Dine Yönelişte Beklenen Tehlikeler – Ali Bulaç

Yol Üstünde İki Pusu

Modern zamanlarda büyük, derin ve evrensel bir dönüşümü haber veren Din, modernizmin alternatifi, onun panzehiri sahici bir paradigma konumundadır. Yakın vadedeki bütün siyasal çıkar hesaplarının ötesinde Din, gezegenimiz ve üzerinde yaşayan bütün canlıların kaderiyle yakından ilgili bir söylem geliştirmektedir. Her büyük ve köklü değişim öncesinde olduğu gibi, tarihsel çevrimin bu kritik evresinde de bu hayati Dini dönüşüm bazı tehlikelerle karşı karşıyadır. Söz konusu tehlikeler iki ana grupta toplanabilir:

Modernizmin Manipülasyonu

Bundan şunu kastediyoruz: Evrensel anlamda kurtarıcı bir mesaj içeren Din, modern güçler tarafından, yine modernizm lehinde ve ona yeni bir yaşama şansı kazandıracak bir fonksiyona dönüştürülebilir. Çağımızda bunun bol örneklerine rastlamak mümkün. Hemen akla geleni, çevre sorunlarının ilk gündeme geldiği yıllarda çevrecilerin geliştirdiği köktenci ve kapsamlı muhalefetin bugün geldiği noktadır. Yazık ki, bugün çevre hareketleri modern ekonomi ve teknolojinin güdümüne giren bir “çevre endüstrisi”ne dönüşmüştür.

1960’lı yıllarda sorumsuz güçlerin elinde imhacı ve despot yöntemlerle geliştirilen sanayinin gezegen ölçeğinde yol açtığı tahribat anlamlı ve insan yüzlü bir muhalefete ilham veriyordu. Bir süre sonra sistem, çevrecilere belirli bir alan tanıyarak onları kendi içinde “yararlı bir muhalefetle dönüştürdü. Şimdi endüstri, çevre merkezli yeni bir gelişme gösteriyor; öyle ki, sanayileşmiş ve elektronik çağa girmiş ülkeler, yoksul ülkelere çevre korumacı, ekolojist söylem ve muhalefetleri ihraç edip bunun yanında çevre endüstrilerini de pazarlamaya başladılar. Batı tahrip ettiği çevreyi, şimdi yine kendisinin geliştirdiği pahalı endüstrilerle nötrolize edebileceğini söylüyor, bizi çevre yatırımlarına teşvik ediyor.

Bir önceki bölümde gösterdiğimiz gibi Heavy Metalcilerin de başına gelen çevrecilerden farklı olmadı. Önceleri modern dünyanın kuramlarına, teknoloji ve yeknesak düzenine bir protesto ruhu ile karşı çıkan bu marjinal gruplar, şimdi muazzam bir endüstriyi harekete geçirip geniş kitleleri sisteme dahil ediyorlar.

Dünya sisteminin büyük güçleri Din olgusu karşısında da aynı strateji içindedirler. Bir yandan Doğu Bloku’nu çökertme yolunda Din’i etkili bir siyaset aracı şeklinde kullanırken, öte yandan İslâm dünyasında “İslâmizasyon” veya “Ilımlı İslâm”la Din’i nötralize etmenin yollarını arıyorlar. Yarın öbür gün bizim söylediğimiz bütün sloganları onların dilinden dinleyebiliriz. Burada amaç, “İslâm’a karşı bir İslâm”ın fonksiyonel  bir rol yüklenmesidir. En büyük tehlike kendisi “din-dışı” iken, modernizmin Din’e sahip çıkmasıdır. Bu politika bizi faizsiz kuruluşlarla banka sistemine, Hakiki Şeriat Donları ve Mayolar’la (Haşedon-Haşema) plajlara götürür. Formül gayet masumanedir: “Faizsiz Banka, Günahsız Zina, Alkolsüz Bira.”

Ürdün Kralı Hüseyin’in sloganı şuydu: “El-İslâm hüve’l-hall.” Yani “İslâm tek çözümdür.” Kral, İslâmizasyon politikası bağlamında şunları söylüyordu: “Biz İslâm’a geri dönüş yapmıyoruz, aksine ona doğru ilerliyoruz…” Bu çarpıcı sloganlar karşısında ne denebilir? Ancak unutulmamalı ki, profesyonel mankenlere uzun elbise giydirip “İslâmî defileler” düzenlemek ne kadar İslâmi ve meşru ise Kral’ın da sloganları o kadar İslâmi ve meşrudur.

Modernizmin nasıl masum ve rafine gerekçelerle hayatımızda yer ettiğini herkes kolay kolay farkedemez. Bazen en “İslâmi” görünen taleplerin arkaplandaki yönlendirici gücü modernizmdir.

Sözgelimi bir Müslüman hanım yazar, İslâm’da kadına tanınan hakları anlatıp Batı kültürünün kadını nasıl yozlaştırdığını sıralarken, şöyle bir cümle kullanabiliyorsa, o gerçekte modernizme karşı görünüyor olmasına rağmen bir modernisttir: “Aydın bir Müslüman kadın çocuk yapmaya karar verdiği zaman…” Modernizm rahatlıkla İslâmi kılıklara girebilir. Genç, yüksek öğrenim görmüş ve aydın bir Müslüman hanım, kocasından eve otomatik bir çamaşır makinası almasını isterken şu masum ve makul gerekçeyi öne sürer: “Haftada birkaç saatimi çamaşıra ayıracağıma, dışarıda İslâmi tebliğe ayırayım. Teknoloji bize bu imkânı sağlıyor.” Bu “masum ve makul” gerekçe, gerçekte hiç de masum ve makul değil, ama “rasyonel ve fonksiyonel” bir gerekçe olup modernizmin ta kendisidir. Bundan sonra iki çocuktan fazla doğurmak istemeyen, lokantalardan yemek getiren, fazla kilolarını spor veya güzellik salonlarında atmakla uğraşan “türbanlı feministler ile sakallı modernistler”den oluşmuş çekirdek ailelere tanık olabiliriz. Aslında şöyle bir çevremize, hatta kendimize baksak “İslâmi modernizasyon”un nasıl içimize, evlerimize, hayatımıza sızdığını göreceğiz.

Bu anlamda modernizm temelde zihinsel bir sorundur ve Berger’in deyimiyle özel bir bilinç yapısı olarak ortaya çıkmaktadır. Şu halde modernizme karşı öncelikle zihinsel seviyede alternatif düşünce ve çözümler geliştirmek durumundayız.

Ancak sistem kendini savunacak mekanizmalar geliştirmekte geri kalmıyor. Uluslararası düzeyde modernizme karşı gelişebilecek İslâmi bir protestoya karşı, Batı kapitalizminin iç sıkıntısını dışarıya atabileceği bir menfez konumunda Doğu dinlerini, bize göre birer tarihsel kültürden başka hiçbir anlamı olmayan Taoizm’i ve Budizm’i önümüze sürüyor, bu büyük dini gelenekleri tahrife uğratıyor. Bu, kapitalizme rehabilitasyon sağlama yanında hakiki İslâm’a karşı sahte bir dini alternatif geliştirme çabasından başka bir şey değil. Müslümanlar, bu yakın planda sergilenen manipülasyonları, son İlahi Mesaj’ı derin kültürel ve entelektüel boyutlarda ve evrensel sorunları göz önüne alarak anlatmak suretiyle aşabilirler. Çünkü sorun, sadece ulusal sınırlar içinde yaşayan bir ülkenin sorunu değil, bütün insanlığın, gezegenin sorunudur. Ve üstelik biz biliyoruz ki hayatın kendisinden kaçmak bir çözüm değildir ve gerçek muhalifler modern sisteme katılmadan hayata katılabilir ve alternatif hayat biçimleri yaşayabilirler. Bunun referansı Sünnet’e dönüştür.

Geleneğin Manipülasyonu

Yazık ki, Müslüman aydınların çoğu, son İlahi Mesaj’ın ismi olan İslâmiyet’i evrensel boyutlarda ve bütün ulusları kapsayan bir öğreti şeklinde algılamıyor, tam aksine mesajı kendi milli/ulusal telakki ve gelenekleriyle daraltıyorlar. Son yıllarda buna geniş ölçüde yardım eden ve katılan sözde kutsal geleneğe sahip çıkan ve çoklukla Batıda faaliyet gösteren Doğulu entelektüeller oldu. Bugüne kadar Batı hümanizması karşısında bu entelektüellerin Din adına kutsal gelenekleri savundukları ve modernizmle uzlaşmadıkları sanılıyordu. Oysa, asıl modernizmin İslâm dünyasında yol açtığı siyasi, beşeri, maddî ve kültürel tahribata karşı İslâmi bir direniş baş gösterdiğinde, bu entelektüellerin nasıl Batılılarla aynı dili konuşup Müslümanların haklı direnişini “fundamentalizm” diye saldırdıkları görüldü.

Bu garip jargon kullanımına Müslüman çevreler tarafından dikkatle izlenen S. Hüseyin Nasr diliyle tanık olmamız pek şaşırtıcı olmadı. İran Şahı ve kızkardeşi Eşrefle yakın bağlantılarını bilenler, İslâm devriminin S. Hüseyin Nasr’a büyük şeyler kaybettirdiği şüphesine kapılıyorlar. Ancak yine de Nasr’ın gerçekten az yetişir seçkin bir entelektüel ve İslâm’ın ilim, düşünce ve irfan mirasına olan özgüveni takdire şayandır. İslâm’ın zengin kültürel, bilimsel mirasına Tasavvuf’u ve Şia öğretisini temel alarak sahip çıkan S. Hüseyin Nasr, “Modern Dünyada Geleneksel İslâm” adlı kitabında Batı modernizmine karşı çıkan bütün İslâmi akımları bir kalemde “fundamentalist” diye silip bir kenara atıyor, sadece kendisinin temsil ettiği Gelenekselci akımın meşru olduğunu söylüyor.

S.H. Nasr, bizi ilginç bir tarih görüşünden hareket ederek tarihte ne olduysa gelenek adına olduğundan “meşru ve doğrudur” cinsinden garip bir düşünce ile tarihin kırkambarını olduğu gibi kabul etmeye çağırıyor. Bu, Yahudi öğretinin “Eğer gelenekse doğrudur” ilkesini teyid eden ilginç bir yaklaşımdır. Onun tarih görüşünde İlahi ilkelere uygunluk veya sapma diye bir problem yoktur. Bir şeyin meşruiyetini tayin eden şey, tarihte yaşanmış ve gelenek tarafından korunmuş olmasıdır. Oysa bu tarihin kırk ambarında; saltanat ve hilafet rejimleri, hukuk ihlalleri, kardeş katli, Yunan metafiziği, Hind mistisizmi, İskenderiye Neo-Platonizm’i ve eski İran dinlerinin hurafeleri de var ki, bunlar bir çok sözde İslâmi ve dini akımda derin izler bırakarak geleneği meydana getirmişlerdir.

Kur’ân üzerinde ok talimi yapan halifeler, Kerbela törenlerinde vücudunu dağlayan insanlar, bilginleri katleden, derilerini yüzen sultanlar da bu geleneğin birer parçasıdır. Gelenekselcilere kalırsa, Alamut Kalesi İsmaililiği, Noktavilik, Hurufilik, Ebu Zekeriya er-Razi ve İbnu’r- Ravendi’nin deist görüşleri, tasavvuf adına çıkmış ne kadar marjinal fırka ve tarikat varsa gelenek içinde meşru bir yere sahiptirler. Elbette bu sözünü ettiğimiz kadim kültürlerin hikmet özünü araştırıp Kur’ânî vahy ile yeniden tanımlamak isteyen Farabi, İbn Sina, Biruni, Suhreverdi, İbn Rüşd, Molla Sadra vb. filozof ve sûfilerin eşsiz ve yararlı çabalarını İslâmi gelenek dışında tutmuyoruz. Ama bunları ve diğerlerinin düşüncelerini test edebilecek bazı temel, nihai ve sabit kriterlere ihtiyacımız var ki, bizce bu da Kur’ânî vahyin kendisi ve onda yer alan ölümsüz hüküm ve ilkelerdir.

Gelenekselci kuramcılar ve onların hevesli izleyicileri şu gerçeği unutuyorlar: Eğer gelenek hep doğru olarak kendi orijinal ve ilahi saf menbaına uygun aksaydı, Müslüman dünya bugünkü utanç verici durumda olmayacaktı. Şu içinde bulunduğumuz kölece taklit, yoksulluk, sefalet, eğitimsizlik, baskı rejimleri, askeri yönetimler, insan haklarının hiçe sayılması vb. binlerce felaket gökten zembille inmedi.

S.Hüseyin Nasr, bütün bunları sorgulayanları yargılıyor; fundamentalizmin Hıristiyan tarihine ait bir miras ve tanımlama olduğunu çok iyi bildiği halde Müslüman dünyanın gerçek kültürel, ekonomik ve siyasal bağımsızlığını isteyenleri “fundamentalist” olarak tanımlıyor. Ona göre modernizme karşı sahih ve Kur’ân’la doğrulanan gelenekle değil, ne olursa olsun yaşanmış ve tecrübe edilmiş gelenekle karşı çıkılacaktır. Oysa modernizmin bütün dünyada ve bütün gelenekleri çökerttiğini gözlüyoruz. Modernizm karşısında gelenekle değil, Kur’ânî vahy ve onun yol göstericisi ilahi Öğreti ile durulabilir. Bir gelenek bu Öğreti ile doğrulandığı oranda kabule şayandır ve modernizm karşısında bir alternatif oluşturabilir.

Yaşadığımız modern zamanlarda genelde Din ve özelde son ilahi Tebliğ olan İslâmiyet, her halükârda en çok konuşulan, insan zihnini meşgul eden bir konu olacaktır. Ancak unutulan nokta şudur: Modern zamanların Müslümanı tarihin derin dehlizlerinden Din’i olduğu gibi alıp bugüne taşımıyor, aksine onu adeta yeniden keşfediyor. Bundan dolayı hiç kimse bugünkü insanlığı ve toplumu tutup tarihin karanlık dehlizlerine geri götürmeyi düşünmüyor. Din’in modern insanın ve toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel taleplerine sahici bir cevap vermesi, çağdaş konumuyla örtüşmesi bundan dolayı kaçınılmazdır. Siyasal bağımsızlık, sosyal adalet ve anti-sömürücü boyutu olmayan bir din, gelenekçi ruhların geçmişe takılıp kalan basit bir nostaljisi durumunda kalır. Bu anlamda Gelenekselcilerin bize önerdiği Gelenek, statükoyu meşrulaştırmaktan başka hiçbir yere varamayacak olan tehlikeli bir dini manipülasyondur.

İslâm dünyasının önündeki iki büyük tehlikeden biri Batıyı kölece taklit ise, bir diğeri de kendi geleneğini kölece taklittir.

Din’in Millileştirilmesi      

Benzer bir etki İslâm fıkhında da gözlenir. Necd bölgesi, Basra, Kûfe, Şam ve Bağdat gibi özel yörelerin sosyo-ekonomik ve tarihsel şartlarında teşekkül eden bir hukuk; bütün dünya uluslarına kutsal metinmiş gibi adeta zorla benimsetilmek isteniyor, o hukukun teşekkülünde yerel ve yöresel şartların payı hiç hesaba katılmıyor. Böyle bir hukuku her yerde uygulamak için herhalde yönetimi “fıkıh despotları”nın eline veren totaliter ve zorba bir devlet kurmak gerekecek. Münzel Şeriat, temel çerçeveyi belirleyen içtihatlar dışında özel bir yöreye ve zamana ait fetva ve çözümlerin evrenselleştirilmesi İslâm’ın yaşanabilirliğini kısıtlıyor.

Arap, İran ve Türk tecrübesinin kutsal bir gelenek formu içinde İslâm adına sunulması ve asıl Kur’ânî vahyin bundan ayrı tutulmaması modern zamanlardaki İslâmi tebliğin önündeki en büyük engellerin başında gelmektedir. İlahi mesajı bu ulusal ve geleneksel ek kimlik ve karakterlerden arındırıp onu bütün insanların dini konumunda sunmalıdır. İslâm’ın başka karakterlere, dil, örf, gelenek ve folklora da açık olduğunu anlatmak zorundayız. Bu, Müslüman halkların kendilerine özgü kimliklerini inkâr etmeleri demek değil, başka halkların ve insan topluluklarının da İslâm içinde meşru ve zengin bir gelenek oluşturabileceklerini kabul etmeleri demektir.

Eğer bir Alman, Müslüman olacaksa, ne ismini ne hamburgeri bırakıp “İslâmi yemek” adına köfte ve lahmacun yemek, ne de bizim gibi giyinmek zorundadır. Gelenekleri tashih edip yeniden inşa edecek olan, geçmiş gelenekler değil, onların temel paradigması durumunda olan Kur’ânî vahy ve onun yaşanan tecrübesidir. Eğer İslâm adına savunulacak meşru bir Gelenek’ten söz edilecekse, bu, sadece Kur’âni vahyin en doğru tecrübe ve pratiği olan Peygamber Sünneti olur. Ne bütünüyle (yani sorgusuz sualsiz) Geunonyen gelenek ne de İslâm tarihinin kırkambarı olan teamül ve görenekleri Kur’ân ve Sünnet’in yerine ikame edilemez, onlarla eşit düzeyde ele alınamaz.

İnsanoğlunun büyük bir çevrimi tamamlamak üzere olduğu ve bunun belirtisi olarak derin bir krizden geçtiği zamanın bu evresinde İran Şiiliği, Türk Sufiliği veya Arap Selefîliği, bütün insanlara seslenen İlahi Öğreti’nin tek açıklama ve ifade formu olamaz. Bunların her biri İslâm mirasın bir mecrasıdır, ama tek mecrası ve bütünü değildir. Başka bir ifadeyle, bunlar ve diğer fırka ve mezhepler bizim tarihimizin güzel ve zengin mirasını meydana getirirler, bu anlamda ne tarihsel mirasa, ne de geleneğe karşı çıkılamaz. Ama tarih de, gelenek de aşılmak durumundadır. Aksi halde kültürün ve hatta insanın tarihsel yürüyüşündeki süreklilik kesilmiş olur.

Kaldı ki, salt geleneğe dönüş, kadîm siyasi ve askeri çatışma tohumlarını yeniden yeşertmek ve bugün her zamankinden çok birlik olmaya muhtaç İslâm ümmetini yeni bir fitne ve kaos ortamına sürüklemek olur.

Kur’ân, her yeni gelen peygamberin kendisinden önceki peygamberlerin mesajını doğruladığını, yabancı unsurlardan ve bozulmalardan tashih ettiğini ve tamamladığını söyler. Günümüzün Müslüman ulema ve aydını da, Kur’ânî vahyi temel alarak, kendi geleneğini doğrulamak, yabancı unsur ve çürümelerden temizlemek ve böylelikle ona kendisi de katkılarda bulunup sonraki kuşaklara aktarmak zorundadır (Daha geniş bilgi için bkz. Ali Bulaç, Tarih, Toplum ve Gelenek, İstanbul, 1996).

Geçmişte ve bugün birçok topluluk ve kabile kendi geleneğini aşamadığı için çürümeye uğradı. İşte Afrika’daki kabileler, tanrılarına insan adayan Aztekler, bitkisel hayat yaşayan yerliler ve başkaları. Çürüme; gelenekte tekrara düşüldüğü zaman başlar.

Şunu unutmamak lazım: İslâm dünyasının ve İslâm’ın uyanışı, kendilerini Müslüman tanımlayan ülkelerin uyanışı demek değildir; eğer öyle algılanacak olursa, bu, İslâm milliyetçiliği olur, tanım gereği Batıya ve Doğuya düşmanlığa dönüşür. Oysa “Batı da, Doğu da Allah’ındır.” (73/ Müzzemmil, 9). Biz Batıya coğrafya ve halkıyla değil, bugünkü sorunların nedeni olan kültürünün temel parametreleri ve tahakkümcü politikaları dolayısıyla karşıyız. Yoksa onlar da Adem’in çocuklarıdır, yaratılışta eşlerimizdir ve İlahi Tebliğ’e muhtaçtırlar.

İslâmi uyanış, Hakikat Bilgisi’ni ve Hikmet’i kaybeden modern insana yeni bir arayış imkânının belirmesidir. Buysa Müslüman dünyanın olduğu kadar, Doğunun ve Batının kısaca bütün dünyanın muhtaç olduğu şeydir. İslâmiyet’i, Ortadoğu uluslarının dini olarak görmek ve göstermek isteyenler, bu evrensel kurtuluş mesajını coğrafi ve tarihi bir bölgenin bilinen sınırları içine hapsederek bloke etmek hatasına düşmektedirler. Nitekim bunun en canlı kanıtı, İslâm’ın ulus/millet kavramını aşan ve ümmeti doğru ve nihai bir amaç kabul eden manevi birlik fikridir.

Ancak şurası da kaydedilmeye değer bir konu ki, bugün İslâm dünyası dediğimiz geniş coğrafi bölgenin Doğu ve Batı arasında ara bir yerde olması ile 1990’lara kadar tam kapitalizm ve tam sosyalizm şeklinde bölünen iki karşıt kutuptan uzak durması, İslâm’ın itidal, orta yol ve vasat ümmet idealinin hâlâ bereketli etkisini gösteriyor olmasını ifade eder. Müslüman halkların gönüllerinde yatan asıl tercih, işte tam bu orta yol- vasat ümmet idealidir.

Elbette İslâm’ın bugün Ortadoğu dediğimiz bölgenin yaygın ve etkili dini olmasının bir başka anlamı var. Nasıl kadim geçmişte Doğu ile Batı arasında bu gölgede ortaya çıkan kültürler bir aracılık görevi yaptılarsa, Müslüman dünya da bunu geçmişte yaptı; Çin, Hind, İran, Babil, Mısır ve Yunan’dan hikmet ve ilimleri topladı, kendi sahih paradigmasıyla yoğurdu, yeniden tanımladı ve Batıyı da bundan yararlandırdı. Bugün de Doğu ile Batı arasında itidal rolünü oynayacak kurtarıcı bir kültüre ihtiyaç duyuluyor. İşte İslâm dünyası, bu her iki dünyanın aşırılık ve kutuplaşmalarından uzak, orta yol bir irfan olarak aynı tarihsel ve evrensel bir uyanışı gerçekleştirmeye adaydır.

Ali Bulaç,” Din ve Modernizm” Adlı Kitaptan Alınmıştır