İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Türk sosyal yaşamında pek çok farklı alanın artık ayrılmaz bir parçası olan Hareket’in Türk toplumu için önemi tartışılmaz hale gelmiştir. Türkiye ve dünyanın dört bir yanında pek çok üniversite ve okul kuran Hareket, aydınlanma projeleri gerçekleştirme bakımından çok işlevseldir. Samanyolu televizyonu, Zaman gazetesi ve haftalık Aksiyon dergisi gibi çeşitli medya kanalları ve Bank Asya gibi finans kurumları hareket tarafından desteklenen kuruluşlardan bazılardır.
Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi’nin Türk insanının kolektif şuuru üzerindeki rolü inkâr edilemez. Gülen’in hayata entegre bakışı, Türk halkının geçmişten gelen değerlerin en iyisini ve hala geçerli olanları korumalarını ve toplumu, ‘dini’ ve ‘seküler’, ‘çağdaş’ ve ‘gelenekçi’, ‘pozitivisti’ ve ‘teolojik’ gibi geleneksel olarak bölen modern gelişmeleri kabul etme ve onlardan yararlanmalarını sağladığı ileri sürülmektedir. Önde gelen Türk sosyologlarından Nilüfer Göle, Gülen’in “kalp kültürü” kavramının Türk toplumuna özgüven vaat ettiğini ifade etmektedir: “… İman ve marifeti ‘kalp kültüründe’ birleştiren, ‘muhabbet’ insanlarını müjdeleyerek yeni bir özgüven kapısı açmaktadır. Türkiye’de ilk defa muhafazakâr düşünce ile liberal hoşgörünün derin bir terkibine şahit oluyoruz.” Bu yüzden, bir devlet adamı ya da siyasi bir figür olmamasına rağmen Gülen, Türk demokrasisinin geleceğini şekillendirecek bilinci etkilemektedir. Bu çalışma için iyi bir vaka seçimi olacağı gerekçesiyle Gülen’in fikirlerini analiz etmeyi uygun buldum.
Önceki paragrafta ifade edildiği üzere, düşünürler Gülen’in fikirlerinin, Türk vatandaşlarının ‘seküler’/ ‘dini’ bölünmüşlük problematiğini halletmelerini sağladığını düşünmektedir. Her ne kadar pek çok kimse Kürt sorununu ‘seküler’/’dini’ bölünmüşlükle birlikte Türkiye’nin yüzleştiği önemli fay hatlarından birisi olarak görse de, Fethullah Gülen ve Gülen Hareketi’nin Kürt sorununun çözümüne katkısı henüz literatürde yerini bulmamıştır. Bu araştırmanın geri kalan kısmında Türkiye’nin Güneydoğusu bağlamında Kürt sorunu ve Fethullah Gülen’in konumunu inceleyeceğim.
Gülen’in Kürt sorunu ile ilgili görüşlerini yansıtan tek ve önemli kaynak, konuşmalarını da içeren Bamteli serisindeki “Güneydoğu Meselesi ve Bir Reçete” (The Problem of the Southeast and a Possible Prescription) isimli sohbetidir. Gelecek bölümde, öncelikle Türkiye, özellikle de güneydoğu bölgesi bağlamında Gülen’in etnisite kavramına bakışının kısa bir analizini sunacağım. Daha sonra muhtemel uyuşmazlık nedenleri ve çözümleriyle ilgili Gülen’in fikirlerinin sistematik bir analizini yapmak için başlıca sınır içi uyuşmazlık teorilerini özetleyeceğim. Son olarak da kavramsal ifadeler eşliğinde Gülen’in fikirleri hakkındaki analizlerimi sunacağım.
Gülen’in Etnik Kimliğe Yaklaşımı
Gülen’in konuya yaklaşımına dair analizlerimi arz etmeden önce onun etnisite tanımını ve etnisiteye yaklaşımı ile söz konusu büyük gruplarla ilgili olan milli aidiyet anlayışını ortaya koymak önemlidir. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden kaynaklardan çıkarılacağı üzere Gülen etnik ve milli kimlikler hakkında inşacı (constructivist) bir görüş benimser. İnşacı model’in temel ilkeleri;
- Her şahsın etnik konumu öncelikle kabul edilmeli,
- Etnik sınırlar, tarih ve zaman açısından geçirgen, esnek ve akışkandır, insanların sınırlar arası hareketliğine izin verir.
Gülen pek çok defa bu gerçeğe temas etmiştir. Örneğin Anadolu’nun öteden beri memerr-i akdam olduğunu ve farklı milletten ve kültürden insanların bu potada eridiğini ifade etmiştir. Söz konusu ülke pek çok kez toplumlar arası evliliklere sahne olmuştur. Bunun sonucu insanlar öyle karışmış, öyle iç içe girmiş ki, Gülen’e göre, insanların gerçek “dem”lerini ve “damar”larını belirlemek neredeyse imkânsızdır. Fakat Gülen’e göre önemli olan kan veya nesep değil, aidiyet duygusudur. Ankara’da oturan birisi, her ne kadar dedesi Urfalı olsa, kendisini gerçek bir Ankaralı gibi hissedebilir. Gülen düşüncesinde daha önemli olan milli aidiyet anlayışıdır.
Aslında Gülen, daha içselleştirici bir yaklaşım olan Türkiyelilik duygusunun altını çizer ve Osmanlılar, Selçuklular ve eski Anadolu medeniyetlerinden oluşan ortak tarihi geçmişe referansta bulunur. Yine Gülen, Orta Anadolu, Batı Anadolu, Ege, Doğu ve Batı Karadeniz bölgeleri ile birlikte Güneydoğu’yu da aynı ülkenin, yani Türkiye’nin bir parçası olarak kabul eder.
İnşacı teorisyenler kendilerini primordiolist teorisyenlerin karşılarında konumlandırırlar. Primordiolistler, kimlik ve bağlılığın doğuştan geldiğini iddia ederler ve dini bir topluluğun içinde dünyaya gelme, belli bir dili hatta aksanı konuşuyor olma ve belli sosyal pratiklere sahip olma onlar için esastır. Bunlara göre bir gruba bağlanmak için gerekli olan şey, doğrudan sahip olunan birtakım özelliklerde saklıdır. Gülen’in kendi insanına bakışı açık şekilde primordiolist yaklaşımı reddeder. Gülen, kanın asliyetine fazla değer vermez ve insanları birbirine bağlayan zayıf bir bağ olarak gen yada etnik-ulusal faktörlere de önem atfetmez.
Connor, milliyetçilikle vatanseverlik arasında kullanışlı bir ayırım önerir: “Milliyetçilik, doğru anlamıyla, birisinin kendi insanına duygusal bağına işaret eder -bir kimsenin etnik- ulusal gurubuna.” “Bir kimsenin kendi ülkesine ya da onun siyasi kuruluşlarına duygusal bağlılığı” vatanperverlik olarak isimlendirilir. İlk bakışta, Gülen’in milliyetçi olmaktan çok vatansever olduğu kanaatine varılabilir. Eğer sadece etnik- ulusal gruptan kasıt günümüz medyasında da sıkça yer aldığı gibi Kürtler, Türkler veya Araplar ise bu sonuç doğru gibi gözükebilir. Fakat benim “Güneydoğu Meselesi ve Bir Reçete” den çıkardığım sonuç Gülen’in hem milliyetçi hem de vatanperver olduğudur. Bunun sebebi, kendi halkını, ülkede yaşayan Kürt, Türk ve diğer gurupları kucaklayacak şekilde tanımlaması ve diğer kaynaklardan Türkiye sınırlarının dışında yaşayanları da kucaklayıcı mahiyette genişletmesi.
Göreli Mahrumiyet ve Fethullah Gülen’in Görüşleri
Gülen pek çok konuda kavga ve anlaşmazlık sebebi olarak göreli mahrumiyeti görür. İlk önce, bu durum Gülen’in millet tanımında kendini gösterir. Yukarıda da ifade edildiği üzere, Gülen’in Türkiye’deki ulusal unsurlar için ortak aidiyet fikrini pekiştiren kuşatıcı bir millet anlayışı vardır. Bu bağlamda Gülen, bu ülkeye ait olduğunu hisseden herkesi kabul edip onlara saygı duymaya çağırır. Bu anlayış Türkiye’de yaşayan Kürtler ve diğer guruplardan gelebilecek dışlanmışlıkla ilgili mahrumiyet yakınmalarının da önüne geçer. Aşağıda Gülen’in konuşmalarında belirttiği, göreli mahrumiyetin değişik yönleriyle ilgili önemli sonuçları olan birkaç unsuru inceleyeceğim. Bunlar, ortak kültürel (dini) miras, kanaat önderliği, eğitimsel ve ekonomik gelişmişlik, güç kullanımı yerine diplomatik çözüm.
- Ortak Kültürel Miras
Gülen, genel bir diyalog ve yardımlaşma felsefesi olarak, “niza mevzu konulardan çok daha fazla olan fasl-ı müştereklere öncelik tanıma”ın önemini vurgular. Toplumda ahengi sağlamak ve ortak sosyal problemlere çareler aramak için Gülen, örneğin, Türk toplumumun değişik unsurları ile, özellikle gayrimüslimler ve laik kesimle işbirliğini savundu. Gülen’in ortak değerlere yaptığı çağrı Kürt meselesine bakışına farklı seviyelerde yansır. Örneğin ortak dini kökenlere sahip olma fikri Güneydoğu’daki çatışmanın çözümüne bir reçete olarak önerilmektedir. Gülen’in de işaret ettiği gibi Güneydoğu’daki insanlar Allah ve Peygamberine saygı duyar ve bizler (Türkiye’de yaşayan diğer insanlar) de aynısını yaparsak, örneğin bu insanlar camilere gidiyorlarsa meselenin çözümünde bu dinamikten faydalanmamız gerekir. “Aramızda bunca fasl-ı müşterek varken gelin bunlarda mutabakata varalım ve ayrılıkta ısrar etmeyelim.” Yine bu durum, diğer toplulukların özgürlükleri pahasına olmayacaktır. Bu bağlamda Gülen, hem Müslümanların hem de gayrimüslimlerin dini özgürlüklerine çağrıda bulunur ve laik kesimle de diyalogu destekler.
Göreli mahrumiyet teorisinin kültürel boyutunu daha da detaylandırmak için söz konusu toplumların inanç değerleri ve dini hislerine saygı duymanın önemine işaret eder. Osmanlı devleti zamanında Kürtlerin yaşadığı bölgeden bahsederken Gülen, Meşrutiyet döneminden bir örnek verir. Bu dönemde bölgeyi ziyaret eden bir aydın, bölge halkının bir devlet yetkilisinden şikâyet ettiğini görür. Her ne kadar bölge halkı dinin emirlerine hassasiyetle riayet etmese de yöneticilerinin namazlarını ihmal etmesi onların dikkatlerini çekmiştir. Bölge halkı, yöneticilerinin başka birtakım onaylanamaz şeyler de yaptıklarını ifade eder. Tam da bu noktada Gülen, insanların inançlarına karşı duyarlı olmanın önemini vurgular: “Şimdi millet ne yaparsa yapsın, ne ederse etsin, fakat o halkın gözünün içine baka baka yapılmasını istemiyor.” diyerek diğerlerinin değerlerine saygı duymaya çağırır.
- Kanaat Önderleri
Yukarıdaki paragraf, halkın gözünde yönetici mevkiini işgal eden insanların ne denli önemli olduğunu göstermektedir. Halkın gözünde yöneticilerin belli imajları ve uymaları gereken kurallar olduğu gibi bu yöneticiler Güneydoğu’daki yerel halkın eylemlerini ve fikirlerini de şekillendirebilir. Yerel liderlerin önemini çok iyi analiz eden Gülen bu kısacık sohbetinde en az dokuz defa onlara göndermede bulunur.
Kanaat önderleri; dini liderler, ilim adamları ya da orada ağalık yapmış ve bir saygınlık abidesi haline gelmiş insanlardır. Bu kimseler konuşunca millet onları dinler ve ciddiye alır. Bir problem söz konusu olsa bile onları dinledikten sonra en azından o problemin çerçevesi daralmış olur, endişe edildiği ölçüde zarar verici hale gelmez. Gülen’e göre kanaat önderleri ülkenin bölünmez bütünlüğü konusunda samimi iseler onlardan yararlanmak çok önemlidir.
Gülen, kanaat önderlerinin (daha geniş anlamda bölge halkının) niza ve çatışmaya neden olmadıkları kanaatindedir. Bu konunun daha net anlaşılması için dönemin TBMM Başkanı Hikmet Çetin’e yaptığı bir Bayram ziyaretini aktarır. Çetin, Türkiye’nin Güneydoğusundandır. Diyarbakırlı bir aileye mensup olan Çetin, diğer kanaat önderlerinin söylediklerinin aynısını söyler: “Aramızda ayrılık gayrılık yok.” Çetin ayrıca bölgedeki halklar arası evliliklerden bahseder ve kendi durumunu anlatır. Çetin’in dedelerinden biri Orta Anadolu’dan gelmekte, diğer dedesi ise Diyarbakırlı bir ağadır. Sonuç olarak yeni fikirler ve modern bilimin verilerini kullanarak bölgedeki kanaat önderlerinin konumlarının ve kredibilitelerinin güçlendirilmesine çağrı yapar.
- Eğitim ve Ekonomik Gelişmişlik
Gülen’e göre kanaat önderlerinin endişelerinden birisi de eğitimle ilgilidir ve pek çok kanaat önderi eğitimin önemini ısrarla vurgulamıştır. Dağa giden yolların önünü kesmede en önemli faktör eğitimdir. Daha net ifade etmek gerekirse, bölgedeki eğitim imkânlarının artırılması, öğrencilerin kaliteli bir lise eğitimi almalarına imkân tanıyabilir. Bu sayede bölgedeki çocuklar prestijli üniversitelere girebilir, Anadolu’nun diğer bölgelerindeki insanlarla karışır ve daha büyük bir toplumun parçası olduklarını hissettirirseniz problemi kökünden halletmiş olursunuz.
Ancak Gülen, mevcut durumun bir başarısızlık olarak ifade edilebileceği görüşündedir. Bu yüzden sivil kuruluşların daha etkin rol almaları ve bölgedeki mevcut okulların sayısının arttırılması yönünde çağrıda bulunmuştur. Gülen “Her yere gidin ve Güneydoğuda 20 okul, 200 okul, 300 okul açın!” diye çağrıda bulunmaktadır. Her ne kadar bölge halkı, bazı kimselerden rahatsız olsa da, siz ortak dini ve milli değerlerinizi gösterirseniz sizlere kapılarını sonlarına kadar açar ve sizinle uzlaşırlar; güç ve şiddetle problemler çözülmez.
Eğitim ve diplomasi temelli yaklaşımın yanında Gülen bölgeyi kasıp kavuran ekonomik meselelere de parmak basar ve çözülmesi gereken ekonomik geri kalmışlığa imada bulunur. Gülen’e göre Diyarbakır, Hakkâri ve Mardin’i İstanbul kadar parlak ve aydın hale getirmek önemlidir. Fakat ona göre bu sadece Güneydoğu’nun ve bölge insanının problemi değildir. Gülen, Türkiye’nin Güneydoğusunun cazibe merkezi haline getirildiğinde sadece o bölgenin insanları için değil Irak, Suriye, İran ve Azerbaycan gibi komşu ülkelerden de insanların oraya akın etmesine vesile olacağını düşünmektedir.
- Gülen: Diplomasinin Güç Kullanımına Tercihi
Gülen’in konuşması Türkiye’nin Güneydoğusunda ve dünyanın değişik bölgelerinde cereyan eden hadiselerin çözümünde diplomasinin kullanılması ve kaba güç kullanımından kaçınılması çağrılarıyla doludur. Onun barışa bağlılığının boyutunu, yarım saatlik bu konuşmada “diplomasi” kelimesini ve türevlerini en az on beş defa kullanmasında görebiliriz.
Sohbetin en başından itibaren şiddet ve baskı içeren yöntemlerin kullanılmasının, çok iyi düşünülmesi gerektiğini ısrarla vurgulayan Gülen’e göre şiddet, nefret ve şiddetten başka bir şey üretmez. Gerçekten, şiddetin ürettiği öfke ve kızgınlık sadece şiddetin olduğu dönemlerle sınırlı kalmaz, gelecek nesillere geçer ve gelecek nesiller atalarının ve kendi milletlerinin başlarına gelen hadiselerden huzursuzluk duyarlar. Gülen’e göre gücü temsil eden insanlar diplomasiye müracaat etmek ve akıllarını kullanmaktan daha çok kaba kuvvetle meseleyi halletme yolunu seçmişlerdir. Gülen bu noktada açıkça uyarmaktadır: “Eğer faslı müşterekleri değerlendirmez ve isteklerinizi zorla kabul ettirmeye çalışırsanız kin ve nefreti derinleştirirsiniz.” Kaba kuvvet, akıl, mantık, insani şuur ve basiret gibi vasıfları işe yaramaz hale getirir ve problemi daha derinleştirerek açıktan ifade edilen husumeti gizli düşmanlığa dönüştürür. Dolayısıyla baştan beri yanlış olan şiddet eksenli çözüm anlayışını bir kenara bırakmak gerekir ki bu yöntem binlerce insanın ölmesine ve trilyonların boş yere harcanmasına neden olmuştur.
Net olarak ifade etmek gerekirse Gülen, güç kullanımını hepten reddetmez:
Fakat disiplin olarak şunu bir daha vurgulamak lazım; şiddet onun nerede başvurulması gerekli olduğu hususu iyi belirlenmezse meseleyi çözmeden ziyade problem doğurmuştur. Şiddet, şiddet doğurmuştur, şiddet nefret doğurmuştur, şiddet kin doğurmuştur, şiddet hiddet doğurmuştur.
Eğer bu mesele, onların eğitim seviyelerini yükseltmekle, onları fakirliğin cenderesinden kurtarmakla ve onlara, onlarda, onların ruhunda yeniden birlik, beraberlik, vifak ve ittifak duygusunu ateşlemekle önlenebilecekse şayet bence, diplomatik olarak bunlara başvurmalı ve bu fitnenin daha akıllıca yollarla önü alınmalı.
Kendi vardığım sonuç; Gülen, Türkiye’nin Güneydoğu bölgesinin geri kalmışlığı bağlamında anahtar konumdaki pek çok soruna parmak basmaktadır. Şimdi cevaplanması gereken soru ise hırs argümanının Gülen’in fikirleriyle nasıl örtüşeceğidir.
Çatışma Nedeni Olarak Hırs ve Fethullah Gülen’in Fikirleri
Gülen, Güneydoğu’da saygın kanaat önderlerinin ve halkın genel anlamda şiddet ve çatışmadan rahatsız olduğunu ifade eder ve resmi bir araştırmanın sonuçlarına özel vurgu yapar. Bu araştırma bölgede yaşayan insanların % 95’inin, bölünmenin karşısında olduğunu ortaya koymaktadır. Gülen’e göre diğer % 5’lik kesim de bölünmeye “evet” demedikleri takdirde başlarına geleceklerden korktukları için bu şekilde davranmaktadır.
Başka bir ifadeyle Güneydoğu’daki şiddet, bir azınlık eylemi ürünüdür. Gülen, bu kısacık sohbetinde en az iki defa böyle bir azınlığın varlığından açıkça bahsetmiştir. Bölgedeki şiddetten beslenenlerin, silah kaçakçıları ve uyuşturucu ticaretiyle uğraşan insanlar olduğunu da iki defa zikretmiştir. Gülen’e göre bu kimseler, bir avuç şakiyi destekleyen, bölgenin eğitim ve ekonomik problemleri kadar sosyal gelişmişlik düzeyine de gözlerini kapatan kimselerdir. Bu açıdan Gülen’in fikirleri hırs teorisyenlerince ileri sürülen fikirlerin özüyle benzerlik arz etmektedir.
“Güneydoğu Meselesi ve Bir Reçete” https://www.youtube.com/watch?v=bnBlSNikm4g
Prof. Dr. Renat Shaykhutdinov
Islam in the Contemporary World – 4 The Fethullah Gülen Movement in Thought and Practice, 3 Kasım 2007, Texas, ABD
