İrfana Yolculuk
Kadınlar herhangi bir sebeple boşandığında, boşandıktan sonra bazen onlara eziyet olsun diye, onun başkasıyla evlenmesine bir müddet mâni olunurdu. Bunun için karısını boşayan Arap, kadının iddet zamanı tamamlanacağı sırada onu tekrar alır ve tekrar boşar, o zaman bir yıl kabul edilen iddet müddeti yeniden başlayacağı için kadın gene başkasıyla evlenemezdi. Koca bu işi üç defa tekrar edebilirdi. Kocanın ölümünden sonra ise kadınlar tam bir yıl matem tutarlar ve iddete girerlerdi. İslâmiyet bu iddet müddetini dört ay on güne indirdi.
Durumları bu şekilde olmakla beraber bilhassa göçebe hayatında kadının ödevi büyüktü. Çadırda çocuklara bakmak, develeri veya davarları sağmak, hurma lifinden hasır, devetüyünden giyecek ve çadır örmek gibi işler kadınlara aitti. Bunlardan, başka savaş sırasında savaşçılara su taşımak, şiirler söyleyerek onlara cesaret vermek, yaralıları tedavi etmek de kadınların ödevi idi; fakat bütün bunlar kadına büyük bir hak kazandırmazdı.
Şehirlerdeki cariyelerin durumları çok kötü idi. Bazı cariyelerin sahipleri onları fuhşa sevk eder, kazandıkları paraları ellerinden alırlardı. Kadının namusuna saygı göstermek çöldeki göçebe hayatında, şehirlerdeki yerleştik hayattan daha fazla idi. Cahiliye çağı şairleri, şiirlerinde kadın iffet ve namusunun korunmasını en iyi hasletler olarak terennüm etmekte iseler de şehir hayatında bunun tersine bir durumun varlığım gösteren bir çok misâllere rastlıyoruz:
Medine’deki Evs kabilesi, Abd’üleşhel oğullarının oturduğu köy çapul edildikten sonra gelip Mekke’deki Kureyşlilerle, Medine’deki Hazrec kabilesi aleyhine ittifak etmek istediklerinde Ebu Cehil, Evslilerin bu şekilde kendileriyle yaptıkları ittifakla düşmanlarına üstün geldikten sonra kuvvetlenerek bir gün Mekke’yi ele geçirmelerinden korkarak onları kendilerinden soğutmak amacıyla, Mekke’de âdet olduğu, Medinelilerin ise hoşlanmadıkları kadınlara sataşma hususundaki sözleri, kadınların, bilhassa aşağı sınıf kadınların Mekke’de ve Medine’deki durumları hakkında bir fikir verir mahiyettedir.
Ebu Cehil, Medineli Evs kabilesi mümessillerine şunları söylemiştir: “Kureyşlilerle ittifak yapmışsınız. Ben o toplantıda bulunamadığıma üzüldüm; eğer bulunsaydım ben de size katılır, söz verir, gerekince yardımınıza gelirdim, Kabul ederseniz anlaşmayı yeniden gözden geçirelim. Kızlarımızı ve karılarımızı sizden esirgemeyelim. Cariyelerimizin çarşıda pazarda gezip dolaşmalarına, erkeklerinizle oynaşmalarına müsaade edelim; siz de bu yolda hareket eder yani kızlarınızla karılarınızla bizim de oynaşmamıza müsaade ederseniz size yardım edelim; eğer kabul etmezseniz yardım etmeyiz”. Bu sözler, Medine halkının hiç hoşlanmadığı, kadınların mübahlığı meselesini ortaya, koymuş olduğundan, Evsliler, Kureyşlilerle ittifaktan vazgeçip Medine’ye dönerek Yahudi kabileleriyle ittifak ettiler.
Arabistan’da cahiliye çağında çarşıda pazarda fırsat buldukça kadınların ırzına taarruz edildiğine dair, Kamus sahibi Firuzabadî de acaip bir misal kaydediyor. Olay şudur: “Cahiliye devrinde Teymullah kabilesinden bir kadın, pazar yerlerinden birine bir kaç tulum yağ getirip satmak üzere iken Hât b.Cübeyr ki henüz o zaman İslâm olmamıştı -oraya gelip kadını görünce onun güzelliği karşısında dayanamadı; yağ satın almak bahanenesiyle kadına yaklaşıp, tulumun birini çözdürüp tadına baktı; gûya onu beğenmeyip başka tulum açtırdı. Çözülmüş iki tulumun ağızları kadının iki elinde kalmakla hemen arkasına geçip kadının ırzına geçti. Kadın ne yapsın ortalık tenha olduğundan kimseyi imdada çağıramadı, tulumu koy verse yağ dökülecek, ister istemez bu muameleye katlanmak zorunda kaldı” .
Bütün bunlarla birlikte asîl ve zengin kimselerin kızları ve karıları bir şahsiyete malik olup itibarlı sayılırlardı. Cahiliye çağında kadınlar varis olma yani miras alma hakkına da malik değildiler. Erkekler, hiç bir sınır tanımaksızın istedikleri kadar kadınla evlenebiliyorlardı. Bu durum muhakkak ki ailenin erkek evlâdını çoğaltmak ve düşmanlara karşı kuvvetli olmak arzu ve ihtiyacından doğmuş bir şeydi. İslâmiyet bu sınırsız evlenmeyi menedip bunu, aynı zamanda ancak dört kadınla evlenilebileceği şeklinde kayd altına aldı. Şüphesiz bu, o devir hayatı için çok ileri ve büyük bir adımdı. Bu durumu bilmeyen veya kavrayamayan batılı bilginler, haksız olarak, çok evlenmeye cevaz verdi zanniyle İslamiyet’in bu kaidesine hücum ediyorlar.
Araplarda, çok az görülmekle beraber, kız çocuklarım diri diri gömme. Bu olay Araplar arasında “iki tulum tutan kadından daha meşgul” şeklînde darb-u mesel haline gelmiştir. (Bak. Firuzabadî, Kamus, Mütercim Âsim ter. c. I, 9S, 1179 “şirad” maddesi, ve c. IV, ss. 1194 “nihy” maddesi), âdeti de vardı. Bunu onlar, bir gün şerefi lekeleneceği veya yoksulluk çekeceği korkusuyla yapıyorlardı. Göçebe Araplar, yaşamasını istedikleri kızlarına yünden örülmüş bir cübbe giydirerek deve veya koyun güttürürlerdi. Öldürmek istedikleri kızlarını ise, doğar doğmaz yaptıkları gibi, bazen da altı yaşlarına geldiğinde ona güzel elbiseler giydirip akrabalarına götüreceklerini söyleyerek çölde önceden hazırladıkları çukura atar, üstünü toprakla örterlerdi. Doğar doğmaz öldürecekleri zaman, doğurmak üzere olan kadın bir çukur kazar orada doğurur, doğan çocuk kız ise o çukura gömer, erkek ise alıp büyütürdü.
Meselâ Hz. Muhammed devrinde bu işi yapmış olan, Teym kabilesinden Kays b. Âsım’ın Resul-ü Ekrem’le konuşması meşhurdur ki Kays bu konuşmadan sonra bu âdetten vazgeçmiştir. Hattâ meşhur şair Ferezdak’ın dip dedesi Sa’saa, bu şekilde diri diri gömülmek istenen kız çocuklarını satın alıp kurtarırmış. Sa’saa’nın Hz. Peygambere anlattığı hikâye onun İnsanî duygusunu ve bu alandaki hamiyetini gösterir: Sa’saa İslâm dinini kabul ettiği vakit “Ya Resulullah! Cahiliye zamanında hayır işler yaptım acaba bunun bana faydası var mı?” diye sormuş, Hz. Muhammed(s.a.s) “Ne yaptın?” deyince Sa’saa “bir gün devemi kaybetmiş aramağa çıkmıştım. Çölde iki çadır gördüm, birinde büyük bir şeyhe rastladım. Biz bu şeyhle konuşurken karısı seslenip, bir kız çocuğu doğurduğunu haber verdi. Kocası “onu yere göm” dedi. Ben, aman yapmayın öldürmeyin ben onu satın, alırım dedim. Yavrularıyla iki dişi deve ile bindiğim deveyi verip çocuğu kurtardım. İslâmiyetin ortaya çıkışına kadar böyle 360 çocuğun öldürülmesini önlemiş oldum; bunların her birini ikişer dişi birer erkek deveye satın aldım” dedi. Resul-ü Ekrem “Bu yaptıkların iyiliktir, yüce Allah sana İslâmı nasib etmiş” buyurdu.
Hz. Peygamber, Medine’ye göç etmek üzere Medinelilerden, Akabe adlı yerde biat alırken diğer bazı cahiliye âdetlerinin terki yanında bu cahiliye adetini terk etmelerine dair de biat almıştı. İslâm dini bunu şiddetle men etmiştir. Kur’an-ı Kerimin Tekvir sûresinin 9. âyetinde buna işaret edilmektedir.
Cahiliye çağında bir baba kızını, onun isteyip istemediğine, isteyenin çok yaşlı olup olmadığına bakmadan istediği erkeğe verebilirdi. Evlenecek erkeğin babası veya yakın akrabası kızın babasına gider kızını isterdi ki bu işe “hıtbe” denirdi. Uzlaşılır ve kız verilirse bir mehr tayin edilir. Bundan sonra evlenme vuku bulurdu. Araplarda bu normal şekilden başka bir sürü evlenme şekilleri daha vardı.
Araplar bir kadını birinci veya ikinci boşayıştan sonra tekrar alabilirler fakat üçüncü boşayıştan sonra bir daha alamazlardı. Cahiliye çağı Arapları, kendi öz analarını, kızlarını, balalarını, teyzelerini nikâhla alamazlardı. Kur’an-ı Kerim’in Nisa sûresinin 23. âyetiyle bu haramlık İslâmiyette de teyid edilmiştir. Bu âyette “Ey mümin erkekler! Şunlarla nikâhlanmanız haram kılınmıştır: Anneleriniz, kızlarınız, kızkardeşleriniz, Halalarınız, teyzeleriniz, kardeş kızları, kızkardeş kızları, Sizi emziren süt anneleriniz, süt kızkardeşleriniz, Kayınvalideleriniz, kendileriyle zifafa girdiğiniz eşlerinizden olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız. Fakat zifafa girmediğiniz eşlerinizin kızlarını nikâhlamanızda beis yoktur. Keza öz oğullarınızın eşleri ile evlenmeniz ve iki kızkardeşi nikâhınız altında birleştirmeniz de haram kılındı. Ancak daha önce geçen geçmiştir. Çünkü Allah gafur ve rahîmdir (çok affedicidir, merhamet ve ihsanı boldur)..’’ buyrulmuştur. Bu âyette de işaret olunduğu üzere aynı zamanda iki kız kardeş ile evlenmek, Arapların, âdeti idi.
Arapların nikâh hususunda yaptıkları en kötü şeylerden biri de üvey analarıyla evlenmeleri keyfiyeti idi. Bir Arap, karısını boşar veya ölürse, bu adamın büyük oğlu bu kadınla evlenmek istediğinde elbisesini o kadının üzerine atar bu suretle kalıng (mehr) vermeğe lüzum kalmadan o kadın nikâhlı karısı olurdu. Bu oğul isterse bu üvey anasını başkasıyla evlendirir ve mehrin kendisine verilmesini şart koşabilirdi. Hattâ ölen kimsenin hayatta kalan oğlu küçük ise üvey anayı, çocuk büyüyünceye kadar bekletip meseleyi onun halletmesine bırakabilirlerdi.
Kureyşlilere göre velinin o kadına sahip olması mubah olduğu halde Evs ve Hazrec kabilelerine göre mecburî sayılırdı; fakat kadın çabuk davranarak kendi kabilesine kaçabilirse bu esarete benzer durumdan kurtulabilirdi; varis daha çabuk davranarak elbisesini üvey anasının üzerine atmağa muvaffak olursa artık kadın nişanlanmış sayılırdı. Bu şekilde üvey anasıyla evlenen kimseye “dayzen” denirdi.
Araplarda bir de, aile büyüklerinin muvafakatlarına lüzum görülmeksizin muvakkat bir zaman için yapılan müt’a nikâhı vardı. Bu nikâha göre kadın kendi aile topluluğu içinde kalır, kocasına bir mızrakla bir çadır verirdi. Bu suretle erkek karısının kabilesinde bulundukça onların halif’i sayılır, evlilik bağı devam ettiği müddetçe koca bu kabile ile birlikte hareket ederdi. Kadın müt’aya son vermek istediği zaman çadırın kapısını Önce bulunduğu yönün tersine çevirir, koca bunu görünce kendi kabilesine dönüp giderdi. Bu şekildeki evlenmeden doğan çocuklar kadına ait olur ve filân kadının çocuğu diye anılırlardı .
Neş’et Çağatay,A.Ü. İlahiyat Fak. Yay. ”İslamdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı” adlı kitaptan alınmıştır.
