını da îmân objesi olarak vaadetmiştir. Onların istikbalde veya âhirette meydana geleceğini bildirmiştir. Geçmişte ve hâlen yapmakta olduğu büyük işler, vaat ettiklerini yapmaya da kâdir olduğunu göstermektedir.
Cenâb-ı Hakk’ın şimdiye kadar yaptığı ve insanların gözü önünde gerçekleştirmeye devâm ettiği hâdiselerden bahseden ifâdelere şunu misâl verebiliriz:
“Biz yeri bir döşek yapmadık mı? Dağları da arzı tutan birer destek yapmadık mı? Hem, sizi çift yarattık. Uykunuzu dinlenme yaptık. Geceyi bir örtü, gündüzü geçiminiz için çalışma zamanı kıldık. Üstünüzde yedi sağlam gök bina ettik. Orada pırıl pırıl yanan bir lamba koyduk. Size hububat, tohumlar, bitkiler ve ağaçları birbirine sarmaş dolaş bahçeler çıkaralım diye, sıkışıp yoğunlaşmış bulutlardan bol bol yağmur indirdik” (en-Nebe’, 6-16)
Bu âyetlerde azametli bir üslup ve sonsuz bir kudretin tezâhürleri mevcuttur. Öyle bir kudret ki yeri bir döşek gibi sermiş ve insanların istifâdesine en uygun hâle getirmiştir. Fezâda küçücük bir yer kaplayan arz, insan için çok büyük bir şeydir. Taşıdığı özellikler hârikulâdedir. Yeryüzü bütün husûsiyetleriyle insanın emrine verilmiştir. Onun rahat yaşaması için belli bir proğram dâhilinde çalışır.
Allah Teâlâ, yeryüzünü sağlamlaştırmak için koskoca dağları basit birer kazık gibi çakmış ve onlara pek çok vazîfeler vermiştir. Dağlar, arzın sarsılmaması, rüzgârların oluşumu, iklimlerin farklılığı gibi mühim vazîfeler icrâ eder. İnsan dağların bu husûsiyetlerini yeni yeni keşfetmektedir. Onların yerin altındaki ve üstündeki kısımlarıyla kütlelerini hareket ettirmek, insan için hâlâ imkânsızdır. Hele sıradağları düşündüğümüzde, onları büyük bir denge ile yerlerine oturtan kudret ne büyüktür.
Daha sonra insanların ve bütün varlıkların çift yaratılması mu‘cizesi zikrediliyor. Bunda da pek çok hikmetler ve faydalar vardır. İnsan için hepsi birer ibrettir. Çiftler birbirini tamamlıyor ve nesillerinin devamını sağlıyor. Bir ağacın erkeği bile, dişisi olmadığında meyve vermiyor. Çiftlerin farklılığı yaşanabilir bir hayatın teşekkülünü sağlıyor.
Daha sonra esrarı henüz çözülemeyen uykudan bahsedilmektedir. Bir an geliyor ki herkes ona teslim oluyor. Sevinenlerin sevinci bitiyor, muzdariplerin ızdırabı sona eriyor. Bütün vücutlar dinlenmeye geçiyor. Ancak insan dinlenirken de vücûdundaki bütün organizmalar âdeta bir fabrika gibi çalışmaya devam ediyor. Gecenin hâli başka gündüzün havası başka oluyor. Bunların değişmesiyle insanların duyguları ve istekleri değişiyor. İnsanlar gece dinleniyor, gündüz de çalışıyor. Ve Cenâb-ı Hakk’ın kâinâta koyduğu bu muntazam kâideler, hiç değişmeden devâm edip gidiyor; insanların hayâtiyetini devâm ettiriyor.
Allah Teâlâ kudretinin delillerini arzdan semâya doğru sıralamaya devâm ediyor. Arz, dağlar, insan, gece gündüz ve şimdi de semâlar… Yüce Rabbimiz bir kulun sıradan bir evi yapmasından daha kolay bir tarzda yedi kat göğü binâ etmiştir. Hem de o gökler çok sağlam ve dayanıklıdır. Ne çatlak vardır ne de yarık. Asırların geçmesiyle de eskimez. Işık yıllarıyla hesaplandığı hâlde, birinci kat semânın nihâyetine varılamamıştır. Bir de bunların yedi kat olduğunu düşündüğümüzde, idrâkimizin alamayacağı bir büyüklük ve azametle karşılaşırız.
Allah Teâlâ, bir beşerin tavana bir ampulü takmasından daha rahat bir şekilde o muazzam ateş kütlesi olan güneşi, bir lamba gibi dünya semâsına asmıştır. Arza nisbetle kat kat büyük olan güneşin mesâfesi, özellikleri, insan hayâtının devamı için en uygun şekilde tanzim edilmiştir. O muhteşem kütle insandan çok uzaklarda lâkin yine onun hizmetindedir.
Cenâb-ı Hak, seyyar denizler diyebileceğimiz yağmur yüklü bulutları semâda gezdiriyor ve dilediği yere dilediği miktarda yağmur yağdırıyor. Dilediği insanları sevindiriyor, dilediklerini de günahları sebebiyle kuraklıkla cezâlandırıyor. İşte bu yağmurun oluşumu da, bir kudret göstergesidir. Yerden buharlanan su, gökyüzünün belli mesâfelerinde birikmekte, rüzgâr vâsıtasıyla Allah’ın istediği yere sevkedilmekte ve O’nun istediği zaman yağmur olarak inmektedir . Kâinattaki diğer hâdiselere nazaran çok küçük sayılabilecek yağmur hâdisesi bile, insanların laboratuarına sığmaz. İnsan, yağmuru kontrol edip oluşumunu ve yağmasını kendi isteğine göre sağlayamaz.
Yağmurun yağmasıyla kara toprağın canlanması ve bin bir türlü ağaçlar, nebâtât, bahçeler, meyveler, gıdâlar çıkarması da ayrı bir mu‘cizedir. Suya ve toprağa bu kâbiliyeti ve gücü veren kimdir? Bu kadar meyveyi, bitkiyi, ağacı toprak neresine saklamıştı da hiç şaşmayan bir proğram dâhilinde insanlara arzedip durmaktadır. Çıkardığı her bitki dünyanın kuruluşundan kıyamete kadar aynı özellik ve şekillere sahip. Her meyvenin tadı farklı ve hiçbir zaman birbirine karışmıyor. Toprak kendisine emanet edilen binbir tohumu hiçbir zaman karıştırmıyor. Bir meyve türünün hiçbir ağacını diğerlerinden farklı çıkarmadı. Sanki toprakta bütün bitkilerin programı var ve hiç aksatmadan onları tatbik ediyor, boyunu, rengini, dalını, yaprağını, dikenini, meyvesini hep aynı minval üzere insanlara takdim ediyor.
İşte Kur’an’dan naklettiğimiz yukarıdaki sözler, ancak bahsedilen bu işleri yapabilecek bir kudret sahibine âit olabilir. O’nun dışındaki âciz varlıkların iddiâları ise kâle alınmaz. Çünkü bunları yapabilecek kudrete mâlik değillerdir.
Yukarıda bahsedilen azametli ifâdeleri ve onların tezâhürlerini bizzat görüyor olmamız, aşağıdaki azametli ifadelere inanmamızı zarûrî kılmaktadır:
“Güneş dürülüp ışığı söndüğü zaman, yıldızlar yerlerinden düşüp dağıldığı zaman, dağlar yürütüldüğü zaman, doğurmak üzere olan develer, kıyılmaz, mallar terk edildiği zaman, vahşi hayvanlar diriltilip toplandığı zaman, denizler ateşlenip kaynatıldığı zaman, nefisler eşleştirildiği, ruhlar bedenlere girdiği zaman, diri diri gömülen kız çocuğuna, hangi suçtan ötürü öldürüldüğü sorulduğu zaman… Hesap defterleri açıldığı zaman… Gök cisimleri yerlerinden kaydırıldığı zaman, Cehennem alev alev kızıştırıldığı zaman… Cennet yaklaştırıldığı zaman… İşte o zaman… Her insan hazırladığını, ortaya ne koyduğunu anlayacaktır” (et-Tekvîr, 1-14)
Bu âyetlerde beşer tarafında meydana getirilmesi imkânsız, ancak sonsuz kudret sâhibi Allah tarafından yaratılması mümkün olan varlıkların, kıyâmetin korkunç sarsıntısıyla birlikte yine O sonsuz kudret tarafından bozulup devre dışı bırakılması anlatılmaktadır. Milyarlarca yıl dünyayı aydınlatan güneş dürülüp söndürülecek ve uçsuz bucaksız sahralardaki kum taneleri gibi sayısız yıldızlar yerlerinden sökülüp dağıtılacaktır. Nitekim Kelbî (v. 146/763) ve Atâ (v. 114/732), “O gün semâdan yıldız yağacak, hiçbir yıldız kalmayıp hepsi dökülecek” demişlerdir. Güneş, Dünya’dan 324.529 kat daha büyüktür ve yıldızların en küçüklerindendir. Kıyâmet ânında dökülecek olan sayısız yıldız, dünyamızdan kat kat büyük olan güneşten çok daha büyüktür. Bütün yıldızları bir anda kum gibi döküp saçan kudret ne muazzam bir kudrettir!
Milyonlarca yıl yeryüzünü sağlam bir gemi gibi ayakta tutan o ulu dağlar yerinden sökülüp yürütülecek, hallaç pamuğu gibi atılacak ve yeryüzü dümdüz olacaktır . İnsanoğlu ufacık bir dağı delmek için bütün teknolojisiyle senelerce çalışmaktadır. Onun bu gücü; küçük, büyük ve sıra dağların hepsini birden dümdüz eden Yüce Kudret’in yanında bir anlam ifade edebilir mi?
İnsanlar bu dehşet ânında en fazla kıymet verdikleri ve en çok kâr elde ettikleri dünya mallarını terk ederek yüzüstü bırakacaktır. Kimse onlara dönüp de bakamayacaktır. Dünyada birbirlerine yaklaşmaları imkânsız olan varlıklar bir araya gelecek, vahşî hayvanlar toplanacak, insanlardan ve birbirlerinden kaçmayacaklar… İnsan da vahşî hayvanlardan kaçmayacak . Çünkü kıyâmet hâdiseleri karşısında büyük bir korku ve dehşet içinde olacaklar.
Sayısız canlının hayat kaynağı olan ve dünyanın yarıdan fazlasını kaplayan büyük okyanuslar ateşlenip kaynatılacaktır. Hasan-ı Basrî’nin (v. 121/739) dediği gibi, suları tükenip bir damla bile kalmayacaktır . Veya birleştirilip ateşle doldurularak büyük bir kaynar su deryası hâline getirilecek ve bununla günahkârlara azâb edilecektir .
Âyet-i kerimede denizlerin patlaması da kastedilmiş olabilir. Nitekim bir sonraki sûrede: “Denizler patladığı zaman” buyrulur. Yani bu, onun elementlerinin patlaması ve ondaki hidrojen ve oksijenin birbirinden ayrılmasıdır. Ya da atomun patladığı gibi denizin tüm atomlarının patlamasıdır. Hiç şüphesiz atomların patlaması daha korkunçtur. Bu meydana geldiğinde, boyutları tasavvur dahi edilemeyecek büyüklükte korkunç ateşler, denizlerden yükselmeye başlar. Çünkü atom ve hidrojen bombasından belli sayıdaki birkaç atomun patlamasının ne korkunç olaylara yol açtığını bütün dünya bilmektedir. Denizin atomları bu şekilde veya başka bir şekilde patladıkları zaman insan, bu korkunç hâdiseyi düşünmekten âciz kalır. İnsan idrâki, bu engin ve uçsuz bucaksız denizlerden yükselen korkunç cehennemi tasavvur bile edemez .
Denizlerin tutuşturulması insana ilk bakışta tuhaf gelebilir, lâkin suyun hakîkî yapısını dikkate aldığımızda, bunun hiç de tuhaf olmadığını, aksine büyük bir mu‘cize olduğunu görürüz. Allah Teâlâ suyu iki farklı gazdan (oksijen ve hidrojen) yaratmıştır. Biri (oksijen) ateşin yanması için gereklidir, ikincisi (hidrojen) ise, kendi kendine tutuşarak ateş alır. Bu iki gaz birleştiğinde suyu meydana getirirler ve ateşi söndürücü bir husûsiyet kazanırlar. Bu iki gaz birbirinden ayrıldığında, hidrojen kendi kendine tutuşur ve oksijen de bu ateşi körükler .
Sonra ruhlar bedenlere girer, bütün insanlık birden dirilir. Herkes hesap vermek için toplanır. Ömür boyu işledikleri her şey ekranda karşılarına çıkar. Küçük büyük ne yapmışlarsa kaydedilmiş, hiçbir şey eksik bırakılmamış. Bu nasıl mümkün olabilir? Dünyaya gelip giden, sayısı tahmin bile edilemeyen bütün insanların her saniyesi kaydedilmiş! Bunu hangi kudret yapabilir acaba? O gün en şiddetli hesap da kız çocuklarını diri diri gömenlere sorulur. Cenâb-ı Hak onların yüzüne bile bakmadan, öldürülen kıza hangi suçtan dolayı öldürüldüğünü sorar. Artık bütün hakîkatler ortaya çıkar, inkarcılar için cehennem iyice kızdırılır, mü’minler için de cennet yaklaştırılır. Bunun üzerine herkes durumunu anlar, yaptığı işlerin doğru mu yanlış mı olduğunu görür. Amellerinin Hak katında makbul olup olmadığını öğrenir.
İşte bu azametli ifâdeler, onları gerçekleştiren zâtın azametini ve kudretini göstermektedir. Ayrıca bu âyetlerde meçhul sîga kullanılmıştır. “Dürülüp, yürütüldüğü, toplandığı, kaynatıldığı” gibi. Bu da kudret sahibi olanların konuşma üslûbudur ve Allah’ın kudretinin azametini göstermektedir .
“Kur’an-ı Kerim’de bahsedilen bu hâdiseler henüz gerçekleşmeden doğru olduklarına nasıl inanalım?” denilebilir. O zaman şunu düşünmelidir: Allah Teâlâ yerleri, gökleri, dağları yarattığını söylüyor ve biz de aynen söylendiği gibi olduğunu, kâinâtın muhteşem bir intizam hâlinde devâm ettiğini görüyoruz. Cenâb-ı Hak, kâinâta bazı kânunlar koymuş, onu insanlar değiştiremiyor, onlar proğramlandıkları şekilde devam ediyor. Öyleyse bunları yaratan Rabbimiz yıkmaya ve yok etmeye de kâdirdir. İlk yaratmada zorluk çekmeyen Yüce Kudret, bozmada ve yeniden yaratmada hiç zorluk çekmez.
Beşer için ise bunları yapmak mümkün değildir. Çünkü bu kadar muazzam şeyleri yapmaya kudreti yoktur. “Allah Teâlâ gelecekte yapacağı şeyleri söylüyor, inanıyorsunuz. Ben de şöyle şöyle yapacağım” diye azametli ifâdeler kullanan birinin çıktığını farzedelim. Ona da şöyle cevap verilir:
“Allah Teâlâ’nın gelecekte yapacağını söylediği şeylere inanıyoruz, çünkü O’nun geçmişte yaptıkları ve hâlihazırda yapmakta oldukları, sözlerini doğrulamakta ve ispat etmektedir. Senin ise geçmişte ve şu anda yaptığın bir şey yoktur. Geçmişin ve şimdiki hâlin acziyetlerle dolu iken, gelecekle alakalı sözlerine nasıl inanalım?”
Biri de çıkıp, “Bilim ve teknik ilerliyor, gelecekte böyle muazzam şeyler olabilir” derse, ona da şunlar söylenebilir:
“Âyetlerde bahsedilen hâdiselerle bilim ve teknolojinin son noktada yapabileceği şeyleri kıyâs etsen, bu sözünün ne kadar anlamsız olduğunu anlarsın. Bilim henüz kâinâtın sınırlarını ilmen dahi kuşatamamıştır ki ona nasıl fiilî bir müdâhâlede bulunabilsin? Aslında, teknoloji Allah’ın yarattığı en küçük canlıları dahi taklit edememişken, kâinâta müdâhalesinden bahsetmek bile abestir. Gözle zor görülen küçük hayvancıklar vardır, kayaların üzerinde yürüdüklerini görürüz. Allah onların içine de solunum sistemi, sindirim sistemi gibi en güzel ve sağlam işleyen nizamlar kurmuştur. Bunları müşâhede etmek ve üzerinde derin bir tefekküre dalmak, insanı Allah’ın azamet ve kudretine götürür”.
Dolayısıyla, Kur’an’daki azametli ifadeleri söylemek, sınırsız bir kudreti gerektirir. Sınırsız kudret de ancak Allah Teâlâ’da mevcuttur. O hâlde, Kur’an’daki azametli ifadeler ancak ona mahsus olabilir.
Azametli İfadeler Ezelî ve Ebedî Olmayı Gerektirir
Yine Kur’an’da öyle muazzam beyanlar yer almaktadır ki bunları söylemek ancak ezeli ve ebedî olan bir Zât’a yakışır. Sonradan yaratılan ve bir müddet sonra da yok olup giden varlıkların, bu tür sözleri söylemeleri, hem imkânsız hem de inandırıcılıktan yoksundur. Bu gerçeği iyi anlamak için mevzu ile ilgili birkaç âyet-i kerimeye bakmak kâfîdir:
“Rabbin meleklere: «Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım» dediği vakit onlar: «Â! Oradaki nizamı bozacak ve yeryüzünü kana bulayacak bir mahlûk mu yaratacaksın? Oysa biz sana devamlı hamd, ibadet yapıp, Sen’i tenzih etmekteyiz» dediler. Allah: «Ben, sizin bilmediğiniz pek çok şey bilirim» buyurdu” (el-Bakara, 30)
“Hakkı, inkâr edenler görüp bilmediler mi ki göklerle yer bitişik (bir bütün) idi onları biz ayırdık, hayatı olan her şeyi sudan yaptık. Hâla inanmayacaklar mı?” (el-Enbiyâ, 30)
“O, yerin üstünde yüce dağlar yarattı, orayı bereketli kıldı ve orada arayıp soranlar için gıdalarını, bitkilerini ve ağaçlarını tam dört günde takdir etti, düzenledi. Sonra iradesi bir gaz halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yere şöyle buyurdu: «İsteyerek de olsa, istemeyerek de olsa emrime gelin!» Onlar da: «Gönüllü olarak geldik» dediler. Derken, iki gün içinde, gökleri yedi kat olarak şekillendirdi ve her bir göğe kendisine âit işi vahyetti. Biz dünya semasını kandillerle, yıldızlarla süsledik, bozulup yıkılmaktan koruduk. İşte bu, Azîz ve Alîm Allah’ın takdiridir” (Fussılet, 10-12)
“Dehrin akışı içinde öyle zaman geçti ki, o dönemde, insanın adı bile anılmazdı” (el-İnsan, 1)
Buraya kadar zikrettiğimiz âyetler, ezelî olmayı gerektiren ifadeler ihtiva etmektedir. Şimdi de ebedî olmayı gerektiren ifadelere bakalım:
“Allah ile beraber başka hiçbir ilaha yalvarma! Ondan başka ilah yoktur. O’nun vechi (zatı) hariç, her şey yok olacaktır. Hüküm O’nundur ve hepiniz O’nun huzuruna götürüleceksiniz” (el-Kasas, 88)
“Yerin üstünde olan herkes fânîdir. Ancak senin azamet ve kerem sâhibi Rabbinin Zâtı bâki kalır” (er-Rahmân, 26-27)
“Allah, o hak mâbuddur ki, O’ndan başka hiçbir tanrı yoktur. Kıyamet günü hepinizi bir araya toplayacaktır. Bunda hiç şüphe yoktur. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir?” (en-Nisâ, 87)
“…Kim Allah’a ve elçisine isyan ederse, ona cehennem ateşi vardır, hem de ebedî kalmak üzere oraya girecektir” (el-Cinn, 23)
“Haydi selametle girin oraya, bugün artık ebediyet günüdür” (Kâf, 34)
İlk gruptaki âyetlerde insan yaratılmadan önce, hatta hiçbir şey değilken üzerinden çok uzun bir zamanın geçtiği ifâde ediliyor. İnsan yaratılmadan önce vukû bulan hâdiseler anlatılarak, yer ile göklerin yaratılışından bahsediliyor. İnsanların şu anda bu hususlardaki kanaatleri ise ancak teorilerden ibârettir. Kesin bir bilgiye dahi sâhip değillerdir. Dolayısıyla insanların âyetlerde olduğu gibi kesin ve kat’î ifâdeleri telaffuz etmesi münâsip değildir. Aynı zamanda, Kur’an’ın bu ifâdeleri ilmin bu güne kadar elde ettiği verilere de mutâbık düşmekte, hakîkatle çatışmamaktadır.
İkinci gruptaki âyetler ise nihâyette dünya üzerindeki bütün varlıkların fenâ bulacağım, sâdece Allah Teâlâ’nın bâkî kalacağını bildirmektedir. Bunu vâkıa da doğrulamaktadır. Çünkü insanlar kaçınılmaz bir şekilde ölüm kapısından geçtikleri gibi, dünya üzerindeki varlıklar da oldukları gibi kalmamakta, muhakkak eskiyerek çürüyüp yok olmaktadır. Müfessirler, Ra’d sûresindeki, “Bizim arzı (yeri) alıp onu uçlarından nasıl eksilttiğimizi görmüyorlar mı?..” (er-Ra‘d, 41) âyetinden bu mânâları da çıkarmışlardır .
Çevremize baktığımızda, toprağın her şeyi yiyip tükettiğini görürüz. Su olmadığında ise kendisi de tükenmektedir. O hâlde denizlerin kaynatıldığı kıyâmet gününde, toprak da yok olacak veya başka bir yere dönüştürülecektir. Mevlânâ’nın tabiriyle, Allah’tan başka her şey hem bazı varlıkları yemekte hem de bazı varlıklar tarafından yenmektedir .
Son üç âyette de dünyadan sonra bir âhiret hayâtının olacağı, insanların o gün toplanarak hesaba çekileceği, amellerine göre cennete veya cehenneme gidecekleri ve orada ebediyyen kalacakları haber verilmektedir. Bu konular da, insanın bilgi ve ihatası dışındadır. Ölüm ve ötesi kendisine meçhul olan insan daha ilerisini hiçbir sûrette bilemez ki kesin ifâdelerle o hayattan bahsetsin ve hükümler versin.
Dolayısıyla insan ne ebedîdir ne de ezelden haberi vardır. Doğduğu zaman belli olduğu gibi, yaşadığı kısacık ömür de gözler önündedir. Belli bir müddet sonra ölüp gideceğini bilmeyen kimse yoktur. O hâlde insanın yukarıdaki ifâdeleri söylemesi mümkün değildir. Kur’an’daki azametli ifâdeler ancak Evvel ve Âhir olan Allah Teâlâ’nın beyânlarıdır.
“Evvel O’dur, Âhir O! Zâhir O’dur, Batın O! O her şeyi hakkıyla bilir” (el-Hadîd, 3)
Bütün bunlardan sonra şunu söylemek mümkündür:
AZAMETLİ İFADELERİ KULLANMAK ALLAH’TAN BAŞKASINA YAKIŞMAZ
Kur’an’daki azametli ifâdeler, ulu orta herkesin söyleyebileceği türden değildir. İnsanın idrak edemeyeceği kadar geniş ve büyük bir ilmi, kudreti ve azameti gerektirir. Bir sözü söylemek, onu gerçekleştirmeyi ve gereğini yerine getirmeyi îcâb ettirdiğinden, sınırsız ilim ve kudretten yoksun varlıkların güçlerinin üzerinde sözler sarfetmeleri doğru değildir. Kur’an’daki azametli ifâdeler ise hiçbir beşerin gereğini yerine getiremeyeceği kadar azametlidir. Dolayısıyla Kur’an, bir beşer sözü olamaz. Bunun sebeplerinden bir kısmını şöyle açıklayabiliriz:
Azametli İfâdeleri Gerçekleştirmek Beşer Takati Dışındadır
“Üslûb-i beyân ayniyle insân” denilmiştir. Söylenen bir söz, sâhibinin aynasıdır. Onun bütün husûsiyetlerini, ilmini, kudretini ve imkânlarını ortaya koyar. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim’deki azametli ifadeleri söyleyebilmek için de bazı şartları hâiz olmak gerekmektedir. Söylenen bir söz şâyet inşâî ise yani emir, nehiy, soru gibi hususları ihtivâ ediyorsa, o sözün sâhibi sözün gereğini yaptırmaya kâdir olmalıdır. Nitekim Kur’an’daki ifâdelerin ekseriyeti inşâîdir. Bu ifâdelerin doğruluğunu kabul edebilmek için onları bize nakleden râvîlerin sıhhatine bakılır. Kur’an’ın râvîlerine baktığımızda, onun bize en güvenilir, en sâdık ve en âdil kişiler tarafından tevâtür yoluyla geldiğini görürüz. Bu da, Kur’an’daki ifâdeler husûsunda yalan ve yanlış olma gibi ihtimâlleri ortadan kaldırır.
Kur’an’ın, ihtivâ ettiği ifâdelerin doğruluğunu ispat ettiği diğer bir metodu daha vardır ki, o daha sağlamdır. O da ihbârî ifâdelerin bir kısmının tahakkuk etmesi ve Kur’an’ı doğrulamasıdır. Şöyle ki:
Şâyet bir söz ihbârî, yâni bir şeyin vukû bulduğunu veya bulacağını haber veriyor ise, onun da doğruluğunu isbat etmek gerekir. Bu tür sözlerin doğru olup olmadığı; meydana gelmesi, vâkıaya mutâbık ve muvâfık olması veya mümkünât dâiresinde olması ile, bir de haberi verenin sıdk ve adâleti ile sâbit olur . Haberlerin sâhibi, verdiği bâzı bilgilerin doğruluğunu gösterip ispat ederek diğer haberlerinin de doğru olduğunu, onları gerçekleştirmeye de gücünün yettiğini ispat edebilir. Cenâb-ı Hak, Peygamber (s.a.v) Efendimiz’e verdiği mu‘cizeleriyle, gaybdan, hâlden ve istikbâlden verdiği haberlerin bir kısmının aynen tahakkuk etmesiyle sözlerinin doğru olduğunu, tehditlerini yerine getirebileceğini, dolayısıyla emir ve nehiylerine uyulması gerektiğini açıkça ispat etmiştir. Yine, Kur’an’da göklerin, yerin yaratılışından, bulutlardan yağmur yağmasından, insanın, hayvanların ve bitkilerin yaratılmasından bahsedilmektedir. Cenâb-ı Hak, yaptıklarını sıraladıktan sonra kıyamette ve âhirette yapacaklarından da bahsetmektedir. Yaptıklarını gösterip yapacaklarının doğruluğu hükmünü de kesinleştirmiş olmaktadır.
Aynı şey bir insan için düşünüldüğünde bu mümkün görünmemektedir. Çünkü hiçbir insan; dağlar, yer küre, yedi kat semâ, sınırsız genişlikteki fezâ ve başını ve sonunu ihata edemediği zaman ile yarışacak, bunlara sözünü ve hükmünü geçirecek, onların gizli haberlerinden bahsedecek, gayba muttali olacak ilme ve kudrete sahip değildir. Kur’ an-ı Kerim, insanın zayıf olarak yaratıldığını bildirmektedir:
“Allah sizin yükünüzü hafifletmek ister, çünkü insan hilkatçe zayıf yaratılmıştır” (en-Nisâ, 28)
“Kendilerine vâd olunan azabı veya kıyamet saatini gördüklerinde, kimin yardımcılarının daha zayıf, kimin askerlerinin daha az olduğunu, işte o zaman anlayacaklardır”( el-Cin, 24)
İnsan o kadar zayıftır ki, ilahlık iddia eden gururlu insanlar bile, bir sinek karşısında âciz kalırlar. Sinek kendilerinden herhangi bir şey kaçırdığında, onu geri almaya muktedir olamazlar .
İnsanın, tabiattaki varlık ve hâdiselerle pek çok hayvan karşısında âciz ve zayıf kaldığı herkesin mâlumudur. Onun zayıflığı hususunda ayrıca delil aramaya gerek yoktur. İnsanın kendisini gözlemlemesi yeterlidir. Biraz çalışınca yorulması, akşam olunca uykuya yenik düşmesi, basit bir sebeple devâsız dertlere düşmesi gibi pek çok şey sayılabilir. Buna rûhî ve psikolojik zaafları da ilave edebiliriz. Arzu ve hevesleri onu kötülüğe meylettirir, kızgınlığı, aceleciliği, sabır ve tâkatten yoksun olması, hafifliğe ve yanlışlıklara sevkeder ki bu da zayıflığın en ileri derecesidir .
İnsanın önde gelen vasıflarında biri de cehâletidir. Kur’an-ı Kerim bunu şöyle vurgular: “İnsan cidden çok zalim, çok cahildir” (el-Ahzâb, 72)
İnsan ancak duyu organlarının ulaşabildiği bazı şeyleri kısmen bilebilir. Bunun ötesindeki âlemlerden, hele hele gaybdan hiç haberi yoktur. Dolayısıyla, bu acziyeti, muhtaçlığı ve bilgisizliği içinde azametli ifadeler kullanması ona yakışmaz. Şâyet Kur’an’daki gibi bazı azametli ifâdeler kullanacak olsa, çevresindeki insanlar onun dengesini yitirdiğine veya aklını kaybettiğine hükmederler. Onunla sâdece alay ederler. Çünkü şimdiye kadar böylesi büyük işler yapamamıştır. Onun bu hâli, bundan sonra da yapamayacağını gösterir.
Azametli İfadeleri Kullananlar Sözlerinin Gereğini Yapmaktan Âciz Kalmışlardır
Târih boyunca malına ve saltanatına güvenerek haddini aşan kimseler olmuştur. Bunlar azametli sözler söylemişler, bir müddet insanları baskı altında tutmuşlardır. Ancak bir zaman sonra bu sözlerinin yalan olduğu, hakîkatle hiçbir alâkasının bulunmadığı kendiliğinden ortaya çıkmış, âciz insanlar küçük musîbetler karşısında yenik düşmüş, hiçbir şey yapamadan ölüp gitmişlerdir.
Meselâ Firavun ilâh olduğunu ilân etmişti:
“Ey benim danışmanlarım ve devlet adamlarım! Ben sizin benden başka bir ilahınız olduğunu bilmiyorum. Hâmân! Haydi benim için tuğla ocağını tutuştur, balçığı pişir, fazlaca tuğla imal ettirip benim için öyle yüksek bir kule yap ki, belki de onun vasıtasıyla yükselip Mûsâ’nın (varlığını iddia ettiği) ilâhını görürüm! Aslında, ben onun yalancının biri olduğunu sanıyorum” (el-Kasas, 38) diyerek haksız yere ülkesinde büyüklük taslamış, insanlara zulmetmişti. Ancak, Allah’ın verdiği mühlet dolunca, ordularıyla birlikte denize atılı- verdi. Halkın rabbi olduğunu iddia eden insan, kendisini denizden kurtarmaya güç yetiremedi, küçük bir denize bile hükmü geçmedi ve nihâyetinde insanlığa ibret oldu .
Yukarıdaki âyette, göklere çıkarak belki Mûsâ (a.s)’ın Rabbini görebileceğini söylemişti. Ancak zulüm ve işkence ile inşâ ettirdiği binâ kadar yükselebildi. İfâdelerindeki acziyet de insan fıtratındaki acziyetin tabiî hâlini yansıtıyordu. Bir beşerin, her ne kadar ilâh olduğunu iddia etse de, azametli ifâdeleri söylerken kendisini ele verdiğini, kesin ifadeler kullanamadığını bütün âleme gösterdi. “Bilmiyorum”, “Umulur ki”, “Belki”, “Zannediyorum” gibi acziyet ifâdelerinden paçasını kurtaramadı. Birilerinden yardım istedi; taşla, toprakla meşgul olarak acziyetini ortaya koydu. Zaten bir iş yapacağı zaman çamurdan yardım istemek mecburiyetinde kalan biri, hiç şüphesiz yine çamurdan yaratılmış âciz ve zayıf bir varlıktır .
Firavun, “Sizin benden başka ilahınız yoktur” demiyor, “Ben sizin benden başka bir ilahınız olduğunu bilmiyorum” diyordu. Bu da, tam bir acziyet ifâdesidir. Hâlbuki Hakîkî İlâh’ın, her şeyi bilmesi lâzımdır. Bu zarûret âyet-i kerimede şöyle ifâde edilir:
“Onlar, Allah’tan başka kendilerine zarar veya fayda veremeyen birtakım nesnelere ibadet ediyor ve Onlar Allah katında bizim şefaatçilerimizdir» diyorlar. De ki: Böyle bir şey olacak da Allah bilmeyecek ha! Ne o, yoksa siz Allah’a göklerde ve yerde olup da bilmediği şeylerin varlığını mı haber vereceğinizi iddia ediyorsunuz? Hâşâ! O, onların iddia ettiği her türlü ortaktan münezzehtir, yücedir” (Yûnus, 18)
Sonra Firavun, “Belki” ifadesini kullanmıştır .Bu kelime recâ edâtıdır.
Recâ ise zaafı ve kudretin eksikliğini gösteren en bariz delildir. Bir şey yapmak istediğini söylüyor, lâkin ona güç yetirip yetiremeyeceğini bilmiyor. Yapacağı şeye olan rağbeti, kudretinden daha fazla görünüyor. Söylediği sözler, nefsinin emellerle meşgul olduğunu ortaya koyuyor . Yine “Musa’nın yalancılardan olduğunu zannediyorum” sözüyle, zanna istinâden hareket ettiğini ve kesin bir bilgiye sahip olmadığını, farkına varmadan îtiraf ediyor.
Firavun’un ifâdelerinden, kendisinden başka ilah bulunmadığına onun da tam olarak inanamadığı ve şüphe içinde bulunuğu anlaşılmaktadır. Çünkü o, Hz. Musa’nın Rabbini aramaya çıkmaktadır. Şayet kendisinin her şeye gücü yeten bir rab olduğuna kesin bir şekilde inansaydı, böyle bir arayış içine girmeyi düşünmezdi bile. Bu arayışı onun bilgi yönünden ne kadar zayıf olduğunu da göstermektedir. Rabb ise kuşatıcı ve küllî bir ilme sahip olmalıdır ki, bütün varlıkları en güzel ve en sağlam şekilde yaratıp hayatiyetlerini devam ettirebilsin. Firavun ise, nerede ne olduğunu bilmediği için, varlığı haber verilen asıl ilâhı aramaya çıkıyor. Hakîkî Rab, Firavun’dan akseden hâl üzere olmaktan çok yüce ve münezzehtir. İnsan fıtratı, muhakkak kendini sahibinin lisanıylayla ortaya koyar ve ele verir . İşte Firavun’un beşer tabiatı da bu sözleriyle onu ele vermiştir.
İlahlık iddiâ ederek azametli ifâdeler kullanan insanlardan birisi de, Hz. İbrahim ’le mücâdele eden hükümdardır. Âyet-i kerimede şöyle buyrulur:
“Allah kendisine hükümdarlık verdiği için şımarıp, Rabbi hakkında İbrâ- him ile tartışan kişinin hâline bir baksana! İbrâhim ona: «Benim Rabbim hayatı veren ve hayatı alandır» deyince O: «Ben de yaşatır ve öldürürüm» dedi. Bunun üzerine İbrâhim: «İşte Allah güneşi doğudan doğduruyor, haydi sen de batıdan doğdur bakalım» der demez, kâfir donakaldı. Zâten Allah zalimleri hidayet etmez, emellerine kavuşturmaz” (Bakara 258)
Görüldüğü gibi, bu zâlim hükümdar da “öldürmek” ve “diriltmek” gibi azametli ifâdeleri kullanmıştı. Ancak bunları ispat edemedi. İbrâhim (a.s)’ın güneşe müdâhale etmesi teklifi karşısında ise susup kaldı. Kaldı ki bu sözler, Kur’an’da sıkça tekrar edilen azametli ifadelerin en basitleridir. Zira bunlar, bütün kâinâtı, öbür dünyâyı, ezeliyet ve ebediyeti ilgilendiren ifâdeler yanında çok hafif kalmaktadır. Ancak insan bunun gibi en basit ifadeler karşısında bile âciz kalmıştır.
Allah’ın gücü ve hayat vermesi bir defaya mahsus değildir. O, mutlak gücü ile dilediği gibi hayat verme gücüne sahiptir. Yok olanı var edip hayat verdiği gibi, ölüyü de tekrar diriltip hayat verebilir. Zaten bu “hayat verme” sırrı başlı başına bir harikadır . İnsanlar olarak biz, hayatın ve ölümün mahiyetini şu ana kadar anlayabilmiş değiliz. Sadece bu olguların yaşayanlarda ve ölülerde ortaya çıkan tezâhürlerini görebiliyoruz. Bu yüzden, hayatın ve ölümün kaynağını, mutlak anlamda bilmediğimiz bir güce, yani Allah’ın gücüne dayandırmak mecburiyetindeyiz .
Hakîkî mânâda hiçbir insan ne diriltmeye ne de öldürmeye kâdirdir, hatta ecelleri geldiğinde kendilerini ölümden kurtarmaya bile güçleri yetmez. Ancak bu olgudan yola çıkarak tartışmada sonuç almanın güçlüğünü gören Hz. İbrahim, herkesin gözleriyle gördüğü bir vakıadan hareket ederek ikinci bir delil getirdi. Zira güneşin doğudan doğup batıda kaybolması inkâr edilemez bir gerçektir. O zâlim hükümdardan önce de bu böyle olduğundan onun, “Bunu ben yapıyorum” demesi mümkün değildir. Şayet iddiasında haklı ise yapabileceği şey, güneşin doğuş ve batış yerlerini değiştirmektir. Hz. İbrahim bunu teklif edince, söyleyecek söz bulamamış ve iddiasının asılsız olduğu ayan beyan ortaya çıkmıştır .
Cenâb-ı Hak, Kur’an’ı Allah tarafından gönderilen bir kitap olarak kabul etmek istemeyen Mekke müşriklerini ihtar ederek, Allah’ın iradesi hilâfına hiçbir şey yapamayacaklarım, Allah’ın hesap ve azâbından kaçamayacaklarım bildirir . Onları insafa dâvet ederek şöyle buyurur:
“Dünyada hiç dolaşıp da, kendilerinden önce yaşamış ümmetlerin âkıbet- lerinin nasıl olduğuna bakmadılar mı? Onlar, bunlardan daha güçlü idiler. Ne göklerde ve ne de yerde Allah’ı engelleyecek, âciz bırakacak bir şey yoktur. Çünkü O Alîm’dir, Kadîr’dir”( Fâtır, 44)
Demek ki, târih boyunca gelip geçen kavimlerden niceleri, kendilerini çok güçlü zanneden Mekke müşriklerinden daha kuvvetli ve zengindiler. Onlar da, çok kuvvetli olduklarını, kimsenin kendilerine zarar veremeyeceğini iddiâ ediyor ve peygamberlerin îkâzına kulak vermiyorlardı. Ancak ilâhî tâlimâtlara uymadıkları için, sonunda Allah’ın azâbı geldi ve onları iddiâlarında yalancı çıkardı. Söyledikleri hiçbir sözü yerine getiremedikleri gibi, kendilerini de koruyamadılar.
Bunlardan biri de Semûd kavmi idi. Kayalardan yonttukları sağlam evlerle övünür, kendilerine hiçbir şeyin zarar veremeyeceğini iddiâ ederlerdi. Sonunda âkibetleri çok acı oldu. Onlar hakkında âyet-i kerimede şöyle buyrulur:
“Bir sabah o korkunç ses bastırıverdi onları! Kazanıp ele geçirdikleri mal ve imkânlar hiçbir fayda vermedi kendilerine” (el-Hicr, 83-84)
Diğer taraftan, cinler, insanlara hâkimiyet kurmaya çalışmış, hatta bir kısmının kendilerine tapmasını sağlamışlardı . Ancak sonunda acziyetlerini anlayarak şu îtirafta bulundular:
“Şunu da anladık ki, biz yerde Allah’ın iradesine karşı koyamayacağımız gibi, kaçmaya teşebbüs etmekle de O’nun elinden yakamızı kurtaramayız” (el-Cin, 12)
Cinler göklerden haber aldıklarını ve gaybı bildiklerini de iddia ediyorlardı. Lâkin bu iddalarında da yalancı çıktılar. Gökyüzünü kuvvetli bekçiler ve alevlerle (şihâblarla) dolu buldular. Sonra da yeryüzündekilere kötülük mü yoksa hayır mı murâd edildiğini bilemediklerini itiraf ettiler . Sema onlara karşı korundu. Mele-i a‘lâ’ya kulak vermek istediklerinde, her taraftan taşlanıp kovuldular .
Yine cinler, Süleyman (a.s)’ın emrinde zor işlerde çalışıyorlardı. Allah Teâlâ Süleyman (a.s)’ın rûhunu kabzettiğinde, bundan hiç haberleri olmadı. Ancak dayandığı asâyı bir ağaç kurdu yeyip yere düşünce öldüğünü anlayabildiler. Bunun üzerine cinler kesin olarak anladılar ki, şayet gaybı bilmiş olsalardı kendilerini zelil ve perişan eden angarya işlerde o zamana kadar çalışıp durmazlardı .
Kur’an-ı Kerim’e muâraza yapmak isteyip de muvaffak olamayan kimselerin durumunu da bu kategoride değerlendirmek mümkündür. Onlar da Kur’an gibi bir söz ortaya koymak istemişler, ancak bu büyük sözü yerine getirememişlerdir . Böylece târihen de ispat edilmiş olmaktadır ki, insanların ve cinlerin Kur’an’daki gibi azametli ifâdeleri kullanmaları mümkün değildir. Bu nevî ifâdeler sâdece Allah’a mahsustur ve sâdece Kur’an-ı Kerim’de hakîkî mânâsıyla yer alabilir. Bunun hâricindekiler ise hezeyân ve haddini bilmemektir. Hiçbir mânâ da ifâde etmez. Dolayısıyla Kur’an-ı Kerim, bir beşer kelâmı değildir. Her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten bir varlık tarafından gönderilmiştir. O da sadece ve sadece Allah Teâlâ’dır.
Kur’an i‘câzının azamet ifade eden bu yönünü anlayabilmek için aslında derin bir idrak, şuur, ilim ve kültür gerekmez. Kur’an’ı selîm akılla tefekkür ederek okuyan herkes, kültürü ve dirayeti ne olursa olsun, onun azametli ifadelerini ve Mutlak İlim ve Kudret sahibi bir Rab tarafından gönderildiğini anlar. Lâkin kültürü müsait değilse, bu anladıklarını ifadeye dökmekte ve tahlilini yapıp sebeplerini açılamakta yetersiz kalabilir . Bu da onun için çok mühim değildir. Ancak bir insan inatçı ve mütekebbir ise, ona Kur’an’ın bütün mu‘cizevî yönleri en fasih ve beliğ bir şekilde anlatılsa dahî, o inkârında direnir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır:
“Biz Kur’an’ı müminlere şifa ve rahmet olarak indiririz. Ama o, zalimlerin ise sadece ziyanını artırır” (el-İsrâ, 82)
“De ki: «O, iman edenler için hidâyet ve şifâdır.» Ama iman etmeyenlerin kulaklarında ağırlıklar vardır. Kur’an onlara kapalı ve karanlık gelir. Onların, çok uzak bir yerden sesleniliyor da söyleneni hiç anlamıyorlar gibi bir halleri vardır” (Fussılet, 44)
Murat Kaya “Kur’an’da Allah’a Ait Azametli İfadeler” Adlı Doktora Tezinden Alınmıştır.
