İrfana Yolculuk
İlgili Yazılar
Diğer ilk sûfilere dayanarak Gülen sûfî yolunu “kendisini melek nitelikleri kazanmak üzere insanı kötülükler ve zaafiyetlerden kurtarmayı başaran ve (kendisini) Rabb’ini razı edecek şekilde yaşamaya alıştıran bir kimsenin, marifetullah ve muhabbetullahın gereklerine göre yaşadığı ve böylece manevî zevke ulaştığı yol” olarak tanımlamaktadır.
Bu tanımında Gülen kişinin bir rehberin yardımından çok kendi başına zayıflıklarını yenebileceği bir yola odaklanmaktadır. Bireyin mutlaka Kur’ân’ın şartlarına uygun olarak yaşaması ve Hz. Peygamber’in sünnetine uyması gerekir. Bu nedenle bir sûfinin yolunun mutlaka Kur’ân esaslarına ve Hz. Peygamber’in sünnetine uygun olması şarttır. Bütün sûfî pratiklerinin bu kriterlere göre değerlendirilmesi gerekir. Gülen’e göre kişinin kalbini arındırması için “bütün dinî yükümlülükleri titiz bir şekilde yerine getirmesi, sade bir yaşam ve şehevî duygulan terk etmesi gerekmektedir”
Gülen sûfîleri iki kategoriye ayırmaktadır: “ilme vurgu yapan ve menzillerine marifet yoluyla ulaşmayı amaçlayanlar ve aşk, manevî cezbe ve manevî keşif yolunu izleyenler” Gülen yorumunda birinci grup sûfîleri desteklemektedir. Birinci kategorinin de iki alt kategoriye ayrılabileceğini savunuyorum: bir sûfî tarikatına mensup olanlar ve olmayanlar, örneğin Gazalî bir sûfî ve aynı zamanda bir fakih idi; ama herhangi bir sûfî tarikatına mensup değildi.
Gülen tasavvuf ile şeriat arasında ayrım yapmaz. Bunlar bir üniversitenin iki fakültesi gibidir; her biri öğrencilerine İslâm’ın iki boyutunu öğretmeye çalışır. Böylece öğrenciler öğrendiklerini yaşamlarına tatbik edebilirler. Bu iki fakülte birbirine muhalif değildir; aksine birbirini tamamlar. Birisi nasıl ibadet edileceğini, nasıl oruç tutulacağını, nasıl zekât verileceğini öğretirken, diğeri ise bu fiillerin gerçek anlamına yoğunlaşır. Tasavvuf özellikle ibadeti kişinin yaşamının ayrılmaz bir parçası haline nasıl getireceğini ve kişinin kendisini evrensel ve mükemmel varlık düzeyine (insan-ı kâmil) nasıl yükselteceğini öğretir. Tasavvuf müridin şeriata ilişkin daha derin bir anlayış kazanmasına yardım eder. Gülen’e göre, “Tasavvuf İslâm’ın ruhudur”
Gülen sûfî terminolojisini kullanmakta ve bu terminolojiye teknik terimlerin analizi yoluyla kendi anlayışım eklemektedir. “Kalbin Zümrüt Tepelen” adlı eserinde sûfî yolunun elli anahtar kelimesini yorumlamaktadır ve bu yorumlan el-Muhasibî ve özellikle Gazalî gibi ilk sûfîlerin yoluyla uyum içindedir. Bazı terimlerde ise, Gülen’in Nursi’nin bu terimlere ilişkin anlayışını geliştirdiği görülmektedir. Örneğin tevazu teriminin yorumunda, Gülen Kur’an’dan, hadisten ve belirli sûfîlerden -özellikle de Nursi’den- alıntı yapmaktadır. Naklettiği âyette şöyle denilmektedir: “Rahmân’ın kullan o kimselerdir ki, yeryüzünde vekar ve te¬vazu ile yürürler. Cahiller kendilerine bir lâf ataklan zaman “Selâmede!” derler” . Bu âyeti tefsir ettikten sonra Gülen Hz. Peygamber’in şu hadîsinden örnek vermektedir: “Kim tevazu gösterirse, Allah onu yüceltir; kim kibirlenirse Allah onu alçaltır”. Bu yaklaşımı desteklemek için ayrıca tevazu hakkında “herkes yahşi, men yaman” diyen Muhammed Lütfi Efendi’den ve “Allah’tan başka hiçbir şeyi ya da hiç kimseyi tapınmayı veya kulluğu hak edecek kadar büyük görme. Kendini başkasından üstün görecek tarzda- övünme”. Nihayet Gülen tevazuyu kendi terimleriyle ifade etmektedir: “Tevazu iyi amelin ya da Allah’ın (cömertlik, merhamet, yardımseverlik, affedicilik vb.) sıfatlarıyla donanmanın kapısıdır. Ayrıca hem yaradılana hem de Yaradan’a yakın olmanın ilk ve en önemli vasıtasıdır. Güller yeryüzünde yetişir ve insanlık göklerde değil yeryüzünde yaratılmıştır”. Bu örnekte görüldüğü gibi Gülen’in sûfî kavramlar hakkımdaki eserleri ilk sûfilerin eserleriyle aynı özellikleri taşımaktadır.
Gülen’in tasavvuf kavramını daha ayrıntılı ele almak için onun tevbe, zühd, muhasebe, tefekkür, seyr ilallah, huzur, kalb ve ihsan gibi diğer sûfî terimleri nasıl ele aldığına bakmalıyız. Gülen’e göre; tasavvuf yolundaki ilk adım bir Kur’âni emir olan tevbedir. Bu terimin tanımı geleneksel sûfî tanımdan daha geniştir. Geleneksel anlayışta tevbe yalnızca sözle yapılır. Halbuki Gülen, harekette, düşüncede, hayalde ve Allah’ın iradesine karşı işlenen fiillere ilişkin olarak tevbeyi eklemektedir. Gülen bu konuda oldukça açıktır; tevbeyi üç aşamaya ayırır. Bu ayrım aynı zamanda ilk dönem sûfî düşüncesinde de görülebilir. İlk aşama sıradan insanların tevbesidir. ikinci aşama inabedir. Eğer tevbe Allah’a doğru yapılan bir yolculuk ise, inabe Allah’ta bir seyahattir. Üçüncü aşama ise evbe; Allah’tan yapılan seyahattir. Bir başka deyişle tevbe Allah’a sığınmak; inabe kişinin ulaştığı manevî düzeyi muhafaza etmek için Allah’ta fanî olmak; evbe ise Allah’tan başka her şeye kapalı olmaktır. Sûfî geleneğinde bedensel ve zihinsel arzulara karşı direnmek zühd olarak adlandırılır. Gülen’e göre; zühd önemli bir ahlâkî değerdir. Hz. Peygamber döneminden bu yana İslâm tasavvufunda önemli bir yere sahip olmuştur ve O’nun yaşamı zühdün anlam ve ruhunu tanımlamaktadır. Zühd, özellikle ün, para, kariyer ve benzeri cazibelere karşı direnmenin çok güç olduğu bu materyalizm çağında her Müslüman için önemli bir erdemdir. Münzevi yaşam tarzı olan zühd prensibi bu direnmeyi gerektirir. Yumuşatılmış bir tonda Gülen şunları söylemektedir: “Zühd de ilk adım haramlardan kaçınmak ve yalnızca helal ile yetinmek niyetidir. ikinci ve nihaî adım; helal ile meşgul olurken bile aşırı derecede dikkatli olmaktır.’’
Aslında kişinin kendisini kendi içinde keşfetmesi gerekir. Bu konuda Gülen tamamen Gazalî’ nin Kimya-i Saadetinde ifade ettiği kişinin kendisini bilmesi hakkındaki fikirlerini yansıtmaktadır. Kişinin kendini bilmesi marifetullahın anahtarıdır: “Kendisini bilen Allah’ı bilir”.
Kişinin kendini sorgulaması konusunda Gülen Kur’an’daki şu âyete atıfta bulunmaktadır: “Şüphesiz Allah’tan korkanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu vakit bir düşünürler. Bir de bakarsın, derhal basiretlerine sahip olmuşlar”. Buna göre mü’minler daima şeytanın vesveselerine karşı teyakkuz halindedirler. Gülen bu kendini sorgulamayı iyi ile kötüyü ayırt eden bir içsel vaizin varlığıyla izah etmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber’in şu hadîsine atıfta bulunmaktadır: “Eğer benim bildiklerimi bilseydiniz, az güler çok ağlardınız”. Bu sûfî tarzının bilincinde olan insanlar daima şu Kur’an ayetini düşünürler: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır. Siz içinizdekini açıklasanız da, saklasanız da Allah sizi onunla hesaba çeker”. Gülen bu konuda şunları söylüyor. “Herkesin bu nefis muhasebesi seviyesine ulaşması güç iken, bunu yapmayanların bugünü dünden ve yarını bugünden daha iyi yaşaması da zordur” Bir başka deyişle Gülen kendisini sorgulamayan hiç kimsenin hiçbir ilerleme kaydedemeyeceği ve yarının bugünden daha iyi olmayacağını vurgulamak istemektedir.
Gülen’in görüşüne göre tefekkür kalbin nuru, ruhun gıdası ve ilmin ruhudur. Gülen İslâm’a uygun olarak tefekkürü hayatı devam ettirmeye yarayan kana benzetmektedir. Bu tefekkür duygusuna sahip olanlar için, kâinat okunması gereken bir kitaptır; özel bir zaman ve mekân ya da belli bir konum gerektirmez.
Tefekküre ilişkin Kur’ân âyetleri tefekkür eden insanlardan onların belirgin hâllerini sayarak söz etmektedir: “ Onlar ki gerek ayakta, gerek otururken ve yanları üzerinde yatarken hep Allah ’ı anarlar ve göklerle yerin yaratılışı hakkında düşünceye dalarlar”
Gülen sûfî terim olan seyri manevî bir seyahat, “yaradılandan Yaratıcıya seyahat”-bir başka deyişle gölgeden hakikate ve tek bir damladan Rabb’in merhamet okyanusuna seyahat- olarak tanımlamaktadır. “O hâlde hemen Allah’a kaçın” âyeti sûfîlerin seyahat fikrini oluşturmakta ve şekillendirmektedir. Huzur terimi Gülen’e göre Allah’la birlikte olmak, O’nunla dolu olmak ve kişinin kendi vicdanında O’nu bulması anlamına gelmektedir. Her ne kadar İlâhî huzur duygusu Allah’tan kaynaklansa da, Gülen’e göre kişinin düzeyine ve yeteneklerine göre değişir. Yüksek huzur düzeyini elde etmeyi manevî zevk alma olarak görmektedir.
Daha önce sözü edildiği üzere, kalb tasavvuftaki en seçkin terimdir ve Gülen’in öğretilerinde de çok önemlidir. Tasavvuf geleneğiyle en küçük bir aşinalığı olan herkes kalbin önemini bilir. Bu terimle Gülen, insan bedeninin fiziksel organını değil, manevî kalbi yani imanın mekân ve Allah’ın aynası olan kalbi kastetmektedir. Kalp meselesini eserlerinde Kur’ân’dan âyetler, hadîsler, Kur’ân’da sözü edilen diğer peygamberlerden ve Rûmî gibi eski sûfîlerden örnekler yoluyla anlatmaktadır. Aslında tasavvuf hakkındaki Türkçe eserinin adı “Kalbin Zümrüt Tepeleri”dir.
Gülen’e göre ince ve İlâhî bir öz olan kalb, sûfîlerce “insanlığın hakikati’’ olarak adlandırmaktadır. Ruh kutsalın tarif edilemez özüdür ve biyolojik can ise onun kabıdır. Hz. Peygamber’in “Allah sizin görünüşünüze bakmaz, kalbinize bakar”. Kalb; akıl, bilim, niyet, iman, hikmet, marifetullah ve yakînin kalesidir. Bu hayatî duyuların yaşamı kalbin yaşamına bağlıdır; eğer kalb hayatta ise, o zaman diğerleri de hayatta olur. O hayatta değilse onlar da hayatta olamaz. Gülen bu konuda şu hadîsi nakleder: “Bedenin bir parçası vardır ki, o iyi olduğunda, bütün beden iyi olur ve o kötü olduğunda bütün beden kötü olur. O parça kalbtir”. Böylece tıpkı Müceddidî Nakşibendî tarikatının kurucusu Ahmed Sirhindî (İmam-ı Rabbani) gibi, Gülen tasavvufun keramet ve sırlarının bu yolun oyuncakları olduğu görüşündedir. Gerçek sûfiler bu gibi kerametleri amaçlamazlar.
Bütün sûfî pratiklerinin maksadının ihsan düzeyine, yani insan-ı kamil, mükemmel insanlık düzeyine ulaşmak olduğu gerçektir. Gülen sevginin ihsanın hayatî şartı olduğu görüşündedir. Eğer sevgi yoksa, ihsan da yoktur. Sevgisiz ruhlar insan-ı kâmil ufkuna ulaşamaz. Bu gibi insanlar yüzlerce yıl yaşasalar da kemâle ulaşma yolunda hiçbir ilerleme kaydedemezler. Sevgiden yoksun olanlar bencillik ağına tutsak olmuş, başka hiç kimseyi sevemez hale gelmiştir ve varoluşun özünün derinliklerine aşılanmış sevgiden habersiz ölürler. Gülen’in sûfî terimlerine yaklaşımlarının bu örnekleri, onun sûfî kavramları hakkındaki eserlerinde açıklanmaktadır.
Kur’ân’da kesin olarak iman etmenin (yakîn) öneminin büyüklüğüne vurgu yapılmaktadır. Mü’minler ahirete kesin olarak iman etmeye teşvik edilirler. Bu fikri daha ayrıntılı ifade etmek için Gülen, o kesinlik düzeyine ulaşmak için belli adımların atılmasının gerekli olduğunu bildirmektedir; her şeyden önce mü’minin Allah’a teslim olması ve ihlasla ibadet etmesi gerekir. Gülen bu sürece ilişkin on bir prensibi tanımlamaktadır:
- Tevhid-i İlâhîye ve gerçek imana ulaşmak ve O’nun emirlerine uygun yaşamak;
- Allah kelâmını dinlemek ve fizikî âlemde O’nun kudret ve iradesini kavramak (yaratılış kanunları);
- İlâhî hakikat sevgisiyle dolup taşmak ve kâinatı bir “kardeşlik beşiği” olarak görmek;
- Tercih, isâr -yani başkasının ihtiyaçlarının kendisininkinin önüne koymak- fikrine göre hareket etmek;
- Allah’ın iradesine öncelik verme ve kişinin fenâ yoluyla asla Allah’tan ayrılamayacağının idrakine varmak;
- Yüz ifadeleri yoluyla kalplerde ya da akıllarda ne olduğunu, batınî ve İlâhî sırları ve görünüşteki olayların anlamlarını idrak edebilmek;
- Sevgiye, manevî arzuya, zevke, vecde ve aşka aşık olmak;
- Kişiye ahireti hatırlatan yerleri ziyaret etme ve hicrete niyetlenmek;
- Helal ile yetinme ve Allah’ın iradesine karşı gelmemek;
- Dünyevî hayatın arzularına karşı sürekli mücadele etme ve her an olarak onun fanî olduğunun idrakinde olmak;
- Yakîn, ihlas ve rıza olmaksızın hiçbir kurtuluş olmadığını hatırlama.
Vahdet-ül Vücud hiçbir varlık olmadığı yalnızca Allah’ın olduğu fikri, ontolojik monizm doktrini olarak formüle edilmiştir.Bu kavramın sûfîlerle ulema arasında özellikle de İbn Teymiyye tarafından kurulan fikir ekolüne mensup âlimler arasında, şiddetli tartışmalara konu olduğuna dikkat çekmek gerekir. Gülen’in bu konuda Asrın Getirdiği Tereddütler adlı kitabındaki söylemi dikkate değer. Kur’ân âyetlerine ve hadîslere dayanarak Gülen, görünüşte insan iradesinin işlevini reddeden ve Allah’ı insanla özdeşleştiren bazı ayetler bulunduğunu kabul etmektedir. “Kulum bana o kadar yaklaşır ki; ben onun gözleri, kulakları, elleri ve ayaklan olurum” hadisinde Gülen, vahdet-ül vücud doktrini ile panteizm (tümtanrıcılık) fikri arasındaki farkı titizlikle vurgulamaktadır. Vahdet-ül vücudun coşku dolu bir manevî deneyim olmasına karşın İkincisinin sadece felsefî bir teoriden ibaret olduğunu savunmaktadır.
Genel olarak; Sünnî alimlerin çoğunluğunun mevcudatın Allah’ın varlığının işaretleri olduğu; bu nedenle kişinin fiziksel hakikatleri kabul etmesi gerektiği ilkesini desteklemektedir. Dünyaya ait parçalar Allah’ın bir parçası olamaz; çünkü Kur’ân mevcudattan Allah’ın varlığının işaretleri olarak söz ettiğinden, kişi eşyanın hakikatini mutlaka kabul etmelidir. Ayrıca herşeyin bir sonu olacaktır; bu nedenle şunu sormalıyız: “Gerçek olmayan bir şey nasıl sona erebilir?” Maddenin ebediliği icma ile kabul edilmemiştir. Buna göre Gülen varlığın birliği fikrinin bazı Kur’ânî ve peygamberi referansları bulunduğunu kabul etmektedir; ancak bu referanslar doğrudan anlamlarıyla ele alınmamalıdır. İbni Arabî ve Rûmî gibi ünlü sûfîlerin bu doktrin konusunda yazdıkları kendi manevî gözlemlerinin sonucudur ve aynı maneviyat düzeyine ulaşmamışlar tarafından pek anlaşılamaz.
Gülen’in Tasavvufunun Pratik Yönü
Gülen’in tasavvufu uygulama tarzı sûfî tarikatlarınınkinden farklıdır. Mütedeyyin ve evlenmemiş bir kimse olarak yaşamı çok sadedir. Hiç vakit atlamaksızın günde beş vakit namazını cemaatle ve talebeleriyle kılar. Sûfiler ibadete ilgi gösterirlerse de, çoğu zaman evrad namazdan önce gelir. Gülen’e göre namaz yaşamının en önemli kısmıdır. Çok erken kalkar ve zikr ya da evradını okur. Kur’ân’ı hıfzetmiş olduğu için, sürekli Kur’ân okumak ona göre önemlidir. Bu nedenle Kur’ân okur ve talebeleri ve cemaatinin de okumasını ister. Kur’ân’da dua etme, Kur’ân okuma ve âyetleri kendi yaşamına uygulama hem bu âyetleri tefsir edişini hem de çeşitli dinlere yaklaşımını etkilemiştir. Bu gerçek onu diğer sûfîlerden ayırmaktadır. Örneğin Gülen diyalogun Kur’ân’ın esası olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle çeşitli dinî grupların alim ve manevî liderleri ile iyi ilişkiler kurmaya çaba göstermektedir. Bir yere kadar, sevgi yolunda, bütün dinlerin mensuplarına kucağını açmada Rûmî’yi izlemektedir.
Bazı sûfiler, Gülen’e yönelik eleştirilerini haklı göstermek için bu tavrını nakletmekte ve ayrıca Hz. Peygamber’in sünnetini terk ederek, sakal bırakmadığı ve evlenmediği için onu eleştirmektedirler. Ama Gülen bir şeyhe bağlanmanın gerekli olmadığına ve olacaksa da bu şeyhin insan olması gerekmediğine inanmaktadır. Ona göre Kur’ân her şeyden üstün bir üstad ve rehberdir. Tefekkür tarzının Kur’ân’dan geldiğini ve belli bir sûfi tarikatına hasredilmesine gerek bulunmadığını düşünmektedir. Hz. Peygamber’in önde gelen ashabından olan Ebû Ubeyde, Gülen’in tefekkür tarzını tam olarak ifade eden bir hadisle meşhurdur: “Hiçbir şeye Allah bana ondan daha yakın olmaksızın bakmadım”. Bu öğretide, atomlardan yıldızlara kadar her şey kendi düzeyine göre Allah’ın tezahürleridir.
Gülen’in dört duvarla çevrili yaşamındaki bir günün tablosunu çizmek yararlı olabilir. Daha önce bahsedildiği üzere, çok erken kalkar, virdini okur, günlük Kur’ân okumasını tamamlar, sabah namazını kılar sonra evradını okur. Kahvaltıdan sonra yarım saat boyunca talebeleri ya da ziyaretçileriyle konuşur. Sorulara cevap verir ya da dinî meseleleri tartışır. Sonra kitaplarının ve makalelerinin düzeltmelerini yapar. Öğleden önce kısa bir süreliğine uykuya dalar, sonra kalkıp öğle namazını kılar. Öğle yemeğinden sonra yine etrafındaki insanlarla konuşur ve ikindi namazına kadar günlük evradının bir kısmım okur. Sonra ikindi namazını kılar ve yine olağan evradını okur; bundan sonra doktorunun talimatına uyarak egzersiz bisikletine biner. Akşam namazını kılar. Akşam yemeğinden sonra sorulara cevap verir ve kitap okur. Nihayet yatsı namazını kıldıktan sonra yatar. Geceleyin teheccüd namazına kalkar. Yalnızca kısa bir süre uyur. Gülen’in yaşamının üç şeyle dolu olduğu söylenebilir: namaz, zikir ve okuma. Yaşamı Allah bilinciyle doludur. Hz. İsa’nın “Benim krallığım bu dünyada değildir” buyurması gibi, Gülen de insanlığın bu dünyaya geliş maksadının ahirete, Allah’ın kulları için “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir kalbin tahayyül edemeyeceği” bir şeyler hazırladığı âleme hazırlanmaktır.
Gülen hiçbir zaman kendisini sûfi olarak adlandırmamıştır. Kişi isimle değil, ruh ve kalbiyle sûfi olur. Rûmî sorar: “Sûfî yapan nedir? Yamalı kaftan ve bu ismi çalan dünyaya bağlı insanların sapkın şehveti değil, kalbin temizliğidir. Sûfî her şeyde saf özü görür”. Kısacası; Gülen kişinin kendi aczini, fakrını ve hiçliğini bilme yoluyla hakikatin varlık nurlarında yok olabileceğini bilir.
Gülen Cemaati
Eğer Gülen herhangi bir sûfi tarikatına teşvik etmiyorsa, onun takipçilerine ne ad verilmelidir? Bu geniş cemaati bir arada tutan nedir? Bu soru bazı kafa karışıklıkları ve tartışmaların kaynağı olmuştur. Genel olarak Türk medyası Gülen cemaatini bir sûfî tarikatı olarak adlandırmaktadır. Bunu muhtemelen kasıtlı olarak yapıyorlar; çünkü Türkiye’de tarikatlar kanunla yasaklanmıştır. En uygun terim Gülen cemaatidir. Bu cemaatte hiçbir kayıt, üyelik ya da sözlü vaat yoktur. Bu cemaat kapsayıcı bir karaktere sahiptir; bu da çeşitliliği yansıtır. Cemaatin destekçileri Yahudi işadamlarından müftülere kadar çok renkli bir gruptur.
Gülen cemaatinin insanlarını birbirine bağlayan bağlar tarikatların bağlarından farklıdır. Tarikatlarda bir şeyh ve bir tarikat vardır. Gülen cemaatinin mensupları aynı değerleri paylaşır ve bu değerlerin modem kitle iletişimi kitap, kaset, dergi ve eğitim kurumları yoluyla iletilmesini benimser.
Nursi’nin Kur’ân tefsirleri ile Gülen’in eserleri ve kasetleri cemaat öğretilerinin ana kaynaklarını oluşturur. Bu öğretiler ve Kur’ân, cemaatteki bireyler arasında ana bağlantıdır; ama Gülen’in kendisiyle karşılaşanlar üzerindeki manevî etkisi de onları bir araya getiren çok önemli bir bağdır. Türkiye’den Washington’daki Rûmî Forumu’na bir e-mail mesajı gönderen bir öğrenci, insanların Gülen’in öğretilerinden nasıl etkilendiğinin iyi bir örneğidir: “Ben Türkiye’de bir öğrenciyim. Sayın Fethullah Gülen hakkında bir program düzenlediğiniz için çok mutluyum. Onun birçok kitabını okudum ve vaazlarından birçoğunu dinledim. Onun İslâm’dan gelen fikirleri yaşamımı değiştirdi”.
Benzer görüşleri Türkiye’deki binlerce kişiden duymak mümkündür. Bir Amerikan gazete muhabiri Gülen grubundan “esnek bir örgüye sahip İslâmî cemaat” olarak söz etmektedir. Gülen cemaati mensupları toplumlarının aktif katılımcıları olmayı ve okullar ve hastaneler kurarak kamu hizmeti yapmayı seçmişlerdir. Cemaatin hem Müslüman hem de gayrimüslim ülkelerde laik okullar, özellikle bütün dinler ve milletlerden insanlara hizmet eden okullar kurma gayretinin benzerine sûfîler arasında rastlanmamıştır. Onlar kendilerini toplumdan tecrit etme yerine, Gülen’in tavsiyesine uyarak manevî yaşamlarını dünyevî yaşamlarıyla uzlaştırmaya çalışmaktadır. Gülen kendisinin hiçbir kişisel zenginliği bulunmamasına karşın, maddî refahla hiçbir sorunu yoktur.
Gülen’in tasavvuf tarzı belirgin bir sûfî tarikatı çerçevesine hasredilemez. Bir şekilde ilk sûfîlerin yolunu izliyorsa da, Gülen ayrıca talebelerini cemaatte aktif rol almaya teşvik etmekte, böylece kendisini eski sûfî geleneklerinden ayırmaktadır. Kelimenin tam anlamıyla milyonlarca insanın kalbinde güçlü bir yere sahiptir. Onların yoğun desteği, sadakâti ve kararlılığı, onun manevî varlığının gücünü göstermektedir. Tarih ondan İslâm’ın en büyük şahsiyetlerinden birisi olarak söz edecektir.
Şeklen bakıldığında Gülen bir sûfî değildir. Ancak Hücviri’nin tanımının ışığında Gülen ismen değilse bile, pratikte bir sûfîdir. Hz. Peygamber’in ashabı ve tabiîn de sûfî adını taşımamalarına rağmen gerçek sûfî idiler. Burada tartışılan bütün hususlar İslâm’a bağlılığı, tasavvufa göre yaptığı tefsirleri ve bir zahid yaşamı sürmesi Gülen’in bir sûfî, ama nev’i şahsına münhasır bir sûfî olarak adlandırılabileceğini açıkça göstermektedir.
Zeki Sarıtoprak, “Laik Devlet ve Fethullah Gülen Hareketi” adlı kitaptan alınmıştır.
