İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Fıkıh
“Asırlardır devam edegelen bizim medeniyetimiz, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir fıkıh ve usûl-ü fıkıh medeniyetidir.” diyerek bu ilmin ne kadar önemli bir yeri olduğuna vurgu yapan Hocaefendi, “Bizdeki fıkıh metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür.” tespitiyle de yapılması gereken çalışmalar adına bir ufuk göstermektedir. Hocaefendi, Usul-i Fıkıh’a ülkemizde yeterince ehemmiyet verilmediğini oysaki usul bilinmeden tenakuzlardan kurtulup, salim düşünceye ulaşılamayacağını ifade ederek, bu sahada yazılmış en az otuz ayrı kitap okumayı tavsiye etmektedir. Hocaefendi’nin Fıkıh ve Usul-i Fıkıh’a dair okuttuğu eserler şunlardır:
1. Kudurî (ö. 428/1037), Muhtasar (1 cilt). Hanefî fıkhının temel kitaplarından biridir.
2. Ebü’l-Fazl el-Mevsılî, (683/1284) el-İhtiyar lita’- lili’l-muhtar. Hanefi fıkhının dört temel metninden biri olan Muhtar’ın şerhidir. Fıkhî hükümlerin delillerini, illetlerini, fıkıh metedolojisi açısından ele alıp işleyen bir kitaptır. Bu kitabı Hocaefendi iki kere okutmuştur.
3. Ebu’l-Hasen Burhânüddin el-Mergînânî (593/1197), el-Hidâye (2 cilt). Hanefî fıkhının en meşhur ve en önemli kitaplarından biridir. Asırlarca Osmanlı medreselerinde fıkıh ilminin en zirve kitaplarından biri olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu önemli fıkıh kitabını farklı talebelerine değişik zamanlarda Hidaye’nin Kemal İbnü’l-Hümam (861/1457) tarafından yapılan meşhur şerhi Fethu’l-Kadir ile birlikte üç defa okutmuştur.
4. Alaeddin İbn Abidinzâde, (1306/1889) el-Hediyye-tü’l-Alaiyye. Hanefi mezhebinin füruata ait meseleleri ele alan çok veciz bir kitabı.
5. İbrahim b. Muhammed el-Halebî (956/1549), Mülteka’l-Ebhur. Hanefi mezhebinde kavl-i esahha göre tertip edilmiş ve uzun müddet Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş bir kitaptır.
6. Vehbe Zuhayli (muasır), el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu (9 cilt). Muasır bir müellif tarafından müdellel, mezheplerin yaklaşımlarına göre telif edilmiş ansiklopedik bir fıkıh kitabıdır. Hocaefendi bu kitabı 6. cilde kadar okutmuştur.
7. Esad Muhammed Saîd Sağarcî (muasır), el-Fıkhu’l-Hanefî ve edilletuhu (3 cilt). Hanefi fıkhını yeni bir üslûpla ele alıp tanzim etmeye çalışan bir eser.
8. Ali el-Kârî (1606), Fethu Bâbi’l-inaye bi şerhi’n-Nukaye (I-III cilt). Tefsir, Hadis ve Kelam sahasında yed-i tûla’ sahibi olan Ali el-Kari’nin bu eseri Hanefi fıkhı merkezli dört mezhebi delilleriyle birlikte mukayeseli ele alan enfes bir kitaptır.
Fıkıh Usulü
Hocaefendi’nin Usul-i fıkıh ilmi ile ilgili okuttuğu eserler şunlardır:
1. Molla Hüsrev (885/1480), Mir’âtü’l-Usul. Osmanlı medreselerinde uzun müddet okunan bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi takrir usulü ile talebelerine okutmuştur.
2. Abdülkerim Zeydan, el-Veciz. Bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi talebelerine cümle cümle tercüme ettirerek okutmuş, bir sonraki derste de bir önceki dersi özetlettirmiştir.
3. İbrahim eş-Şâtıbî (790/), el-Muvafakât (4 cilt). Usul-i fıkıh ilminin zirve eserlerinden biri olan bu kitabı talebeler cümle cümle okuyarak tercüme etmek suretiyle huzurda okumuş, daha sonra da baştan sona özetini vermişlerdir.
4. Seyyid Bey, Medhal. Osmanlıca olan bu usul kitabını talebeler huzurda okuyarak; Hocaefendi de gerekli yerlerde izahlar yaparak, sorulan sorulara cevap vererek tedris etmiştir. Seyyid Bey’in maslahat gibi bazı konulardaki yaklaşımlarına katılmadığını da ifade etmiştir.
Bu sayılanlara ilâve olarak Hocaefendi, kendisinin değişik zamanlarda okuduğu Abdülaziz el-Buhârî’nin Keşfu’l-Esrar isimli usul-i fıkha dair eserini ders kitabı olarak okutmayı arzu ettiğini de söylemiştir.
Tasavvuf
İslamî ilimlerin bir üniversitenin fakülteleri gibi birbirini tamamladığı hakikatine dikkatleri çeken Hocaefendi, “İslam’ın Kalp ve Ruh Hayatı” adını verdiği tasavvuf sahasındaki sofi, derviş ve mutasavvıfların “tefsircilerin yorumlarına, hadisçilerin rivâyetlerine, fakîhlerin içtihad ve istinbatlarına; kendi riyâzâtlarını, ruhî hayatlarını, kalbi tasfiyelerini, nefsi tezkiyelerini, hâsılı, dini bir bütün hâlinde duyma, yaşama zevk ve anlayışlarını da ilâve eden farklı ekoller geliştirdiklerini”, kalbin aksiyonlarıyla alakalı tamamen amelî esaslara dayalı olarak kitaplar yazdıklarını sürekli nazara vererek her ders halkasında bu eserlerden birinin de okutulmasını tavsiye etmektedir. (Fethullah Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, 1/7) Bizzat kendileri de tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi ilimlere dair eserlerin yanında imkan elverdikçe “İslam’ın Kalp ve Ruh Hayatı”nı anlatan bir kitap okutmuştur. Şimdi değişik zamanlarda bu ilim dalı ile ilgili okuttuğu kitapları zikredelim:
1. Kuşeyrî (514/1120), er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî Ulûmi’t-Tasavvuf. Kur’ân ve Sünnet çizgisinde tasavvuf ve mutasavvıfları konu edinen ilk devirlere ait bir eserdir.
2. İmam Rabbânî, Mektubat (2 cilt). Başta tasavvuf olmak üzere İslâmî ilimlerin geneli hakkında ufuk açan en önemli eserlerden biri olan bu kitap, ders halkasında teenni ile okunmuş, birçok yerde Hocaefendi, yorumlarını talebeleriyle paylaşmıştır.
3. Hâris el-Muhasibî (857), er-Riaye Lihukillah. Bir Müslüman’ın sürekli kendisini otokritiğe tâbi tutup, istikamet üzere bir hayat yaşaması adına çok hassas ve önemli kriterler ihtiva eden bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın en az bir iki kere okunmasını tavsiye etmektedir.
4. İmam Gazzâlî’nin İhyâu ulûmi’d-dîn adlı meşhur eserine Murteza ez-Zebîdî’nin yazdığı İthâfu sâdeti’l-müttekîn (14 cilt) adlı şerh. Hocaefendi, bu kitabın yazarının çok vukuflu olduğunu, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf hangi ilim dalında konuşursa konuşsun o sahanın uzmanı gibi konuştuğunu, İhya’nın bu şerhi ile, birkaç ihya olduğunu belirtmiştir. Bu kitabın okunması devam etmektedir.
5. Abdurrahman Cami (Molla Cami) (898/1492), Nefahâtü’l-Üns. Tasavvufî terimlerin ve mâneviyat büyüğü sofilerin hayatlarının anlatıldığı bir eser.
6. Abdulhakim Arvasî, er-Riyadü’t-Tasavvufiyye. Ana hatlarıyla tasavvuf tarihinden, tasavvufun konularından ve bu sahanın büyüklerinden bahseden Osmanlıca bir kitap.
Arapça Grameri
Hocaefendi, tespit edebildiğimiz kadarıyla ders okuturken talebenin seviyesine göre hareket etmiştir. İlk dönemlerde klâsik Arapça gramer kitaplarını okutmuş daha sonraları ise zamanımızda yazılan kitapları talebelerine okutmuştur. Okuttuğu kitaplar şunlardır.
1. Emsile. Yazarı bilinmeyen, Arapça’da bir kaide ve kurala bağlanan fiil ve isim kalıplarını, çekimlerini örneklerle açıklamaya çalışan küçük bir risaledir. Medreselerde yüzlerce yıldır ezberletilen bu küçük gramer risalesini Hocaefendi, okuttuğu talebelere ezberletmiştir.
2. Binâ. Yazarı bilinmeyen ve bir kelimeden pek çok mânâya gelen kelime türetmeye (tasrîf) yarayan 35 kuralı anlatan bir kitaptır. Medreselerin temel gramer kitaplarından olan bu kitabı da ezberletmiştir.
3. Maksud. Müellifi meçhuldür. Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça’nın kelime anatomisini inceleyen “sarf” adı verilen kısmına dair bir kitaptır. Hocaefendi bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.
4. İzzeddin Abdülvahhab bin İbrahim ez-Zincânî, (1257) İzzî. Sarf, nahiv ve lügat konularını işleyen meşhur bir eser. Bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.
5. İmam Birgivî (981/1573), Avamil. Arapça gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, harf-i cerler, kelime sonlarındaki değişmeler (i’rab) gibi nahvin temel konularını misallerle işleyen veciz bir kitap. Metni talebeye ezberletilmiştir.
6. İmam Birgivî (981/1573), İzharu’l-Esrar fi’n-Nahv. Arapçanın daha çok cümle yapısını ele alan “nahiv” denilen kısmına ait bir kitaptır. Müellifin Avamil adlı eserinin şerhi mahiyetinde olup, Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı, çok geniş bir şerh yaparak birkaç kez takrir usulüyle okutmuştur ve metnini de ezberletmiştir. Bu derslerin ses kaydı elde mevcuttur.
7. İbnü’l-Hâcib, (646/1249), el-Kâfiye. Osmanlı medreselerinde asırlarca okutulan nahvin kaidelerinin örneklerle anlatılmasının yanında zaman zaman dilin felsefesine girilen, ileri seviyede okutulan bir nahiv kitabıdır.
8. Abdurrahman Câmi, (898/1492), el-Fevaidü’z-Ziyaiyye. Bu eser Kâfiye’nin şerhidir. Şârihin lakabına nispetle Molla Cami veya Câmi adıyla meşhur olmuştur. Başta Osmanlı medreseleri olmak üzere İslâm dünyasındaki medreselerde nahiv ile ilgili olarak okutulan en son, en kapsamlı bir kitap olarak okutulmuştur. Hocaefendi ilk dönemlerde bu kitabı okutmuştur.
9. Ali Cârim-Mustafa Emin, en-Nahvu’l-Vâdıh (2 cilt). Arapça modern anlatım tekniği ile hazırlanmış sarf ve nahvi birlikte işleyen çok sistematik bir gramer kitabı. Hocaefendi, bu kitabı defaatle okutmuştur.
10. Bahaddin Abdullah b. Akîl (729), Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyet-i İbn-i Malik. Arapça gramerini bin beyitte açıklayan ibn Mâlik’in Elfiye’sinin en önemli şerhlerinden biri. Bu kitap okunmaya başlandığında Hocaefendi’nin hedefi Elfiye metnini talebelerine ezberletmekti. Fakat 30-40 beyit ezberlendikten sonra ezberleme işinde zorlanılınca talebelerin isteği üzerine bırakılmıştır. Kitap kısaca şu şekilde okunuyordu. Talebe ilk önce beyti okuyup tercüme ediyor, arkasından da ilgili beytin i’rabını yaparak şerhe geçiliyordu.
11. Mustafa Galayinî, Câmiü’d-dürusi’l-arabiyye. Son dönemlerde yazılmış bir gramer kitabıdır. Hocaefendi, talebelerine cümle cümle okutup tercüme ettirerek, şiirlerin mânâlarını verdirerek, şiirdeki istişhad noktasını göstererek, temrinatları yaptırarak iki kere okutmuştur.
12. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Mebâdiu’d-Dürûsi’l-Arabiyye.
13. Mehmed Zihni Efendi (1846-1913), el-Müntehap ve’l-muktedab fi kavaiidi’s-sarf ve’n-nahv. Arapça sarf ve nahvini çok geniş ve kapsamlı, bol misalli ele alan Osmanlıca bir eser. Bu oldukça kapsamlı Arapça gramer kitabını talebeleri önceden hazırlanıp huzurda okuyarak, temrinatları yaparak Hocaefendiden okumuşlardır.
14. Tekellüm (3 cilt). Hocaefendi’nin kendisi tarafından hazırlanmış pratik Arapça konuşmaya yönelik bir kitap. Hocaefendi bu kitabı bizzat talebelerine açıklayarak, tatbik ettirerek okutmuştur. Bu derslerin sesli kayıtları mevcuttur.
Hocaefendi, ders gruplarında Arapça grameri ile ilgili bir kitap okutmanın yanında genelde belâgat ilmine ait bir eser okutmuştur. Kur’ân ve Sünnet’ten istifade edebilmek için Arapçanın belâgat ilminin çok önemli bir dinamik olduğuna dikkat çeken Hocaefendi, bu ilim dalının iyi bilinip, hazmedilerek pişirilemediğine dikkatleri çekerek, okutulmasını sürekli teşvik etmiştir. Bu sahada ders kitabı olarak okuttuğu eserler şunlardır:
15. Hatib el-Kazvînî (1338), Telhisü’l-Miftâh. Medreselerde son döneme kadar okutulmuş olan belâgat ilminden muhtasar olarak bahseden bir kitap. Hocaefendi bu kitabı ilk dönemlerde talebelerine okutmuştur.
16. Ahmet el-Haşimî, Cevahirü’l-belağa fi’l-meani ve’l-beyan ve’l-bedi’. Belâgat ilmini klâsik usulden farklı bir sunum ile bol misal ve temrinatla işleyen bir kitap. Talebeler bu kitabı cümle cümle okuyup tercüme ederek, temrinatları yaparak Hocaefendi’den okumuşlardır.
17. Ali Cârim-Mustafa Emin, el-Belâgatü’l-Vâdıha. Yeni bir usul ve metod ile belâgat ilminin konularını anlatan bir kitap. Bu kitap da bir önceki kitabın usulüyle okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı değişik zamanlarda farklı ders gruplarına okutmuştur.
Kelâm
Hocaefendi, “İslâm inanç sistemini aklî ve naklî delillerle müdafaa etmeyi, mü’minlerin düşünce istikametlerini korumayı, dine karşı zaman zaman ortaya atılan veya atılması muhtemel şüphe ve tereddütleri bertaraf etmeyi, bir kısım yanlış felsefî cereyanlara karşı eskilerin “akâid-i hakka-i İslâmiye” dedikleri hakikatleri “Sünnet-i Seniyye” çerçevesinde koruyup kollamayı üstlenen bilgilerin bütünüdür.” diye tarif ettiği kelam ilminin “Kültür Mirasımızın Temel Kaynakları”ndan biri olarak tali bir edile-i şeriye çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmiştir. (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s. 101) Bu saha ile ilgili eserlerden bazılarını okutmuş, bazılarını da özetlettirmiştir. Özellikle Maturidî kelamına dair eserlerin biraz gölgede kaldığını, bunların ehemmiyet verilerek okutulmasını tavsiye etmektedir. Kelam ile ilgili okutulan eserler şunlardır:
1. Sadeddin et-Teftâzânî, Şerhu akaidi’n-Nesefiyye. Maturidiye akaidini anlatan meşhur bir eser.
2. Bediüzzaman Said Nursi, Risale-i Nur Külliyatı. Hocaefendi, kelâm konularını çok farklı bir üslup ve çok zengin bir perspektifle işleyen Nurları, özetlettirerek okutmuştur.
3. Mehmed Vehbi Efendi, el-Akaidü’l-Hayriyye. Ayrıca İhyau Ulumiddin şerhi İthâfu’s-Sâdeti’l-Müttekîn şerhi okunurken bu kitabın içinde yer alan ve oldukça teferruatlı olan kelâm kısmı okunmuştur.
Hocaefendi’nin okuttuğu kitaplar arasında Temel İslâmî İlimlerden herhangi birisinden daha pek çok sahayla ilgili kitaplar vardır. Bunları “muhtelif eserler” başlığı altında vermeyi uygun gördük.
Muhtelif Eserler
1. Hasan el-Benna (1949), er-Resail.
2. Muhammed Zahid el-Kevserî (v.1952), Makâlât. Asrımızın başında İslâm ve Müslümanlık ile ilgili değişik sorulara, zihinleri bulandırmaya yönelik şüphelere, fikir kaymalarına karşı cevap mahiyetinde Kevserî’nin değişik yerlerde yayımlanmış makalelerinin bir araya getirilmesinden oluşan bir eser.
3. Hz. Ali (40/661), Nehcü’l-Belâga (Derleyen: Ebü’l- Hasan Şerif er-Radi). Hz. Ali Efendimiz’in sözlerinin, hutbelerinin yer aldığı kitap. Hocaefendi, bu kitabı okuturken ihtiyaç anında İbn Ebi’l-Hadid’in (655/1257) Şerhu Nehci’l-Belâga eserinden de istifade edilmiştir.
4. Harputî, Kaside-i Bür’e Şerhi. İmam Bûsîrî’nin Peygamber Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) yazdığı ve asırlardır okunan meşhur na’tının şerhi.
Özetlenen Kitaplar
Hocaefendi böylelikle kolektif şuurun gücünden ders halkasında bile istifade etmeyi realize etmektedir. Özet çıkartılan kitaplardan bazıları şunlardır: Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig; Mustafa Sabri Efendi-Mevkıfu’l-akl ve’l-ilmi ve’l-âlem min Rabbi’l-âlemîne ve Rasûlihi; Prof. Dr. Suat Yıldırım-Peygamberimiz’in Kur’ân’ı Tefsiri; Prof. Dr. Orhan Türkdoğan-Alevilik-Bektaşîlik.
İmam Maturidî-Kitab-ı Tevhid, Cabirî-Arap Aklının Oluşumu, İsmail Fenni Ertuğrul-Maddiyun Mezhebinin İzmihlali, Vahdet-i Vücud ve İbn Arabi, İrfan Yılmaz-Evrim Teorisi, Şurnubi-Hikem-i Ataiye-Şerhi, Toshihiko-İbn Arabî’nin Füsusundaki Anahtar Kavramlar, N.S. Banarlı-Türkçe’nin Sırları, Mehmet Ali Işım-Upanişatlar, M. Accac el-Hatîp-es-Sünnetü Kable’t-Tedvin, Alparslan Açıkgenç-Bilgi Felsefesi, Ahmed Cevdet Paşa-Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, M. Tahir İbn Aşur-Makasıdü’ş-Şeriati’l-İslâmiyye, İzzeddin Abdülazîz b. Abdüsselam-Kavaidü’l-Ahkâm fî Masalihi’l-Enâm, Sayın Dalkıran, Ahmet Feyzi Çorumi’nin el-Feyzü’r-Rabbani’si Işığında Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şii Akidesine Tenkitleri, Sızıntı, Yeni Ümit, Yağmur ve Hira Dergilerinin bazı sayıları.
Netice itibariyle Fethullah Gülen Hocaefendi, yaşadığı coğrafyadaki âlimlerden klâsik medrese usulü ders okumuş, daha sonra kısa zamanda aldığı bu bilgiyi gittiği yerdeki değişik talebelerle çok geniş bir açılımla ders okumaya dönüştürmüştür. Okuttuğu kitaplardan da anlaşıldığı üzere klâsik medrese usulünde ve günümüz ders sisteminde olmayan pek çok kitabı ders halkasına taşımış hattâ müracaat kitabı olarak zaman zaman başvurulan kütüphane raflarında yer alan kitapları Hocaefendi ders kitabı olarak okutmuştur.
Dünyanın dört bir yanından değişik ilmî platformlar tarafından hakkında değişik açılardan onlarca mastır-doktora çalışması yapılan Fethullah Gülen Hocaefendi’nin, İslâmî ilimler alanında şu ana kadar, okuttuğu kitapları tespit edebildiğimiz kadarıyla aktarmaya çalıştık. Eksik kalan kitaplar olabilir. Hocaefendi’nin ders müzakere (okutma) metoduna gelince bu ayrı bir makale konusudur.
Yrd. Doç. Dr. Ergün Çapan – Cemal Türk
Yeni Ümit Dergisi Genel Yay. Koordinatörü
tweet
