İrfana Yolculuk
Aile üzerinde azami hassasiyet gösteren âyetler ve hadisler muvâcehesinde konuyu derinlemesine ele alan fıkıh âlimleri, eşlerin aile mahremiyeti içerisinde çözüme kavuşturamadıkları şiddet türünden problemlerin halli için bir takım uygulamaları devreye sokmuştur. Bunların başlıcaları şu şekildedir:
Aile Meclisi (Hakem Usulü)
Eşler, aralarında sonuçlandıramadıkları problemlerin çözümü için birlikte karar vererek, belirli vasıflara sahip kendi taraflarından birer kişiyi hakem tayin etme ve onların vereceği karara göre davranma sorumluluğu içerisindedir. Buna hakem usûlü denilmektedir.
Hakem tayin etme usulü fıkıhta, eşler arasındaki geçimsizliklerin evlilik birliğine son vermesini önlemede çok etkili bir tedbir olarak benimsenmiştir. Bununla birlikte hakem tayininin hukûkî niteliği hususunda dört büyük sünnî mezhep fakihleri içerisinde Malikiler farklı hükümler benimsemişlerdir. Onlara göre hakem heyetinin vermiş olduğu karar bağlayıcı olup, hukuki netice doğurur. Malikîler dışındaki sünnî mezheplerde ise hakemlerin görevi daha çok ahlakî tavsiye niteliğinde kabul edilmiş olup, taraflarca kendilerine vekâlet verilmemişse boşama yetkileri yoktur.
Boşama yetkisinin erkekte olması ve kadının hâkime başvurarak boşanma talebinde bulunma imkânının çok sınırlı olması sebebiyle, zamanla, şiddetli geçimsizlik hallerinde kadının da evliliğe son vermeyi talep edebilmesine imkân sağlayan bir çözüm bulma ihtiyacı hâsıl olmuştur. 1917 tarihli Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi bu ihtiyacı dikkate alarak, eşlerin arasını bulmakla görevlendirilmiş hakem heyetine bu yönde olumlu bir sonuca ulaşamamaları halinde tarafları boşama yetkisi tanımıştır. Aile Kararnamesi bu hakem heyetine “Aile Meclisi” adını vermiştir.
Kur’an-ı Kerim’de mevcut olmasına rağmen, İslam Tarihi boyunca fazla bir tatbik sahası bulamayan “Aile Meclisi” uygulaması, Aile Kararnamesi’nden sonra Mısır ve Suriye kanunlarında da yerini alarak sosyal hayatta tatbik edilir hale gelmiştir.
Aile meclisi, eşler arasında meydana gelen geçimsizlik veya şiddet olayları sonrası gereken araştırma ve inceleme sonucu vardıkları kararı hâkime bildirir. Hâkim de aile meclisinin kararı doğrultusunda hükmünü verir.
Ta’zir Cezası
Fıkıhta hakkında muayyen bir ceza, bir şer’i hadd bulunmayan suçlardan dolayı tatbik edilecek te’dip ve cezaya ta’zir cezası denir. Ta’zir cezası, caydırıcı olması amacıyla işlenen suçun derecesine göre belirlenir. İslam Tarihi boyunca, derece olarak ölüm cezasına kadar varabilen ta’zir cezaları, kırbaç ve benzeri bir şeyle vurmak, hapsetmek, sürgüne göndermek, konuşmamak, para cezası vermek, hizaya getirme amacıyla tehdit etmek, öğüt vermek, mahrum etmek, azarlamak ve teşhir etmek şekillerinde uygulanmıştır. Hâkim suçluya ta’zir cezası verecekse, fıkıhta var olan bu ceza şekillerinden birini vermesi caiz olur. Bunların dışında kalan başka şekilde bir ceza vermesi caiz değildir.
Eşler arası şiddet olaylarının mahkemeye intikali neticesinde hakim suçlu tarafı ta’zir cezasıyla cezalandırabilir. Bu cezanın şekli ve mahiyeti zamanın şartlarına ve şahısların durumlarına göre değişkenlik gösterebilir. Bu, hakimin takdirine bırakılan bir durumdur. Bu tür olaylar karşısında geçmişte ta’zir cezası olarak bazı ceza türleri şu şekildedir:
Sözle Uyarı
Fıkha göre, eşinin kendisine yönelik baskı ya da şiddet uyguladığı durumlarda kadın, ayrılık talep etmeksizin hâkime müracaat ederek şikâyette bulunma hakkına sahiptir. Örneğin kadın eşi tarafından dövülmüş, yatağı ayrılmış, kaba sözlerle hakaretlere maruz kalmış olabilir. Bu gibi durumlarda, erkeğin
kusurunu kabul etmesi veya bu durumun delillerle ispat edilmesi halinde, hâkim erkeği sözlü olarak uyarır.
Uzaklaştırma
Eşlerden birinin, eşinin kendisine şiddet uyguladığı ve zarar verdiği iddiasıyla mahkemeye başvurarak şikâyette bulunduğu hallerde, bunun doğruluğu delillerle ispat edilemiyorsa ve aynı tür şikâyetler tekrar ediyorsa, hâkim şikâyette bulunan tarafı sâlih komşular arasında iskân ettirir. Bu tedbir sayesinde mağdur taraf şiddetten uzak tutularak koruma altına alınmış olur.
Dövme
Hâkimin sözlü uyarılarına rağmen eşine karşı şiddet içeren davranışlar sergilemeye devam eden erkek veya kadın, eşinin mahkemeye başvurarak şikayetini yenilemesi üzerine, durumun doğruluğunun tespit edilmesi halinde hakim tarafından yaralayıcı olmayacak şekilde darp cezasıyla cezalandırılır.
Tefrik
Fıkhın tedvin edildiği ilk dönemlerden günümüze kadar bazı durumlarda mahkemenin evlilik birliğine müdahale edebileceği ve gerekli gördüğünde evliliği sona erdirebileceği benimsenmiştir. Fakat mahkemenin evliliğe müdahale edebileceği durumlar naslarla tespit edilmediğinden dolayı, mahkemenin evliliğe hangi durumlarda müdahale edebileceği konusunda hem ihtilaf edilmiş, hem de bu durumlar tarih içerisinde Müslümanlardaki anlayış değişikliğine paralel bir şekilde gelişme kaydetmiştir.
Erkeğin Talebi Üzerine Tefrik
Fakihlerin bir kısmı erkeğin, eşinin şiddet içeren davranışlar sergilemesi ve geçimsizlik göstermesi gibi durumlarda mahkemeye müracaat etme hakkının
olmadığı, şayet eşi geçimsiz ise yetkisini kullanarak onu boşayabileceği görüşündedir. Çoğunluk fakihler ise, her ne kadar erkeğin boşama hakkı bulunmakla beraber boşama sonrasında erkeğin ödemek zorunda kalacağı maddi yükümlülükleri hafifleteceği veya tamamen düşüreceği gerekçesiyle mahkemeye başvurmasının doğru olduğu görüşündedirler. Çünkü fıkıh sistematiğinde erkeğin eşini kendi iradesiyle boşaması ile mahkemenin kadını kusurlu bularak boşaması arasında erkeğe yüklenen maddi sorumluluklar açısından çok büyük farklılıklar vardır.
Eşinin geçimsizliği sebebiyle mahkemeye boşanma davası açan erkeğin, hanımının geçimsizliğini ispatlaması gereklidir. Şayet ispatlayamaz ve boşanma davasından da vazgeçmezse, mahkeme durumun sonuçlandırılması için her iki taraftan hakemler görevlendirir. Hakemler çiftin arasını düzeltirlerse dava düşer. Şayet düzeltemezlerse, geçimsizlikte hangi tarafın kusurlu bulunduğu veya geçimsizliğin oluşmasında kimin daha çok etkili olduğu tespit edilir. Kadın kusurlu ise mehrinin tamamının veya bir kısmını kaybetme, iddet nafakasını yitirme gibi mali cezalara çarptırılarak boşanma kararı verilir.
Kadının Talebi Üzerine Tefrik
Şafii ve Hanbelilerden bir görüş ile Hanefilere göre; boşama yetkisine sahip olmayan kadın, ailesinde oluşan şiddetli geçimsizliğin çözümü için arabulucuların ıslah girişimi sonuç vermediğinde bu geçimsizliğin ve mağduriyetinin giderilmesi amacıyla mahkemeye başvurabilir. Ancak boşanma talebiyle mahkemeye başvuramaz. Çünkü bu durum bir boşanma sebebi değildir. Hâkim bu tür davranışlar sergileyen kocayı cezalandırarak düzelmesini sağlayabilir.
Şafii ve Hanbelilerden bir görüş ile Malikilere göre ise; eşler arasındaki geçimsizliğin devam etmesi halinde kadın, mahkemeden arabulucuk yapmasını isteyebileceği gibi eşinin cezalandırılmasını ve boşanmayı da talep edebilir. Erkeğin eşinin hakkı olan nafakayı temin etmede zorluk çıkarması durumunda da kadının mahkemeye başvurarak boşanma talep etme hakkı vardır. Günümüzde de tercih edilen bu görüş, eşler arasında bir denge oluşturmakta, kadın için çekilmez hale gelen evliliklerden kurtuluş yolu olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece şiddetli geçimsizlik bir boşama sebebi olarak görülmektedir.
Erkeğin geçimsiz davranarak, eşine karşı şiddet içeren davranışlar sergilemesi durumunda aile meclisi denilen hakem müessesi devreye girer. Evliliğin durumu ve geçmişi hakemler tarafından incelenerek değerlendirilir. Erkekte evliliğin devamına yönelik olumlu belirtiler görülmemesi halinde bu evliliğe son verilir. Erkek kadının mehrini ve diğer mali yükümlülüklerini tam olarak ödeme cezasına çarptırılır.
SONUÇ
Şiddet, insanlık tarihinin en eski sorunlarından birisidir. İnsanın saldırgan davranışlar ve şiddet içeren eylemler sergilemesinin geçmişten kaynaklanan nedenleri olduğu gibi, yaşadığı ortamdan kaynaklanan nedenleri de vardır. Şiddete başvuranlar, bu şiddet davranışlarını bazen bir gerekçeye de dayandırmak suretiyle meşrulaştırmaktadırlar. Bu bağlamda aile içi şiddet de, bulaşıcı bir hastalık gibi, aile bireyleri arasında yaygınlık kazanmakta ve kuşaklar arasında devamlılık sergilemektedir. Toplumun en küçük yapı taşı olarak nitelenen aile, toplumun temelini oluşturan önemli bir kurumdur. Aile bireyleri arasında meydana gelen şiddet türünden davranışlar aile için oldukça zararlı neticeler doğurmakta, tarafları mağdur etmektedir.
Eşler arası şiddet, varlığı insanlığın her döneminde bilinmesine rağmen, aile mahremiyeti ve aile içinde çözülmesi gereken kişisel bir sorun olarak telakki edilmesi sebebiyle gizli kalarak konuyla ilgili gerekli araştırma ve çalışmalar yapılamamıştır. Günümüzde ise Dünya Sağlık Örgütü yanında farklı devletler ve kadın örgütleri de problemin çözümüne yönelik konuyla ilgili pek çok araştırma ve çalışma yapmakta, bununla ilgili konferanslar düzenlemektedirler. Ülkemizde ise aile içi şiddet probleminin çözümüne hizmet etmesi amacıyla Başbakanlık Aile Araştırma ve Kurumu, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü gibi kurumlar kurularak akademik çalışma ve araştırmalar yapılmaktadır. Yapılan bu çalışmalarla eşler arası şiddetin sebepleri araştırılarak, toplumumuzda görülen eşler arası şiddet türleri, davranış çeşitleri ve bu problemin çözüm yolları saptanmaya çalışılmaktadır.
İslam, toplumda kanayan bir yara haline gelen, ailelerin düzen ve huzurunu bozarak amacından saptıran en büyük sorunlardan birisi olan eşler arası şiddetle ilgili olarak gerekli kural ve düzenlemeleri getirmiştir. Çalışmamız neticesinde konuyu aydınlatacak hükümlerden hareketle fıkhın konuya bakışını inceleyerek şu sonuçlara ulaştık:
- Kur’an-ı Kerim aile hayatını karşılıklı anlayış, hoşgörü ve olgunlukla idame ettirilebilecek bir müessese olarak kabul etmektedir. Bundan dolayı karı ile kocanın hak ve sorumluluklarını kesin bir dille ifade etmemekte, evliliğin hukukî boyutu ve sonuçları üzerinde ayrıntıya girmemektedir. Bununla birlikte taraflarda temel insanî ve ahlakî erdemlerin oluşmasını ve tarafların utanma duygusuna sahip olmalarını amaçlamaktadır. Böylelikle oluşturulacak aile yuvasının, sağlam temeller üzerinde kurulmasını hedeflemektedir.
- Fakihlere göre eşler arası şiddet noktasında asıl önemli olan husus; karı- koca arasında yaşanabilecek olumsuzluklar sonucunda ortaya çıkan problemleri doğduktan sonra çözüme kavuşturmak değil, bu tür problemlerin doğmasına fırsat vermemek veya doğan problemleri daha ilk aşamasındayken giderebilmektir.
- Fakihler kadın-erkek ilişkisinin, fıtrî ve doğal ihtiyaç boyutlarını Kur’an’da çerçevesi çizilen ve esasen bu ihtiyaçların temiz ve nezih bir şekilde karşılanmasını hedefleyen ahlak ilkelerine uygun olarak çeşitli fıkhî düzenlemeler yapmışlardır. Bu bağlamda; evlenme ve boşanmayı, karı ile kocanın karşılıklı hak ve görevlerini, konunun toplumu ve hukuk düzenini ilgilendiren yönlerini en ince ayrıntısına kadar belirlemeye çalışan bir hukuk sistemi geliştirmişlerdir.
- Fakihler bu düzenlemeleri yaparken konuyla ilgili olarak Kur’an ve Sünnette yer alan emir ve tavsiyelerin yanı sıra içinde yaşadıkları toplumun örf, âdet ve anlayışlarını da göz önünde bulundurmuşlardır.
- Eşler arası şiddetle bağlantılı olan fıkhî kavramlar fakihler tarafından detaylıca açıklanarak bu kavramların ihtiva ettiği eşler arası şiddet türünden davranışların neler olduğu ortaya koyulmuştur.
- Eşinin hak ve sorumluluklarını göz ardı ederek eşine karşı şiddet türünden davranış sergileyen kişiye nasihat sadedinde hak ve sorumlulukları eşi, hakemler veya hâkim tarafından hatırlatılarak bu davranışından vazgeçmesi istenir. Bunun da fayda vermemesi durumunda ise, bir takım cezaî müeyyideler uygulanır. Bu cezai müeyyidelerden sonra da şiddet uygulayan eş bu tür davranışlardan vazgeçmezse kendisine bir takım mali cezalar verilerek eşler tefrik edilir. Böylelikle şiddet gören tarafın bu tür davranışlara maruz kalması engellenmiş olur.
- Evlilik öncesinde tarafların konuyla ilgili gerekli fıkhî eğitimi almaları sağlanmalıdır. Bu amaç doğrultusunda ailelerin konu üzerindeki hassas davranmaları, evliliğe adım atacak olan aile fertlerine konuyla ilgili fıkhî eğitimi verebilmenin yollarını aramaları gereklidir. Diyanet İşleri Başkanlığının oluşturmuş olduğu Aile İrşad Büroları toplumumuzda büyük bir eksiklik olan gelin ve damat adaylarının fıkhî yönden eğitilme görevini yerine getirebilir. İl Müftülüklerimizde daha çok bayanlara yönelik konferans düzenleme görevini ifa ettiklerine şahit olduğumuz bu bürolar, gerek halen görev yapan personelin konuyla ilgili eğitimi, gerekse konunun uzmanı olan görevlilerin istihdam edilmesi suretiyle daha etkin ve faydalı bir rol üstlenebilir.
- Kanaatimizce yukarıda belirtilen hususlar çerçevesinde eşler arası şiddetle ilgili yapılacak veya yaptırılacak çalışma ve uygulamalar, ülkemizde bu sorunun büyük ölçüde önüne geçilebileceği anlamına gelmektedir.
Yunus Emre Küçük, Rize Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi’nden alınmıştır.
