İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Batı Avrupa biliminin gelişmesiyle Batı uygarlığının İslam uygarlığını geride bıraktığı yolundaki kanaatinden kaynaklanıyordu.
Tanzimatçılar, onların karşıtları olan Yeni Osmanlılar ve hatta Sultan ll. Abdülhamid bile, Osmanlıları n bir an önce bilime egemen olmaları gerektiği konusunda hep aynı fikirdeydiler. Gerek Yeni Osmanlılar gerekse Sultan, İslami değerlerle Batı biliminin değerlerinin yeni bir sentezde kaynaştırılabileceğinden emin görünüyorlardı.
Jön Türklerin sık sık hatırladıkları bir ülke olarak Japonya, bu konuda Said Nursi açısından da bir ilham kaynağı oluşturmaktaydı: Bilim, geleneksel kültürü değiştirmeden de benimsenebilirdi. … Jön Türkler, seçkinler düzeyinde bir düşünsel devrimle işe başlamış, sonra çeşitli ideolojileriyle birlikte çevreye muğlak bir pozitivizm empoze etmeye çalışmışlardı. Dine verdikleri destek de bu konumlarının bir parçasıydı; çünkü dinin toplumsal düzen ve dengeyi sağladığına inanıyorlardı. … Bilimi, dini semboller arasında bulmaya girişti. … Rönesans Avrupası’nın ilk dönemlerinde mistisizmin sembolik kaynakları, laik bilimsel düşünceye doğru bir sıçrama tahtası olarak işlev görmüştü ve Said Nursi de aynı yolu izliyordu.
Gelenekçi Müslüman teologların yazılarında Allah, hem son derece büyük bir güce sahiptir, hem de aynı zamanda uzaktadır. Bu nedenle, Allah’ın ezeli ve ebedi varlığı ile, Newton’un tabiat sistemini bütünleştirmenin hiçbir yolu yoktur. Ne ki, mistikler açısından bu bağlantı çok daha kolaydı. Çünkü onlara göre Allah yalnızca her yerde hazır ve nazır olmakla kalmıyor, buralarda, kendi özünün maddi yansıması olarak bulunuyordu. Aydınlanmanın yüksek dalgasından önceki yıllarda Avrupa’da, dini düşünceden laik düşünceye nispeten daha kolay bir geçiş gerçekleşmişti. Örneğin, “görülmeyen bir uyum, dünyanın görünüşteki düzensizliğinin temelini oluşturur” (Anchor) şeklindeki metafizik Ortaçağ inancı, tabiatın fiziksel kanunlarının düzenleyiciliği yolundaki Aydınlanma düşüncesine nispeten kolayca dönüştürülebilmişti. Dini ve laik fikirler arasındaki köprü yalnızca deizm (yaradancılık) tarafından değil, Leibnitz gibi düşünürler tarafından da sağlanmaktaydı. Laik Aydınlanma düşüncesinin pek çok yaklaşımı, fizik biliminin birçok bulgusunun Hıristiyan teologların düşüncelerine nüfuz etmesine de imkan tanıdı., Türkiye’de ise böyle bir düşünsel köprü yoktu. Bunun zorunlu sonucu olarak da, bilimin çağdaş fikirlerinin dini inançla uyuşturulmasına esas alınması gereken ilahiyatın yaratıcı güçleri oluyordu. Said Nursi, Allah’ın kendi tasarımının uzantıları olarak tabiat kanunları anlayışını meşrulaştırmada bu fikri geniş ölçüde kullandı.
Mektubat’ında, Kur’an ile yaratılmış dünya arasındaki ilişkinin açıklandığı bölümde Said Nursi, Kuran’ı iki işlevi yerine getiren bir kaynak olarak değerlendirdiğini belirtmektedir.
Birincisi; Kur’an olgusal dünyadan söz etmekte, ancak, bununla ilgili olarak, herkes tarafından anlaşılabilecek düz (karmaşık olmayan) imajlar vermekle yetinmektedir. Kur’an, bizim dünyaya dair mükemmelleşmiş olgusal temelli bilgilerimizi gizler; çünkü Kuran’ı n başlıca işlevi, müminlerin idrak etme çabalarını yaratılana değil Yaradan’a çekmektir. O halde yaratılan, bir bakıma, keşfedilmeyi bekleyen bakir topraktır. Ancak, Said Nursi’nin yaklaşımında bunun ötesinde yönler de vardır. Said Nursi tabiat sistemini, İslam mistisizminin tanıdığı imkânlarla mitsel-şiirsel bir çerçeve içine yerleştirirken, Allah’ın yaratıcı gücünü vurgulayarak, Kuran’ın hareket halinde bir evren görüşüne kapıları açtığı ve bunun da yeni bir kozmos imajı inşa edilmesinde kullanılabileceği yolunda bir duygu yaratmayı başarmıştı.
Risale-i Nur’da Yaradan’ın işlerinin kanıtı olarak doğadaki düzenliliklerden söz edilen pek çok bölüm bulunmaktadır.
Said Nursi tasavvufa, Müslümanları, Kuran’da kendileri için belirlenen özel görevlerden alıkoyduğuna inandığı için karşı çıkmıştı. Said Nursi’ye göre bir Müslüman’ın bağlılığında iman, “gönül” hayati önemdeki unsurdur. Ancak bu iman, Kuran’ın bazı özel emirleri doğrultusunda belirlenen, faal bir iman olmak durumundaydı.
Bediüzzaman’ da çoğu kez İbn el-Arabi’nin nüfuzunu modern İslamiyet açısından zararlı bulmaktadır. Çünkü vahdet-i vücud, materyalizmi (bilinçsiz kitlelerde) geliştirebilir; diğerleri arasında ise canavarca bir gurura yol açabilir.
Said Nursi gerçekten de bu Müslüman velinin tezlerine dayanmaktadır. İbn el-Arabi’nin oldukça gelişkin kurgulamaları Said Nursi’ye, evrenin Newtoncu modeline ilişkin bir intibakta ilk adımları atma imkânı sağladı.
Mutasavvıflar, evrenin çeşitliliğini incelemek yerine, Allah’ın birliğini yakalamaya eğilimliydiler.
Bir başka deyişle tasavvuf, varlıkbilimin (ontoloji) gelişkin bir ayrıntılandırılması olsa bile, mistik kurgulamaları n yönü varlığın sırlarını olgulara değil de Yaradan’a bağlı olarak çözmeye dönük olduğundan, Said Nursi Sufi görüş açısını terse çevirmek zorundaydı. Çünkü bu Sufi yaklaşımı “varlıklar, varlıklarını Allah’tan ödünç almazlar. Ne varlığı paylaşırlar ve onunla ‘bağlantılı’ olurlar ne de onun ‘görüntüleri’ olarak hareket ederler. Bütün bu ifadeler, yalnızca sözün gelişidir. Bütün bunlar, gerçekliği hemen hemen açıklanamaz olan bir olguya yaklaşmada başvurulan imajlardır” (Chittick) görüşünü vurgulayan bir yön taşıyordu.
Bediüzzaman’ın bir yandan gelenekçi konumunu korurken onunla aynı sırada gerçekleştirmesi gereken felsefi sıçramanın stratejik anlamdaki odak noktasını, Allah’ı n tabiattaki etkinliği anlayışı oluşturuyordu. … Tabiatın her hareketi, Allah’ın bir hareketiydi.
Avrupa’daki pek çok düşünür yeni buluşları ve Newton sistemini imanın kanıtları olarak görüyordu. Said Nursi de bu tutumu benimseyecektir. … Simon Patrick 1662 yılında bir broşürde … maddenin “tabiat sahnesi”ndeki hareketini, Yaradan ile İnsan arasındaki bir nesnel bağlantı olarak görüyordu.
Aşkın bir gerçekliğin (hakikat) Biçim’i -buna sembol demek belki daha iyi olur- o gerçekliğin ya da anlamın (anlam, yani “mana”, biçim’e karşıt olarak kullanılan kavramdır) kendini maddi dünyada ortayı koyuş vasıtalarına aittir.
Böylesine karmaşık bir kozmoloji karşısında Said Nursi’nin stratejileri, … baş örnekler dünyası (alem-i misal) ile olgular dünyasının (alem-i şuhud) iki ayrı bilişsel alan oluşturdukları tezi doğrultusundadır.
Said Nursi’nin, tabiatta görülebilecek düzenliliklere dair açıklaması şöyle idi:
(1) cansız maddelerin belirli düzenliliklere sahip olabileceği, ancak bu düzenlemeler için etkin bir aklın, bir model, bir plan oluşturulduğu öncülü kabul edildiğinde açıklanabilir;
(2) bu model, levh-i mahfuz’da (saklı tablolar) ya da “semavi bir liste”de yer alan sonsuz sayıda düzenleyici araçta yazılı durumdadır (Sözler).
Yaradılış, iki çeşittir: cansız tabiatın ve türlerin çeşitlerinin ortaya çıktığı ilk yaratış eylemi ve bir sanat olup, bu ilk unsurları kaynaştıran yaradılış eylemi.
Said Nursi’ye göre -ilahi bir kaynağa uzanan ortak kökenleri nedeniyle- tabiatın süreçleriyle, insanda tabiata dair idrak ve kavrayışlara kapı açan süreçler arasında bir benzerlik bulunur. İnsan bu sayede tabiatın süreçlerini anlama yeteneğini içinde taşır.
Said Nursi … tabiatı hiçbir tereddüde yer vermeden “Kadir-i mutlak’ın makinesi” şeklinde tanımlar. … Bu önemli vurgu kaymasını n gerekçesini, Türkiye Cumhuriyeti’nin gündelik yaşamında, özellikle müspet bilimler ideolojisini taşraya taşıyan ortaöğretim düzeyindeki öğretmenlerin bilime giderek artan ölçülerde verdikleri öneme -ve prestije- bağlayabiliriz. Bu etmen, Said Nursi’nin düşüncelerinde çok daha önceleri yer eden bir başka düşünceyle birlikte işlev görmüş olabilir. Bu onun tabiata bulunan güçlerin insan tarafından harekete geçirilmesine ve bunun ülkelere sağladığı güce duyduğu hayranlıktır. … Bu yüzdendir ki insan “şeriat’ın trenine binmeli”dir (Bediüzzaman). Dünya bir “evren fabrikasıdır”. … ilk takipçilerinden biri olan Sabri, öğrencilerin çalışmalarından söz ederken onları “Nur fabrikasını n elektriğini üreten makineler”a benzetmiştir (Bediüzzaman). Bu şahsı n bizzat kendisi “Santral Sabri” adıyla tanınmaktadır.
Said Nursi’nin tabiat görüşünün özelliklerinden biri, bu görüşü, biyolojik süreçlere tabi kılmasıdır. Dolayısıyla, Said Nursi’nin tabiat imajlarında kuşlar ve arılar, çiçekler ve ağaçlar, böcekler ve bahçeler, yıldızlardan hemen sonra gelirler. Bir kez daha burada da … mutasavvıfların benzer özelliklerinin, özellikle de Anadolu tasavvufunda görülen bitkilere ilişkin sembolizmin hatırlatılması yerinde olacaktır.
Bir dizi farklı toplumsal sınıfa ve değişik eğitim düzeylerine sahip kesimlere hitap etme durumunda bir İslami inanç yaymaya çalışan Said Nursi’nin bu çabalarında, tasavvufa dair düşselliğin ve sembolizmin kalıcı niteliği hem bir yardım hem de bir engel oluşturuyordu. Bazı takipçileri, kendisine soruyorlardı: İbn el-Arabi, coğrafyanın günümüzde yanlış olduğunu gösterdiği bir fikri, dünyanın yedi ayrı katmandan oluştuğu görüşünü niçin ileri sürdü? Said Nursi ’nin cevabı İbn el-Arabi’nin gördüğünün bir görüntü olduğu yolundaydı. … Oysa, görüntülerden hareketle olgusal dünya hakkında sonuçlara varmak yanlış bir işti. İki nedenle yanlıştı: Bir kere, görüntüler dünyası, olgular dünyasına içselleştirilemezdi; ikincisi, bir görüntü kendisinden hareketle yorumlanamazdı (Mektubat). Ancak Asfiya gibi, Hz. Muhammed’in hakiki geleneğinden olanlar bu görüntüleri yorumlayabilirlerdi. Çünkü her şeyin Allah olduğu kabul edildiğinde, iyi ile kötü arasında belirgin bir çizgi bulunmayacak, Allah bizzat tabiat olgularında görülebildiğinden, bunların dışında ayrı bir varlığı bulunmayacaktı.
Kuran’ın yüzeysel yorumlarında rastlananlara göre daha karmaşık bir tabiat tablosu çizmek yararlıdır. Ancak, eğer bu birtakım ahlaki sınırlamalardan kurtulmak için yaygın biçimde kullanılırsa, o zaman tehlikeli bir hal alır.
Said Nursi, tabiatın “makineleştirilmiş” olduğu görüşünden ayrı olarak tabiat yasalarını, gerçek olanın, yani Allah’ın varlığını müjdeleyen görüntüler olarak kabul etmeyi sürdürüyordu. Böylece, Allah’ın bir tecellisi olarak tabiat ve onun bilim tarafından incelenmesi, kutsal bir nitelik kazandı. Bilimin bu şekilde kutsallaştırılması, uzun dönemde, bilimin popülerleştirildiği dizilerin yayımlanmasıyla sonuçlandı. İstanbul’daki basım tesislerinde Nurcular tarafından yayımlanan bu çalışmalardan bazıları son derece üst düzeydedir. … Teolojik bir ek, çalışmaların ancak sonunda yer almaktadır: böylesine olağanüstü, ama düzenli süreçler ancak bir Yaradan’ın, Allah’ın varlığını kanıtlar…
Şerif Mardin “ Bediüzzaman Said Nursi Olayı” adlı eserden
tweet
