İrfana Yolculuk
Türkiye’deki mevcut modernlik ve dindarlık algıları
Türk modernleşmesinin esas unsurlarından birisi kadın meselesi oldu. Cumhuriyetten çok daha önce, 17. yüzyıla kadar uzana n bir kadın meselesinin son halkasında, yeni kurulan Cumhuriyet rejimi eski rejimle kendisi arasındaki ayrışmanın en önemli göstergesi olarak kadın konusunu ve kadının kamusal alandaki görünürlüğünü ele aldı. 1980 sonrası kadın hareketinin ortaya çıkışıyla beraber Kemalist rejim ve Cumhuriyet kadınları arasındaki göbek bağı sorgulanır oldu. Bu dönemde ilk defa ortaya koyulan Cumhuriyet’in kadın hakları konusunu Batılı dünyaya karşı bir vitrin süsü olarak kullandığı ve reformların hiçbir zaman tabana yayılamadığı vurgusu, Cumhuriyet öncesi kendi dinamikleri ile ortaya çıkan kadın hareketinin bizzat Atatürk tarafından nasıl yok edildiğini de gözler önüne serdi. Berna Turam’ın ifadesiyle, “Erkek eliyle başlatılan kadınları görünür kılma projesi, Türkiye’nin Batılılaşma ve laikleşmeye olduğu kadar ulus inşasına da bağlılığının ayrılmaz bir parçasıydı” (2007, 112). Bu anlamda makbul ve modern bir Türk vatandaşı olmanın esaslarından biri erkekler için kadınları (balolarda, davetlerde, okullarda, devlet dairelerinde, vs.) görünür kılmak ve kadınlar için de kendileri için sunulan bu kamusal mekânlarda ideal bir Cumhuriyet kadını olarak görünür olmaktı. Dolayısıyla modern olmanın bir gereği, görünür kadın olmak ve bu görünürlüğün de mutlaka Batılı formlar içinde olmasıydı. Bu ideal modern kadının tersi ise İslami kıyafet içerisindeki, özel alanına hapsolmuş, eğitimsiz, cahil kadın modeliydi. Bu modernlik algısı, yaklaşık 90 yıl sonra bile Kemalist kesimce hala paylaşılmaktadır.
Mevcut dindarlık algılarına gelince, Türkiye’de ilahiyat fakültelerinde bu konuda yapılan akademik çalışmalar genellikle kısıtlayıcı tipolojilerle sınırlı kalmış ve ileri sürülen dindarlık tipolojileri arasındaki akışkanlık, kopmalar, ayrışmalar ya da sentezlemeler göz ardı edilmiştir. Örneğin Kemalettin Taş’ın Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri (2005) isimli çalışmasında ortaya koyduğu üç dindarlık tipolojisi vardır:
Geleneksel dindarlık: Toplumumuzun genel kesiminde kabul gören, Kur’an ve Sünnet’in yanında, ağırlıklı olarak ilk dönemlerde yazılan temel dini kaynaklara, din büyüklerinin görüşlerine ve ilmihal bilgilerine dayanan, dindeki emir ve yasaklara uymanın önem taşıdığı, inancın yanında ibadetleri yerine getirmenin de ön plana çıktığı bir dindarlık tipi.
Modernist/Hümanist dindarlık: Vicdan temizliği, doğruluk, iyilik, yardımseverlik, gibi bir takım evrensel ahlaki değerlerin önemsendiği, dini otorite olarak kabul edilen kişilere bağlanmanın zorunluluk taşımadığı, inancın temel gösterge olduğu, ancak dindeki kurallara uymanın ve dini ritüelleri yerine getirmenin ikinci plana alındığı, hümanist yaklaşıma sahip bir dindarlık anlayışı.
Popüler/Hurafeci dindarlık: Geleneksel dindarlıkta yer alan bazı hususları da içine almakla beraber, İslam öncesi Türk kültürü ve diğer kültürlerden de izler taşıyan, bunun yanı sıra modern dönemdeki bazı olguları da içinde barındırarak değişik toplumsal katmanlarda ve geniş kitlelerde varlığını gösteren, halk arasında değişik formatlarda, kurumsallaşmamış tarzlarda bulunabilen, “yaşanan din” olarak da kabul edilebilecek bir dindarlık anlayışı.
Günümüz Türkiye’sinde dindarlık, çoğunluğun modernist tipolojiye göre yaşadığı, ancak hala idealize edilenin geleneksel dindarlık olduğu ve insanların dindar olup olmadıklarının geleneksel dindarlık tipolojisine göre teraziye koyulduğu bir dindarlıktır. Özellikle seküler kesim tarafından “dindar” diye adlandırılan kesimden beklenen, dini ritüelleri eksiksiz olarak yerine getirmek ve bunu yapabilmek için de modern hayatın dışarısında kalmaktır. Yani kendi gettolarında yaşayan, kendi giyim kuşam tarzlarına sahip olan, sarıklı-cübbeli erkekler ve çarşaflı kadınlar seküler medyanın yaydığı popüler algıdaki dindar imajını oluşturmaktadır. Bu nedenle yaşam alanını ve giyim-kuşam anlayışını modern hayatın içerisinde kuran dindarlar hep kendi kimliklerinden taviz veriyor olarak görülmüştür. Bu anlayışa göre makbul bir modern vatandaş olmak ile makbul bir dindar kul olmak birbiriyle bağdaşamaz mesafededir. Gülen’in ortaya koyduğu dindarlık anlayışı ise, bu üç tipolojiyi dengeli bir şekilde sentezlemeyi hedefler: geleneksel dindarlığı modern dindarlık ile besleyen ve bu anlayışı popüler dindarlık kadar hayatın her karesinde yaşatabilen bir dindarlıktır onun idealize ettiği dindarlık. Ona göre ritüeller ve ibadetler asla ikinci plana atılmaz, ama bunlar hümanist değerlerle mutlaka desteklenmeli ve ayrıca insan bu dindarlığa bulunduğu her ortamda erişebilmelidir.
Türkiye’nin geçirdiği modernleşme süreci sonucunda geleneksel dindarlık anlayışının kamusal alanda bir yaşam alanı kalmamıştır. Yaşam alanı özel alan ve vicdan ile kısıtlanmış olan bir dindarlık 1970’ lerin sonundan itibaren başta İran ve Mısır olmak üzere halk tarafından reddedilirken, Türkiye’de de geleneksel dindarlığı modern hayatın içerisinde yaşayabilme arzusu baş göstermiştir. Erkekler için bu arzu kadınlara nispeten çok daha kısa bir sürede gerçekleşmiştir -hatta kadınlar için bu rüyanın hala tam olarak gerçekleştiği söylenemez. Batılı kıyafete bürünmek ve seküler kamusal alana girmek erkekler için hiçbir zaman temel bir sorun olarak ortaya çıkmamıştır. Türk laikliğinin en baskıcı olduğu dönemlerde bile erkekler, kitlesel olarak bir kıyafet problemi ve dolayısıyla görünürlük problemi hiç yaşamamışlardır. İslamcı ya da dindar erkeklerin kamusal alana girmesi, laikliğin sadece din ve devletin ayrılması şeklindeki politik yönüne bir tehdit olarak algılanırken, İslamcı ya da dindar kadınların kamusal alana girmesi, bir yaşam tarzı olarak laikliğin total anlayışını tehdit eder hale gelmiştir.
Gülen’in dindarlık anlayışı da laikliği bir yönetim biçimi olarak değil, bir yaşam tarzı olarak tehdit eden bir dindarlık anlayışıdır. Tehditten kasıt, burada mevcut laik yaşam tarzına bir alternatif oluşturmasıdır, yoksa başkalarının hâlihazırda benimsediği yaşam tarzını yok etmek değildir. Gülen’in genel dünya görüşü pozitif eylem üzerine kurulu olduğu için, onun gösterdiği hedef kötü olan bir şeyi doğrudan yıkmaktan ziyade, ondan daha iyi bir alternatif inşa ederek insanları bu alternatife çekme, yani tebliğ ve temsil üzerinedir. Dolayısıyla, bir şeyi yıkan insan ideal dindarlıktan uzaktır. Gülen’in dindarlık algısı aksiyon ve pozitif eylem üzerine odaklanır. 4 Temmuz 2011 tarihli “Dindarlık ve Dini Hassasiyet” başlıklı Kırık Testi yazısında, gönlündeki dindarlığı şöyle tarif eder:
…pörsümüş duygularla ve aradan çıkarma mülâhazasıyla ibadetlerini yerine getiren bir topluluğun ruhumuzun heykelini dikmesi ve yeniden bir diriliş kahramanı olması mümkün değildir. Şayet biz milletçe göz alıcı, inşirah verici ve insanı büyüleyen bir ruh âbidesi ikame etmek istiyorsak, öncelikle elimize bir balta alarak kendi benlik âbidemizi yıkmalıyız. Daha sonra da taşı ve toprağı dinin emir ve nehiyleri, harcı da Cenâb-ı Hakk’ın rızası olan bir âbide ikame etmeliyiz ki bir daha yıkılmasın. Dolayısıyla “Kıl namazını, tut orucunu, karışma kimsenin işine!..” düşüncesine sahip bir anlayış kesinlikle tasvip edilemez ve böyle bir anlayışın i’lâ-yı kelimetullah vazifesi yerine getirmesi de mümkün değildir.
Gülen’in eyleme dönük dindarlık vurgusu, en azından kaygıları yönüyle, Amerikalı antropolog Saba Mahmood’un Politics of Piety (2005) kitabında sözünü ettiği Mısır’daki dava hareketine benzemektedir. Bu kaygılar, toplumda artan laikleşme ve dini hassasiyetlerin erozyona uğramasıdır. Dava hareketi ayrıca “ibadetin folklör haline gelmesine” de karşıdır, tıpkı Gülen’in işaret ettiği -ve tahkiki iman değil taklidi imandan kaynaklanan- kültür Müslümanlığı gibi. Saba Mahmood’un ifadesiyle folklörleşmiş ibadet, “Biçimde ve usulde İslami olan, ancak dindar ve takva sahibi bir benlik oluşumuna ve terbiyesine götürmeyen pratiklerdir”. Bu anlamda, hizmet kavramı, insanların kalplerinde dindarlık ve takva meydana getirme misyonu olarak adlandırılabilir. Bu ise, asla zorla değil, Said Nursi’nin de söylediği gibi “ikna yolu ile” (yani tebliğ), hatta bundan da ötesi özendirme yolu ile (yani temsil) yapılabilir. Böyle bir dindarlık anlayışı kimseyi dışlamadığı gibi, başörtüsü takmayan ya da takamayan kadınların da kendilerini dindar halkasının içerisinde hissetmesine yardımcı olmaktadır.
Hayatı boyunca hep Hizmetin içerisinde yer almış ve Hizmet halkasından yine vazife gereği uzaklaştığı kısa bir dönemin ardından tekrar bir Hizmet kurumuna dönmeyi tercih etmiş olan Elif, başörtüsüz ve istediği takdirde başörtüsü takmasına da çok ciddi bir engeli olmayan eğitimli bir kadın. Ancak o, bunun kendisini hizmetin dışında bırakan bir unsur olduğunu hiç düşünmemiş; Gülen’in ortaya koyduğu dindarlık anlayışı, kendisini hep evde hissetmesini sağlamış:
Benim çocukluğumda Hocaefendi evden biri gibiydi. Kasetleri dinlenirdi, abim onun vaazlarını dinlemeye giderdi. Beş vakit namaza lise birde başladım, düz lisede okudum ama etrafımda hep dindar arkadaşlar vardı. Hizmetten bir abla vardı benimle ilgilenen. Üniversite benim için hizmet etmek demekti. Üniversiteye gidene kadar hizmet görürsün, üniversitedeyken de hizmet edersin diye düşünüyordum. Boğaziçi Üniversitesi’nde hizmet çok yaygındı ve hizmetten olanların özgüvenleri çok yüksekti. Bizim hizmetten çok fazla arkadaşımız olduğu için dışardan insanlarla arkadaşlık yapmak zorunda kalmıyorduk. Bu korunaklı dünyanın dışına hiç çıkmadım. Bana göre dindarlık güvenilir ve tutarlı olmaktır. Bir başka şehirde ve hiç bilmediğim bir eve yalnızca hizmettense girebilirim. Bir hizmet ahlakı var, bütün erkekleri abi kabul eden, onlara asla başka bir gözle bakmadığın, onların sizin yanınızda asla ayıp bir şey söylemediği…
Elife göre, sadece ibadete dayalı bir dindarlık kendisine güven vermek için yeterli değildir:
Cami cemaati dindarlığı benim için tutarlı bir dindarlık değildir, o insanlara karşı o derece güven duymuyorum. Sadece ibadet eden değil, istediği gibi ibadet edemeyen insan da dindardır benim için. Müslüman olarak en büyük zaafımız, yeni Müslüman olanların ibadetteki zayıflığını hoşgörüyle karşılıyoruz ama Müslüman doğanların ibadetteki zayıflığını çok sorguluyoruz.
Gülen’in pozitif eyleme ve insanların kalplerinde Allah ve Peygamber sevgisi aşılamaya dönük dindarlık algısı, kamusal alanda dini pratiklerini yerine getirmekte zorlanan kadınlara da ek motivasyon sağlamaktadır. Çalıştığı seküler kurumda namaz kılmak için uygun bir yer olmadığını ve her namaz vaktinde uzunca bir yol yürüyerek mescide gittiğini belirten Sevda, “sürekli Hizmet’ten beslenmesem o yolu yürümekten yorulup vazgeçebilirdim” diyerek bu motivasyona işaret etmektedir.
Sevda’nın başörtüsünü çıkarmak pahasına seküler bir kurumda çalışmakta ısrarcı olmasının arkasında da yine Gülen’in dindarlık ve hizmet öğretisi vardır. Gülen etiğinin temel düsturunu oluşturan Hizmet kavramı, müminleri kamusal alanda bir meslek, iş sahibi olmaya ve diğer insanlara birinin aynı zamanda hem iyi bir dindar, hem de iyi bir öğretmen, mühendis, doktor, işadamı vs olabileceğini göstermeye teşvik eder. Max Weber’in sözünü ettiği Protestan ahlakın bir parçası olan dünyevi zühd kavramıyla bazı paralellikler taşıyan bu hizmet düsturu, Müslüman olsun ya da olmasın, insanlara hizmet etmeyi bir ibadet formu olarak inananlara gösterir. Gülen’e göre, bir Müslümanın kamusal alanın içerisinde yer alarak hizmet etmesi, manevi arınma için kendini toplumdan soyutlayan dervişlerin hareketinden daha makbul bir dindarlık formudur. Bu nedenle, Sevda, çalışmak için başörtüsünden vazgeçen diğer pek çok hizmet kadını gibi, yaptığı şeyi din uğruna yapılmış bir fedakârlık olarak görmekte ve şöyle söylemektedir: “Orada ben olmazsam başı açık, dini duygulara sahip olmayan biri olacak. Ben orada olmalıyım ki sonraki nesiller ona göre [yani dini duygularla] şekillensin.” Yani, Gülen Hareketi içerisinde yer almak, sadece kişisel dindarlık projesi değil, aynı zamanda külli bir medeniyet inşası projesi olarak görülmekte, başörtüsü takmamak ise bu medeniyetin inşası uğrunda yapılmaya değer, kaçınılmaz fedakârlıklardan biri olarak değerlendirilmektedir.
Bu medeniyet inşasında Gülen kesinlikle kadınların rolünü dışlamaz. Feminizmin ortaya koyduğu cinsiyet eşitliği iddialarını, erkeklerin ve kadınların farklı fizyolojilerinden yola çıkarak reddetse de, kadınların kamusal alanda bulunmalarının dindarlıklarına bir engel teşkil ettiğini düşünmemektedir. “Alan Mahkumu ve Hak Mahrumu Kadınlar” (2007) başlığı verilen Kırık Testi sohbetinde, Efendimiz zamanında, öncesinde ve sonrasında kadının dünya genelinde içinde bulunduğu kötü örnekleri anlattıktan sonra başta Hz. Aişe olmak üzere Hz. Peygamber’in eşlerinin sosyal ve fikri hayattaki rolüne dikkat çeker ve Hz. Ömer döneminde yaşanan bir hadiseyi anlatarak, böyle bir durumun bugün bile hayal edilemez olduğunu belirtir:
.. .o dönemde, kadınların halifeye dahi itiraz edip, onun Kur’ân’a aykırı buldukları içtihadlarına, hem de camide bütün cemaatin huzurunda karşı çıktıkları bile vâkidir. Mesela; Hazreti Ömer, evlenmeyi kolaylaştırmak için, nikah akdi esnasında tesbit edilen mehir miktarı hakkında üst sınır belirlenmesi gerektiğini düşünmüş ve mehir miktarının evliliğe engel olmamasını istemiştir. Bir hutbe esnasında, mescidde bu düşüncesini beyan edince bugün adını sanını dahi bilmediğimiz bir kadın, “Ya Ömer! Bu konuda Efendimiz’den duyduğun bir söz, senin bilip de bizim haberdâr olmadığımız bir ifade mi var? Çünkü, Cenâb-ı Allah, Kur’an’da, ‘Ve âteytüm ihdâhünne kıntâran…’ buyuruyor. Demek ki, kantar kantar mehir verilebilir.” demiş ve onun bu içtihadına itiraz etmiştir. Seyyidina Ömer hiç tepki göstermeden o kadının itirazını yerinde bulmuş; kendi kendine “Yaşlı bir kadın kadar da dinini bilmiyorsun!…” diyerek nefsini levmetmiş ve sözünü geri almıştır. İşte, gerçek İslam toplumunda kadın bu kadar hayatın içindedir…
Bir düşünün; günümüzde bir kadın, Fatih Camii’nde ya da Süleymaniye’de maksureden perdeyi sıyırsa, Halife-i rûy-i zemine ya da bugünkü Cumhurbaşkanı’na da değil, minberdeki imama “İmam efendi, zannediyorum, bu konuda yanılıyorsunuz, meselenin aslı şudur!” dese, kim bilir o kadıncağızın başına neler gelir. Zira, bugün dinin özüne vakıf olmayan kimseler, yanlış telakkileri sebebiyle kadını bir fanus içine koymuşlar ve onu bazı haklardan mahrum bırakmışlardır.
Berna Turam’a (2007) göre, Cumhuriyet elitlerinin yaptığı gibi, Hizmet hareketi içerisindeki erkek elitler de kadının kamusal alanda katılımı ve görünümüne değer vermekte ve teşvik etmektedirler. Kendi yaptığı gözlemlerde, hareketin önde gelen erkekleri, kamusal alanın medeni imajına aykırı olduğu gerekçesi ile haremlik-selamlık ayrımına karşı çıkmaktadır. Ancak, Turam’a göre, Hizmet’in erkekleri bunu, kadın haklarına duyarlı oldukları için değil, tıpkı Cumhuriyet elitlerinin yaptıkları gibi medeni bir imaj vermek için yapmaktadır. “Gülen Hareketi için kamusal mekânlar kendi İslami projelerinin diğerlerinden farkını ortaya koymak ve bu farkı hem Türkiye’de hem Batı’da dış dünyaya göstermek için bariz bir yoldur” der. Bu nedenle Turam, hizmetin kamusal mekânlarını birer vitrin olarak adlandırır ve buradaki uygulamaların iç mekânlardaki, özel alan, ya da has daire diyebileceğimiz mekânlardaki uygulamalarla bir zıtlık içinde olduğunu dile getirir. Hatta ona göre, Gülen’in başörtüsü konusunda söylediği furuat ifadesi de bu medeni imajı tamamlamak için kızların başörtüsü üzerinden verdiği bir taviz anlamına gelmektedir . Turam, kendi ifadesiyle “vitrin mekânlarda” gördüğü kadınları şöyle tarif eder:
Bu vitrin mekânlarında konuşmalar yapan kariyer sahibi akademisyen ve entelektüel kadınlar gördüm. Bu mekânlar, çarpıcı ve yer yer aşırı dikkat çekici kıyafetler giyinmiş aktrisler ve şarkıcılar gibi ünlü kadınlara da ev sahipliği yapıyordu. Bu mekânlardaki kadınların bazıları (farklı stillerde) başörtüsü takıyor, bazısı hiç takmıyordu. Aynı zamanda doktor, hemşire, öğretmen, yazar, gazeteci, mühendis vb. meslek gruplarından pek çok çalışan kadınla da sohbet ettim.
Turam’a göre bu kadınlar Gülen cemaatinin bir sivil toplum kuruluşu olma iddiasını meşru kılan kamusal yüzleridir. Bu mekânlarda gördüğü seküler kesimden kadınların ise zamanı geldiğinde aksi propagandalar karşısında cemaati ve liderini savunmaları için bu ortamlarda hoş karşılandığını ima eder. Buna örnek olarak ise Nevval Sevindi’nin 28 Şubat sonrası dönemde kaset propagandaları ile zor durumda bırakılan Gülen’i seküler görüntüsü ile televizyon ekranlarına çıkarak yüksek sesle savunmasını gösterir. Bu vitrin mekânlarında kadınlara kılık-kıyafetleri ve siyasi görüşleri konusunda hiçbir baskı yapılmadığını söyleyen Turam, cemaatin programlarına katılan kadınlardan İslami giyim ve davranış tarzlarına uymalarının beklenmediği gibi, erkeklerin de yer yer bayan misafirlerine dostça sarıldıklarını gözlemler. Araştırmacının iddiasına göre, bu tip kısıtlayıcı davranışlar, bu konuda konuştuğu cemaatin önde gelen erkekleri tarafından gerçek İslam’ın değil, onun yanlış yorumunun bir eseri olarak görülmektedir .
Hizmet Hareketinin Kadının Kamusal Alandaki Görünürlüğüne Bakışı
Hizmet Hareketi gerçekten de kadının kamusal alanda özgürce arz-ı endam etmesine bu kadar sıcak bakmakta mıdır sorusu, Turam’ın bu mekanları vitrin olarak adlandırmasıyla aslında kendi cevabını içinde barındırmaktadır. Ancak Turam’ın yapmadığı şey, vitrin süsü olarak gördüğü bu kadınlarla yeterince içli-dışlı olarak, bu kadınları cemaate çeken etkinin ne olduğunu sorgulamak olmuştur. Ya da bu kadınların, bir cemaatin içerisinde yer almadan da kimlik ve görünürlük sahibi oldukları halde, hangi ihtiyaçları neticesinde bu cemaate katıldıklarının ortaya konulmamış olmasıdır.
Bir akademisyen olan ve başörtüsüz olduğu için sık sık cemaatin yüzü olarak çeşitli kamusal mekânlarda boy gösteren Selma, Hizmet’i tercih etme sebebini şöyle açıklıyor:
Çağı reddetmiyor, zamanın ruhuna aykırı davranmıyor. Hem kişi olabiliyorsun, hem cemaat olabiliyorsun. Cemaatin içerisinde birey olarak kendimi de dönüştürebiliyorum. İlk tanıştığımda iyi insanların oluşturduğu bir topluluk olarak çekti beni.
Yine başı açık olduğu için harekete ait bir vakıfta halkla ilişkiler işini yürüten Ayşe’ye göre ise, Gülen’in ve Hizmet’in fonksiyonu kendisine gündelik hayatında uygulayabileceği bir dindarlık haritası sunmasıdır:
Hocaefendi’nin kitaplarında doğruları ve yanlışları görüyorum. Hiç bilmediklerimi öğreniyorum. Nasıl daha iyi bir Müslüman olunabilir sorusunun cevabı olarak gündelik hayatımın içinde uygulanabilir şeyler söylüyor.
Hizmet hareketinin, ya da diğer bir deyişle Gülen cemaatinin bir tarikat katılığına sahip olmaması, bir giriş ritüeli olmaksızın, insanları bir testten geçirmeksizin içine kabul etmesi, ve içeride kalmanın ya da çıkmanın yine bireysel tercih esasına bırakılması, ve hatta iç-dış kavramının varlığının bile belirsiz olması, bunun yanında kişilere bireyselliklerini korurken kendilerini daha yüksek bir mefkureye adama fırsatı sunması, cemaatin geniş bir kesimden insana cazip gelen hususları olarak sıralanabilir. Kadınlar söz konusu olduğunda ise, Gülen cemaati, modern hayatın dışında kalmak istemeyen ama aynı zamanda dindarlığını da muhafaza etmek isteyen Müslüman kadınlar için en özgürlükçü söylemlerin dile getirildiği dini mecralardan biri olarak öne çıkmaktadır. Yazdığı pek çok eserinde, verdiği röportajlarda, Gülen Müslüman kadının hayatın her alanında yer alabileceğine dikkat çeker. Örneğin Milliyet gazetesinden Mehmet Gündem’in kendisiyle yaptığı ve Fethullah Gülen’le 11 Gün (2005) ismiyle kitaplaştırılan röportajda şunları söylemiştir:
Kadının fiziki yanı dikkate alınıp, hususi durumları korunduktan sonra hayatın bazı sahalarına katkıda bulunması İslam’da yasaklanmamıştır. Zaten kadın, hayatın her diliminde kendine göre katkılarda bulunmuştur da…Mesela, savaşlara katılması caiz görülmüş, okuması, eğitim görmesi tasvip, tercih ve teşvik edilmişti. Öyle ki, saadet asrında Hz. Aişe, Hz. Hafsa, ve Hz. Ümmü Seleme validelerimiz sahabe fukahasının ve müçtehitlerinin arasında yer almaktaydı; hatta peygamber hanesindeki kadınlar, dini öğrenme adına bir yönüyle erkeklerin bile müracaat kaynağıydılar. Bu durum onlarla da sınırlı kalmamış, sonraki dönemlerde de bazı ehliyetli kadınlar pek çoklarına muallime olmaya devam etmişlerdir. Yani, Müslümanlıkta kadının hayatını kısıtlama ve hareket alanını daraltma söz konusu değil. Bugün için olumsuz görülen noktalar, yaşandığı dönemin şartları ve o zamanki devletlerin uygulamaları dikkate alınarak değerlendirilmelidir.
Gülen, kadının kamusal alandaki rolüne dair olumlu örnekler vermekle de kalmayarak, mevcut kısıtlamaların din değil gelenek kaynaklı olduğunu ve şartlar gerektirdiğinde bu kısıtlamaların hepsinin kalkabileceğini öne sürer:
Ayrıca bazı bölge ve toplumlarda Müslüman olmadan önceki adet ve geleneklerin Müslüman olduktan sonra da devam etmesi de göz önünde bulundurulmalı. Bunların da İslam’a fatura edilmesi doğru olmaz. Önemli olan, kadının fiziki durumunun ve özel hallerinin dikkate alınarak düşünülmesidir; mesela, “Ağır maden işlerinde çalışmalı mıdır, erkeklerde olduğu gibi mecburi askerlik takdir edilmeli midir? Ağır silah eğitiminden geçmeli midir?..” gibi. Bunların yapılmasında zaruret görülüyorsa ona da kimsenin bir şey diyemeyeceği kanaatindeyim.
Gülen’in bu sözleri açıkça kadınların toplumsal hayatın her alanında aktif ve üretken olarak yer almalarını teşvik etmese de olumlayan bir yaklaşım. Hatta son cümlesi, kadınlar için en düşünülemeyecek işlerin bile zaruret olması durumunda kabul edilebilir olacağını ima etmektedir. Gülen’e göre “kadın her şey olabilir, önemli olan dinini yaşayabilmesi”. Aslında benzer bir ifade erkekler için de geçerli olmalıyken, ne Gülen’in ne de herhangi bir İslami düşünürün, erkeklerin ne olup ne olamayacaklarına dair bir soruya muhatap kaldıklarını, ne de bu konu üzerinde tek kelime laf etme gereği duyduklarını görürüz. Erkekler söz konusu olduğunda, onların dinini yaşayamayacağı her hangi bir meslek söz konusu değildir. Berna Turam’ın araştırmasında da buna net bir örnek görürüz:
Elimde bir şarap kadehiyle, bir barda erkek bir hizmet mensubu ile karşılaştığımda ve kendimi rahatsız hissettiğimde, bana İstanbul’un gece hayatına alışkın olduğunu açıkladı. Hareketin vakıflarından birinde halkla ilişkilerde çalıştığı için İstanbul gece hayatında ünlülerle ilgilenmeye alışkınmış.
Yani bir erkek için İstanbul’un gece hayatı bile dinini yaşayamayacağı bir ortam oluşturmamaktadır. Kadınlar için ise “yeter ki dinini yaşayabilsin” şartı bu kadar geniş bir alan bırakmamaktadır aslında. İlk olarak, bir kadının dinini yaşayıp yaşamadığının ölçüleri çok değişkendir, ve içinde bulunulan ortamın normlarına göre keyfi bir şekilde belirlenir. Bu standartlar hareketin çeşitli kademelerindeki kadınlar için farklılık gösterir. Berna Turam’ın hareketin vitrininde (kamusal alanda) gördüğü serbestliği hareketin özel alanı içerisinde görememesinin nedeni, bu iki alan arasındaki dini yaşayabilme standartlarının farklı algılanmasıdır.
Dindarlıkta Kamusal Alan-Özel Alan Standartları
Cemaat faaliyetleri nedeniyle kamusal alanda yoğun bir aktivite içinde olan erkeklerin eşlerinin neredeyse hiçbir zaman o kamusal alana adım atmaması, gerçekten de bu kadınların yaptığı bir tercih midir? Gülen’in kadınların kamusal alanda -tesettüre ve edebe riayet ederek- görünürlüğüne açık onayı varken, hatta zaruret görüldüğü durumlarda kadınlar ağır işlerde bile çalıştırılabilir manasında bir söz söylemişken, bu kadınlar kamusal alanda görünmekten, eşlerinin yanı başında hizmet etmekten neden bu kadar geri durmaktadırlar?
İşte burada, ister istemez kamusal alan (vitrin) ve özel alan (has daire) ikiliğini tekrar ele almak gerekmektedir. Acaba Gülen, seküler kimlikli bir gazeteciye verdiği demeçleri sadece hizmetin vitrinindeki modern görüntüyü bozmamak maksadıyla mı söylemektedir? Vitrindekiler -yani az sayıdaki yüksek eğitimli, profesyonel, iyi görünümlü ve sosyalleşme becerisine sahip olan kadınlar- haricindeki, çoğunluğunu da hizmetteki abilerin eşlerinin oluşturduğu büyük çoğunluk, bu demeçlerdeki serbestlikten muaf mıdır? Uzun yıllardır hizmet hareketinin içerisinde yer alan ve halen doktora eğitimine devam eden Sevda, Gülen’i Amerika’da ziyaret etme şansına sahip olur. Ancak, kendisine söylenen, eşi yanında olmadan Amerika’ya seyahat edemeyeceğidir. Gülen’in kadınların tek başına seyahat edebileceğine dair kitaplarında yayınlanan sözlerinden bahsetmesi üzerine ziyareti organize eden erkek cemaat mensubundan şu yanıtı alır: “Hocaefendi’nin o sözleri dışarıdaki insanlar için. Abi eşlerinin yalnız seyahat etmelerine hoş bakmıyor Hocaefendi.” Aynı şahsın “Sen kendini nerede konumlandırıyorsun?” sorusuna muhatap kalınca da “Ben kendimi dışarıda bir insan olarak görüyorum” cevabını verir. Ve bu ikilik, bundan sonraki süreçte aklında hep bir soru işareti olarak kalır: Acaba hizmetin basın yayın organlarında üzerinde durduğu demokrasi ve özgürlük vurgusu ne kadar samimidir? Burada problem, Gülen’in kitaplarında ve kamuya açık sohbetlerinde dile getirdiği özgürlükçü söylemlere doğrudan ulaşabilen kadınların, kendilerini bu özgürlükçü dairenin dışında tutan sözleri ancak eşleri ya da hiyerarşide onlardan üstte olan abilerden duyabilmeleridir. Yani bahsi geçen bu vakada test edilen, birebir duydukları ve okudukları sözlere olan inançları ile gönüllü olarak otoritelerini kabul ettikleri hizmet mensuplarına duydukları güven ve teslimiyet olmaktadır. Bir anlamda, kendilerine Gülen’i bireysel olarak, kendi başlarına değil de, Gülen’e en yakın olanlardan başlamak üzere bir erkek hiyerarşisi içerisinde hareketin en uçlarındaki kılcal damarlara ulaştırılan bilgiler yoluyla tanımaları söylenmektedir; yani Gülen’e kitapları ve sohbetleri aracılığıyla doğrudan erişim dışarıdaki insanlara göre bir şey olarak kabul edilmektedir.
Hizmetteki kadınların isteyerek geri planda kaldıkları savunması tamamen yanlış bir argüman da değildir aslında. Hizmetteki pek çok kadın, Gülen’in kamuya açık sözleri ile kendilerine özel alanda yapılan telkinler arasındaki farkı görebildiği halde bunu birincil mesele haline getirmemektedir. Berna Turam ve Helen Rose Ebaugh gibi seküler liberal kadınların görmek istedikleri şey, Batı’da olduğu gibi kadınlık kimliğinin kamusal alanda ön plana çıkarılmasıdır. Oysa Hizmetteki kadınların kendilerine sordukları soru, önceliklerinin bir kadın olmak mı yoksa bir kul olmak mı olduğudur. Cemaate bağlı bir kadın sivil toplum kuruluşunun dindar bir sosyolog liderliğinde bir kadın çalışmaları seminer serisi başlatmasında da bu temel soruya cevap bulma niyeti sebep olarak gösterilmiştir. Cinsiyet üzerinden bir kimliğin dindar bir kadın için kendini konumlandırmada ne kadar önemli olduğu sorusuna cevap bulmanın ehemmiyetine dikkat çekilen seminerde, “Neden kadın yaratıldım?” sorusunun kadınlarda bazen itikadi bir problem oluşturacak kadar keskinleşebildiği ve bu nedenle de kadınlık kimliği konusuna ilgisiz kalmamak gerektiği dile getirilmiştir. Bu seminerlere katılan kadınların tamamı, lisans ve yüksek lisans eğitimine devam eden ya da profesyonel olarak çalışan kadınlardan oluşmaktadır.
Berna Turam’ın ancak iç mekânlarda görebildiği “abi eşi” profiline burada rastlanmaması, bu kadınlar nazarında “kul olmak mı yoksa kadın olmak mı” sorusunun daha sorulmadan “kul olmak” şeklinde cevaplandığına işaret ediyor olabilir. Yani bir anlamda, gönüllü bir geri çekiliş elbette söz konusudur. Çünkü geleneksel yapı içerisinde kendilerine sunulan seçenek ya görünmez olmayı seçerek bir kul olmak, ya da vitrinde olmayı seçerek bir kadın olmaktır. Görünmez olduğunda daha iyi bir kul olacağına inanan kadın, bunun aksi yöndeki telkini Gülen’in eserlerinde görebilse de iç haberleşme yoluyla gelen ve kadınların kendileri tarafından da benimsenen telkinler bu görünmezlik durumunu değiştirme konusunda isteksizliğe ya da cesaretsizliğe sebep olmaktadır.
Ancak hizmetteki kadınlar seküler-liberal sosyologların gördüğü gibi “vitrin”deki görünen kadınlar ile “has daire”deki görünmez kadınlar ikiliğinden ibaret değil. Kadınların kamusal alandaki görünürlüğü ve kadın-erkek ilişkileri konusunda ilk kesimdeki kadınların ikinci kesimdekilere göre daha liberal olduğunu varsayan bu sosyologlar, aslında vitrindeki bu kadınların hiçbiriyle derinlemesine bir ilişki içine girmedikleri için kendi dünya görüşlerini ve beklentilerini bu kadınların üzerine yüklemektedirler. Bu konularda bir “abi eşi” profilindeki bir kadından hiç de fazla liberal olmayan bir kadın olan Selma, başörtüsüz olarak daha fazla insana dini ve hizmeti tebliğ edebildiği için bir anlamda cemaatin vitrini olmayı has dairede görünmez olarak hizmet etmeye tercih etmiş. Yani vitrinde olmak, dışarıdan görüldüğü gibi daha az dindar olmak, ya da hizmetin merkezinden daha uzakta olmak anlamına gelmemekte. Bir anlamda seküler-liberal sosyologlar da dindarlığı ve muhafazakârlığı başörtüsüne indirgeyerek, cemaatin faaliyetlerinde gördükleri başı-açık ve Batılı giyimli kadınların bir vitrin süsünden ibaret olduğunu düşünmektedir. Oysaki Selma, çevresinden gördüğü baskılara rağmen gündelik yaşamında dindarlığına pek çok başörtülü kadından daha fazla hassasiyet göstermektedir:
Kuaföre gittiğimde “ben erkek kuaför istemiyorum” dediğim zaman tip tip bakıyorlar bana. Havuza gittiğimde hassasiyetlerimi kapalı kadınlar bile anlamıyor. Düğünümde açık gelinlik istemiyordum. Gelinlikçiden baskı, ailemden baskı. Manikürden sonra oje sürdürmüyorum namaz kılıyorum diye, yine garip bakışlar… İş görüşmesine gittiğim tüm yerlerde küçük bir tur atıp ben burada nerede namaz kılabilirim diye keşfe çıkardım. Hanımların süt sağdığı odada bir bardak suyla abdest alıp orada namazımı kılardım. Namaz kılmama gibi bir alternatifim yok, hiçbir zaman olmadı. Hiçbir şey yapamasam gözümle kılarım sadece. Ailemin yanındayken hep gizlice kılardım namazlarımı. Banyoda, odamda kılıyordum. Sabah namazına kalktığımda ayak ucunda yürürdüm, abdest aldığım belli olmasın diye her yerimi iyice kurulardım.
Cemaatin önemli vitrinlerinden olan kadın sivil toplum kuruluşlarında görev alan kadınların hassasiyetlerinde de bir iç-dış ayrımı görülmemekte, yani özel alandaki tipik bir “abi eşi” profilindeki bir kadından duyacağınız sözlerle bu kadınların kadın olmak üzerine söyleyeceği şeyler pek farklı olmamaktadır. Yani özel alandaki kadınlar kadın-erkek segregasyonu konusunda ne kadar hassas ise, aynı hassasiyet vitrindeki bu kadınlarda da mevcuttur. Onlar da karma ortamlara tesettürsüz girmez, ve bulundukları karma ortamlarda seslerini yükseltmekten çekinir, karşı cinsle değil el teması, göz temasından bile kaçınırlar. Yani bu kadınların vitrinde olmalarının sebebi vitrinde olmayanlara göre dindarlıklarında daha az hassas olmaları değildir, kaldı ki Hizmet hareketinde en merkezi konumlarda yer bulan Selma ve Elif örneklerinde görüldüğü gibi, dindarlık ve takva çoğunluk nezdinde başörtüsü ile ölçülmemektedir. Harekette önemli olan, kadın ya da erkek olsun, kişinin hizmet edebilme kapasitesi ve adanmışlık seviyesidir.
Hareketin vitrininde yer alan kadınlara göre Fethullah Gülen samimi olarak kadınların kamusal alanda görünür olmasını istemektedir. Hareketi inceleyen seküler-liberal araştırmacıların hizmetteki kadınların görünürlük problemine dair yaptıkları eleştirilerin, kadınları görünür kılacak sivil toplum platformları kurulmasında ana etken olmadığı görüşündeler:
Kadın nüfus yoğunluğu artıyor ama onların tasarruf alanlarını kısıtlıyorsun, bu, hizmetin mantalitesi ile çakışıyor. Hocaefendi de “desinler” kaygısı taşımıyor. Başkaları dedi diye değil, bu bir ihtiyaçtı, geç farkına varıldı, diyor.
Gülen’in yönlendirmesiyle kurulan bu sivil toplum platformlarında çalışan kadınlar, hizmette esas alınması gereken kriterin kişinin liyakati olması gerektiğini, işinin ehli olmadıktan sonra kadın da olsa erkek de olsa o pozisyonda olmaması gerektiğini söylemekte. Kendileri, karşısındaki kişiyle konuşurken kadın mı erkek mi diye değil, işinin ehli diye konuştuklarını söylese de, Sevda’nın kendi hizmet kurumunda yaşadığı tecrübeler, kendisine bir kadın olduğunu her daim hatırlatan tavırlardan oluşmaktadır. Kendi takip ettiği bir iş hakkında yapılan toplantıya sırf cemaatin önde gelen erkek mensupları katılıyor diye alınmayışına çok içerlediğinden bahseder. Her ne kadar kendisi etrafındakileri kadın ya da erkek olarak değil de işinin ehli bir insan olarak görse de, o kurumda yer alan erkeklerin gözünde, kendisinin bir kadın olduğu gerçeği bir an bile unutulmamaktadır. Bu nedenle, şimdi çalıştığı seküler ortamda çok huzurlu olduğunu söyleyen Sevda, orada sadece işini yapan birisi olarak görülmekten mutlu olduğunu ifade etmektedir.
Buradaki esas problem, genelde kadın ve erkek dindarlığı, özelde de hizmet içerisinde yer alan kadınlar ve erkekler arasındaki ilişkilerin sınırlarının belirgin bir şekilde çizilmiş olmayıp, bulunulan ortamlara göre şekil alabilmesi için bir esneklik bırakılmış olmasıdır. Gülen’in kadınlar hakkında pek çok olumlu söz söylemesi ise bu sözler her daim aile ve kadın çerçevesinde dile getirildiği için iş ortamındaki mahremi olmayan kadınlara nasıl davranılması gerektiği konusunda bu sözlerin hizmet kurumlarında yer alan erkekler üzerinde doğrudan bir etkisi olmamaktadır. Mesela Gülen, Kırık Testi’de yakın zamanda yazdığı yazıların birinde evlilik ve ailede yaşanan problemlere değinirken şunları söyler:
Yaşanan ailevî sıkıntıları, bilhassa kadınların maruz kaldıkları mağduriyetleri görüp duyduğumda çok üzülüyorum. Günümüzde kadın, maalesef bir yandan bir kısım feministler tarafından putlaştırılmak isteniyor ve bunun getirdiği fıtrata zıt bir kısım handikaplarla boğuşuyor. Öte yandan, bazı kimseler kadına hoyratça davranıyor; kendi bilgisizliklerini, boşluk ve zaaflarını bir hınç ve hışma çevirerek onun başına boşaltıyorlar. Bu durum öyle rikkatime dokunuyor ki, onların o rakik hâllerini görünce ağlayasım geliyor. Annem gadre uğramış bu türlü mazlum ve mağdurlar için “kanayak” derdi. Eşinin kanına gireceksin, ondan sonra da tehdit edeceksin. Bu olacak, kabul edilecek bir şey değildir. Buna hiç kimsenin hakkı yoktur. Bu zulmü irtikâp edenler Allah’tan korkup tevbeye yönelmeli, başını yere koyup af dilemelidirler. Resûl-i Ekrem Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) “Veda Hutbesi”nde hanımlar için: “Onlar sizin nezdinizde emanettir.” buyurur. Onlara karşı söylenecek her türlü çirkin söz, yapılacak her türlü çirkin muamele, çirkin tavır ve hâl ise emanete hıyanettir. O halde insan, doğru dürüst düşünmeli, doğru dürüst davranmalı ve emanetullaha hıyanet etmemelidir. (16/05/2011)
Gülen’in burada tarif ettiği kadınlar, erkeklerin kendilerine eş, anne olarak bulduğu kadınlardır. Günümüzde birbiriyle hiçbir ailevi bağı olmadan, birer yabancı bireyler olarak aynı mekanda hizmet etmek durumunda kalan kadınlar ve erkeklerin davranış kodları konusunda Gülen sessizdir, zira onun beslendiği İslami kaynaklar da bu gerçeklikle hiç karşılaşmadıkları için bu konuda bir fikir ortaya koymamışlardır. Gülen’in ailevi ortam dışındaki kadın-erkek ilişkilerindeki detaylar konusunda sessiz kalması, bu sınırların keyfi bir şekilde çizilmesine ve yer yer ifrat ve tefrit derecesine varan ilişkilerin yaşanmasına neden olmaktadır. Birbirinin mahremi olmayan kadın ve erkeklerin kamusal alanda geçici bir arada bulunma durumları için segregasyon ve tesettür standartları belirlenmişken, bu birlikteliğin sürekli olduğu durumlarda bu standartların nasıl yorumlanacağı konusunda herhangi bir tartışma henüz gerçekleşmemiştir. Bu konu, hizmetteki eğitimli kadınların, özellikle de keyfi muamelelere maruz kalanların hizmetin iç işleyişine dair en çok eleştirdikleri hususlardan biri olarak göze çarpmaktadır. Sevda, örneğin, bu konudaki standart eksikliğine şu şekilde dikkat çekmektedir:
Kadın konusunun açıktan tartışılmamasını çok eleştiriyorum. Kadın-erkek ilişkileri konusu bizde hala netleşmiş değil. Eşli bile olsa karma oturulmasını çok doğru bulmuyorum. Kimisi mevcut durumu eleştirmek için işi abartıyor, kimi de yanından geçene selam bile vermiyor.
Dindar kadınların yaşadığı bu tip problemler, sadece Gülen cemaatindeki erkeklere mahsus değil, genel olarak muhafazakar erkeğin bir sorunudur aslında:
Şimdiki çalıştığım yerde kadın olduğuma dair hiç bir vurgu yok. Dışarda bir şey olduğun zaman bizimkiler ne dediğini dinlerler. Başörtülü kadın cahildir modelini en az kıran muhafazakar erkekler oldu.
Sevda’ya göre muhafazakar erkekler, kadınların sosyal hayatta yer alması konusunda o kadar ürkek ki, kadın hakları konusunda İslami kesimin bile gözünde kötü bir üne sahip olan İran, bu konuda Türkiye’deki muhafazakar erkeklerden daha ileri bir durumdadır:
Karma ortamların daha verimli olduğuna inanıyorum. Daha ciddi oluyor. İran’daki anlayış kadarı bile yok bizde. Tesettürlü olunca sosyal hayatta sonuna kadar yer alabiliyor.
Muhafazakar erkeklerin cemaatteki eğitimli-profesyonel kadınlar tarafından en çok eleştirildiği bir başka konu ise Elifin yakındığı şu durumdur:
Bizim birileriyle konuşabilmemiz için onların standardında yaşamamız gerekiyordu. Buna eriştik. Ama bundan sonrası için bizim onlardan mütevazı olmamız bizim cazibemiz olacak.
Bazılarında hala onlardan biri olma kompleksi devam ediyor. Hizmetten olduğu herkesçe bilinen bir yönetici neden başı-açık sekreter ister?
Sonuç olarak bir şey söylemek gerekirse, Gülen Hareketi’nin sınırlarını çizmek ve bir noktada sabitleyip fotoğrafını çekmek oldukça zor bir iştir. Sürekli büyüyen, ve sürekli hareket halinde bir oluşum olan hareketin merkezindeki isim olan Fethullah Gülen de aynı şekilde fikri esnekliğe sahip olduğu için merkezdeki yerini her daim korumaktadır. Ancak yine de cemaat içerisinde olup-bitenlerin Gülen’in düşüncelerinin birebir yansıması olduğu düşüncesine aksi yönde oldukça fazla kanıt bulmak mümkündür. Cemaat içerisindeki kadın- erkek ilişkileri de bu aksi kanıtlardan biridir. Bu konuda hizmetin değişik kademelerinde, hatta aynı kademede yer alan kişilerin kendi içtihatlarında bile çok büyük farklılıklar görülebilmesi, “Hizmet Hareketi’nde kadın şöyledir” gibi bir tanım yapmayı imkânsız kılmaktadır. Tıpkı benzer bir imkânsızlığın “İslam’da kadın” tartışmalarında da söz konusu olduğu gibi. Gülen’in aile içindeki ilişkileri kast etmiş bile olsa kadınlar hakkında söylediği onca güzel söz, hizmet içerisinde eşlerine kaba davranan ve onların hakkını çiğneyen erkeklerin varlığına son vermediği gibi, İslam Peygamberi’nin kadınlara iyi davranılması konusunda söylediği sayısız söz de Müslüman erkeklerin kadınlara şiddet ve haksızlık uygulamamasına engel olmamaktadır.
KAYNAKÇA
Fethullah Gülen (2007), “Alan Mahkumu ve Hak Mahrumu Kadınlar”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=4384
Fethullah Gülen (2011), “Evlilik ve Aile Hayatı”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=8835
Fethullah Gülen (2011), “Dindarlık ve Dini Hassasiyet”, Kırık Testi, http://www.herkuLorg/kiriktesti/index.php?artide id=8923
Mehmet Gündem (2005), “Müslümanlıkta Kadını Eve Hapsetmek Yok”, Fethullah Gülen’le 11 Gün, http://tr.fgulen.com/content/view/8316/15/
Berna Turam (2007), Between Islam and the State: The Politics of Engagement, Stanford, CA: Stanford University Press.
Saba Mahmood (2005), Politics of Piety: The Islamist Revival and the Feminist Subject, New Jersey: Princeton University Press.
Kemalettin Taş (2005), Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Ankara: Alter Yayıncılık.
