Globalleşen Dünyaya Alternatif Türk Okulları – İlber Ortaylı

İlgili Yazılar

Misyonerlik 19. asırdan beri İslâm dünyasının ortak bir problemidir. Birtakım Hristiyan grupların, en başta Roma-Katolik Kilisesi’nin daha sonra süratle kuvvetlenen Protestan Anglo-Sakson grupların gelip Rusya’ya, Ortadoğu’ya, Hint’e, Çin’e, Afrika’ya yerleşmesi, faaliyet göstermesi, ve bu faaliyetle en başta okullaşması çok büyük bir problem haline gelmiştir. O kadar ki Emin Maaluf’un eserinde (Tanios Kayaları romanında) ironik bir tarzda ele aldığı gibi; İstanbul’daki Fransız elçisinin raporlarında en çok yer eden iki isimden bahsediyor; bunlar Lübnan’ın dağlarında bulunan bir köyde yaşayan iki Marunî çocuğu. Birisi köy ağasının, diğeri de köy kahyasının oğlu. Bunları kim kapacak Fransız misyoner okulu mu? İngiliz misyoner okulu mu? Ve okulun iki öğrencisi bunlar olacak. Okul, siyasi bir nüfuz meselesi olarak görülüyor. Laik Fransa, Katolik Okulları’nın arkasındadır. İngiltere, Protestan okulların arkasındadır. Hatta bu okulları Amerika açsa bile, İngiltere Amerika’dan çok daha fazla ilgi göstermekte ve onların arkasında durmaktadır. Mesele sadece Türkiye veya İran veya Orta Doğu ülkeleri veya Hindistan değil; çok açık bir şekilde misyonerlerin okullarından Ortodoks Rusya’da rahatsız oluyor. İskoçyalı misyonerlerin ve Protestanların faaliyetleri Rusya’yı çok rahatsız etmişti, şimdi de ediyor.

Bu vesileyle çok ilginçtir ki bazı önde gelen Türk simaları da din değiştirmişlerdir. Mesela Ebu Musa Kazım Bey bunlardandır. Din bilgini Azerbaycan’lı bir aileden gelmesine rağmen, Protestan Hristiyan oluyor, Aleksandır adını alıyor. Kazan Üniversitesi’nde Türkoloji ilminin öncülerinden olup bir lügat kaleme almıştır. Orada kalanlardan Kırım Hanları sülalesinden dönenler var. Bunlar çok ilginç şeyler. Ve bu dönmeler Müslümanlıktan Ortodoksluğa değil, daha çok Protestanlığa dönüyorlar. Rusların içinde de böyleleri var. Onun için besbelli ki Batı Avrupa dediğimiz camia ve Atlantik ötesi, bu yolla bir üstünlük kazanmakta. Daha mükemmel okullar ve halka yönelik, atölye gibi sanayi okulları bulunuyor. Burada fedakarca çalışan misyonerler var. Bu durum, bir ilk tepki olarak Osmanlı İmparatorluğu’nda Galatasaray Lisesi gibi okulların kurulmasına neden olmuştur. Yani, “Batı medeniyeti gelecekse; onu da biz getiririz” düşüncesi Belki çok amiyane bir üslupla; “Gavurlaşmak lazımsa biz gâvurlaşalım. Biz kendimiz daha iyi yaparız ve uygununu yaparız” türü bir sloganla bunu benimsemeli ki, Batı’nın getireceği tahribata karşı, millî bir müesseseyi geliştirip aynı eğitimi verme usulü denenmiştir. Bu çok özgün bir şeydir. Ne İran’da ne Hindistan’da, ne de başka bir yerde böyle bir şey göremiyoruz; ve az önce söylediğim nedenlerden dolayı Rusya’da da göremiyoruz tabiî. O kadar ki, Galatasaray çok kısa zamanda sadece Müslümanların değil, Batı’ya direnmeye kalkan her türde insanın batılılaştığı ama kendi özelliklerini koruduğu bir okul haline gelmiştir.

Misyonerlikten 19. asır boyunca bu kadar çeken, bu kadar rahatsız olan ama işte direnç olarak da belki Galatasaray’ın ötesinde hiçbir şey yapamayan, yani o tip eğitim veremeyen, ancak kendi millî okullarındaki modernleşen eğitimle buna karşı direnmeye çalışan bir cemiyet; bugün kendisi benzer okulları yaymaktadır. Baktığımız zaman coğrafyanın hemen her köşesine; Hindistan’dan Çin’e, Afrika’ya hatta Amerika’ya ve nihayet Batı Avrupa’ya bu okullar gitmektedir. Direniş gördükleri tek nokta Müslüman Arap dünyası’ndan bazı ülkeler ve İran’dır. Buralarda açılan okullar şiddede kontrol ediliyor. Programların tatbikine önem verilmiyor, imkanda verilmiyor. Şimdi bunun üzerinde durmamız gerekiyor. Bu okullarda insanların Müslümanlığa dönmesi, ihtida olayı pek görünmemektedir. Fakat üzerinde ısrarla durmamız gereken bir şey vardır; 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda “tanassur” dediğimiz Hristiyanlaşma olayı da çok yaygın değildir. Hele bu mekteplerde hiç tereddütsüz “tanassur” yok. Türkler burada o medeniyeti ve o ülkeyi seviyorlar. Peki burada önemli olan nedir? O ülkenin kültürünü, dünya görüşünü benimsemek ve politikaya, dünyaya bakışta onun lehine bir ağırlık koymak. Nitekim Rusya’da açılan Türk Okulları’nda bunu gözlemledik. Müslüman olan bir Rus görmedik. Ama bu çocuklar Türkçe öğreniyor. Son derecede Türkiye düşkünü oluyorlar. Bu okullar ihtiyaç olan Batı dilini de öğretiyor. Bu dil tekdir; o da İngilizcedir. Yerli dili mutlaka öğretmektedir. Bu bazen iki tane de olabilmektedir. Mesela, Litvanya’nın dili, Litvanca olabilir, onun yanında Rusça mutlaka okutuluyor ve İngilizce de var, Türkçe de. Türkçeyi bunlar iyi öğreniyorlar. Bizim İstanbul’daki yabancı okullardaki talebenin o dili öğrenmesinden daha iyi öğreniyorlar. Bu durum, gelecekte tabiki “türkofil”, iyi yetişmiş bir zümre ortaya çıkaracaktır. Çünkü bunlar zeki çocuklar. İmtihanla alınıyorlar. Küçük sınıflarda özel bir dikkatle yetiştiriliyorlar. Başka bir yönü daha var, insanlar bir yerde arzu edilen bir terbiyeyle, Türk geleneksel tarz- ı hayatını benimsiyorlar. Bu belki bugün, Türkiye’de de verilemiyor; ama orada bunu gözledim. Evde büyüklere saygı, temiz olmak, içki içmemek gibi kurallar bunlar. Rusya’da bir gencin içki içmemesi şaşılacak şeydir. Bazı orta sınıflarda, kendilerine içki alınması için bazen ebeveynine baskı yapar tarzda bir çocuk vardır. Bu okulların talebeleri arasında böyle çocuklar yoktur. Kendilerine, büyüklerine hürmet etmeleri telkin edilmektedir. O nedenle kısa zamanda Moskova ve St. Petersburg gibi yerlerdeki okullarda, anne ve babalar bu okulların aşığı olmuştur âdeta. Hatta buna, şehir bürokrasisinin seçkinleri de dahildir. Moskova polis müdürünün; “Sizin okula nasıl hizmet edebiliriz, bari kapınıza polis dikelim” dediği malumdur. 19. yüzyıl boyunca, yabancı kültür ve okulların baskısı altında kalan bir toplumun, belki aynı şekilde kendini dışarıya kabul ettirmesiyle sonuçlanıyor.

Bu aslında Türk maarifinin özlediği bir yoldur. Fakat Bakanlığın okulları burada bunu tatbik edemiyorlar. Kurulan okulların kapasitesi buna yetmiyor. Öğretmenler öğrencileri kendilerine tam anlamıyla rabt edemiyor, bağlayamıyorlar. Tabii oraya giden öğretmenin bakanlık tarafından yollananın, kendi dünyasını, kendi mali vaziyetini, geçimini düşünmesinin de büyük payı vardır bunda. Oysa buradan giden gençler bir yerde dervişlik havası içindedir. Gidiyor, çok küçük ücretlere orada çalışıyor. Diğerinin genelde aklı Türkiye’de. Amerika ve Avrupa’da okusa bile, kendi dünyasından kurtulamıyor. Mesela Türkçe konuşan, Türkleri arayan, burada Amerikalılık, Almanlık yapan ama orada Türklük yapan kimseler… Oysa bu okullara öğretmenliğe giden gençlerin mahalli şartlara çok çabuk intibak etmeleri ve o yerin kültürünü ve dilini öğrenip hatta tezler hazırlamaları oldukça önemlidir… Mesela Tayvan’da vesaire, Japonca eğitim yapmak, Japonca doktora yapmak, saygı gören talebe olmak çok zordur. Mesela Rusya’da; Rus kilisesi, mahalli idaresi üzerine tezler hazırlıyorlar… Bunlar buradan giden öğretmenlerdir… Böylelikle bir entelijansıya da yetişiyor. Mesela Leningrad’a gittiğiniz zaman, Boğaziçi Üniversitesini bitiren bir genç orada kimya öğretmeni olmuş. St. Petersburg’un her köşesinde, şiirleriyle Puşkin’i arıyor. Bu, yerel kültüre son derece büyük yakınlık ve intibaktır. Bir memleket için böyle bir gelişme büyük kazançtır.

Şimdi eğitim meselesinin üzerinde duralım. Özgün eğitim sistemi kuramayan ve dış etkilerden çok zarar gören, veya kurulamayışının kurgusuzluğunu, güçsüzlüğünü dış etkilere bağlayan bir memlekette bu tür bir örnek ve bu çıkış çok takdire şayandır. Yani insanlar pekala kendi başlarına, kendi dünyalarını kurabilmektedir. Çalışabilmektedir. Dıştaki bir gençliğe hem öğretebilmektedir hem de o dış dünyayı öğrenip buraya getirebilmektedir. İki taraflıdır bu. Tıpkı 19. yüzyıl Avrupa’sı gibi. Gider kendini benimsetirsin ve o kültürü tanırsın. Bunu yapabilmektedirler. O yüzden ben bu okulların gerekli olduğuna, başarılı olduğuna ve başarı kazandığına inanıyorum. Zaten yaşamları da çok ucuza mâl oluyor. Eğitim pahalı yollar denenmeden yapılabiliyor. Öyle zannediyorum ki yakın gelecekte bu okullar, burslu ve paralı diye ikiye ayrılacak ve bunlar burslu kategorideki iyi okulları meydana getirecektir. Şimdiden sayılan 300’ü geçmiş vaziyettedir. Bu rakam bana şunu hatırlatıyor; geçen asırda ve 20. yüzyıl başında Amerikan okullarının sayısı da bu seviyelerdeydi. Yani öbür Avrupalılara göre bu durum, büyük bir değişim ve gelişmedir. Nasıl oluyor da o bizim burada tanıdığımız ürkek Anadolu evladı gidip Rusya’ya cesaretle ve yüksek bir puanlamayla lisan öğreniyor, bu işleri yapabiliyor.

Bir yanda siyahı bir coğrafya, Hint kıtası ve Pasifik ülkeleri… Öte yanda tarihî Türk-Rus ilişkileri ve Orta Asya ülkelerinin tümüne yayılmış yüzlerce okul. “Dünya coğrafyasında bu okulların stratejik önemi nedir?” dersek; Evvela Türkiye coğrafyası tanınmıyor. Tanınmamasının sebebi; İngiliz, Fransız ve hatta bir ara bunlarla rekabet eden ve sonrada ayrı bir rejime geçen Rusya gibi ülkeler değildir. Türkiye bunlara göre çok daha az tanınıyor. Kimse Türkiye’yi bilmiyor. Bu çok feci bir durumdur. Bunun anlamı Türkiye’nin dilini, tanıtımını kendi başına yürütmesi demektir. Öte yandan bunun bir takım mahzurlu yanları da olabilir.

Bu okulların içinde Türkiye havası var. Türk an’anesi var. Türkçe var. Bosna- Hersek gibi ülkelerde, dinlerin çatışmasından —aynı etnik kökenden gelmelerine rağmen— dolayı medeniyet de farklılaşmaktadır. Hiç şüphesiz ki bir Türk eğitim müessesesi, çok büyük bağlılık ve hayranlık uyandırıyor. Onu görüyorsunuz. İnsanlar kendileriyle dindaş olan, kendileriyle tarih paylaşan (Osmanlı) ve kendilerini o ülkede üste getirmiş yönetimin tarihini her zaman bağrına basıyor. Bu halkla kolay bir diyalog içine girmek mümkün. İnsanlar bu okullarda yaşamak ve büyümek için bu havadan hem yararlanıyorlar hem de onu geliştiriyorlar.

İstanbul’un fethi sırasında olan şey öncelikle Türkçenin, Türk dünyasının, Türk İmparatorluğu’nun tanınması oldu. Ondan sonra -insanlar daha evvel de başlamışlardı ama- yeni Avrupa, Türkleri öğrenme merakına düştü. Ve seyahatname kalabalığı dışında, bayağı İlmî düşünce, edebî yaklaşım, tercüme faaliyeti artmaya başladı. Bu fetihle birlikte Türk halkı da, Batılılarla ve onların müesseseleriyle çok iyi anlaşmaya başladı. Bu bir diyalog arayışıdır. Bu diyalogda taraflar; o zaman kendine çok sahip değildi, ihtida veya tanassur gibi şeyler pek görünmüyordu. Ama bu yaklaşımla, diyalogla epey bir yol alınmıştır. Yani Türk için, Batı dünyası ve Hristiyan, muamma bir adam değildir artık. Çünkü bazen yukarı kata kadar çıkıyorlar, bazen çocuklar yeme içmelerini beraber yerine getiriyorlardı. Şimdi bunun değişmesi gerekiyor.

İran bir müddet Türkiye’ye “devrim ihracı” düşündü ama bu yürümedi. Baktılar ki Türkler o düzeyde değil. Çünkü daha pragmatik bir millet İkincisi bu “devrim ihracı” meselesi İran’da mizaha dönüştü. Artık onların da çok ciddiye aldıklarını zannetmiyorum. Ama her halükârda ikisi faklı şeylerdir. Türkiye büyük ölçekli müthiş bir eğitim seferberliği başlatmıştır. Galiba nihai safhaya yaklaşılmaktadır.

Türkiye’de çok paralar kazanılıyor, çok servetler var. Ve insanlar vergi kaçırıyor. Vergisini niye vermiyor? Bunun muhtelif nedenleri var. Belki yerinde kullanılmıyor diye vermiyordur. Buna karşın birtakım insanların inandığı, beğendiği bazı şeyler olunca, inanılmaz derecede yardım sağlanıyorsa, keseyi açıyorsa burada dikkat edilmesi gereken bir şey var demektir. Şimdi Fethullah Gülen Hoca “Okul açınız! Bu lazımdır!” dediği an, bir sürü insan keseyi açıyorsa bunu önemsemek lazım. Bu büyük servetlerle, hakikaten dünyanın en ücra köşelerinde en olmadık biçimde okullar yapılmış, kütüphaneler kurulmuştur. Bunu böyle görmek lazım. Bu Türkiye’nin kendi dış ilişkileri açısından da dünyada yansıttığı intiba açısından da çok şey kazandırır. Bunu da gene böyle değerlendirmeli.

Globalleşme bilgisizlikle olmaz. Enformasyon lazım, bilgi lazım. Yani gittiğiniz yerde coğrafyayı tanıyacaksınız, dili tanıyacaksın, tarihi tanıyacaksınız. Zamana ve mekana intibak bakımından ikisi zaten en büyük duyargadır. Bununla ancak dünyayı tanırsınız, bununla ancak hareket edebilirsiniz. Dolayısıyla biz bu okulları ihmal etmemeliyiz. Bu okulları destekleyen insanlar -imanı, inancı ve ideolojisi ne olursa olsun- bunun pratik faydasını da görüyorlar. Bir kere çantasını alıp gittikleri ülkelerde kendilerine yol gösteren, ticaretlerini ve işlerini yürütebilmeleri için yardım eden bir rehber buluyorlar. Bu çok önemli. Bunu biz yapamadık yani. Bir iş adamına randevu verecek, yol gösterecek ajansımız yok. Bunlar bu işi de yapıyorlar. Bu da çok önemli bir şey.

Şimdi dünyayı tanımadan o coğrafyayı bilmeden, o insanlara intibak etmeden ve oralarda dostunun yardımcısını yetiştirmeden hiçbir şey yapamazsınız. Bu açıdan da bu okullar çok önemli. Ve aklı başında insanlar buna “armudun sapı, üzümün çöpü” diye birtakım uydurma yaklaşımlarla değil, bu açıdan bakarlar. Bunu yapabiliyor musun? Beğenmiyorsun diyelim, o zaman “kendin yap!” Yap ki, seni de görelim. Ben bu okulların alternatifi olan başka okul tanımıyorum. Turan Yazgan Hoca’nın Türk Dünyası Vakfı’nın birkaç okulu var. Bu okullar da; farklı bir yöntem uyguluyor ama sayısı az. Milli Eğitim’in açtığı okullar var ama o kadar başarılı gitmedi, gitmiyor. Onun için bu okulların üzerinde durmak lazım. Tenkit edenlerin kendilerinin aynı şeyi yapmaları gerekiyor .

Bu okulların Asya başta olmak üzere Afrika’da, Hint kıtasında, Amerika’da açılırken İslâm dünyasında yer bulamamasının bu dünyanın geleceği yönünden iyi not teşkil etmez. Ben Arap ve İran coğrafyasında, dil âleminde; bu okulların kabul edilmemesini; buna paralel hiçbir okulun kurulmasına izin verilmemesinin -bizim için şüphesiz bir kayıp ama- onlar için bir kazanç olduğu kanısında değilim. Bu, İslâm birliği ve benzeri tüm devrimci söylemlere rağmen, aslında bu dünyanın hem söylemlerinden hem gerçeklerden ne kadar kopuk olduklarını, ayaklarının yere basmadığını, naif olduklarını, safdil olduklarını gösterir. Bu, iyi bir not değildir. Ben şunu söylüyorum: “Okullaşmanın önüne geçilemez.” Siz okullaşmayı, binasıyla, dört duvarıyla kurmasanız da olur. Bunun televizyonu var, iletişim araçları var. Yani okullaşma bir şekilde gerçekleşir. Onun için bizim bu okulları engellememizin de hiçbir anlamı yoktur. Bunun bilinmesinde fayda görüyorum.

Ufuk Yayınları “Barış Köprüleri- Dünyaya Açılan Türk Okulları” adlı kitaptan