İrfana Yolculuk
Allah inancı, bilim ve Türk milletine ait özellikleri bir araya getiren Gülen modeli, “gelenek ile moderniteyi, din ile bilimi birleştirme çabası olarak da okunabilir.” Gülen, bu Hareketi, birbirini tanımayan ya da aralarında organik bir bağ olmayan fakat ortak yönleri İslâm inancı olan insanların gönüllü kültürel faaliyeti olarak tanımlar. Bu meyanda Gülen, herhangi bir politik makamdan uzak durduğu gibi genel prensipleri ve duruşları aşan gündelik siyasetle ilgili beyanlardan ve dini siyasallaştırmaktan uzak durmaktadır ve bunun dini yozlaştıracağından endişe etmektedir.
Âlim-entelektüel kişiliğini birleştiren biri olarak Gülen, sadece yeni sosyal ve kültürel sınıfları mobilize etmiyor aynı zamanda yeni ve özgürleştirici bir aksiyon modeli ortaya koyuyor. Gayeleri; Müslümanların bilinçlerini derinleştirmek, toplumun ortak pratiklerini güçlendirmek, eğitim ve sivil örgütlenmeler yoluyla toplumun dışlanmış kesimlerine destek sunmak ve toplumun sosyal ve psikolojik sorunlarına adil ve barışçıl çözümler getirmek olarak sıralanabilir.
Gülen Hareketi, 1960’ların sonlarında “Fethullah Gülen’in devlet kadrosunda görevli bir imam olduğu yıllarda, İzmir Kestanepazarı’ndaki Kur’ân Kursu’nda başladı. 1990’ların başlarında Sovyetlerin çöküşünü takiben yeniden ortaya çıkan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Balkanlar’da açtıkları okullarla büyüme kaydetti. Gülen, kendisine sempati duyan iş adamlarını Türki milletlerin yeniden inşasına yardım etmek ve açılan okullara maddi yardımda bulunmak için Orta Asya’ya yönlendirdi. 2000’li yıllarda Gülen Hareketi’nin eğitim ağı, Azerbaycan’dan Ukrayna’ya, Arnavutluk’tan Makedonya’ya, Hollanda’dan Kanada’ya, Güney Afrika’dan Japonya ve Tayvan’a kadar yayıldı. Bu okulların başarı ve itibarı, verilen yüksek kaliteli eğitime ve öğrencilerin bir başarı temelinde seçilmesine bağlıdır.
Habermas’ın iletişimsel aksiyon teorisi, insanların “karşılıklı” anlayışı netice veren bir iletişim gücüne sahip olduklarını ileri sürer ve bu insanlara evrensel pragmatikler adını verir. Diyaloğa inanan bir optimist (iyimser) olan Habermas, aşırı pesimist (kötümser) oldukları gerekçesiyle Frankfurt ekolünü ve postmodernistleri de eleştirir. Gülen’in düşünce ve pratiğinde de karşılıklı anlayış, diyalog ve iyimserliğe duyulan bir inanç görürüz ki, bu İslâmcı tabir edilen insanların sahip oldukları kötümserliğin neredeyse zıddıdır. Entelektüel-âlim özgüveniyle birleşen bu diyalog inancı ve iyimserlik onun sınırları aşan bir karakter hâline gelmesini kolaylaştırmıştır.
1994 yılında, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı’nın açılmasına öncülük eden Gülen’in diyalog faaliyetlerine başlamasının, diyaloğun popüler hâle geldiği 11 Eylül sonrası dönemden bir hayli öncesine tekabül ettiği dikkatlerden kaçmamalıdır. 1995’ten başlayarak, Türkiye ve dünyada tüm toplum kesimleri arasında diyalog ve hoşgörünün artırılmasını hedeflemişti. Yine Gülen, Kültürler Arası Diyalog Platformu bağlamında, Papa 2. Jean Paul (1998), Rum Ortodoks Patriği Bartholomeos (1996), Kudüs Sefardik Hahambaşısı Eliyahu Bakshi Doron (1999) ve Türkiye’deki bazı gayrimüslim liderlerle görüşmeler yaptı. Gülen’in diyalog ve barış içinde birlikte yaşama söylemi yurt dışında da meyvelerini verdi ve Londra’da Dialogue Society (1999), Washington D.C’de de Rumi Forum kuruldu (1999). Şimdilerde dünyanın dört bir yanında yüzlerce diyalog kuruluşu teşekkül etmiş ve bu kuruluşlarda çalışan Müslüman- gayrimüslim gönüllüler farklı kültürler, inançlar ve etnik yapılardan insanlarla bir araya gelmektedir.
Gülen, kapsayıcı, evrenselci ve aşkın bir İslâm anlayışını temsil ediyor. O, gerçeğin kendi tekelinde olduğu iddiasını taşımadığı gibi ona izafe edilen Hareket de ideolojik bir karakter sergilemiyor, dışlayıcı birtakım İslâmcı ideolojilerin aksine kapsayıcı bir özellik ortaya koyuyor. Turam’ın da söylediği gibi, Hareket “inancı yeniden canlandırmaya çalışıyor ve bunu seküler düzenin içerisinde yapıyor, karşısında değil.” Gülen’e göre dindar insanlar seküler bir çevrede dinlerini rahatlıkla yaşayabilirler. Pasif Anglosakson sekülerliğine referansta bulunan Gülen, bu sistemde İslâm’ın seküler devletle uyum içerisinde var olacağını söylemektedir.
Gülen’in barış teolojisi, etnik ve dini aidiyetine bakılmaksızın bireyin iyi ahlâk sahibi olmasına ve barış inşasına katkıda bulunmasına dayanıyor ve bu hâliyle “tabandan başlayan ve yukarılara giden” bir sosyal değişimi öngörüyor. Barış inşasını konu edinen bilginler, müsamahanın barış inşasında çok hayati bir rol oynadığını ifade ederler; bu açıdan Gülen’in barış teolojisinde intikam duygusuna yer yoktur. Onun dünya görüşünde, sadece Müslümanların değil tüm insanların üç büyük düşmanı olduğunu görüyoruz; cehalet, fakirlik ve iftirak.
Kendilerini İslâmcı olarak nitelendirenlerin, İslâm’ın altın çağına geri dönmek şeklinde ifade ettikleri soyut ve basit tekliflerin aksine Gülen, söylemden ibaret bir anlayışı değil, Müslümanların içinde bulundukları zaman ve mekânın analizini yapan ve sorunların bu bağlamda aşılmasını öne çıkaran bir yaklaşım getiriyor. Yukarıda bahsedildiği gibi, eğer toplumun üç düşmanından biri cehalet ise, Hareket’in teklifi eğitim oluyor ve bu eğitim sadece okulları ya da verilecek dini eğitimi değil, farklı seviyelerde hayatın tüm safhalarını kapsayan bir eğitim anlayışını öngörüyor. Sadece camiler ve seküler okullarla sınırlı bir eğitim değil, çocuk yetiştirmeyi, aile içi eğitimi, din bilginlerinin eğitimini ve örnek olma yoluyla öğretmeyi içeren bir eğitim.
Eğer toplumun ikinci düşmanı fakirlikse Hareket, eğitimin yanında fakirlikle mücadele ve insanların sosyo-ekonomik durumlarını iyileştirmeyi hedefleyen yardım kurumları teklif ediyor.
Eğer iftirak ya da iç çatışma toplumun üçüncü düşmanı ise, bu düşmanı alt etmenin yolu, diyalog, hoşgörü ve karşılıklı anlayıştan geçer.
Fark edileceği üzere, Hareket’in temel projeleri bu üç alanı kapsamakta ve Hareket’e yakın medya organları da bu global sivil etkinlikte önemli roller oynamaktadır. Hareket’in eğitim kurumları gerek Türkiye’de gerekse Orta Asya ve dünyanın başka yerlerinde farklı din ve ırktan insanların eğitimine katkıda bulunuyor. Kuzey Irak, Balkanlar, Kuzey İrlanda ve Filipinler gibi pek çok çatışma bölgesinde eğitim hizmetleri veren Hareket, bu eğitim gayretlerinin bir sonucu olarak barış inşasına ciddi katkıda bulunmuştur.
Sosyal örgütlenme ve manevi sermayesini yapıcı eğitim faaliyetlerine dönüştüren Hareket, kız ve erkek öğrenciler için anaokulundan üniversiteye uzanan pek çok projeye imza atmıştır. Genel eğitime yapılan yatırım, “çoğulcu İslâmî politika için çok kritik bir destek demektir.” Farklı uzmanlaşma alanları arasında, yeniliğin teşvik edilmesi, cinsiyet eşitliği ve çoğulculuk eksenli terbiyeyi esas alan yüksek eğitimin parlayan örnekleridir ve modern özgürlük ve medeni ahlâk açısından hayati öneme sahiptir. Eğitim kurumları, evrensel değerleri yerel değerlerle harmanlayarak sürdürülebilir bir gelişmeye ön ayak olabilir, yetenek gelişimi yoluyla yarının profesyonellerini hazırlayabilir ve sivil toplum örgütleri yoluyla kamusal alanı genişletme çalışmalarına katkıda bulunabilir. Hareket, çeşitli örgütler yoluyla bireyin anayasal sistemle uyum içinde olmasına yardımcı olmaktadır.
Hareket yalnızca Kırgızistan gibi fakir ülkelere öncelik vermemekte, aynı zamanda etnik çatışmaların yükselişte olduğu, Arnavutluk, Kosova, Makedonya, Filipinler, Banda Açe ve Kuzey Irak gibi bölgelerde de faaliyetler yürütmektedir. Buralarda açılan okulların “çatışmaların azaltılmasında kayda değer roller oynadıklarına inanılmaktadır.” Eskiden Yugoslavya olarak bilinen bölgede, iç savaşın devam ettiği yıllarda değişik etnik gruplara ait çocuklar Hareket’in Üsküp’te açtığı okullarda aynı sıralarda eğitim görmüşler ve aileleri dışarıda birbirleriyle savaşmaya devam ederken aynı çatı altında barış içinde yaşamayı başarmışlardır. Hareket, “Müslüman Boşnakların, Hristiyan Sırpların ve yine Hristiyan Hırvatların yaşadığı Bosna’da okullar açmıştır. Aynı etnik kimlikten gelen ve Yugoslavya tecrübesi dolayısıyla benzer bir siyasi kültüre sahip olan bu üç grup, milliyetçi emelleri sonucu daha on yıl kadar önce çok kanlı bir savaşın tarafları olmuşlardı.
Yine dini farklılıkların bu milliyetçilik eksenli çatışmanın sebebi olması da çatışmayı alevlendiren bir etkiye sahip olmuştur. Yüksek derecede etnik farklılığa sahip bir başka ülke de Afganistan’dır. Peştunlar, Tacikler, Hazarlar, Özbekler, Aymaklar, Beluciler, Kırgızlar, Türkmenler, Nuristanlılar ve Pamirler bu ülkede diğer küçük etnik gruplarla beraber yaşarlar. Yine bu ülke de Hareket’in okullarına ev sahipliği yapmaktadır ve bu okullardan bazıları sadece kız çocukları için açılmıştır.
Bu okulların açık ve aktif olduğu bir başka ülke de Filipinler’dir ki, bu ülke yıllardır süregelen bir Müslüman-Hristiyan çatışmasına sahne olmaktadır. Azınlık durumundaki Moro Müslümanları, güneydeki özerk bölge olan Mindanao’da yoğunlaşmıştır. Koloni döneminin sona ermesiyle birlikte, ülkedeki karışıklık kalıcı hâle gelmiş ve çoğunluk olan Hristiyanlarla azınlık durumundaki Müslümanlar çatışmanın tarafları olmuşlardır. Hareket’in okulları Hristiyan ve Müslüman öğrencileri aynı çatı altında toplamayı başarmış ve hiçbir zaman çatışmanın tarafı olmamış, aksine ortak problemlere çözüm arayışları üreten ortak zemin hâline gelmişlerdir.
Afrika bağlamındaki örneğimiz olan Kenya’da yapılan bir alan çalışması, bu okulların yalnızca yerleşik dini okullara (Müslüman ve Hristiyan-misyoner) seküler bir alternatif olmadıkları aynı zamanda Kenya’nın yerleşik Hristiyan kabileleri ve politik güce sahip Müslüman azınlıkları arasında çıkacak olası bir etnik-dini kargaşaya karşı da birer set oluşturduklarını ortaya koymuştur. Yine Hareket’in Uganda’da ortaya koyduğu sivil inisiyatif, Ugandalılara, uluslararası toplumun yardımlarını beklemek yerine kendi kaynaklarına dayanmak şeklinde özetlenebilecek bir pragmatik nosyon sunmuştur.
Önceki çalışmalar, kadınların daha iyi sosyo-ekonomik konumda oldukları ve siyasi temsile katıldıkları ülkelerde çatışmalara katılma ihtimalinin daha düşük olduğunu göstermiştir. Bu bağlamda Hareket, doğrudan olmasa da, Afganistan’dan Kenya’ya dünyanın birçok yerinde, kız çocuklarına eğitim imkânı sunmakla barış inşasına katkıda bulunmaktadır. Hareket’in, İslâm’ın ruhuna aykırı olduğu gerekçesiyle her türlü şiddet ve aşırılığı reddettiği bir ortamda bu okullar ve diğer kuruluşlar da, dinler arası hoşgörünün önemini vurgulamaktadır.
Dünyanın dört bir tarafına yayılmış Gülen Hareketi’ne ait kurumlar, Gülen’in savunduğu hoşgörü ve çoğulculuk öğretilerini teşvik etmektedir. Tüm bu aktiviteler, her ne kadar Hareket barış inşasına yaptığı katkıyla iftihar etmese de, “tavırlarla barış inşası” kapsamına girer. Farklı dil, din ve kültürlerden gelen gençler bu kurumlarda eğitim görmekte ve bununla iftihar etmektedirler. Karşılıklı saygı ve sevgi en temel değerlerdir. “Müslüman Türklerin olmadığı yerlerde okullarınız var. Ne bekliyorsunuz onlardan?” şeklindeki bir soruya Gülen, “Türk kültürünün, bizim anlayışımızın onlarda bir yumuşama meydana getireceğini, canlı diyalog unsurlarının hazırlanmasını umuyoruz” karşılığını verir. Başka bir yerde de düşüncelerini şu şekilde dile getirir:
Kalpte sevgi hakiki olursa, düşmanlık mecazi olur. Sevgi, sevdiğinizdeki beğenmediğiniz yönlerin izalesini gerektirir. Bu meselenin esprisi bilinemediğinden dolayı zannediliyor ki, Müslümanlar bir taraf olup, ötekilere karşı sürekli içlerinde kin duyacak, nefret duyacak, kıskançlık hisleri ile oturup kalkacak. Bunu dini bir vazife olarak yapacaklar.
Nil Yayınları, “İslâm ve Barış İnşası” adlı kitaptan alınmıştır.
