İrfana Yolculuk
Medeniyet ve modernleşme
Hocaefendi; zihnî ve ruhî bir vak’a olarak gördüğü, ‘İnsan istidât ve kabiliyetlerinin gelişmesine müsâid bir iklim’ şeklinde tarif ettiği medeniyeti, modernleşmeden ayrı değerlendirir. ‘Medeniyeti, refaha hizmet eden vasıtaların bolluk ve modernleştirilmesinde arayan ve medenîleşme adına kitlelere hep bu noktayı gösteren kişilerden’ farklı olarak o, medeniyeti insanın görüşleri, düşünce tarzı, insanî yanlarıyla; modernleşmeyi ise, insanın bedenî hazları, yaşama vâsıta ve imkânlarıyla değişip yenilenmesi olarak ele alır.
İnsanın mahiyet itibariyle medenîleşmeye müsait yaratıldığına dikkatleri çeken Hocaefendi, onun gerçek mânâda medenîleşmesinin, duygu, düşünce, his ve irâde gücüyle kendini gösterdiği ânlara rastladığına vurgu yaparak, sanayideki gelişmelerin, teknolojik sahalardaki yeniliklerin; büyük şehir, geniş cadde ve yüksek binaların vs. -insanın müreffeh yaşamasına birer vâsıta olsalar da- katiyen medeniyet esaslarından olamayacağını söyler. Hocaefendi, taklitlerle bir medeniyetin inşa edilemeyeceğini belirtir ve medeniyeti; yaşadığı devri idrak içinde, kalb ve ruhun hayat ufkuna ulaşmış, irâde ve zihniyle varlığa ermiş, ötelerden gelen esintilerle, ruhlarına mayaladıkları hakikatleri hallaç edip gönüllerinde hiç sönmez birer ışık kaynağı meydana getiren, sonra da durmadan çevrelerine mesajlar göndererek yepyeni bir topluma giden yolları açan ve aydınlatan, millî kültüre yeni buudlar kazandıran gerçek münevver ve güçlü irâdelerin bir eseri olarak görür. O, kişilerin medenî olabilmesinin ancak özlerindeki lâtifeleri geliştirerek ikinci bir fıtrat kazanmalarıyla mümkün olacağına işaret eder. Hocaefendi, her yeni medeniyet hamlesinin yepyeni bir aşk, yepyeni bir îman hamlesiyle ortaya çıktığına, sözkonusu aşk ve îmanın olmadığı yerde medeniyetten de eser olamayacağına vurgu yapar. O, “günümüzde her şeyi sadece ilimle ele alan Garp medeniyetinin hep bir meflûç medeniyet olarak kaldığını, buna mukabil, ‘ilme karşı fermuarını çekip kendi içine kapanan Şark medeniyetlerinin ise, hâlihazırdaki durumları itibariyle, bugüne ve yarına uygun birer medeniyet olmaktan uzak bulundukları’nı kaydeder. Bu bakımdan, ona göre, geleceğin medeniyeti, Garb’ın ilim ve fenlerinin, Şark’ın da inanç ve ahlâk felsefesinin fideliğinde boy atıp gelişecektir.
Kur’ân menşeli bir insan modeli: ‘Yeryüzü Mirasçıları’
Türk tarihinin çeşitli dönemlerinde, toplumun ihtiyaçları, hedefleri, beğenileri ve kabulleri çerçevesinde çeşitli model insan tipleri tasavvur edilmiş/ortaya çıkmış, bunlar gerek zihinlerde, gerekse edebî eserlerde toplumun beklentileri doğrultusunda zengin niteliklerle donatılmış ve çeşitli şekillerde idealize edilmiştir. İslâm öncesi dönemlerin ‘alp’ tipi, milletimiz İslâm’la müşerref olduktan sonra ortaya çıkan ‘alperen’ ve ‘velî’ tipleri, Fikret’in Haluk’u, Mehmet Âkif’in Âsım’ı, Necip Fazıl’ın Büyük Doğu gençliği bunlara misâl verilebilir. Bu karakterler/model kişilikler, toplumun veya mütefekkirlerin dünyayı değerlendirişlerine paralel şekilde bazı roller üstlenmiş, toplumun muhayyilesinde yahut şair veya mütefekkirlerin eserlerinde bazı değerlerin prototipi olarak devamlı nazara verilmiştir.
Hocaefendi yukarıdaki isimlere benzer şekilde, çözümü ekonomi ve siyaset gibi sahalarda arayan kendinden önceki ve çağdaşı birçok mütefekkir ve siyasetçiden farklı olarak, bütün bunların temelindeki ‘insan’ unsuruna yönelmiş, ekonomideki, idaredeki problemleri çözmenin insanı eğitmekle mümkün olabileceğini düşünmüştür. Çağın gerektirdiği donanımlara sahip, millî ve mânevî değerlerle donanmış, vicdanı körleşmemiş faziletli insanlarla çağın problemlerinin aşılabileceğini düşünen Hocaefendi, bunu sadece düşüncede bırakmamış, yukarıdaki isimlerden farklı olarak dünya çapında aksiyona geçirmiştir.
Hocaefendi, ‘Tıkanmış düşünce sistemimizin önünü açacak, bayatlamış ve semâvilikten uzaklaşmış muhâkeme tarzımıza Kur’ânî yörüngede işlerlik kazandıracak, bunları yaparken de kâinat, insan ve hayat arasındaki sırlı münasebeti göz ardı etmeyecek ilim ve tefekkür gücünü İslâm’ın ve İslâm’ı yorumlamanın emrine vererek birkaç asırlık kısırlığı sona erdirecek’ bu dimağların vasıflarını şu şekilde anlatır:
“Bugün her şeyden daha çok, dünü-bugünü bir arada görebilecek.. kâinat, insan ve hayatı birden perspektife alabilecek.. mukâyeseci.. varlığın sebepler ve illetler buuduna açık.. milletlerin ve cemaatlerin varoluş ve yıkılış senaryolarına vâkıf.. sosyoloji ve psiko-sosyolojinin hata ve sevaplarında hakem.. medeniyet devr-i daimlerinin doğum, ölüm ve göçüşlerine nigehbân.. vesile ve gayeyi birbirinden temyiz edecek yetenek, vicdan selâmeti ve düşünce istikametine sahip.. gayeye saygılı.. şeriattaki hikmet-i teşri ve Sahib-i Şeriat’ın maksatlarına âşina.. dinî hükümlere menat sayılan esaslar mevzuunda vukuflu.. ilâhî varidâta açık objektif dimağlara şiddetle ihtiyaç var.”
Aşırı şekilde yozlaştırılmış/maddîleştirilmiş bir çağla hesaplaşıp, milletimizin koptuğu medeniyet eksenine tekrar dönerek, bunun üzerine sağlam bir gelecek inşa edilebilmesinin ön şartını, ‘ciddi birikim ve sağlam bir şuur ve inanç’la donanmış insanların varlığına bağlayan Hocaefendi’nin eserlerinde, çeşitli vasıflarıyla idealize edilen Kur’ân referanslı bir insan modeli vardır. Sözkonusu bu insan modelinin bilinmesi onun edebiyata dâir fikirlerinin anlaşılması açısından önemlidir; çünkü geleceğin edebiyatını inşa edecek edîpler kadrosu bu insan modelinin içinde temayüz edecektir.
Milletimizin son birkaç asırdır tarih içinde kendini sevk ve idare eden değerlerden uzaklaştığına dikkatleri çekerek, bu problemin çözümü için, ruh iklimimizin güzelliklerine açılan kapıları işaret eden Hocaefendi, gerek eserlerinde gerekse konuşmalarında sözkonusu kişilerin bazı seçkin insanî vasıfları nazara verir. ‘Altın nesil’, ‘ruh mimarları’, ‘adanmışlar’, ‘rabbaniler’, ‘kara sevdalılar’, ‘hayallerin güvercini’, ‘rüyaların üveyki’, ‘ba’sü ba’del mevtimizin müjdecisi’ ‘rüyaların kahramanı’ ‘esatirî yiğit’ ‘yiğit akıncı’… gibi sıfat ve isimlerle idealize edilen bu insanların ortak vasfı, tarihe ve yeryüzüne mirasçı olmalarıdır. Enbiya Sûresi, 105. âyette mealen “Şu kesindir ki Biz Zikir’den (Tevrat’tan) sonra Zebur’da da: ‘Dünyaya salih kullarım varis olacaklar. Dünya onlara kalacak’ diye yazmışızdır.” şeklinde nazara verilen yeryüzü mirasçıları salih birer kuldur. Hocaefendi, söz konusu ideal medeniyete zemin hazırlayacak Rönesans’a, bir fikrî takip olarak, bu mirasçıların düşünce ve aksiyonları üzerinden yürür. Yeryüzü mirasçıları bugün itibariyle miraslarını başkalarına kaptırmışlardır; ancak bu çok kıymetli hazine hükmündeki değerler manzumesi, onların maziden tevarüs etmiş haklarıdır. Varis olunan, mazinin değerler güldestesi olarak da değerlendirilebilecek taraflarıdır. ‘Yeryüzü mirasçıları’ ifadesi Hocaefendi’nin maziyle kurduğu münasebeti anlama bakımından önemlidir; çünkü ‘mirasçı’ kelimesi, geçmişten geleceğe uzanan, bir köprüyü, tarihî bir serüveni işaretler. Hocaefendi tarihe mirasçı olmanın ne mânâya geldiğini şöyle izah eder:
“Tarihe mirasçı olmak demek, geçmişin bilinen-bilinmeyen, büyük-küçük bütün birikimine, bu birikimi nemâlandırmaya, yeni terkipler meydana getirmeye, sonra da bütün bunları gerçek mal sahibi olan gelecek nesillere intikal ettirmeye varis olmak demektir. O bugünle, yarınla alâkalı bu tarihî misyonu eda etmediği takdirde, bugünü berbat, yarını da zâyi etmiş sayılacaktır. Bu öyle bir sorumluluktur ki, mirasçı gaflet ve tekasüle düştüğü, ya da onu havale edecek bir başkasını aramaya durduğu, hattâ âhiretin cazibedar güzelliklerine kapılıp öteleri arzu ettiği takdirde, belli ölçüde davaya ve tarihe ihanet etmiş ve dolayısıyla da gelecekle aramızdaki köprüleri yıkmış sayılır. Oysaki varlık ve bekâmız adına, geleceğe bizim olacağı nazarıyla bakmamız elzemdir. Onu, duygularımızın, düşüncelerimizin, plânlarımızın birinci maddesi olarak bir serlevha hâline getirmek, hareket aktivitemiz adına çok önemlidir. Bunun aksi ise, milletimize karşı bir saygısızlık ve ihanettir. Din, ilim, sanat, ahlâk, iktisat ve aile gibi hemen her alanda bize ait kurumlara omuz vermek ve bu müesseseleri, tarihimizdeki gerçek seviyelerine yükseltmek zamanı gelmiş ve geçmektedir. Bizler, milletçe böyle bir sorumluluğu yüklenecek azim, irade ve cehd insanlarını bekliyoruz.”
Yeryüzü Mirasçılarının vasıfları
Kâmil bir iman sahibi olmayı, yeryüzü mirasçılarının en önemli vasfı olarak öne çıkartan Hocaefendi, yeryüzü mirasının Muhammedî ruhu, Kur’ânî ahlâkı temsil edenlere vaat edildiğini belirterek, yeryüzü mirasçılarının vasıflarını; birlik ve beraberlik düşüncesiyle hareket etmek, yaşadığı çağın şuurunda olmak, ilim ve fenle mücehhez bulunmak, her zaman dünya ve ukbâ muvazenesini iyi kurabilmek şeklinde sıralar; ‘aksiyon’ ve iç aksiyon olan ‘düşünce’ ile de mirasçının âdeta bütün hayatını özetler.
Hocaefendi, sözkonusu aksiyonun fonksiyonel olmasından, yani bizzat insanın kendini ve başkalarını değiştirmesi gerektiğinden bahseder. Kendimiz olarak hareket edilmediği takdirde başkalarının hamle ve aksiyon dalgalarının, düşünce ve plân girdaplarının tesirine girerek onların hareket fasıllarını temsil etme zorunda kalınabileceğine dikkatleri çeken Hocaefendi, hareketsizliğin, etrafta olup biten şeylere müdahale etmemenin, suyun içine düşmüş bir buz parçası gibi, kendi kendimizi erimeye salmakla eşdeğer olacağını belirtir. Özün korunamayacağı böyle bir erimeyi ise, değerlere ters ve öze zıt herhangi bir tekevvün ve oluşuma teslim olmak sayar. Ona göre; bazen vefâlı bir vatan evlâdı, bazen düşünce buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, bazen dâhi bir sanatkâr, bazen bir devlet adamı, bazen de bunların hepsi olan
“Düşünce ve aksiyon insanı; hareket eden, plânlayan, dünyaya yeniden nizam verme hafakanlarıyla oturup kalkan, asırlardan beri yıka geldiğimiz ruh ve mânâ heykellerimizi yeniden ikame etme hareketini temsil eden, târihî değerlerimizi bir kere daha yorumlayan; hareketten düşünceye, düşünceden harekete irade ve mantık mekiğini rahat kullanmasını bilen ve kendi ruh ve mânâ kanaviçelerimize göre bize yeni yeni dantelalar ören bir hamle insanıdır.”
Hocaefendi, ‘yeniden dirilişin en önemli iksiri sayılan aşk’ı; ‘akıl, mantık ve şuur üçlüsüyle ilme yönelmeyi’; ‘kâinât, insan ve hayat mülâhazalarını bir kere daha gözden geçirip yanlış ve doğrularını kritik etmeyi’; ‘hür düşünebilmeyi ve düşünce hürriyetine saygılı olmayı’;‘şahs-ı mânevî, meşveret ve kolektif şuur’ dâhilinde hareket etmeyi;‘riyâzî düşünce’ sahibi olmayı ve “Bir kısım çevreler bizim kriterlerimiz içinde henüz böyle bir yolculuğa hazır değiller.” diyerek henüz yazmadığı bizim medeniyetimize dâir bir “sanat düşüncesi”ne sahip olmayı yeryüzü mirasçısının diğer vasıfları olarak sıralar.
Hocaefendi’nin ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın vasıfları olarak belirttiği bazı maddeleri, her fertte bulunması gereken değerler manzumesi olarak yorumlamak mümkünken, -riyazi düşünce sahibi olma- gibi bazılarını da ‘şahs-ı mânevî’ veya ‘kolektif şuur’da bulunması lâzım gelen vasıflar şeklinde düşünmek mümkündür. Hocaefendi’nin belirli bir takvim dâhilinde, çeşitli dergilerde süreklilik arz eden yazıları dikkate alındığında, bu yazıların ‘Yeryüzü Mirasçıları’nın farklı taraflarını inşa etmeye yönelik bir mahiyet arz ettiği görülür. Bu çerçevede, Yeni Ümit başyazılarında genellikle Yeryüzü Mirasçıları’nın düşünce ve mantık eksenli faaliyetlerine, Sızıntı başyazılarında, aksiyon ve his eksenli vasıflarına, Kalbin Zümrüt Tepelerinde kalb ve ruhî hayatlarına, Yağmur başyazılarında ise, sanat anlayışlarına ışık tutucu bir tarz hissedilir.
“Eğer Sen olmasaydın, kâinatı yaratmazdım.” (Keşfü’l-Hafâ, 2:164.) mealindeki kudsî hadîsin ışığında Efendimiz’e dâir çeşitli yorumlar yapan Bediüzzaman Hazretleri: “Kâinat bir ağaç olarak hayal edilse, nur-u Muhammedî, o ağacın hem çekirdeği, hem meyvesi olur.” mealindeki ifadesiyle Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) kâinat ağacının merkezine yerleştirir. “Yitik Cennet” isimli eserinde, Peygamberler tarihinden hareketle yitirilmiş Cennet’e ulaşma yollarına dâir zihnî ve fikrî bir yolculuk yapan Sezai Karakoç da, Efendimiz’i (sallâllahu aleyhi ve selem) bütün peygamberlerin merkezine koyar ve diğer peygamberleri ona açılan ‘kapılar’ olarak yorumlar. ‘Kapı’ metaforuna, sahîh olmasa da, hadîs olarak şöhret bulmuş “Ümmetimin âlimleri İsrailoğulları’nın peygamberleri gibidir.” sözünün penceresinden bakıldığında, Hocaefendi’nin medeniyet telâkkisine yeni yorumlar getirilebilir.
Hocaefendi’nin teşvik ettiği, vesile olduğu veya bizzat zihnî ve fikrî olarak destek verdiği faaliyetler; insanlığın yitirmiş olduğu Cennet’e ulaşması yolunda, çeşitli dünyevî ihtiraslarla, gaflet ve cehaletin ördüğü sis perdeleriyle kapanmış olan kapıları aralama arayışı ve uğraşısı olarak özetlenebilir. Hocaefendi, aslında, fikirleriyle, teşvik ettiği faaliyet ve müesseselerle, idealize ettiği insan modeliyle Bediüzzaman Hazretleri’nin Hakikat Çekirdekleri’ndeki; “Mariz bir asrın, hasta bir unsurun, alil bir uzvun reçetesi, ittibâ-ı Kur’ân’dır. Azametli, bahtsız bir kıt’anın; şanlı, talihsiz bir devletin; değerli, sahipsiz bir kavmin reçetesi, ittihad-ı İslâm’dır.” sözleri ışığında özde İslâm medeniyetinin varisleri durumundaki millet ve kişilerin; genelde ise, bütün insanlığın hastalıklarına, problemlerine, buhranlarına çareler arayan bir ruh ve beyin mimarıdır.
Yazımızın ilk iki bölümünde Hocaefendi’nin edebiyat anlayışını anlamamıza yardım edecek ‘medeniyet telâkkisi’ni ana hatlarıyla özetlemeye/yorumlamaya gayret ettik. İlerleyen bölümlerde, yeri geldikçe, onun edebiyat anlayışını vuzuha kavuşturacak medeniyetle ilgili hususlara tekrar döneceğiz.
Ali Osman DÖNMEZ
Yağmur Dergisi, Sayı: 45 Ekim – Kasım – Aralık 2009
