Fethullah Gülen Hocaefendi’nin Bilinmeyen Bir Yönü: Ders Ve Tedris Metodu – 4

İlgili Yazılar

Tefsir ve Usulü

Tefsirde ders okuma metodu şöyledir: Talebeler önceden okunacak yere hazırlanıp huzurda metni seri bir şekilde okurlar, Hocaefendi kendisi gerek gördüğü veya soru tevcih edilen yerlerde açıklamalar yapar.

Türkçe tefsirlerden Allâme Elmalılı Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’ân Dili tefsirine çok önem verir. Hocaefendi, bir keresinde bir grup talebeyle Elmalılı’nın tefsirinin tamamını talebelerine ders halkasında özetlettirmiştir. Her talebe bir Kur’ân sayfasına tekabül eden tefsir kısmını önceden iyice okuyup özetini çıkararak derste arz etmiştir. İlk önce Kur’ân sayfasını tilâvet edip ardından hazırladığı özeti sunmuş; sunum yapılırken Hocamız okunan ve tefsir edilen âyetlerle ilgili mülâhazalarını, talebeleriyle paylaşmıştır. Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar kitabı bunun semerelerindendir. Son zamanlarda Hocaefendi, Hak Dini Kur’ân Dili tefsirini farklı bir okuma şekliyle tedris etmeye başlamıştır. Şöyle ki: önce Elmalılı Tefsiri’nden bir miktar okunmakta, okunan yerler ile ilgili Hocaefendi mülâhazalarını ifade ettiği gibi sorulan sorulara da cevap verir.

Bir sonraki gün Elmalılı’nın tefsirinden okunan yerler derse gelmeden önce her bir talebe kendisine verilen tefsire bakıp Hak Dini Kur’ân Dili’nden okunan yerle mukayese ederek onda geçmeyen yerleri tespit ederek derste özet hâlinde sunar. Arz edilenler üzerine de yine Hocamız tarafından yer yer yorum ve izahlar yapılır. Elmalılı ile mukayeseli okuma yapılan tefsirler şunlardır: İmam Maturidi-Te’vilâtü’l-Kur’ân, Zemahşeri-Keşşaf, Fahreddin Razi-Mefatihu’l-Gayb, Beyzavi-Envarü’t-Tenzil ve Esrarü’t-Te’vil, Ebu Hayyan-Bahru’l-Muhit, Ebu’s-Suud-İrşadu Akli’s-Selim ilâ Mezâyâ-i Kitabi’l-Kerim, Tantavî Cevherî-el-Cevâhir fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerim, Seyyid Kutup-Fi Zilâli’l-Kur’ân, Molla Bedreddin Sancar-Ebdau’l-Beyân.

Bu şekilde bir okuma usulüyle Elmalılı tefsirini bitirmek çok uzun zaman alacağı bedihidir. Esas maksat ise mukayeseli okuma metodunu uygulamalı bir örnek üzerinden göstererek teşvik etmektir. Hocaefendi, aynı usulü başta hadîs olmak üzere İslâmî ilimlerin hemen hemen hepsinde yapılmasını tavsiye etmektedir.

Fıkıh ve Usulü

Hocaefendi, her ders halkasında hadîs, tefsir ve gramerin yanında fıkıh ile ilgili bir kitap okutmuş ve “fıkıh bilinmeden hoca olunamayacağı” hakikatini ifade etmiştir. Hocaefendi’nin genelde fıkıh kitaplarını okutma metodu şu şekildedir: Talebe metni cümle cümle veya paragraf hâlinde okur ve yine cümle cümle tercüme eder. Bununla birlikte bazı fıkıh kitaplarının sadece Arapçası okunmuştur. Nitekim Vehbe Zuhaylî’nin el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu adlı eserinin, klâsik fıkıh kitaplarına göre dili sade ve günümüz insanının anlayacağı bir üslûpta olduğundan sadece Arapçasını okutmuş, tercüme ettirmemiştir. Fıkıh kitapları okunurken Hocaefendi, mücmel olarak ifade edilen bir fıkhî hükmün veya yaklaşımın daha geniş ve müdellel ele alan fıkıh kitaplarından bakılmasına işaret eder, kitaplara bakıp derste kendisine getirildiğinde de orayı okuyarak mütalâalarda bulunur. Mezheplerin müftâbih kavillerinin iyi bilinmesi gerektiğine bu konuda zuhüllerin yaşandığına dikkatleri çeker. Mütekaddimun fıkıh âlimleri ile müteahhirin arasındaki zaman zaman yaşanan yaklaşım farklılıklarına işaret eder. Hanefi mezhebine bağlı olmakla birlikte diğer mezheplere son derece saygılıdır. Hanefilerin çok geniş alanlı bir fıkıh müdevvenatı vücuda getirdiklerini bunun “eraeytecilik” ile bir alâkasının olmadığını ifade eder.

Her zaman olduğu gibi ve özellikle ders esnasında Mezhep imamlarının, müçtehitlerin, fakihlerin isimleri zikredilirken mutlaka saygı ve hürmet ifade eden bir niteleme ile birlikte bahsedilmesine çok önem verir. İmam Âzam Ebu Hanife Hazretleri, İmam Şafii, İmam Malik, İmam Ahmed b. Hanbel, İmameyn-i Hümameyn Hazretleri gibi.

Hocaefendi, bazı fıkıh kitaplarını şerhiyle beraber takip ederek okutmuştur. Talebeler metni okurken kendisi şerhten önemli gördüğü, ihtiyaç duyulan yerleri okumuş, yer yer de mütalâalarda bulunmuştur.

Hocaefendi, Hanefi fıkhında çok önemli bir yeri olan el-Hidaye’yi Fethu’l-kadir şerhi ile birlikte -öğrenebildiğim kadarıyla- değişik zamanlarda farklı ders gruplarıyla üç kere ders halkasında tedris etmiştir. Elmalılı’nın Hak Dini Kur’ân Dili tefsirinde olduğu gibi fıkıhtan aynı usülle Aliyyü’l-Kârî’nin Fethü babi’l-inaye’sini farklı fıkıh kitaplarıyla mukayeseli okutmaktadır. Bir gün Fethü babi’l-inaye teenni ile metin tercüme edilmek suretiyle okunduktan sonra ertesi gün okunan yer diğer fıkıh kitaplarından bakılıp, mukayese edilerek bahsi geçen kitapta olmayan farklı yaklaşım ve yorumlar tespit edilip daha sonra derste özet hâlinde arz edilmektedir. Mukayeseli okunan fıkıh kitapları şunlardır: Sadru’ş-Şerîa’nın el-Vikaye’si, Burhaneddin el-Mâze’nin Muhîtü’l-Burhanî’si, Mergınânî’nin el-Hidaye’si, Şeyhzade’nin Mecmau’l-Enhur’u, İbn Âbidin’in Haşiyetü Reddi’l-Muhtar’ı, İbn Âbidinzâde’nin el-Hediyyetü’l-Alâiyye’si, Vehbe Zuhaylî’nin el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhu, Heyetin hazırlamış olduğu Diyanet İslâm İlmihali, Esad Muhammed Saîd Sağarcî’nın el-Fıkhu’l-Hanefî ve Edilletuhu.

Tasavvuf

Hocaefendi, her ders gurubunda diğer ilimlere paralel olarak mutlaka “İslâm’ın kalb ve ruh hayatı”nı anlatan tasavvuf eserlerinden birinin okutulmasını, mütalâa edilmesini tavsiye ettiği gibi kendileri de bizzat bunu gerçekleştirmiştir. Tasavvufa ait Kuşeyrî’nin er-Risale’si, Haris el-Muhasibî’nin er- Riaye’si, İmam Rabbanî’nin Mektubat’ı gibi eserler talebelerin önceden metne çalışıp huzurda okuması şeklinde takip edilir. Hocamız da bu dersler esnasında münasebet düştükçe kalb ve ruhun hayat derecesine götüren en önemli dinamikler üzerinde durmuş; bu konudaki vicdanî tecrübelerini paylaşmıştır.

Hocaefendi’ye göre günümüz hastalıklarından biri de Allah dostlarına karşı tavır almak, onların büyüklüklerini görmezlikten gelerek onları kendi seviyemizde insanlar olarak değerlendirmektir. Böyle bir bakış korkunç bir düşünce kaymasıdır. Bazılarının “İmam Âzam Ebû Hanife, İmam Şafiî, Ahmed b. Hanbel, İmam Mâlik, İmam Gazzalî, İmam Rabbanî, Şazilî, Abdülkadir Geylânî gibi kişiler de bizim gibi insanlardır. Dolayısıyla da onlara ait menkıbelerin aslı-astarı yoktur…” diyerek bu büyük zâtları küçültmek istemesiyle küçülmediklerini, böyle yapanların eline büyüklerin feyiz ve bereketinden ve de büyüklüğe inanmadıklarından dolayı büyüklüğe giden yollardan mahrumiyetten başka bir şey geçmeyeceğini vurgulamaktadır. Zîrâ böyle yapan insanlar Abdülkadir Geylânî’yi, İmam Rabbanî’yi, kendi seviyelerine indirmekle, kendi ufuklarını kapatmaktadırlar. Bu büyük insanlarla kendilerinin aynı seviyede olduklarına inandıklarından ötürü, kendileri için gidecek yol, alınacak mesafe kalmamış ve yolun sonuna varılmış olmaktadır. Ruh ve kalbin kendilerine göre birer derece-i hayatları bulunduğuna o sahanın büyükleri olduğuna inanmayan insanın, kat’iyen o mertebelere çıkması söz konusu değildir.

Diğer taraftan Hocaefendi, Abdulkadir Geylânî, Ahmed Rıfai, Hasan Şazilî gibi mâneviyat büyüklerinin kalb ve ruh hayatından bahsederek onlar gibi bir yaşama gayreti ortaya koymadan menkıbe Müslümanlığı ile teselli olmanın da ayrı bir belâ olduğuna dikkat çekmektedir. Hocaefendi’ye göre asıl yapılması gereken o büyük zatları mâneviyat âleminin sultanları hâline getiren dinamikleri iyi öğrenip hayata geçirmektir.

Selefe Saygı

Hocaefendi, talebelerle ders okurken kendi ifadesiyle müzakere ederken asr-ı saadetten günümüze kadar gelen âlimlerin yorum ve yaklaşımlarına fevkalâde saygılıdır. Başta sahabe, tâbiîn, tebe-i tâbiîn, mezhep imamları, Abdülkadir Geylânî, Hasan Şazilî, Ahmed Rıfaî, Şah-ı Nakşibend, İmam Rabbanî ve Bediüzzüman Said Nursî gibi mâneviyat büyüklerine ve onların yorum ve yaklaşımlarına çok saygılıdır. İslâmî disiplinlerden hangisi okunursa okunsun âlimlerin yorum ve yaklaşımlarının fevkalâde saygı ile ele alınmasına sık sık vurgu yapar. Bunun yanında kendi görüş ve yaklaşımlarını da dinin muhkematına uygunluk veya ters düşmemesi kaydıyla “İbn Kesir böyle buyurmuş; ama (kendisini kastederek) İbn Kalil’in de şöyle bir yaklaşımı var.” veya “Fakirin, kıtmirin de şöyle bir yorumu, mülâhazası var.” gibi mütevazice seslendirir.

Derse katılan talebelerine âlimlere saygı ekseninde dinin temel disiplinlerine ters düşmeyen yorum ve yaklaşımların da olabileceğini/olması gerektiğini ifade etmektedir. Zîrâ herkes bir mânâda ibnü’z-zaman’dır. Her zamanın, içinde yaşanılan devir ve şartların dinin yoruma açık yanlarını yorumlamada önemli bir varidatı vardır. Her Müslüman’a düşen de yaşadığı zamanın şartlarını iyi okuyarak zamanın varidatını da yanına alarak inandığı değerleri hayata taşımaktır. Bu arada en önemli bir husus da kesinlikle âlimleri hafife alıcı, tezyif edici “Bu meseleyi anlamamışlar.” gibi bir saygısızlığa meydan vermemektir.

Kitap Özetleme

Hocaefendi’nin ders halkasında uyguladığı metotlardan birisi de talebenin belli bir kitabı özet çıkararak arz etmesi şeklindedir. Hocaefendi, günümüzde çok kitabın neşredildiğini, bir insanın bunları okumaya yetişemeyeceğini, iştirak-i a’mal prensibinden hareketle ihtiyaç duyulan, okunmasında fayda mülâhaza edilen kitapların onda bir veya yirmide bir özetlenerek ders halkasında mütalâa ve müzakere edilebileceğini söyleyerek bu şekilde bir okuma metodunu bizzat uygulayarak teşvik etmektedir.

Kitap özetlenerek derste anlatılması şu şekilde yapılmaktadır: Hocaefendi, okunmasında fayda mülâhaza ettiği kitap ve dergileri talebelere, derse katılanlara önceden verir. Her bir eser iyice okunup özetlenir sonra da derste arz edilir. Özetlenen kitaplar: İslâmî ilimlerin değişik dallarından, edebiyattan, tarihten, felsefeden vs. olmak üzere çok geniş alanlıdır.

Sonuç

Hocaefendi’nin ders metodunu ulaşabildiğimiz, anlayabildiğimiz kadarıyla ifade etmeye çalıştık. Hocaefendi, medrese usulü geleneğinde ders almış, daha sonra da ders ve tedris metodunda geçmişe bağlılık ve saygı içinde çok yeni açılımlar ve teknikler geliştirmiştir. Klâsik ders usulünde adı bile duyulmayan pek çok kitabı hattâ müracaat eserlerini ders kitabı olarak okutmuştur.

Ders okutma tarzı talebe merkezlidir. Sürekli yeniliklere ve farklı metotta okumaya açıktır. Talebelerin bilgisayar, sinevizyon gibi teknik imkânlardan da istifade ederek İslâmî kaynaklara ulaşmasına, derste bunlardan istifade edilmesine açık olmakla birlikte ilgili yerlerin kitaplardan bulunup okunmasına çok önem vermektedir. Teknolojinin ürünleri bilgiye kısa sürede ulaşmayı kolaylaştırmakla birlikte asıl olan kitaptan okunması ve gerektiğinde de yanına notların alınmasıdır. Bir diğer önemli nokta da teknolojinin insanın yedeğinde olması, insanın istidat ve kabiliyetlerinin inkişafına mâni olmamasıdır.

Hocaefendi, selef-i salihini, ulemayı hayırla yâd etmenin, onların gayretlerini, yorum ve yaklaşımlarını saygı ve hürmetle karşılamanın bir Müslüman’ın ilim ahlâkı ve vefa borcu olduğunu değişik vesilelerle ifade etmektedir. Bu hissiyatını zaman zaman o insanların devirlerini aştıklarına dikkat çekerek, yer yer de gözyaşlarıyla beraber onlara medyun olduğumuzu söyleyerek seslendirmektedir. Yine Hocaefendi, her zamanın ayrı bir varidatı olduğunu, günümüz insanlarının da duyup hissettiklerini, Allah’ın gönüllerine bahşettiği ilhamları dinin muhkematının süzgecinden geçirerek değerlendirmeleri gerektiğine vurgu yapmaktadır. Ona göre bu şekilde hareket etmek iradenin hakkını vermek, Allah’ın kalblere, gönüllere ve kafalara lütfettiği ilhamların kıymetini bilmek ve de mazhar olunan nimete şükretmenin bir ifadesidir. Hocaefendi zaman zaman kendisinden ders okuyan talebelere: “Benim sizin üzerinizde hiçbir hakkım yok. Şayet bir hakkım söz konusu olsaydı sizden bunu ölünceye kadar talebe okutmanız şeklinde talep ederdim.” demiştir.

Bununla birlikte ne kadar büyüseler, hoca olsalar da talebelikten uzaklaşmamalarını Zeynüddin İrakî’den ömür boyu ders okuyan Nureddin Heysemî’yi örnek gösterek tavsiye etmektedir. Zaman zaman latifevârî bir üslûpla: “Melekler talebe-i ulumun canını bal, kaymak yedirerek, acıtmadan alırmış.” buyurarak sürekli öğrenme iştiyakı içinde talebe olarak kalmayı teşvik etmektedir. Hâsılı, Hocaefendi’ye göre ders, tedris ve ilim öğrenmekten asıl maksat imanın, mârifet ufkuna ulaştırılması, mârifetin muhabbetle derinleştirilmesi ve dur durak bilmeden hasbilik ve adanmışlık ruhuyla kanatlanarak i’lâ-yı kelimetullah yoluyla Allah’ın hoşnutluğunu yakalamaya çalışmaktır.

Yrd. Doç. Dr. Ergün Çapan – Cemal Türk

Yeni Ümit Dergisi