İrfana Yolculuk
Gülen’in Modernite ve Batı ile Eleştirel İlişkisi
Fethullah Gülen’in kendinden emin pozitif dünya görüşü, “Vahhabilikten, Tebliğ Cemaatçi ve Cihatçı anlayışlardan keskin bir biçimde ayrılır. Gülen Hareketi’nin Sufilik tasavvuru ile ete kemiğe bürünen bu anlayış dünyaya da olumlu bir gözle bakar. Kâinatın işleyişine dair, bilim, tarih, siyaset, sanat, kültür ve felsefe gibi alanlar, Müslümanların çekinmesi ya da hemen İslâmî bir kılıf giydirmesi gereken mevzular değil, aksine, İslâm’ın ruhi görüşü açısından temasa geçilmesi ve olumlu ilişkiler kurulması gereken mevzulardır.” Doğudan yüz çevirmeyi kabul etmeyen Gülen, “Batı’nın yanında Doğu tutulmalı” der ve ekler:
“Ama Doğu diye de şu anda çok yüceltilecek bir şey görünmüyor ortada. Hoşgörü, insanlar ve medeniyetler arasında müspet bir alışveriş sağlayacak öyle bir köprü ki, onun yanında her şey cılız kalıyor. Çok açık ve net olarak söyleyebilirim, Avrupa ile entegrasyonu gerekli görüyorum ben.”
Herhangi bir şekilde Batı ile bütünleşmek önemlidir ve böyle bir entegrasyonun çeşitli faydaları olacaktır. Gülen’in “Türk kimliğinde var olan İslâmî ve Avrupalı yönleri kabul etmesi ve bunları birbirine zıt değil, tamamlayıcı unsurlar olarak görmesi, hem İslâmî hem de seküler kesimin bu ikiliği reddettiği bir zamanda oldukça önemlidir. Gülen’in milli-güvenlik kimliği, dış politikanın mimarlarını Avrupa Birliği üyeliği konusunda cesaretlendirir. Önemli bir İslâmî hareketin mimarı olarak Gülen’in AB üyeliği sürecini onaylaması, diğer İslâmî hareketlerin de AB üyeliğine destek vermesine yol açmış ve muhafazakâr kesimin AB karşıtı bloğa verdiği desteği sona erdirmiştir. Ancak Gülen, Türk diplomasisinin Batı’da başarılı olmasını Doğu’daki başarısına endeksler.” “Gülen’in Batı’ya gösterdiği bu ılımlı yaklaşım, başlangıçta bu yaklaşımı dolayısıyla eleştiren diğer İslâmî grupların da Avrupa ve Amerika karşıtı tavırlarını yumuşatmalarında önemli bir rol oynamıştır. Muhafazakâr camianın AB üyeliğini hem ülke güvenliği hem de İslâmî kültür açısından bir tehlike olarak gördüğü bir dönemde Gülen, üyelik fikrini destekleyen ilk liderlerdendir.”
Gülen dünyaya siyaset açısından bakmadığı gibi hayali sınırlar da çizmez. Sıklıkla kullandığı darü’l-hizmet kavramı (Allah rızası için insanlara hizmet edilen yer) onun sınırları aşan vizyonunun bir göstergesidir. İçtihat kavramı üzerinden sınırları aşan bu vizyonunu İslâm fıkhı üzerine inşa eder. Aynı derecede dışlayıcı özellikler taşıyan darü’l-harp ve darü’l-Islâm kavramlarını kullanarak dünyayı bölmeye kalkışmak yerine, onu kaynaşmış bir yer olarak görür ve darü’l-hizmet kavramı üzerinden sürekli hizmet götürülmesi gereken bir mekan olarak tasvir eder.
O, Müslüman bir yönetimden uzaklarda bile olsa Müslümanların bulundukları yerlerin kanunlarına uymaları, diğer insanların haklarına riayet etmeleri ve doğru davranışlar sergilemeleri gerektiğini savunur. Bu açıdan, her şeyin iç içe geçtiği bu devirde darü’l-harp ve darü’l-İslâm tartışmalarından uzak durmak gerekir. Gülen düşüncesinde ümmet, ulus ötesi sosyo-kültürel bir kimliktir, ütopik hukuki ya da siyasi bir kimlik değildir.
Gülen, diyaloğa açık olmasına ve “inşa edici öteki” (constitutive other) kavramına sahip çıkmamasına rağmen disiplinli bir söylem geliştirmiş. Ancak bu söylem aşırı uysal özellikler de taşımaz. O, dinin imana ve ibadete bakan bireysel pratikleri konusunda çok sıkı prensiplere sahiptir, İslâm’ın temel prensiplerine sıkı sıkıya ve tamamen bağlıdır. Burada zikredilmesi gereken, Gülen’in, etrafındaki dünya ile olduğu kadar Batı ve modernite ile de girmiş olduğu eleştirel ilişkidir.
Klas Grinell’in de söylediği gibi, bu eleştirel tutum medeniyet hattının her iki tarafına da bakmaktadır. Gülen’e göre;
Esasen birbirini bütünlemesi gereken bu Doğu ve Batı kaynaklı medeniyetler arasındaki ayrışma, birinin gittikçe akıl ve bilimden, diğerinin ise ruh, mânâ ve ebedi, değişmez değerlerden uzaklaşması neticesinde, milenyumun son asırları, beşeri başarılara paralel gelişen beşeri tekebbür ve bencillik neticesinde ölçü tanımayan felaketlere, arz çapında müstemlekeciliğe, toplu katliamlara, on milyonların hayatına mal olan devrimlere, dünyayı kana, ateşe boğan savaşlara; ırk ayrımcılığına, çok büyük siyasi, iktisadi adaletsizliklere, nihayet, insan mahiyet, hürriyet, değer ve onurunu adeta inkâra dayalı anlayış, felsefe ve rejimlerin inşa ettiği demir perdelere şahitlik etti.
Eleştirel de olsa Gülen’in söylemi modernite ve Batı ile uyumlu yapıcı bir ilişkiyi öngörür. Modernleşme yalnızca Batılı tarzda olacak denilemez. Batı dünyası, kendi kültürünün de önyargılar ve boş inançlar taşıdığını gördüğü zaman, global iletişim çok daha kolay olacaktır. Batı’nın yerleşik olan önyargıları, özellikle savaş ve çatışma zamanlarında ilkel ve ateşli tepkilere neden olmuştur. Gülen eleştirel tavrını korur ve kayıtsız şartsız bir Batı kültür ve değerleri tarafından asimile edilme fikrine karşı çıkar:
Avrupa ile makul ve kendi şartları içinde, bizim de kendi şartlarımızı ortaya koyarak bir noktaya yürümemiz geleceğimiz adına güzel şeyler vaat edebilir.
Şu uyarı da yine Gülen’e aittir:
Bir dönemde olduğu gibi kendi kimliğimizi tamamen bir tarafa atıp, Avrupa kimliği arkasında koşma, sadece red ve aşağılanma getirir.
Gülen’in Düşünce Hürriyeti, Çoğulculuk, Sekülerizm ve Demokrasi Konularındaki Görüşleri Akıl ve İslâm’ın farklı şekillerde yorumlanması, İslâm hukuk ve geleneğinin gelişimi açısından vazgeçilmez unsurlardır. “İslâm hukuk ekollerine ve kitaplarına yansıyan değişik anlayışlar, aklın etkisi, farklı kültürel bağlamlar ve tarihteki değişimleri yansıtmaktadır.” Çoğulculuk ve demokratikleşme, İslâm toplumlarında çok sağlam köklere sahiptir: “İslâm’da fakihler ve ulema varsa da, papalık, rahiplik ve kilise hiyerarşisi gibi düzenleyici şahıs veya kurumlar yoktur.” Bu yüzden “İslâm toplumunda dini otorite, bölünme ve çoğulcu hâle gelme eğilimi gösterir.” “İslam dininde var olan şura, icma ve içtihat sayesindedir ki” Müslümanlar İslâm’ın demokrasi ve çoğulculukla tutarlı ve uyumlu olduğunu belirtirler.
Gülen’e göre akıl ve özgürlük, İslâm’ın ilk ve en önemli unsurudur. Gülen açıkça, “insanı insan yapan akıldır ama hemen ardından en önemli özelliği olarak onun hürriyetini koyuyor.” demektedir. İnsan için en önemli hususiyetlerinden biri de düşüncedir. Gülen’e göre düşünce ve ifade özgürlüğü vazgeçilmezdir; “Bir (…) baskı olmaması lazım. insanların kendilerini ifade edebilmeleri lazım.” Yine Gülen, İslâm ülkelerinin karşı karşıya kaldıkları en büyük problemin fakirlik ve özgürlüklerin kısıtlanması olduğunu; bireysel ve sosyal özgürlük olmadan, özgür bir yaşam tarzı olmadan bu problemlerin çözülemeyeceğini ileri sürer. İnsan onuruna özellikle vurgu yapan Gülen, “Her fert, başka türlere göre bir nev, yani bir türdür.” der. Buna karşın baskı, insanların yeteneklerinin kaybolmasına ve baskı kuranlara karşı nefret duygularının çoğalmasına neden olur.
Gülen, özgürlükler, çoğulculuk, hoşgörü, seçme hürriyeti ve demokrasi konularında konuşurken şüphesiz İslâmî bir perspektiften konuşur. Bu değerlerin ve yaklaşımların temel özelliklerinden ve durdukları yerden asla taviz vermeyen Gülen, İslâmî temel kaynak ve kavramları zaman ve mekâna göre yeniden yorumlar. Bu tavrını, Şâtibî tarafından formüle edilen İslâm hukukunun beş temel prensibi (makasidü’ş-şeria)’da da görmek mümkündür; canın korunması (nefs), aklın korunması (akıl), çoğalıp soyun devam ettirilmesi (nesil), mülkiyetin korunması (mal) ve dinin korunması (din).
Fark edileceği üzere bunlar temel insan hak ve özgürlüklerindendir. Aklın korunması konusu, düşünce ve ifade hürriyeti, inanç hürriyeti, çoğulculuk ve demokrasi ile yakından ilişkilidir. İslâm hukukunda aklın önemini gösteren gerçeklerden biri de, sorumluluk sahibi bir Müslüman olabilmek için, belli bir yaşa gelme (rüşt) ve aklen sağlıklı olmanın şart olmasıdır. Yine İslâm’a göre, insanlar Yaratıcı’yı bilip şükür ve ibadet etmenin yanında denenmek, imtihana tabi tutulmak için buradadırlar. Özgür bir irade bahşedilerek yaratılan insan, iyi ve kötüyü ayırt ve tercih edecek ve “dinde zorlama yoktur” prensibi uyarınca (bu aynı zamanda Kur’ân’dan bir âyettir), aklına, tercihlerine ve ifade özgürlüğüne saygı gösterilecektir.
Gülen, İslâm’ın insanı neden kendi kaderi ve dolayısıyla memleket idaresi konusunda sorumlu tuttuğunu şöyle özetler:
“Bir topluluk, kendisini, kendi iç dünyasını (inancını, karakterini, hayat tarzını) değiştirmedikçe, Allah da, onların durumunu değiştirmez” âyeti, toplumların kaderinin bir bakıma kendi ellerinde olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı gerçeği ifade eden bir hadis-i şerif-te ise, “Nasılsanız, öyle idare edilirsiniz.” buyrulur. İslâm’da, buraya kadar bahsini ettiğimiz düsturlarla de-mokratik prensipler arasında meselenin kaderî boyutu noktasında ve pratikte bir tenakuz görmek herhalde mümkün değildir… “
İslâm’da demokratik düşünceye yer olduğunu söyleyen Gülen, “parlamenter sisteme geçen ilk Müslümanların Osmanlılar, Cumhuriyet kavramını ilk kullanan Müslümanların da Türkler” olduğunu belirtir. Gülen, bazen itiraz edilen ilahi ve beşeri hakimiyet kavramlarına da değinir:
“Zannediyorum burada zuhûle kurban giden bir mülâhaza daha var; o da, hakimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması, -hâşâ- onun Allah’tan alınarak insanlara verilmesi değil, Allah tarafından insanların tasarrufuna tevdi edilen bir hususun herhangi bir fert, bir müstebid ve bir diktatörden alınıp cumhura tevdi edilmesidir ki, bu da bir mânâda Raşit Halifeler dönemindeki uygulama demektir. Allah’ın kozmolojik anlamda her şeye hâkim olduğunda şüphe yok; bizim düşüncelerimiz, plânlarımız hep o Kudret-i Kahire’nin tasarrufu altındadır. Ancak bu, bizim iradelerimiz, temayüllerimiz, tercihlerimizin de olmadığı mânâsına gelmez. İnsanlar ferdî hayatları adına bazı seçimlerde muhtar bırakıldıkları gibi bir kısım içtimaî ve siyasî meselelerde iradeleriyle -min vechin- baş başa bırakılmışlardır. Yasama ve yürütme organlarını seçen kimseler farklı bir intihapta da bulunabilirler. “
İslâm ve demokrasiden bahsederken Gülen, İslâm’ın siyasi bir sistem ya da ideolojiden çok bir din olduğunu dile getirir:
“İslâm ve demokrasi söz konusu edildiğinde bunlardan birincisinin ilâhî, semavî bir din, diğerinin ise beşerî bir yönetim şekli olduğu gözardı edilmemelidir.”
Dolayısıyla tek bir yönetim şekli yoktur ve İslâm birçok yönetim şeklini destekleyebilir:
O (İslâm), belli bir idare şekli teklif etmez; devlete şöyle veya böyle şekil vermeye kalkmaz. Bunun yerine, öyle ana düsturlar ortaya koyar ki, devletin yapısını ve idare şeklini bu düsturlar çerçevesinde zamana ve şartlara bırakır.
Gülen’e göre yönetim konusunda İslâm’ın temel prensipleri, sosyal sözleşme ve genel konuları görüşmek üzere bir grup insanın seçilmesidir (meşveret ve seçim). Gülen ayrıca şunları da kaydeder; “problemlerin yalnızca güç temelinde çözüldüğü bir yerde, akıl, adalet, adil yargı, eşitlik ve hukukun korunması söz konusu olamaz. “Hak ve adalete dayanmayan kuvvet, er-geç zulme sapar ve bu da, onun sonunu hazırlar.”
Gülen’in çoğunluk idaresi anlayışı, çoğunluğun tahakkümüne kapı aralamaz:
İçtihat, istinbat ve istihraçlar, çağdaş dünyanın bulunduğu yer itibarıyla temel insanî hak ve hürriyetlerin, siyasî katılımların, azınlık haklarının, fert ve toplumun karar mekanizmalarının üzerinde ağırlıklarını hissettirmeleri, herkesin bir başkası üzerinde belli yollarla baskı kurmaması şartıyla kendini ifade edebilmesi, inandığı gibi yaşaması ve milletlerarası hukukî normlara, sözleşmelere aykırı düzenlemelerin yapılmaması demekse İslâm’ın bu hususlardan hiçbirine karşı çıkması söz konusu değildir. Bu itibarla da Kur’ân ve Sünnet’in ortaya koyduğu evrensel değerler görmezlikten gelinerek İslâm’ın demokrasi düşmanı, zıdd-ı beyyini gibi gösterilmesi doğru olamaz.
Gülen’in nazarında seküler kanunların yapılması, bir antitez özelliği taşımadığı gibi İslâm tarafından da yasaklanmamıştır:
İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Ona göre hukuk yönetenin de yönetilenin de üstündedir, Allah’a aittir, değiştirilemez, gasp edilemez; Yaratan’ın emri, Peygamberin tebliğ ve tatbiki çerçevesinde uygulanmaya çalışılır. İslâm, hukuk dışı bir yönetimi meşru saymaz, onu tanımayan yöneti-lenleri de asi kabul eder. İslâmî bir idarede en zirvelerdeki kimseler dahi sıradan bir insan gibi hukukî esaslara riayet etmekle mükelleftirler. Bu esasları kat’iyen ihlâl edemez ve onlara aykırı uygulamada bulunamazlar.
Siyaset ve Devlet Karşısında Gülen Hareketi Gülen, devletçi bir zihniyeti savunmamasına karşın, hukukun üstünlüğü konusunda büyük bir endişesini dile getirir:
İslâm’da, yöneten ve yönetilenlerin karşılıklı anlaşmaları demek olan yönetim, meşruiyetini hukuktan ve hukukun üstünlüğü esasından alır. Bu yüzden hukuk, yönetenin de yönetilenin de üstündedir.
Bazıları onun istikrarı anarşiye tercih etmesini devleti kutsamak olarak yorumlasa da, Gülen bu anlayışa şiddetle karşı çıkar:
Ben, ‘Devlet lazımdır, yıpratılmamalıdır’ gibi ifadelerle devlet hakkında takdirlerimi -takdir kelimesini tercih yerinde kullanıyorum- dile getirirken, ‘en kötü devlet bile devletsizlikten iyidir’ kaydını mutlaka düştüm; devleti kutsal görenler gibi takdis etmedim. Böyle bir tercihi de lüzumlu görüyorum, çünkü, devletin olmadığı yerde anarşi, kaos ve başıbozukluk hâkim olur. O zaman fikirler saygı görmez, din-vicdan hürriyeti kalmaz, hakka saygıdan bahsedilemez. Ayrıca bazı zamanlarda insanımız devletsizlikten çok çekmiştir. İşte bu gibi sebeplerden dolayı devletin yanında olmayı aynı zamanda vatandaşlık görevi olarak görüyorum… Güzel görüp, güzel düşünme, güzel değerlendirmelere varma yolunu tutuyorsak, meseleyi -günümüzde bazı muhaliflerin yaptığı gibi- sürekli tenkide, tahribe, muhalefete, kine, düşmanlığa nefrete bina etmekte fayda mülahaza etmiyorsak, bu bazı yanlışları görmemize rağmen, onları sinemize çekerek yaptığımız bir tercihtir. Yoksa, ‘devlet masumdur, peygamberane bir ismet içindedir, ne yaparsa isabetlidir, asla hata yapmaz’ gibi mülahazalarım hiçbir zaman olmadı. Onlar da yanılabilirler.
Geçmiş dönem Türk hükümetlerinden yeterli demokratik olgunluğa ulaşamayanlar Gülen’in faaliyetlerine karşı çıksa da o,devlet baskısının, kendisine engel olmasına ve hareketinin duraksamasına izin vermemiştir. Gülen’in duruşu, ne devleti kutsama ne de onu yıkmaya çalışma gibi uç noktalara sapmamıştır. Bazıları Gülen Hareketi’ni “katılımcı direnişin mükemmel bir örneği olarak görmüşlerdir ki, bu ifade edilmese de Antonio Gramsci’nin ideolojik mücadele konusundaki düşüncelerini hatırlatır.”
Eleştirenler, Hareket’in sosyal etkisi dolayısıyla apolitik olmadığını söylemektedir. “Hareket, açıkça görüleceği üzere, bireyin dönüşümü üzerinden sosyal bir dönüşümü amaçlamaktadır. Bu süreç, ahlâki önermeleri dikkate alacak, sosyal ve milli kurumların oluşturulması yönünde müşterek kararlar alınmasına doğru ilerlemektedir. Uzak bir ihtimal olarak, toplumu dönüştüren her hareketin siyasal bir hareket olduğu kabulünden yola çıkarak bu harekete de siyasal bir proje denilebilir. Ancak benim görüşüm bunun daha çok sosyal ve ahlâki bir hareket olduğudur. Zaten “siyasal” kelimesi, toplumu dönüştüren her çabaya eşit oranda uygulanırsa anlamını yitirir. Eğitim, öğretim ve bilgi üzerinden yapılan değişim çalışmaları, resmen kurumsal bir yapıyla siyasal arenaya çıkmadıkları takdirde siyasal hareket sayılmazlar.”
İslâmî bir yönetim biçimini savunan siyasal İslâmcıların aksine Gülen, hem İslâm’ı yaşama konusunun hem de Müslümanların 21. yüzyılda karşılaştıkları problemlerin din adına siyasete girmeden de halledilebileceğini düşünür. Dinin siyasetten tamamen ayrılmasını savunur ve dini temelde kurulan partilere de karşı çıkar, bunların “eninde sonunda ya dinden taviz vereceklerine ya da dine dışarıdan bir şeyler bulaştıracaklarına ve dinin toplumdaki yerine zarar vererek sosyal kargaşaya neden olacaklarına” inanır. Gerçekten de Gülen, heptenci bir İslâmcılık ideolojisini reddeder:
“Hatta bazılarınca böyle bir düşünce tarzı İslâm’ı da, herhangi bir siyasî ideoloji durumuna getirmiştir. Bu ise, tamamen hukuka dayanan, temel prensipleri itibarıyla hiçbir kesimi baskı altına almayan, hatta açıktan açığa buna karşı çıkan ve her zaman cumhurun görüşlerine göre -re’ye açık alanlarda- icraatta bulunan bir sistemin ruhuna aykırı düşmektedir. “
Yine orijinal, saf, otantik ve gerçek İslâm’ı savunduklarını söyleyen ideolojik İslâm anlayışını da reddeder:
Bütün bunlara rağmen Kur’ân’da doğrudan ve birinci derecede sarihan siyasetin, din-i mübin-i İslâm’ın olmazsa olmaz temel unsurlarından olduğu ve muhkemat ölçüsünde dinin ilgi alanına girdiğine dair iddiada bulunmak doğru olmasa gerek. Bunu, Kur’ân’da yer alan bir kısım hükümlerin siyaset, devlet yapısı ve yönetim biçimleriyle alâkası biraz da ilgi kuran şahsın/ şahısların bakış açıları, İslâmî heyecanları, sadece tarihî tecrübeleri nazar-ı itibara almaları ve İslâm toplumunun problemlerinin siyaset ve idare yoluyla daha rahat çözülebileceği düşüncesinden kaynaklanıyor diye de ifade edebilirsiniz. Bu mülâhazaların hepsinin kendine göre bir mânâ ifade ettiği muhakkak; ama gerçeğin ondan ibaret olmadığı da açık.
Gülen bu durumu şu şekilde açıklar:
“İslâm’da ne idareyi ne de siyaseti erkân-ı imaniye ve esasat-ı diniyede olduğu gibi tek bir kalıba ifrağ etmek mümkün değildir. Tarih bize İslâm dünyasında Asr-ı Saadet’ten bu yana intihap ve intihapta aranan evsaf.. türünden şeyler istisna edilecek olursa, pek çok devlet şekli bulunduğunu göstermektedir. Bunlar arasında usulde ciddî farklılıklar görülmese de teferruatta o kadar çok ayrılıklar vardır ki, işin temel esprisini kavrayamayanlar bu idare şekillerinden her birini ayrı bir sistem gibi görebilir/görmüştür de. Hemen arz etmeliyim ki, bu farklılıklar dinin yoruma açık yanları ve içtihat alanları itibarıyladır. “
Her ne kadar İslâmî siyaset bir şekilde din ve devleti birleştirmek ve siyasal İslâmcıların sözleriyle İslâm, hem din hem de devlet olsa da, Emeviler ve Abbasiler zamanından bu yana önemli devlet-dışı yapı ve kurumlar gelişmiştir. Bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm tarihinin erken dönemlerinden bu yana devam edegelmiştir. Yine daha sonraki dönemde “devletten bağımsız hatta zaman zaman devletle çelişen ve popülerlik kazanan sivil kurumlar” olarak tarikatlar ortaya çıkmıştır. Devletten bağımsız ve siyasete girmeyen Sufi geleneği yeniden canlandırmaya çalışan Gülen, İslâm’ın bu çağda devlet desteğine ihtiyaç duymayacağını söylemektedir ki, bu oldukça yeni bir içtihattır. Dolayısıyla Gülen, din ve devletin karşılıklı özerkliğine karşı değildir:
“Bir devlet, herkese kendi dinini yaşama fırsatı veriyor ve onları kendileri gibi düşünme, öğrenme ve uygulamada destekliyorsa böyle bir sistem Kur’ânî öğretilere zıt sayılmaz ve ortada böyle bir devlet varsa, alternatif bir devlet düşüncesine gidilmez. “
Müslümanların çoğunlukta olmadıkları yerlerde dahi dini hayatlarını yaşayabildikleri günümüzün sivil toplum çağında İslâmî devlet kurmak Müslümanların yapmaları gereken dini bir görev değildir.
Türkiyeli bir İslâm bilgini olan Ali Bulaç’ın yazdıklarından, Gülen’in devlet ve Müslüman azınlık gibi konularda gayet net şeyler söylediğini anlıyoruz:
Uzun zamandır zihnimi meşgul eden bir konu vardı. Kendi kendime şunu soruyordum: Bir Müslüman’ın fert ve topluluk olarak dünya hayatındaki cehdinin nihai amacı nedir? Cehd, mücahede ve cihadın iki hedefi olduğunu düşünüyorum: 1. Allah’ın rızasına uygun yaşayabileceği, helal ve haramı hayatında tesis edebileceği özgür bir ortama kavuşması; 2. İslâmî hakikatleri başkalarına tebliğ edebileceği, ifade özgürlüğüne sahip olabileceği imkân, güç ve araçlara sahip olması.
… Siyasi, sosyal ve hukuki bir vasat temin edilmişse, Müslümanların son derece küçük azınlık olduğu bir yerde illa da bağımsızlık savaşı vermek gerekir mi? Her Müslüman küçük azınlığın bağımsız bir ulus devlet kurması dinin olmazsa olmaz emri mi? Mesela 150 milyonluk devasa Rusya denizinde, küçücük bir Müslüman ada olan Çeçenlerin illa da bağımsız bir devlet için savaşmaları gerekir mi? 1994 anlaşması onlara takviye edilmiş bir özerklik veriyordu; öylesine ki İslâm hukukunu uygulayabiliyorlardı. Kendi kaynaklarına büyük ölçüde sahiptiler, kimse onlara dil veya kültürel yönden bir empozede bulunmuyordu, sadece dış meselelerde Rusya’ya bağlı kalacaklardı. Şartları daha da iyileştirilebilirdi. Bilindiği üzere Dağıstan’a saldırı oldu ve ilk günden konulan hedefe ulaşmak üzere silaha sarıldı. O günden bugüne kadar on binlerce insan hayatını kaybetti, bir nesil helake uğradı, siviller öldürüldü. Acaba bu doğru bir siyaset miydi?
Eğer özerklik çerçevesinde Çeçenya’da bir Müslüman toplum ortaya çıkıp enerjisini bağımsız ‘bir ulus devlet’ için değil de, komünizmden yeni çıkmış bütün eski Sovyetlere İslâmiyet’i tebliğ etmeye, güzelliklerini anlatmaya hasretseydi, acaba İslâmiyet bir anda dalga dalga bütün Rusya’ya yayılmaz mıydı? Var olan tüm olumsuzluklara ve aksi propagandaya rağmen İslâmiyet Rusya’da yayılıyor. Bu maliyeti çok yüksek savaş, söz konusu yayılmanın hızını kesmedi mi? Dünyanın diğer bölgelerinde Müslümanların giriştiği mücadele ve savaşların önemli bir kısmı bu çerçevede ele alınamaz mı? …Bu suali konuyla ilgili düşüncelerimin isabet derecesini test etmek gayesiyle Hocaefendi’ye sordum. Beni teyit etti ve elbette uzun açıklamalarda bulundu. Buna çok sevindim.
Gülen düşüncesinde, İslâmî bir devlet kurmanın Müslümanlar için dini bir görev olmadığını anlıyoruz ki, bu durum azınlık durumunda olan Müslümanlar için daha ayrı bir önem arz etmektedir. Ona göre, günümüzde demokratik standartların yakalandığı yerlerde sivil toplumun varlığı İslâm’a sahip çıkmak için yeterlidir, sivil toplum bağımsız bir şekilde bunu gerçekleştirebilir. Gülen’in konuya yaklaşımı Alexis de Tocqueville’in 19. yüzyılda Amerika’da yaptığı gözlemleri anımsatıyor. Tocqueville’e göre bağımsız kiliselerin mevcudiyeti demokrasi kültürünün yerleşmesi açısından çok önemlidir; din ve devlet işlerinin ayrılması konusundaki Amerikan tecrübesi, devleti insanlara baskı yapmaktan kurtarmış ve dini de kamusal hayattan çıkarmıştır. Bu sayede din Amerikan sivil toplumunun en önemli özelliklerinden biri olarak kalmıştır. Tocqueville’in Amerika analizi gibi, Jurgen Habermas’ın kamusal alan kavramı da, demokratik hayatın yalnızca resmi yapı ve kurumlar tarafından değil, aynı zamanda gayr-ı resmi kaynaklar, ilişkiler ve toplum hareketleri tarafından belirlendiğini söylemektedir. İslâm tarihi boyunca, devlet dışı aktörler ve yapılar önemli fonksiyonlar eda etmişlerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, bağımsız bir bilginler sınıfı olan ulemanın ve özerk İslâmî hukuk ekolleri olan mezheplerin ortaya çıkışı, İslâm toplumlarına çok önemli tecrübeler kazandırmıştır. Yine devletten bağımsız sufi hareketlerin ortaya çıkması halka açık dini hayat bağlamında gerçekleşmiştir. Bu kurum ve sosyal yapılar, şüphesiz birer kilise değildirler, ancak bağımsız ve zaman zaman devletle çelişebilen özerk bir yapıya sahiptirler. Bu açıdan bakıldığında Gülen’in, din ve devletin birbirinden büyük ölçüde özerk olduğu ve tüm temaslarının kamusal alanda gerçekleştiği bir geleneğin yeniden yorumladığı anlaşılıyor.
Sonuç olarak, “Gülen anlayışının en önemli yönü olarak gözümüze çarpan şeyin, İslâm’ın demokrasi, adalet ve bireysel özgürlükler gibi Batılı değerlere bakışının ve bunlarla ilişkisinin yeniden altını çizmek olduğu anlaşılıyor.” Gülen, sosyal anlamda aktif olmayan bir düşünür ve bir kenara çekilip söylediklerinin uygulanıp uygulanmadığını görmeye çalışan münzevi bir gözlemci değildir. O, yaşadığı dünya ile aktif ve eleştirel olarak temasa geçen ve düşüncelerini sunarak kendi dünya görüşü ve onun pratikteki yansımaları yoluyla etkileşim gerçekleştiren bir düşünürdür ki, kitabın takip eden kısımları bu konular üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Nil Yayınları, John L. Esposito, İhsan Yılmaz,“İslâm ve Barış İnşası Gülen Hareketi İnisiyatifleri” adlı kitaptan alınmıştır.
