İrfana Yolculuk
Dört unsurun insan bedenindeki karşılığı (ahlât-ı erba’a) dört karışımdır. Yunan tıbbı bu teorik arka plandan hareketle mantıki çıkarımlara dayalı (kıyâsi) bir tıp anlayışı geliştirmiştir. Hind ve eski Arap tıbbı ise tecrübeye dayalıdır. Tecrübî birikimle hâsıl olan bilgi birikimi geleneksel yollarla aktarılmış ve çoğaltılmıştır.
İslam geldiğinde Arap yarımadasında her iki tıbbî geleneğin mensupları da bulunuyordu. Tıp eğitimi almış Arap hekimler ve Arap şehirlerine gelip giden Rum hekimler aracılığıyla Yunan-Roma tıbbı, bedevi tabipler vasıtasıyla da geleneksel Arap tıbbı biliniyor ve çeşitli tedavi metotları uygulanıyordu. Bu dönemde her iki tıp geleneğinde de sihir ve büyü uygulamaları ile uğur ve uğursuzluk eksenli bâtıl inançlar hastalık, tedavi ve şifa ile iç içe geçmişti. Tıbbın tekâmül eden tecrübi bir ilim haline gelmesi için öncelikle bâtıl inançlardan arındırılması gerekiyordu.
Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), şifanın Allah’ın kudreti ile gerçekleştiği tevhid ilkesini öğreterek, insanların zihinlerindeki geçmişin izlerini temizlemiş, onların hastalığa ve şifaya bakışında adeta çığır açmıştır, iman ve teslimiyetleri Müslümanları “tıpta da bir fayda mı var” şeklinde hayrete sevk etmiştir. İşte bu noktada Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) ‘Ey insanlar! Tedavi olun Allah, her indirdiği hastalığın muhakkak devasını da beraberinde indirmiştir Onu bilenler bilir, bilmeyenler de cahil kalır’ buyurarak, tıbbın ilim hüviyet, kazanmasını temin eden “mu’ayyeniyet” (şartlı, determinizm) ilkesini vad’ etmiştir.
Hadis-i şeriften, tedavinin ve ilaç kullanmanın meşru olduğunu hatta teşvik edildiğini anlıyoruz. Nitekim muhaddisler hadis kitaplarındaki tıp bölümlerine (Kitâbu’t-Tıbb) bu hadisle başlamışlar, bazıları “Tedavi olan kişi(nin hükmü)” başlığını koyarak, tedavinin meşruluğunu kaydedilen hadisle delillendirmiştir. Farklı rivayetleri bulunan bu sözü Efendimiz Aleyhissalatu vesselam’ın çeşitli vesilelerle birçok kez söylediği anlaşılmaktadır. Hadiste aynı zamanda önemli tıbb-ı nebevî yazarlarından birisi olan İbn Kayyim’ın da dikkat çektiği gibi hastalıklarla ilaçlar arasında bir sebep-sonuç ilişkisi bulunduğunu göstermektedir. Hadisin farklı rivayetlerini kaydeden ibn Kayyim (Ö.751/1350), “bu hadisler, sebeplerin ve sebeplerle ortaya çıkan sonuçların (müsebbebât) var olduğunu, sebep-sonuç ilişkisini kabul etmeyenlerin görüşlerinin doğru olmadığını gösterir” demiştir.
Ancak yine İbn Kayyim’ın da dikkat çektiği gibi, tedavi ile şifa arasındaki ilişki Allah’ın kaderi ile gerçekleşir. Ebû Huzâme (r.a), Allah Resûlu’ne (sallallahu aleyhi ve sellem) “Bir ilaçla tedavi olmam Allah’ın kaderinden beni korur mu?” diye sordum; buyurdular ki, “O da Allah’ın kaderi iledir” Kader, sebep ve sonuca birlikte bakar. Bu sebeple tedavi tevekkül ve teslimiyetle çelişmez. Hatta tam aksine tedavi, kâinata vaz’ edilmiş sebep sonuç ilişkisine saygının gereğidir.
Kâinattaki sebep-sonuç ilişkisi zorunlu değil, sınırlıdır. Sebep sonucu doğurmaz; sonuç her defasında Allah Teâlâ tarafından yeniden yaratılır. Dolayısıyla Şâfi-i Hakiki yalnızca Cenab-ı Hakktır. Peygamber Efendimiz, “Allah’ım! insanların Rabbi Şensin. Sıkıntıları Sen giderirsin. Şifa ver, Şâfi yalnızca Şensin. Hiç hastalık bırakmayacak, bir şifa ver. diye dua etmiştir. Yine bir defasında Ben tabibim, izin ver sırtındakini (Peygamberlik mührü) tedavi edeyim diyen kişiye, Efendimiz (a.s) “Sen dostsun. Tabîb Allah’tır buyurmuştur. Hz. Ali Efendimiz Her hastalığın ilacı vardır” hadisini açıklarken şöyle demiştir. “Allah bir melek gönderir, melek yanındaki şer perdesini ilaç ile hastalık arasına çeker, hasta ilaçtan her içtiğinde aradaki perde ilacın hastalığa etki etmesine engel olur. Allah hastanın iyi olmasını isterse meleğe emreder, melek perdeyi kaldırır ve hasta iyileşir.” Bu izah göstermektedir ki, ilacın hastalığı tedavi etmesi cebri değildir. Ancak ilacın iyi gelmemesi de o ilacın etkisiz olduğu anlamına gelmez.
İbn Arabi (Ö 543/1148), ilaç ile şifa arasındaki ilişkinin cebri olmadığına delil olarak, “Allah doğru söyledi; “Bal insanlara şifadır” (Nahl, 69) senin kardeşinin karnı yalan söyledi” hadisini gösterir ve şöyle der: “Bu hadiste tıbbın önemli bir esası vardır, ilaç hastalığı gidermezse, bu durum o ilacı ilaç olmaktan çıkarmaz.
Allah Teâlâ dilerse şifayı ilaç kullandıktan hemen sonra yaratır, dilerse bir engeli sebep kılarak ya da hiç engel olmadığı halde şifayı yaratmaz”.
İlaç ile şifa arasında sebep sonuç ilişkisi bulunduğu gibi hastalığın ortaya çıkmasının da birtakım sebepleri vardır. İbn Kayyim, hastalıkların sebeplerle birlikte bulunduğunu öncelikle bu sebeplerin sonra hastalığın daha sonra da uygun ilaçların araştırılması gerektiğini söyler, İbn Arabi, “Hastalığın sebepleri ortaya çıkar da hastalıktan endişe edilirse, tedavi ile bu sebepleri ortadan kaldırmak caizdir. Sebebi gidermek müsebbebi (hastalığı) gidermek demektir” Yine o, “Bulaşma yoktur” hadisi hakkında “bu hadis bazı hastalıklar bulaşmaz, anlamına gelir. Görmüyor musun, vebalı hastaların yanına girmek de vebanın bulunduğu yerden çıkmak da yasaklanmıştır.” der.
Ayrıca bu hadiste Cahiliye dönemi insanlarının kerih görülen şeyler benzeri kerih şeyleri çeker”, “hastalık hastalığı çeker” gibi batıl inançlarının aslının olmadığı, vurgulanmış, bu tür inançların hastalıklara sebep gösterilmesinin doğru olmadığına işaret edilmiştir Hastalıkların belirlenmesi mümkün sebeplere dayandığı, ilaçlarla şifa arasında alaka olduğunun kabulü, tecrübî tıp uygulamalarının gerçekliği bulunduğu sonucunu ortaya çıkarmıştır, ikinci aşamada tıbbın dayandığı tartışmasız herkesin kabul edeceği külli ilkelerin bulunması gerekmektedir. Bu külli ilkelerin bir kısmı Kur’an-ı Kerim’de bildirilmiştir.
Tabiat, insan için bir eczane gibidir. Meyve ve çiçekler şifa reçeteleri gibidir. Cenab-ı Hakk, “Rabbin bal arısına şöyle vahyetti: “Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kurdukları çardaklardan kendine göz göz ev (kovan) edinl Sonra da her türlü meyveden ye de Rabbinin sana yayılman için belirlediği yolları tut!” Onların karınlarından renkleri çeşit çeşit bir şerbet çıkar ki onda insanlara şifa vardır. Elbette düşünen kimseler için bunda (Allah’ın kudret ve hikmetine) delil vardır.” (Nahl, 68, 69) buyurarak balın şifa olduğunu ve şifa olmasının sebebini de beyan buyurmuştur.
Kur’an-ı Kerim’de hastaların korunması (hımye), hasta olmayanların da hastalıktan korunması (hıfzu’s-sıhha) dini bir esas olarak bildirilmiştir.
Cenab-ı Hakk, ”Eğer hasta veya yolculukta iseniz veya tuvaletten gelmiş yahut hanımlarınızla yatmış olur da gusledecek su bulamazsanız, O vakit temiz toprağa teyemmüm edin, arınmak niyetiyle yüzünüze ve ellerinize meshedin! Muhakkak ki Allah afüv ve gafurdur (af ve mağfireti boldur).” buyurmuştur. (Nisa, 43) Bir başka âyet-i kerimede “Oruç sayılı günlerdedir. Sizden her kim o günlerde hasta veya yolcu olursa, tutamadığı günler sayısınca başka günlerde oruç tutar.” (Bakara 184) buyrularak yolculuk esnasında, sıhhatin korunması için ramazan orucunu tutmamaya izin verilmiştir. Gözleme dayalı tıbbın genel ilkelerle desteklenmesi sonucu tıp bir bilim hüviyeti kazanmıştır. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), sebep sonuç ilişkilerini gözlemleyerek tespit ettiği hususları, âlemşümul uygulama alanına sahip olabilmeleri için diğer kavimlerin tecrübeleri ile karşılaştırmıştır.
Tecrübi bilgiyi insan fıtratına uygunluk kriteri ile tartmıştır. Doğumdan sonra kadınlar fiziki açıdan yıprandıklarından dolayı süt emzirme süresinde sıhhatlerine dikkat edilmelidir. Süt emzirme esnasında kocası ile birlikte olduğunda sütte azalma ve vücutta yıpranma meydana gelmektedir. Bu sebeple çocukların sağlığını düşünerek Allah Resulü Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), gîle’yi (süt emzirme süresinde evlilik münasebeti) yasaklamak istemiş ve “Gîle’yi yasaklamaya niyet ettim ama Rumların ve İranlıların gîle yaptıklarını ve çocuklarının zarar görmediğini hatırlayarak, yasaklamaktan vazgeçtim” buyurmuştur.
Resul-u Ekrem Efendımiz’in( sallallahu aleyhi ve sellem )kendi döneminde bilinen tedavi metotlarını ve ilaçları vahyin süzgecinden geçirmesinin tıbbın bir ilim dalı haline gelmesine önemli katkısı olmuştur. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) o dönemde bilinen bazı tedavileri onaylamış, hatta onları överek uygulanmasını teşvik etmiştir. Bir hadislerinde “Tedavide kullandığınız en hayırlı ilaçlar, buruna ilaç damlatmak, ilaç içmek, kan aldırmak ve bağırsakları boşaltmaktır” buyurmuştur.
Bazı tedavi metotlarını ise yasaklamış, yerine tavsiyelerde bulunmuştur. Bademciklerin patlatılmasına izin vermemiş, kust kullanılmasını tavsiye etmiştir; “Sizin tedavide kullandığınız en güzel deva, kan aldırmak ve kustulbahri’dir” buyurarak, bademcik tedavisinde ilaç kullanılmasını tavsiye etmiştir. Bir hadislerinde “Size şu ûdu’l-Hındî’yi (kust) tavsiye ederim; onda yedi şifa vardır. Bademcik için burundan damlatılır; zatu’l-cenb (böğürlerdeki ağrılar) için ise ağızdan içirilir” buyurmuştur. O dönemde göz ¡çin kullanılan sürmeler arasından ismid taşını tavsiye etmiş, “Göz sürmelerinin en hayırlısı “ısmid/sürme taşıdır” buyurmuşlardır.
Hadislerde tedavi metotları hakkında düzenlemeler yapıldığı gibi ilaçlar hakkında da düzenlemelerin yapıldığı görülmektedir. Peygamberimiz aleyhissalatu vesselam, yiyecek ve içeceklerde haram-helal sınırlarını beyan ettiği gibi ilaç yapımında hangi maddelerin kullanılıp kullanılmayacağını da açıklamıştır. Mesela pis (habis) maddelerin ilaç olarak kullanılmasını yasaklamıştır.
Bazı hadisçiler, hadiste geçen “habis” teriminin zehirli maddeleri ifade ettiğini söylemişlerdir. Haram olan maddelerin ilaç yapımında kullanılmasını yasaklamıştır. İçkinin ilaç olarak kullanılmasına karşı çıkmış, onun ilaç olduğunu söyleyen bir sahabiye “o hastalıktır” diye cevap vermiştir. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), tedaviye teşvik etmiş ancak haram maddelerin tedavi maksatlı da olsa kullanılmasına izin vermemiştir. “Tedavi olunuz. Ancak haram olan şeylerle tedavi olmayınız” buyurmuştur. İlaç yapımında çevreye ve canlılara zarar verilmesini yasaklanmış; kurbağaları öldürüp ilaç yapmak isteyen bir sahabiye izin vermemiştir.
Tıbbın bilim hüviyeti kazanmasını temin eden hususlardan birisi de tıp uygulamalarının hukuki güvence altına alınmasıdır. Tıbbın uzmanlık ve yeterlilik isteyen bir bilim dalı olduğu vurgulanmış, uzman hekimlerin tedavi etmesi tavsiye edilmiş, uzman olmayan bir kişinin, tedavi maksatlı da olsa, hastaya verdiği zararın tazmin edileceği bildirilmiştir.
Bir hadiste “Kim tıbbı bilmediği halde hekimlik yaparsa hastaya verdiği zararı tazmin eder” buyrularak, hasta hakları güvence altına alınmıştır
Tıp ilmi ile ilgili hukuki müeyyideler, fakih sahabiler tarafından istinbat ve içtihatlarla detaylandırılmış tıbbı hükümler İslam hukuku içinde yerini almıştır. Ayrıca Allah Resulü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) tıbbi tavsiyelerinin nasıl uygulanacağı sahabiler tarafından gösterilmiştir. Ashabın tıpla alakalı hadisleri uygulama hassasiyeti, Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem ) diğer sünnetleri gibi bu konudaki sünnetlerinin de takip edildiğini ve tedvin edildiğini göstermektedir.
Bu uygulamalar, Müslümanların farklı kültürlerden tercüme edilen tıp eserlerini benimsemelerini kolaylaştırmış; bu eserleri süzgeçten geçirerek tıp ilmini geliştirmelerinin hızlandırmıştır.
Mesela tıp bilgisiyle temayüz eden Hz. Aişe (r.anha) validemiz, tıpla ilgili hadislerin birçoğunun uygulamalarını talebelerine öğretmiştir.
Hâlid b. Sa’d, “Medine’ye doğru yola çıktık yanımızda Galib b. Ebcer vardı, yolda hastalandı. Medine ye gelince İbni Ebi Atik, bizi ziyarete geldi Bize, “Size şu çörekotunu tavsiye ederim, beş ya da yedi tanesini alın, ezin, zeytinyağı ile burnunun her iki tarafına damlatın” diye tavsiyede bulundu. Sonra da ben, Aişe (r.anha)’dan, “Allah Resulü’nun (sallallahu aleyhi ve sellem), ‘Çörekotu bütün hastalıklar için şifadır’ buyurduğunu işittim” dedi
Peygamber Efendimiz(sallallahu aleyhi ve sellem), ateşli hastalığı olanlara sabah güneş doğmadan üç defa geçmezse yedi defa üzerlerine su dökmeyi tavsiye etmiştir. Peygamber Efendimizin vefatından sonra ashab-ı kiram bu uygulamayı devam ettirmişlerdir. Hz.Ebu Bekir’in kızı Esmâ’nın (r.anha) yanına hummalı bir kadın gelmiş, kadının boynundan aşağı elbisesinin içine su dökerek, “Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem), bize hummayı su ile soğutmayı emretti” demiştir. İbn Arabi, ateşli hastalara su dökülmesini emreden hadisi uygulayan bazı hastaların hastalığının daha da arttığının gözlenmesi üzerine hadis hakkında yeniden düşündüğünü, soğuk suyun her hastaya uygulanmasının doğru olmadığını, uygulanacaksa da Hz. Esmâ’nın (r.anha) uyguladığı gibi, vücudun bazı kısımlarına su dökülmesinin doğru olduğunu söylemiştir.
Sonuç
Tıbbın bir ilim hüviyeti kazanması Yunan-Roma’nın teorik/nazari anlayışının ile Hind-Arap tıbbının tecrübi metodunun birleştirilmesi ile mümkün olmuştur.
1.Yunan tıbbı, kadim yunan düşüncesinde varlığın kökeni kökeni dört element esası üzerine kurulmuştur. İslam tıbbı tevhid Allah’ın birliği, iman esası üzerine kurulmuştur. Herşey Allahu Teala tarafından yaratılmıştır. Hastalık ta ilaç ta yaratılmış hakikatlerdir.
2.Yunan tıbbı hastalığı insanın vücudunda bulunan düzenin/ahengin bozulması olarak telakki ettiğinden tedavide dengeyi düzenleme esasını kabul etmiştir. İslam tıbbı ise hastalığın yaratılmış olduğunu kabul ettiğinden tedaviyi denge ile sınırlamamıştır.
3.Hastalık mevcut bir hakikat olduğundan diğer nesneler gibi belirli sebeblere bağlı olarak yaratılmıştır. Dolayısıyla hastalığı ortaya çıkaran sebepler araştırılarak hastalığın tedavi edilmesi mümkün olabilir.
4.Bedevi Arap tıbbı ise gözlem ve tecrübeye dayalı olduğu için hastalıkları sebeplere bağlamışlardır. Ancak basit, harici gözlemle yaptıkları bu ta’liller, çoğu zaman tuhaf bâtıl inançların ortaya çıkmasına sebep olmuştur İslam, görünen görünmeyen etkin illet inancını reddederek, her şeyin tek yaratıcısının Allah Teâlâ olduğu esasını getirmiştir.
5.Hastalık ile ilaç arasında tam bir muvafakat olsa da tesir Cenab-ı Hakk’ın yaratmasına bağlıdır. Bu inanç, tesir etmediğinden dolayı sürekli ilaç değiştirme anlayışını ortadan kaldırmış, tıbbın üzerine dayanacağı sabit bilgilerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Dolayısıyla insanlar sürekli ilaç arayışı yerine, ilaçların uygulama metotlarında düzenlemeler yapma cihetine gitmişlerdir. Böylece tedavinin bir süreç/vetire olduğu esası benimsenmiştir.
6.Peygamberimiz(aleyhissalatu vesselam), tedavide zaman, mekan, sayı, metod sınırlamaları getirerek, tedavinin sistemleşmesi fikrini yerleştirmiştir.
7.Tedavi esnasında hastaların bakımı, nekahat döneminde bakımı, bünyeyi kuvvetlendiren vücudu yormayan gıdaların tavsiye edilmesi gibi hususlar, hasta bakımı, gözetimi anlayışını getirmiş, daha sonraları bu anlayış, Müslümanlar tarafından hastanelerin kurulup yaygınlaştırılmasının önünü açmıştır.
8.Efendimiz (aleyhissalatu vesselam), Arap yarımadasında bilinen Yunan tıbbını ve bedevi tıbbını adeta vahyin süzgecinden geçirmiş, faydalı olanları ümmetine tavsiye ederek zararlı olanları kaldırmış yerlerine yeni tedavi metotları önermiştir.
9.İlimlerin gelişiminde en önemli unsurlardan birisi, kavramların yerleşmesidir. Hadis-i şeriflerde, hasta (marîz), nekahet dönemindeki hasta (nâkıh), hasta ziyareti, hastalık (maraz, dâ), ilaç (devâ), tedâvi (tedâva, mu’âlece), şifa, tabîb ve tıp gibi temel kavramlar zikredilmiştir. Bu kavramların kitâb’ t-tıblar’da yerleştiği ve bir ilim dilinin tesis edildiğini görüyoruz.
10.Rivayetlerde yaygın, karın ağrısı çeken (mebtûn), sihirlenmiş (matbûb), cüzzamlı, saralı, vebalı (mat’un), sakîm, alîl gibi hastalar, hastalık çeşidine göre tanımlanmıştır. Ayrıca baş ağrısı, şakak zonklaması, siyatik (ırku’n-nisâ), göğüs zarı iltihabı (zâtu’l-cenb), humma ve bademcik gibi birçok hastalık türü de tanımlanmıştır.
11.İlaç olarak, acve hurması, bal, süt, deve sutu, çörek otu, sütleğen (şübrüm), sinemaki, kustulhındı, mantar ve kına kullanıldığı görülmektedir.
12.Hadıslerde, burundan sıvı damlatma, ağız kenarından ilaç verme, kan aldırma, müshil, sülük, dağlama, bal şerbeti içirme, aç karna eritilmiş kuyruk yağı içirme, göze sıvı damlatma, sürme kullanma, soğuk su ile ıslatma ve külle kan durdurma gibi birçok tedavi metodu uygulanmıştır.
13.Resul-u Ekrem Efendimiz’in (aleyhissalatu vesselam)tıbbı tavsiyeleri, dini emirleri gibi titizlikle korunmuş, fakîh sahabîler ve tabiîn âlimleri tarafından nasıl tatbik edilecekleriyle ilgili açıklamaları ile birlikte hadis kitaplarında kaydedilmiştir.
14.Hadis kitaplarının Tıbb, bölümleri fıkhî bakış açısıyla tasnif edilmiş; hadislerden çıkan hükümler, ya fıkhi müeyyideler halinde değer hükümleri olarak ya da tıbbi bilgi ve uygulamalar olarak değerlendirilmiştir.
15.Hadis kitaplarının tıp bölümleri, İslam tıbbının ortaya çıkış sürecinde, tıbbın bir ilim haline gelmesi için ihtiyaç duyulan temel ilmi sabiteleri, metotları, Yunan ve Bedevi tıbbından seçilmiş faydalı unsurları bir araya getirmiştir.
16.Ayrıca bir ilim için gerekli olan metafizik ilkeleri, ahlaki, hukuki müeyyideleri ve bir ilim için gerekli olan temel gayeleri sunmuştur.
17.Hicri 3. Asırda tasnif edilen hadis kitaplarındaki tıp bölümleri, hicri 3. Asrın sonlarında İslam tıbbının yaptığı sıçramaya vesile olmuştur.
Prf. Dr. Ayhan Tekineş’in Sağlıkta NABIZ Dergisi’nin 39. Özel sayısındaki yazısı
